za 11 jan 2014 serie piano Grote Zaal / 20.15 uur
Marc-AndrĂŠ Hamelin Vroeg 20e-eeuwse pianoklassiekers
PROGRAMMA
za 11 jan 2014 serie piano Grote Zaal / 20.15-22.05 uur DUUR: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de pauze
MARC-ANDRÉ HAMELIN
Vroeg 20e-eeuwse pianoklassiekers Marc-André Hamelin piano Alban Berg (1885-1935) Sonate op. 1 (1909) Nikolaj Medtner (1880-1951) Sonate in e op 25 ‘Nachtwind’ (1910/11) PAUZE Leoš Janác˘ ek (1854-1928) Uit Po zarostlém chodnícku (Op een overgroeid pad), boek I (1904/1908) 1. Nase vecery (Onze avonden) 2. Lístek odvanuty (Een weggewaaid blad) 3. Pojd’te námi! (Kom met ons mee) 5. Stebetaly jak lastovicky (Zij kwekten als zwaluwen) 6. Nelze domluvit! (Woorden schieten tekort) 9. V pláci (In tranen) 7. Dobrou noc! (Goede nacht) Maurice Ravel (1875-1937) Gaspard de la nuit (1908) Ondine Le Gibet Scarbo Tekst toelichting: Kees Arntzen
TOELICHTING De jaren 1870 - 1914 staan bekend als het Belle Epoque, vooral in Frankrijk, waar twee grote oorlogen het begin en eind ervan markeren. Maar voor heel Europa gold, dat deze periode een nieuw elan, een enorme drang tot vernieuwing liet zien. De pianowerken die vanavond klinken, dateren alle uit het staartje van het belle époque: we voelen hoe de componisten zich willen losmaken uit romantische sjablonen, maar er ook nog innig mee verstrengeld zijn. In 1906 neemt de dan 21-jarige Alban Berg een moedig besluit: hij geeft zijn ambtenarenbaantje bij de Niederösterreichische Statthalterei in Wenen op, want hij wil fulltime componist zijn. Een behoorlijke erfenis die loskwam, was hem daarbij de eerste jaren tot steun. Berg trouwt de mooie Helene Nahowski en kan af en toe zelfs zijn leraar Arnold Schönberg financieel ondersteunen. Sinds het begin van de eeuw genoot hij samen met Anton von Webern bij Schönberg de privécompositielessen, die tot onvoorzien grootse gevolgen zouden leiden. Het drietal Berg, Schönberg en Webern kwam namelijk bekend te staan als de Tweede Weense School, als de directe opvolgers van Haydn, Mozart en Beethoven.
om onvermoeibaar te werken aan zijn opera Jenufa ˚ , een compositie die hem uiteindelijk wereldberoemd zal maken. Maar al is de première in 1904 in Brno een succes, Janácek ˇ heeft lang op erkenning moeten wachten. In 1916 gaat het stuk eindelijk in Praag, en dan volgen snel Wenen, New York. De provinciaal is tot wereldster geworden.
Ook al daagt de twintigste eeuw uit tot experimenten, de romantiek is nog alom aanwezig De nog verse twintigste eeuw daagt uit tot experimenten, maar de romantische invloeden in het werk van deze beide grootheden zijn overal nog speurbaar. Ook andere componisten blijven vasthouden aan de romantiek, zoals de in Moskou geboren Nikolaj Medtner. In 1900 wint hij een gouden medaille aan het conservatorium voor zijn pianospel en in 1909 wordt hij er zelf
Ruim honderd kilometer noordwaarts woonde en werkte in dezelfde periode de eveneens nog tamelijk onbekende componist Leoš Janá cek. ˇ Brno of Brünn, de hoofdstad van Moravië, was toen een echte provinciestad. Jarenlang trok Janácek ˇ zich ‘s avonds na zijn werk als conservatoriumdirecteur terug 3
TOELICHTING
leraar. Niet het spelen, maar het componeren trekt hem echter het meest. Zijn uitgebreide repertoire aan solopianostukken leidde lang een sluimerend bestaan, maar wordt de laatste jaren toenemend weer gespeeld.
Londen, waar hij in kleine kring grote erkenning vond. De enige die enigszins voordelen zag bij de perikelen van de jaren ‘14-‘18, was tevens de oudste: Janácek ˇ beleefde in 1918 de vervulling van een lang gekoesterde wens, de stichting van een Tsjechische Republiek, waarin niet meer de Duitse, maar de Slavische cultuur de toon aangaf.
