Serie Strijkkwartetten
Vr 13 sep 2019 Grote Zaal 20.15 uur
Alma Quartet De dood en het meisje
Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma
Serie Strijkkwartetten Vr 13 sep 2019 Grote Zaal 20.15 - 22.00 uur
Alma Quartet De dood en het meisje
ca. 45 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Alma Quartet: Marc Daniel van Biemen viool Benjamin Peled viool Jeroen Woudstra altviool Saeunn Thorsteindottir cello
Entreehal 19.45 - 20.00 uur
Voorprogramma
The Sphere Quartet: Phoebe Tarleton viool Stephanie van Duijn viool Elisa Misas Santín altviool Henrique Constância cello Ludwig van Beethoven (1770 - 1827) Uit Strijkkwartet op. 18 nr. 1 in F (1799) 1 Allegro con brio 2 Adagio affettuoso ed appassionato Dit concert wordt opgenomen door de NTR voor een latere uitzending op NPO Radio 4
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma
Pavel Haas (1899 - 1944) Strijkkwartet nr. 1 op. 3 in cis (1920) Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) Strijkkwartet nr. 3 in F op. 73 (1946) ·· Allegretto ·· Moderato con moto ·· Allegro non troppo ·· Adagio (attacca) ·· Moderato Pauze Franz Schubert (1797 - 1828) Strijkkwartet nr. 14 in d D810 ‘Der Tod und das Mädchen’ (1826) ·· Allegro ·· Andante con moto ·· Scherzo: Allegro - Trio ·· Presto – Prestissimo
3
Toelichting Wat goed is, komt snel. Het Alma Quartet bestaat pas sinds 2014, maar speelt al op de grote Europese podia. De vier leden vormen een hechte eenheid en verrassen graag, door avontuurlijke samenwerkingen aan te gaan of op plekken als Paradiso en het BIMHUIS op te treden. Voor hun Muziekgebouw-debuut stelde het Alma Quartet een fantasievol programma samen, van grootmeester Franz Schubert tot getroebleerd Sovjeticoon Dmitri Sjostakovitsj. Het Alma Quartet opent met het zelden gespeelde Strijkkwartet nr. 1 van Pavel Haas. Een werk dat Haas als twintigjarige schreef toen hij nog op het conservatorium zat in Brno. Zijn compositieleraar Leoš Janáček was er weg van en zorgde ervoor dat het werd uitgevoerd. Sjostakovitsj’ Strijkkwartet nr. 3 behoorde tot diens favoriete composities. Hij schreef het in 1946 toen Rusland zich aan het herstellen was van de onnoemelijk grote schade en het immense leed opgelopen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het kwartet ‘Der Tod und das Mädchen’ – tegenwoordig niet meer weg te denken van de podia – werd tijdens Schuberts leven afgekeurd door het enige professionele kwartet in Wenen en pas drie jaar na zijn dood uitgegeven.
Pavel Haas Strijkkwartet nr. 1 De vader van Pavel Haas was schoenmaker en hij schakelde zijn zoon al heel jong in om mee te helpen in de zaak. Maar zijn ouders ontdekten al vroeg zijn speciale muzikale talent en stuurden hem naar pianoles. Toen Haas veertien was had hij al een aantal composities geschreven. Op zijn twintigste 4
ging hij naar het conservatorium in zijn geboortestad Brno. Hij was door zelfstudie al zo ver gevorderd dat hij de eerste twee jaar mocht overslaan. Daar kreeg hij onder anderen les van Jan Kunc. Onder diens leiding schreef hij zijn Strijkkwartet nr. 1, waarmee het concert wordt geopend. Iets later werd hij toegelaten tot de compositiemasterclass van Leoš Janáček, die hem diepgaand beïnvloedde. Hij werd Janáčeks sterleerling. Janáček was zo onder de indruk van Haas’ Strijkkwartet nr. 1 dat hij het twee keer liet uitvoeren, in Brno en Praag. Haas bedient zich in dit kwartet van een gematigd modern idioom. De langzame inleiding is zwaarmoedig en gaat na een beladen pauze nog even verder om naadloos over te gaan in een ritmisch rusteloos sneller gedeelte. Het tweede thema biedt wat soelaas. Het stuk is fors contrapuntisch van karakter; de instrumenten nemen thema’s van elkaar over die dan ook weer beurtelings fungeren als elkaars begeleiding. Na de climax vloeit de energie langzaam weg en worden we weer herinnerd aan de troosteloze sfeer van de langzame inleiding. Het stuk eindigt met twee nauwelijks hoorbare getokkelde noten.
