Serie Piano
Ma 27 mei 2019 Grote Zaal 20.15 uur
Piotr Anderszewski Beethoven Diabellivariaties Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma
Serie Piano Ma 27 mei 2019 Grote Zaal 20.15 - 22.05 uur
Piotr Anderszewski Beethoven Diabelli-variaties
ca. 30 minuten voor de pauze ca. 60 minuten na de pauze
Piotr Anderszewski piano
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma Robert Schumann (1810 - 1856) Sieben Klavierstücke in Fughettenform op. 126 (1853) Gesänge der Frühe op. 133 (1853) Pauze Ludwig van Beethoven (1770 - 1827) Diabellivariaties op. 120 (1823) ‘33 Veränderungen über einen Walzer von Anton Diabelli’ ·· Thema. Vivace ·· Variatie 1. Alla marcia maestoso ·· Variatie 2. Poco allegro ·· Variatie 3. L’istesso tempo ·· Variatie 4. Un poco più vivace ·· Variatie 5. Allegro vivace ·· Variatie 6. Allegro ma non troppo e serioso ·· Variatie 7. Un poco più allegro ·· Variatie 8. Poco vivace ·· Variatie 9. Allegro pesante e risoluto ·· Variatie 10. Presto ·· Variatie 11. Allegretto ·· Variatie 12. Un poco più moto ·· Variatie 13. Vivace ·· Variatie 14. Grave e maestoso ·· Variatie 15. Presto scherzando ·· Variatie 16. Allegro ·· Variatie 17. [Allegro] ·· Variatie 18. Poco moderato ·· Variatie 19. Presto ·· Variatie 20. Andante ·· Variatie 21. Allegro con brio - Meno allegro ·· Variatie 22. Allegro molto alla ‘Notte e giorno faticar’ di Mozart ·· Variatie 23. Allegro assai ·· Variatie 24. Fughetta. Andante ·· Variatie 25. Allegro ·· Variatie 26. Piacevole ·· Variatie 27. Vivace ·· Variatie 28. Allegro ·· Variatie 29. Adagio ma non troppo ·· Variatie 30. Andante, sempre cantabile ·· Variatie 31. Largo, molto espressivo ·· Variatie 32. Fuga. Allegro ·· Variatie 33. Tempo di menuetto moderato 3
Toelichting De twee pianostukken op. 126 en 133 schreef Schumann in 1853, het jaar waarin zijn geestelijke labiliteit ondragelijk werd. Hij leek houvast te zoeken bij het contrapunt van Johann Sebastian Bach, de componist die hij zijn leven lang had vereerd. ‘Das wohltemperierte Klavier zou je dagelijkse brood moeten zijn’, was Schumanns advies aan jonge musici. Zelf gaf Schumann Bach al als jonge componist een centrale rol in zijn leven en schreef: ‘Das wohltemperierte Klavier is mijn grammatica, ik heb de fuga’s een voor een bestudeerd en het lijkt een sterk moreel effect te hebben op mijn hele systeem. Bij hem is niets ziekelijks of onvolgroeids te bekennen en zijn werk schijnt te zijn geschreven voor de eeuwigheid.’ Rond 1853 stond Bach, volgens getuigen, steeds op Schumanns pianolessenaar, en zijn eigen vanavond gespeelde contrapuntische werken dateren uit de periode kort voordat hij in wanhoop in de Rijn sprong. De vroeger in zijn leven opgelopen syfilisinfectie ontwrichtte zijn hele gestel. Ook Beethoven had van jongs af aan een nauwe relatie met Bach. Bij zijn leraar in Bonn, Christian Gottlob Neefe, studeerde hij het Wohltemperiertes Klavier en toen hij een jaar of elf was kon hij het vrijwel helemaal uit z’n hoofd spelen. Ook op zijn latere werk had Bach een diepe invloed, getuige de vele fugatische delen. Maar anders dan bij Schumann lijkt de fuga bij Beethoven vooral te dienen om de intensiteit een extra lading te geven. In de Diabellivariaties gebeurt dat bijvoorbeeld aan het eind van de serie in de grootse tripelfuga, variatie nr. 32. Hier overschrijdt hij alle regels van de ‘welluidendheid’ en schrijft ronduit lelijke noten waarin de pianist op de piano beukt 4
en hamert. Beethoven is hier absoluut niet meer ‘salonfähig’, hij heeft lak aan goede manieren en ramt de noten in onze oren. Veel belangrijker dan welluidendheid was voor hem namelijk het visioen dat zich in deze muziek aftekende: de vrijheid die doorbrak juist in de fuga, de allerstrengste vorm binnen de klassieke muziek.