Veel verder naar het Westen, in de artistieke smeltkroes van Parijs, had Maurice Ravel op slag van de eeuwwisseling furore gemaakt met zijn Pavane pour une infante defunte voor piano solo. Nieuwe ragfijne klanken weet hij aan het instrument te ontlokken, die een vervolg vinden in de grote pianowerken die nog zullen volgen: Miroirs, Gaspard de la nuit, Valses nobles et sentimentales. Niet als grote vernieuwer – die eer moest hij laten aan Debussy – maar als classicist en delicaat instrumentator vestigde Ravel zijn naam.
De vier pianowerken die pianist Marc-André Hamelin vanavond onder de aandacht brengt, dateren alle van voor die niets ontziende oorlog. Al voelden velen de naderende ineenstorting van het belle époque wel aankomen, de wereld lijkt in deze poëtische muziek nog intact.
Invloed Eerste Wereldoorlog Alle vier deze componisten hebben de verschrikkelijke gevolgen van de Eerste Wereldoorlog en het ineenstorten van een oude wereldorde aan den lijve moeten ondervinden. Tot zijn spijt werd Berg halverwege de oorlog opgeroepen voor het leger; hij deed in het ‘Kriegslazarett’ ingrijpende ervaringen op, die hij verwerkte in zijn succesopera Wozzeck. Ravel wilde juist graag in het leger dienen, maar werd letterlijk te licht bevonden. In plaats voor het hanteren van houwitzers – zijn grootste wens – kon men hem wel gebruiken als militair chauffeur. Ziek van dysenterie moest hij echter halverwege de oorlog terugkeren naar Parijs. Medtner kon zijn draai in het postrevolutionaire Rusland niet vinden en vertrok in 1921 naar Amerika. Later vestigde hij zich in Parijs en 4
TOELICHTING
Alban Berg Sonate op. 1
Het is een lange bijna half uur durende compositie die zeer doorwrocht van opzet is en de grenzen van de pianistiek verkent. Net als Franz Liszt voor hem, probeert Medtner binnen een eendelige vorm een complete, bijna symfonische wereld te creëren volgens strenge ordeningsprincipes. Medtner is een pianistisch architect die grote ruimtes wil overkoepelen. Eenheidsbrengend is in deze sonate de melodische sprong van de kleine terts (het ‘koekoek’-interval) die zich aan het begin manifesteert en die aan het einde van de sonate betekenisvol terugkeert. Medtner droeg het werk op aan Rachmaninov en noteerde erbij ‘het hele werk is episch van aard’.
Alban Bergs pianosonate draagt het stoere opusnummer 1. Aan de eigenlijke Sonate die vermoedelijk halverwege 1909 af was, gaan zeker vijf schetsen voor eerdere sonates vooraf. Het is net als Weberns Passacaglia een echte eerste worp, het eerste volwassen werkstuk nadat de leertijd bij Arnold Schönberg beëindigd was. Duidelijk zijn de trekken van de romantische sonatevorm nog aanwezig: de voornaamste muzikale thema’s zijn door tempoveranderingen hoorbaar onderscheiden en een herhalingsteken, dat niet altijd in acht genomen wordt, markeert het einde van de expositie. Toch vinden we in de opmerkelijke muziek al vleugjes van vernieuwing en sporen van Bergs latere idioom. De vaak dalende melodieën en het zich vastklampen aan conventionele akkoorden in de vorm van tertsenreeksen, het blijven ook later de typerende kenmerken van zijn stijl. De exuberante pianopartij wijst naar de toekomst, maar de vele stijgende frases die telkens tot een nieuwe climax leiden, verraden de romanticus.
Leoš Janácˇ ek
Op een overgroeid pad ‘Op een overgroeid pad’ noemde Leoš Janá cek ˇ zijn serie van tien miniatuurtjes, waarvan er zes oorspronkelijk voor het harmonium bedoeld waren. Hij schreef ze in de jaren 19041908 en voegde er later nog enkele aan toe. Hamelin speelt slechts een selectie uit de eerste reeks, die Janácek ˇ voorzag van poëtische titels als ‘het verwaaide blad’ en ‘ze kwetterden als zwaluwen’. In de ultrakorte natuurevocaties kon de componist zich volop uitleven in de twee zaken die hem die jaren het meest bezighielden: de folklore van de Moravische liedkunst met zijn afwijkende toonladders en akkoorden en de eigenaardigheden van de Tsjechische taal. Als jongeling bespiedde hij aan de lommerrijke oevers van de Morava de meisjes die zingend
Nikolaj Medtner
Sonate ‘Nachtwind’ Nikolai Medtners Sonate op. 25 dateert uit 1911 en draagt de bijnaam ‘Nachtwind’. De titel gaat terug op een gedicht van Fjodor Tjoettsjev uit 1832 dat als volgt begint: ‘waarvan huil je, nachtwind?’ 5
TOELICHTING
hun huishoudelijke taken verrichten en nog als oude man noteerde hij in zijn opschrijfboekje de contouren van de ‘spraakmelodieën’ die hij bij de bushalte hoorde. Het leidde tot Janá c˘ eks eigen, onmiddelijk herkenbare taal die poëzie en hartstocht onlosmakelijk verbindt.