Toelichting
Dmitri Sjostakovitsj Strijkkwartet nr. 3 Vijftien strijkkwartetten heeft Sjostakovitsj geschreven. Het vreemde is dat er qua schrijfwijze en beheersing van het genre geen wezenlijke ontwikkeling valt waar te nemen. Wel zorgde de steeds sterker wordende politieke tegenwind ervoor dat zijn getoonzette emoties krachtiger werden en meer geconcentreerd. Dat komt vooral tot uiting in de adagio-gedeeltes. Zijn Derde strijkkwartet componeerde hij in 1946, een periode van zeer tegenstrijdige gevoelens voor het Russische volk. Enerzijds was men dankbaar voor de bevrijding van de Duitse overheersing en trachtte men het gewone leven weer op te pakken, anderzijds overheerste het verdriet over alle slachtoffers en vernielingen. Tijdens het componeren van dit kwartet vatte Sjostakovitsj oorspronkelijk het plan op om titels boven de delen te zetten. Toen hij het eenmaal afhad, zag hij daar toch vanaf. Waarschijnlijk omdat hij bang was dat ze bij de Sovjetautoriteiten in het verkeerde keelgat zouden schieten. Hij had al bakken kritiek over zich heen gekregen omdat zijn muziek onvoldoende blijheid uitstraalde over de Russische overwinning. Die titels van de delen zijn echter bewaard gebleven en ze zijn veelzeggend. Boven het openingsdeel stond: ‘Nog geen notie van het naderend onheil’. Dit deel begint quasi optimistisch; het doet denken aan een snoepje met een zoete
buitenkant dat als je doorbijt ineens erg bitter smaakt. Ronduit navrant is het bijtende tweede deel. De titel luidt: ’Gerommel en onrust die het ergste doen vermoeden’. Soms klinkt een parodie op militaire parades, Duits of Russisch, waarschijnlijk allebei. Boven deel drie stond oorspronkelijk: ‘Het oorlogsgeweld ontketend’. Agressie overheerst in dit hels moeilijke deel, een mengvorm van een grimmige wals en een mars. Om de haverklap verschuift de maatsoort van 2/4 naar 3/4. Boven deel vier stond: ‘Eerbetoon aan de gevallenen’. Het begint als een hartverscheurende klaagzang en ontwikkelt zich tot een treurmars. Het gaat zonder pauze over in de aanvankelijk iets milder gestemde finale, waarin ook wordt teruggekeken naar wat voorafging. De titel die Sjostakovitsj oorspronkelijk voor dit deel had bedacht luidt: ‘De eeuwige vraag: Waarom? En met welk doel?’
Dmitri Sjostakovitsj: ‘Dit kwartet geeft precies weer wat ik voel.’ Sjostakovitsj droeg het kwartet op aan het Beethovenkwartet, dat al vaker met veel succes werk van hem had uitgevoerd. Tegen de tweede violist zei hij: ‘Ik denk dat ik nog nooit zo blij ben geweest met een van mijn eigen werken als met dit kwartet. Ik zal er wel weer naast zitten, maar voorlopig geeft dit stuk precies weer wat ik voel’. Een van de leden van dat Beethovenkwartet deed later verslag van een doorspeelsessie in 5
Toelichting
aanwezigheid van de componist: ‘Hij had beloofd dat hij ons zou onderbreken als hij iets te melden had. Maar na elk deel gebaarde hij ons om toch vooral door te spelen. Daarom speelden we het stuk achter elkaar door. Toen we klaar waren zat hij daar zwijgend, als een gewonde vogel. De tranen stroomden over zijn wangen. Dit was de enige keer dat ik Sjostakovitsj zo open en kwetsbaar zag’.