Robert Schumann Sieben Klavierstücke / Gesänge der Frühe De twee late werken Sieben Klavierstücke en Gesänge der Frühe vormen een ontroerende getuigenis van het gevecht dat Schumann leverde om het behoud van zijn vakmanschap en zijn poëtische persoonlijkheid. Tijdens het jaar 1853 waren er vele tekenen van het naderende onheil. Als dirigent van het koor en orkest in Düsseldorf was Schumann niet meer te handhaven: hij was niet meer in staat te communiceren en werd ontslagen. De oorzaak van zijn onvermogen waren hevige angsten en hallucinaties, een voortdurende piep in zijn oor en het niet in staat zijn om zich te bewegen. Ondanks deze hopeloze toestand leverde hij een heldhaftig verzet en hij werkte door.
Toelichting
Een bewerking van zijn Vierde Symfonie leidde bij de première tot een laatste succes. Het bezoek van de twintigjarige Brahms was eveneens een lichtpunt in dit donkere jaar en in een laaiend enthousiasme over dit jonge genie uit Hamburg schreef hij het beroemd geworden artikel Neue Bahnen. Nu hij als dirigent was uitgerangeerd, wendde hij zich weer tot de piano en componeerde onder ander de Sieben Klavierstücke in Fughettenform en de Gesänge der Frühe. Na vele jaren waren er nu weer pianocomposities ontstaan, waarin hij ook terugkeerde naar Bach, een houvast voor zijn nu zo wankele ziel. Deze muziek mist dan wel de romantische bevlogenheid van de vroegere Schumann, maar zij is geschreven met een enorme concentratie en vakmanschap. Als we naar deze laatste werken van Schumann luisteren met begrip voor zijn situatie, dan bevangt ons een gevoel van grote bewondering voor deze monumentale persoonlijkheid die niet opgaf, zelfs niet op de drempel van het graf.
Ludwig van Beethoven Diabellivariaties Hoe kwamen de Diabellivariaties tot stand? Het verhaal is vaak verteld: in 1818 startte Anton Diabelli samen met Pietro Cappi in Wenen een muziekuitgeverij. Hij kreeg het lumineuze idee om vijftig componisten uit te nodigen om een variatie te schrijven op een door hemzelf gecomponeerd walsje.