gedicht onheilspellend. Aan het einde suggereert Ravel het antwoord met pianoklanken: het zijn de klokken van een stad achter de horizon die het geluid veroorzaken, vermengd met het gerammel van het karkas dat aan de galg hangt. In het laatste deel Scarbo verkent Ravel de grenzen van de pianistiek van zijn tijd. Het gedicht gaat over een fantoomachtige dwerg die alomtegenwoordig lijkt. Niet voor niets plaatste Ravel een citaat van E.T.A. Hoffmann boven de muziek: ‘Hij keek onder het bed, in de haard, in de kast – niets. Hij kon maar niet begrijpen waar het was binnengeraakt, of hoe het was weggekomen.’ De Duitse romanticus – bekend geraakt als ‘GespensterHoffmann – inspireerde talrijken na hem met zijn griezelverhalen. Zo ook de genoemde dichter Aloysius Bertrand, die ons wil laten geloven dat zijn bundel hem in handen is gedrukt door een mysterieuze zwerver ‘Gaspard’. Pas als hij de tekst terug wil geven, blijkt Gaspard wonderbaarlijk opgelost in het niets: het moet de duivel zelve zijn geweest. Ravel heeft meer dan de dichter zelf een onvergankelijk monument voor deze romantische nachtelijke verschijning opgericht
Maurice Ravel
Gaspard de la nuit Maurice Ravel bouwde zijn Gaspard de la nuit rond een drietal gedichten van Aloysius Bertrand die zijn vriend Ricardo Viñes hem aandroeg. Deze Catalaanse meesterpianist verzorgde ook de première van de muziek die Ravel er in 1908 bij componeerde. ‘Ik wilde een karikatuur van de romantiek geven, maar misschien heb ik me laten meeslepen’ zou Ravel zich tegen pianist Vlado Perlemutter hebben laten ontvallen. Inderdaad, aan romantiek geen gebrek in de drie gedichten die Ravel uit de uit 1842 daterende bundel uitkoos. Het eerste gaat over Ondine, een waternimf met wie het slecht afloopt omdat ze smacht naar vereniging met een menselijk wezen. Net als in zijn eerdere pianocompositie Jeux d’eau weet Ravel als geen ander klaterende waterpartijen pianistisch weer te geven. Al loopt het net als in andere, aan Ondine gewijde opera’s (zoals Rusalka van Dvor˘ák) slecht af, Ravels muziek is hier nog aan de zorgeloze kant. In het tweede deel Le Gibet tekenen zich echter de contouren af van een galg. ‘Aah, hoor ik de noordenwind kreunen in de nacht of is het het zuchten van de gehangene?‘ zo begint het 6
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Alban Berg Alban Berg (1885-1935) studeerde van 1904 tot 1910 bij Arnold Schönberg. Ook na zijn studie bleef er tussen de beide componisten een vaderzoonrelatie bestaan. Wellicht het belangrijkste dat Berg leerde bij Schönberg was het ontwikkelen van de variatie. Elk stuk wordt bij elkaar gehouden door een consequente ontwikkeling van een enkel muzikaal idee. Dit idee droeg Berg ook over aan zijn leerlingen. Van 19181921 werkte Alban Berg mee aan `Verein für musikalische Privataufführungen` opgericht door Schönberg, en nam hij de controversiële stijl van Arnold Schönberg over. Hij begon muziek uit toonreeksen te componeren, waarbij alle twaaf noten van de chromatische toonladder zo gebruikt worden dat er geen enkele noot belangrijker is dan de andere. In 1935 stierf hij aan een bloedvergiftiging. 7
biografie
Nikolaj Medtner Toen Nikolaj Medtner (1880-1951) twaalf jaar oud was, ging hij naar het Conservatorium van Moskou. Hij studeerde in 1900 af en won de Anton Rubinsteinprijs. Medtner wijdde zich aan het componeren en zag af van een carrière als concertpianist. Wel ging hij les geven aan het conservatorium in Moskou. Van 1921 tot 1924 leefde Medtner in Berlijn, en daarna in de buurt van Parijs. In 1924 organiseerde de componist Rachmaninov, tevens vriend van Medtner, een concerttour voor hem naar Amerika en Canada. Ook gaf hij uitvoeringen in Engeland, wat hem dusdanig beviel dat hij er zich in 1936 vestigde. Vanaf het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog ondervond Medtner de nodige tegenslag. Zijn gezondheid liet hem in de steek en hij had geen inkomsten meer uit Duitsland. Gelukkig kreeg hij vanaf 1946 steun van de Maharadja van Mysore, (een deelstaat van India, sinds 1973 bekend als Karnataka). Zijne hoogheid Jayachamaraja Wodeyar Bahadur richtte in 1948 de Medtner stichting op, met als doel de opname
van al zijn werken. Medtner kreeg in datzelfde jaar echter een hartaanval. Desondanks slaagde hij er in zijn pianoconcerten, sonates en nog diverse werken op te nemen voor zijn dood in 1951. Hij overleed thuis en ligt begraven in Londen, in de wijk Hendon.