Franz Schubert Strijkkwartet ‘Der Tod und das Mädchen’ Tijdens de romantiek werd het mode om de dood als persoon te laten figureren in kunstwerken. In 1817 schreef Schubert een lied, Der Tod und das Mädchen, waarin de dood een jong meisje komt halen. Het meisje smeekt de dood: ‘Ga weg en raak me niet aan’. Maar de dood zegt: ‘Geef me je hand, ik ben jouw vriend. Ga maar zachtjes slapen in mijn armen’. De pianoinleiding van dat lied vormt het thema dat de onontkoombare dood voorstelt. Vrienden van Schubert waren zo weg van dat lied dat ze hem vroegen om het als basis te gebruiken voor een strijkkwartet. Dat deed hij in 1824 en die piano-inleiding vormt het uitgangspunt voor het tweede deel van het kwartet Andante con moto, bestaande uit vijf variaties en een coda. In januari 1826 vond er een doorspeelsessie plaats door een amateurkwartet. Schubert 6
had zelf graag de altpartij voor zijn rekening genomen maar was drukdoende om fouten in zijn manuscript te verbeteren. En er klonken toen ongetwijfeld nog veel meer fouten, want de amateurs waren absoluut niet opgewassen tegen deze moeilijke partituur. De tweede keer dat het stuk tijdens Schuberts leven werd doorgespeeld, stond het op de lessenaars van het enige professionele strijkkwartet dat Wenen in die dagen rijk was. Het Schuppanzigh Kwartet had de première verzorgd van alle kwartetten van Beethoven, dus zou je zeggen dat die wel wat in hun mars hadden. Maar het kwartet worstelde zich moeizaam door de partituur en na afloop zei de primarius tegen Schubert: ‘Dit is niets, jongeman, hou jij je nou maar bij je liederen’. Zwijgend haalde Schubert zijn partijen op en thuis legde hij ze op een grote stapel onuitgegeven muziek in de kast. Daar bleef het manuscript liggen tot drie jaar na zijn dood. Want toen werd het kwartet pas uitgegeven en al vrij gauw daarna is het een publiekslieveling geworden. De barse opening is een soort variant op het beginthema van Beethovens Vijfde symfonie. Het tweede thema is zoetgevooisd en lyrisch. Daarna wisselen het barse, het dreigende en het lyrische elkaar af, meestal hijgend voortgalopperend op een rusteloos ritme. Het Andante con moto dat daarna komt is dus een variatiedeel op het doodsthema uit bovengenoemd lied. Het thema blijft tijdens de vijf variaties redelijk intact, alsof Schubert wil benadrukken hoe onontkoombaar de dood is. Het Scherzo is doortrokken van dezelfde rusteloze ritmische drive als het
Toelichting
eerste deel. Het Trio – het middendeel dat klinkt voordat het Scherzo herhaald wordt – biedt wat lyrische ontspanning. De finale, Presto, herbergt zo mogelijk nog meer ademloze onrust. Het ritmisch patroon is gebaseerd op de tarantella, een wilde ZuidItaliaanse dans die mensen gebruikten om het gif van de beet van een grote spin uit hun lijf te krijgen. In het coda moet het tempo nog eens opgevoerd worden. En zo sluit het kwartet af met een spectaculair Prestissimo. Tekst toelichting: Thijs Bonger
7
Biografieën Componisten Pavel Haas
De Tsjechische componist Pavel Haas (1899 - 1944) leerde het vak voornamelijk door een tweejarige masterclass bij zijn grote voorbeeld Leoš Janáček. Mede door de lessen van Janáček ontwikkelde Haas een geheel eigen stijl waarin de Tsjechische volksmuziek en invloeden van de jazz en klassieke muziek versmolten tot een unieke stem. Haas schreef liederen, kamermuziek, 8
symfonieën, koormuziek en ook filmmuziek. In 1941 werd hij vanwege zijn joodse wortels gedeporteerd naar het concentratiekamp in Theresienstadt. Daar schreef hij nog de Vier liederen op Chinese gedichten en de Studie voor strijkorkest. In 1944 werd hij overgebracht naar Auschwitz, waar hij vrijwel direct vergast werd. De composities van Pavel Haas zijn lang vergeten geweest. In de jaren negentig kwam daar verandering in. De destijds door de Duitsers verboden ‘Entartete Musik’ kwam toen ruim in de belangstelling te staan.