Diabelli zou de vijftig variaties gebundeld uitgeven en zo extra aandacht genereren voor zijn nieuwe bedrijf. Onder de aangeschreven componisten waren grootheden zoals Beethoven, Schubert en de piepjonge Liszt, maar ook onbekende figuren zoals Franz Xaver Mozart, Carl Bocklet en Joseph Panny. De slotfuga zou geleverd worden door een hoge piet: aartshertog Rudolph, leerling van Beethoven. Het schijnt dat Beethoven zich erg minachtend uitliet over het walsje van Diabelli, maar vervolgens werkte hij tussen 1819 en 1823 met grote onderbrekingen aan een cyclus van 33 variaties. (In dezelfde periode ontstonden de Missa Solemnis en de drie laatste pianosonates). Was dit een soort competitie met aartshertog Rudolph, die onder zijn leiding het jaar daarvoor een serie van veertig variaties had geschreven op een thema van Beethoven zelf? Wie zal het weten, maar iets van een behoefte om zichzelf te bewijzen kleeft wél aan de hele onderneming. Het is of Beethoven wilde zeggen: ik zal jullie eens laten zien wat IK kan doen met dat onbenullige walsje van Diabelli! Verbazing en bewondering Het resultaat bracht zijn tijdgenoten in opperste verbazing en bewondering, en zij konden het weten want de variatievorm was een heel bekend recept. Wat Beethoven met dit recept deed, grensde aan het ongelofelijke en ook nu nog gelden de Diabellivariaties, naast Bachs Goldbergvariaties, als het grootste wat ooit is gecomponeerd op het gebied van de variatievorm. 5
Toelichting
‘Veränderungen’ noemde Beethoven deze variaties, want in plaats van de gebruikelijke omspelingen en versieringen paste hij middelen toe die tot wezenlijke veranderingen van het thema leidden. Meteen in de eerste variatie is het al raak: door een verandering van metrum en ritme ontstaat een plechtige mars en Beethoven schudt meteen alle luchtigheid van zich af. De wat conventionelere derde variatie was oorspronkelijk de eerste. Hieruit is op te maken dat Beethoven uitdrukkelijk heeft gezocht naar grote contrasten in het karakter van de variaties. In variatie nr. 5 doet de pianistische virtuositeit zijn intrede. Ook nr. 6 en nr. 7 zijn van het type ‘vuurwerk’ en vereisen handig en snel vingerwerk, met variatie nr. 10 als hoogtepunt van het briljante genre.
Beethoven vond nieuwe en contrasterende expressiemiddelen. In het vinden van nieuwe en contrasterende expressiemiddelen is een enorme afwisseling en een sprankelende fantasie te horen. Wat wij níet expliciet horen, is de scherpte van Beethovens intellect waarmee hij het ‘lullige’ thema van Diabelli ontleedde en steeds een ander element naar voren haalde. Zo is het in variatie nr. 9 de voorslag, dat onbetekenende detail, waarmee hij ons ‘te grazen neemt’. Een andere manier die hij toepast, is de parodie: een spottende imitatie van een heel ander thema dat hij uiterst kunstig verweeft met 6
het Diabelli-thema. Bijvoorbeeld variatie nr. 22 waar hij de aria van Leporello uit het begin van Mozarts Don Giovanni samenvoegt met het walsje. Een verrukkelijke parodie is ook nr. 23, zeer herkenbaar voor Beethovens tijdgenoten: hier wordt spottend gewezen naar de etudes van Beethovens tijdgenoot Johann Cramer. Van een heel andere orde is variatie nr. 20, waar de beweeglijkheid is gestopt en een introverte stilstand wordt geïntroduceerd. Deze sfeer is misschien nog wel het meest verbazingwekkend, want die komt zeker niet voort uit het Diabelli-thema. Een hoogtepunt in de naar binnen gekeerde stemming is variatie nr. 31, een smartelijk ‘Largo, molto espressivo’, als voorbode van een grootse finale: de tripelfuga van variatie nr. 32. En evenals Bach in zijn Goldbergvariaties keert Beethoven hierna terug naar een vredig slot, het ‘Tempo di menuetto’. Aan het slot wordt de luisteraar bevangen door een gevoel van grootsheid: dit werk is groter dan een meesterlijke serie variaties. Pianist Anderszewski probeerde dat zo onder woorden te brengen: ‘Het stuk begint met een kleine cel, en wordt vervolgens een universum van menselijke ervaringen.’ Tekst toelichting: Katja Reichenfeld