8
biografie
Leoš Janácˇ ek De Tsjechische componist Leoš Janácek ˇ (1854-1928) is internationaal beschouwd een laatbloeier. Lange tijd was hij slechts een plaatselijke grootheid in Brno die de regionale volksmuziek bestudeerde. Van de klankrijkdom en inflecties van de Tsjechische taal maakte hij een gedegen studie en af en toe leverde hij een compositie af waarin deze zaken tot uiting kwamen. Ook had hij een orgelschool die snel uitgroeide tot een heus conservatorium waar Janácek ˇ compositie doceerde. In 1904 ˚ en schreef hij de opera Jenufa na de uitvoering van dit werk in 1915 in Praag werd ook de rest van Europa wakker en groeide Janá c˘ ek uit tot een van de belangrijkste componisten van zijn land. In 1916 kwam hij de veel jongere Kamila Stösslová tegen. Zij werd de laatste twaalf jaren van zijn leven zijn muze en vormde de inspiratie voor belangwekkende werken als zijn Tweede strijkkwartet, Sinfonietta, de Glagolitische Mis en De Zaak Makropoulos.
9
biografie
Maurice Ravel Maurice Ravel (1875-1937) was met Debussy de grootste Franse componist van zijn tijd. En net als Debussy raakte Ravel als tiener onder de indruk van exotische klanken. Alles wat anders was dan de Franse, klassieke muziek waarmee hij was opgegroeid, kon rekenen op Ravels interesse, zoals Spaanse muziek, Russische muziek en jazz. Ondanks zijn hang naar het exotisme schreef Ravel altijd met een groot gevoel voor het klassieke in vorm, metrum en proportie. In principe schreef hij tonale muziek maar na de Eerste Wereldoorlog werden zijn harmonieën dissonanter en soberder. Ravel was geen man van de lange adem. Zijn langste werk duurt circa 55 minuten, zijn twee opera’s zijn beide eenakters. Daarnaast schreef hij zo’n tien orkestwerken, kamermuziek waaronder één strijkkwartet, koorwerken en liederen. Ravel leefde voor de muziek. Al tijdens zijn leven was iedereen overtuigd van zijn grootsheid, al was hij minder revolutionair dan Debussy en leidde hij een verder onopvallend bestaan. 10
biografie
UITVOERENDE Marc-André Hamelin Piano
Hij studeerde verder aan de Ecole Vincent d’Indy in Montreal en aan de Temple University in Philadelphia. Al tijdens zijn studie ontwikkelde hij zich tot een veelzijdig pianist die zich inspande om minder bekend repertoire te populariseren. Zowel in recitals als in zijn opnamen komen minder bekende grootheden langs als Leo Ornstein, Nicolas Roslavets en Nicolaj Medtner. Hamelin neemt exclusief op voor het label Hyperion en hij werd al eens onderscheiden met een Gramophone Instrumental Award voor zijn opnamen van Godowski’s bewerkingen
Foto: Fran Kaufman
De Frans-Canadese pianist Marc-André Hamelin won op negenjarige leeftijd zijn eerste pianoconcours. Dat had hij in eerste instantie te danken aan zijn vader, apotheker en begenadigd pianist, die hem ook de liefde bijbracht voor minder gangbare componisten als Alkan, Godowski en Sorabji.