Dmitri Sjostakovitsj
Dmitri Sjostakovitsj (1906 1975) is een van de meest gewaardeerde en meest gespeelde Russische componisten van de twintigste eeuw. Sjostakovitsj kwam tot bloei onder het Sovjetregime waar hij vervolgens veelvuldig mee in botsing kwam omdat zijn kleurrijke stijl niet voldeed aan de Russische eisen. Het werk van Prokofjev, romantiek, neoclassicisme, Russische volksmuziek, het komt allemaal samen in het werk van Sjostakovitsj die in vele
Biografieën
genres actief was. Hij schreef ook diverse filmscores om in zijn levensonderhoud te voorzien in tijden dat zijn vrije werk door de Russische machthebbers verboden was.
Franz Schubert
Franz Schubert (1797 1828) was de zoon van een muzikale schoolmeester die hem leerde vioolspelen. Pianoles kreeg hij van zijn oudere broer Ignaz en ook leerde hij zingen.
wanneer hij thuis was tijdens de vakanties. In totaal componeerde Schubert zo’n achttien strijkkwartetten waarvan er maar vier regelmatig worden gespeeld. In het openbaar werden zijn kwartetten tijdens zijn leven niet uitgevoerd, maar zijn pianotrio’s waren zeer waarschijnlijk een paar keer te horen tijdens vriendenavonden, gespeeld door leden van het Schuppanzigh Quartett met pianist Bocklet. Tegen het einde van zijn leven schijnt Schubert zelfs bevriend te zijn geweest met violist Ignaz Schuppanzigh die zo nauw betrokken was bij de uitvoering van Beethovens kwartetten.
Met zijn mooie jongenssopraan werd hij op zijn elfde aangenomen in de keizerlijke hofkapel die verbonden was met het ‘Konvikt’, een kostschool en de beste onderwijsinstelling van Wenen. Rond zijn veertiende schreef hij zijn eerste strijkkwartetten die gespeeld werden in de familiekring 9
Biografieën
foto: Dorith Mous
Uitvoerenden Alma Quartet Het Alma Quartet werd in 2014 opgericht en ontving in dat jaar gelijk de Prix de Salon, een prijs voor jonge musici uitgereikt door de zakelijke kring van het Concertgebouworkest. De internationaal geprezen eerste cd met de complete strijkkwartetten van Erwin 10
Schulhoff werd in 2017 bekroond met de Preis der deutschen Schallplattenkritik ‘Bestenliste’. Ook het tweede album, met werken van Dutilleux en Glass, ontving lovende kritieken. Begin dit jaar brachten zij de cd CCMYK uit in samenwerking met producer Henrik Schwarz, gebaseerd op vrije improvisaties van de strijkers. Op dit moment werken zij met hem aan het project Plunderphonia, bestaande uit segmenten van meer dan 70 bestaande
composities. Het Alma Quartet trad op in onder meer Het Concertgebouw, het Bimhuis, Paradiso, de Melkweg, de Elbphilharmonie in Hamburg en de Tonhalle Düsseldorf, en stond op festivals als de Classical Music Rave, Musicians Without Borders en Down the Rabbit Hole.
BiografieĂŤn
The Sphere Quartet The Sphere Quartet is opgericht in oktober 2018. Het kwartet bestaat uit jonge, veelbelovende conservatoriumstudenten uit de VK, VS/Nederland, Spanje en Portugal. De strijkers ontmoetten elkaar tijdens hun studie aan het Conservatorium van Amsterdam. In februari 2019 wonnen ze de eerste prijs op de Maassluis Jong Talent Concours en onlangs begonnen ze met lessen van de Nederlandse Strijkkwartet Academie (NSKA). Tot nu toe werkte het kwartet samen met Marc Danel, Richard Lester, Dennis Brott en Lukas Hagen.