van de Chopin-etudes. In 2006 kreeg hij de ‘Preis der Deutschen Schallplattenkritik’ voor zijn complete discografie. Hamelin is ook als componist actief. Zijn études worden uitgegeven door Edition Peters. Voor een album met zijn eigen composities ontving Hamelin in 2010 een Grammy-nominatie en een prijs van de Deutsche 11
Schallplattenkritik. Hamelin resideert in Boston en maakt vandaar uit vele concertreizen over de hele wereld. www.marcandrehamelin.com
VERWACHT
za 25 jan 2014 serie strijkkwartetten grote zaal / 20.15 uur voorprogramma / 19.45 uur
JUILLIARD STRING QUARTET Tussen volksmuziek en avant-garde
Jesse Benjamin Jones (1978) is een perfecte vertegenwoordiger van de generatie componisten tussen de dertig en de veertig jaar. Hij schrijft even makkelijk moderne muziek waarin de hedendaagse klassieke muziek doorklinkt, als op vrolijke Amerikaanse volks- en popmuziek gebaseerde werken. In die zin lijkt hij een moderne Schubert die ook de klassieke muziek en de populaire muziek van zijn tijd combineerde.
12
Foto: Steve J. Sherman
Het Amerikaanse Juilliard String Quartet staat voor buitengewone kwaliteit. Meer dan zestig jaar geleden begon hun geschiedenis aan de Juilliard School of Music. Ondanks veranderingen in de bezetting is de esprit in elke noot aanwezig. Of het kwartet nu klassiekers speelt uit de vroege romantiek of stukken waarvan de inkt nog maar net droog is. Zoals het nieuwe strijkkwartet van de jonge Amerikaanse componist Jesse Benjamin Jones.
Juilliard String Quartet
VERWACHT
za 1 MRT 2014 serie piano grote zaal / 20.15 uur
RALPH VAN RAAT + HÅKON AUSTBØ Een visionaire Messiaen
‘Een hartstochtelijk pleitbezorger voor 20e-eeuwse muziek.’ Terechte woorden voor de gevierde Nederlandse pianist Ralph van Raat. De Noorse pianist Håkon Austbø is een groot kenner van Messiaen. Samen, op twee piano’s, spelen Van Raat en Austbø Messiaens visionaire Vision de l’Amen uit 1943. Een monument. Daarnaast klinkt Debussy’s onvolprezen En blanc et noir. Van beide werken maakte het duo een terecht bekroonde cd-opname.
Vision de l’Amen is een partituur van een diepreligieus en diepmuzikaal mens. Het is een van de belangrijkste pianowerken van de 20e eeuw. In zeven delen schept Messiaen tot dan ongehoorde klanken, van delicaat en teder tot krachtig en jubelend. En altijd is daar dat boeiende complexe ritme waar de componist meester in was.
13
Olivier Messiaen
VERWACHT
Januari zo 12 jan / 11.00 uur Kleine Zaal
Masato Suzuki Suzuki bespeelt het Fokker-orgel
14.00 uur
za 25 jan / 15.00 uur
Ives Ensemble The Unanswered Question
De IJ-Salon John Adams’ Family za 25 jan / 20.15 uur
17.30 uur
Ives Ensemble Concord Sonate
Juilliard Quartet Tussen volksmuziek en avant-garde
zo 12 jan / 20.15 uur
Nederlands Kamerkoor + Storioni Trio Von der Liebe
di 21 jan / 12.30 uur
zo 26 jan / 15.00 uur
Lunchconcert Ism Conservatorium van Amsterdam
Cappella Amsterdam Carte blanche voor Gijs Leenaars
di 21 jan / 20.15 uur
do 30 jan / 20.15 uur
Charlotte Riedijk + Ellen Corver + Codarts Dans Harawi
Nederlands Blazers Ensemble + gasten Het NBE in Afrika
wo 22 jan / 20.15 uur
vr 31 jan / 20.30 uur
Combattimento Consort Amsterdam Haydn aria’s met Lisa Larsson
Zapp 4 + Anton Goudsmit + Jan Rokyta Poetic Dynamite
do 16 jan / 20.15 uur
Nieuw Ensemble An Evening of Today 2 vr 17 jan / 20.15 uur
Florian Boesch + Malcolm Martineau Die schöne Müllerin za 18 jan / 20.15 uur
Veenfabriek Replica
Februari
do 23 jan / 20.15 uur zo 19 jan
Ives marathon
Sinfonia Rotterdam Rotterdam Concerto III
12.00 uur
vr 24 jan / 20.15 uur
Ives Ensemble Ives in kleine bezetting
Bohuslav Zola + Hugo van Neck De Kreutzersonate 14
za 1 feb / 20.15 uur
Lunapark + Ralph van Raat Coming Together
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 50 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve uw mobiele telefoon tijdens het concert uit te schakelen. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.