11
Verwacht
Serie Strijkkwartetten Za 12 okt 2019 Grote Zaal 20.15 uur
Pavel Haas Quartet Baanbrekende Tsjechen Het Pavel Haas Quartet staat voor intensiteit en kleurenpracht. Het veelvuldig bekroonde topensemble, vernoemd naar een groot strijkkwartettencomponist uit het interbellum, imponeerde in 2015 bij zijn debuut in het Muziekgebouw. Vanavond brengt het kwartet een bijna volledig Tsjechisch programma. Het toont hoe belangrijk componisten als Janáček, Schulhoff en Martinů begin twintigste eeuw waren voor de ontwikkeling van het genre. Van Janáček klinkt het Tweede strijkkwartet, bijgenaamd ‘Intieme brieven’, waarmee het Pavel Haas Quartet in 2006 internationaal doorbrak. Janáček schreef het voor Kamila, de 38 jaar jongere vrouw voor wie hij aan het eind van zijn leven een verzengende, maar onbeantwoorde liefde opvatte. Zelf heeft de componist het werk niet meer kunnen horen. De enige niet-Tsjech op het programma is de Slowaakse componiste Ľubica Čekovská (1975), die haar Midsummer Quartet speciaal voor het Pavel Haas Kwartet schreef. Programma: Ľubica Čekovská The Midsummer Quartet Erwin Schulhoff Strijkkwartet nr. 1 / Bohuslav Martinů Strijkkwartet nr. 2 / Leoš Janáček Strijkkwartet nr. 2 ‘Intieme brieven’
12
Ľubica Čekovská foto: Ivana Šataník (Lipovská)
Verwacht
Strijkkwartet Biënnale Amsterdam Za 25 januari t/m za 1 februari 2020
Grootste strijkkwartetfestival ter wereld terug voor tweede editie! Wat is het strijkkwartet anno 2020? Het grootste strijkkwartetfestival ter wereld gaat acht dagen lang op ontdekkingstocht langs traditie én experiment; naar het vertrouwde en het onbekende. Ontdek, deel en vier het strijkkwartet in meer dan 50 concerten, lezingen, talks en masterclass tijdens de Strijkkwartet Biënnale Amsterdam Met o.a. Artemis Quartett, Jerusalem Quartet, Pavel Haas Quartet, Doric String Quartet, Juilliard String Quartet, Ruysdael Kwartet, Ragazze Kwartet, Borusan Quartet, Gerhard Quartet, Quatuor Danel, Signum Quartett, Calder Quartet, Alma Quartet, Arditti String Quartet, Dudok Quartet. Verder onder anderen Benjamin Herman (altsaxofoon), Bram van Sambeek (fagot), Brett Dean (altviool), Niek de Groot (contrabas), Claron McFadden (sopraan), Calefax en het Nederlands Kamerkoor. Kaartverkoop via het Muziekgebouw. Kijk ook op www.sqba.nl.
13
Verwacht
September za 14 sep / 20.15 uur Abdel Rahman El Bacha De revolutie van Chopin zo 15 sep / 19.00 uur / Kleine Zaal STEIM: 50 years 1969 - 2019 The Rest is Noise wo 18 sep / 20.15 uur Christian Gerhaher + Gerold Huber Gerhaher zingt Brahms, Britten en Moessorgski do 19 sep / 12.30 uur Ramon van Engelenhoven Lunchconcert Dutch Classical Talent do 19 sep / 20.15 uur Cappella Amsterdam Love Letters - Carte Blanche voor Krista Audere zo 22 sep / 15.00 uur Nederlandse Bachvereniging Beginnings 14
wo 25 sep / 20.15 uur Olga Pashchenko Der Golem, wie er in die Welt kam (1920)
wo 2 okt / 20.30 uur / Bimhuis Lekhfa The Rest is Noise @ Bimhuis
do 26 sep / 12.30 uur Jelmer de Moed, Tim Brackman, Pieter de Koe + Rik Kuppen Lunchconcert i.s.m. Nationaal Muziekinstrumenten Fonds
do 3 okt / 20.15 uur Ensemble Musikfabrik Aperghis’ Intermezzi
do 26 sep / 20.15 uur Olli Mustonen + Ian Bostridge + Steven Isserlis Hemellichten za 28 sep / 14.15 uur De IJ-Salon Stabat Mater zo 29 sep / 11.00 uur / Kleine Zaal Ere Lievonen Carte Blanche voor Ere Lievonen
vr 4 okt / 20.15 uur Amsterdam Baroque Orchestra Ton Koopman 75 za 5 okt / 20.15 uur Soirée Marocaine Bayane Belayachi + Mehdi Nassouli + Ahaddaf
Huil van de Wolff
Oktober
Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff
wo 2 okt / 20.15 uur Cappella Amsterdam Brahms Requiem
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
zo 29 sep / 15.00 uur Maarten Engeltjes Wat is het geheim van een countertenor? (8+)
Foto: Erik van Gurp
4’33 grand café Kom voor het concert eten in Grand café 4’33. Reserveren: 020 788 2090 of 433grandcafe.nl.
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiënten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15