BiografieĂŤn
Handschrift Beethoven op de titelpagina van de gecorrigeerde versie van de Diabellivariaties
7
Biografieën Componisten Robert Schumann
Robert Schumann (1810 1856) werd geboren in Zwickau als jongste zoon van een boekhandelaar en uitgever. Al op jonge leeftijd kreeg hij pianoles en trad hij op in kleine kring. Aanvankelijk waren echter zijn literaire gaven even groot als zijn muzikale aanleg, maar toen hij op negenjarige leeftijd de pianovirtuoos Ignaz Moscheles hoorde, raakte hij gefocust op de piano 8
en wilde zelf ook een pianovirtuoos worden. Later raakte hij enorm onder de indruk van Niccolò Paganini, waardoor hij zich met extra overgave stortte op het virtuoze aspect van het pianospelen. Helaas forceerde hij hierbij zijn hand, waardoor zijn droom in duigen viel. Zijn vader overleed toen hij zestien was en Schumann volgde eerst de wens van zijn moeder door in Leipzig rechten te studeren. Al snel werd hem duidelijk dat muziek zijn leven was. Bij zijn pianoleraar Friedrich Wieck leerde hij in 1828 diens dochter Clara kennen, met wie hij, zeer tegen de zin van haar vader, in 1840 zou trouwen. In de jaren voor het huwelijk schreef Schumann vele pianocomposities en daarnaast artikelen voor het door hem opgerichte Neue Zeitschrift für Musik dat nog altijd bestaat. In het gelukkige jaar 1840 ontstonden vooral liedcomposities, waaronder Dichterliebe en Frauenliebe und Leben. Pas een jaar later schreef hij zijn eerste symfonie. Al in 1842 waren er tekenen van
geestesziekte, veroorzaakt door een vroeger opgelopen syfilisinfectie. Het werd steeds moeilijker om met hem te communiceren, maar als componist bleef hij enorm productief. In 1854 probeerde hij met een sprong in de Rijn een eind te maken aan zijn leven. Hij werd echter ‘gered’ en zo bracht hij de laatste jaren van zijn leven door in een instituut voor geesteszieken in Endenich bij Bonn. De behandelend arts raadde Clara af haar man te bezoeken en met een Duits gevoel voor autoriteit deed zij wat die man haar opdroeg. Zo zag zij Robert pas voor het eerst terug, kort voor hij overleed. Twee jaar lang had hij geleefd in eenzaamheid en hij stierf op slechts zesenveertigjarige leeftijd. Een enorm rijk oeuvre liet hij aan na; Clara liet hij achter met zeven kinderen.
Biografieën
Ludwig van Beethoven
Ludwig van Beethoven (1770 - 1827) kwam uit een Vlaamse muzikantenfamilie. Zijn grootvader Louis was zanger en koordirigent in Mechelen. In 1732 verhuisde hij naar Bonn, waar hij de leiding kreeg over het hofkoor in Bonn. Ook Beethovens vader Johann was in Bonn zanger in dienst van de keurvorst. Beethovens vader raakte echter verslaafd aan de drank en ontspoorde geheel na de dood van
zijn echtgenote. Hij raakte zijn baan kwijt, waardoor Beethoven als oudste zoon al op zijn negentiende de volledige verantwoordelijkheid over zijn vader en zijn twee broertjes kreeg. Beethoven kreeg aanvankelijk pianoles van zijn vader, maar in 1779 had deze hem ondergebracht bij een goede, professionele leraar: hoforganist en componist Christian Gottlob Neefe. Deze begreep hoe talentvol zijn nieuwe leerlingetje was. Neefe zorgde er onder andere voor dat de keurvorst Beethoven financieel hielp bij zijn voorgenomen reis naar Wenen, waar hij vanaf 1792 definitief woonde, en aanvankelijk les kreeg van Joseph Haydn. Beethoven werd in Wenen eerst vooral beroemd als pianovirtuoos en improvisator. In de eerste tien jaar in Wenen schreef hij twintig van zijn in totaal tweeëndertig pianosonates en twaalf van de totaal twintig series pianovariaties. Al in 1797 kreeg hij gehoorproblemen en in 1802 schreef hij een wanhopige afscheidsbrief aan zijn twee broers, het ‘Heiligenstadt
Testament’ genoemd. Vooral de hoge tonen vielen weg en uiteindelijk hoorde hij slechts een soort gebrom. Pas in 1815 voelde hij zich genoodzaakt om te stoppen als uitvoerend pianist. Hij was toen vijfenveertig jaar oud. Dat hij doof en wel doorging met componeren en daarin een enorme verdieping bereikte, is een wonder van menselijke kracht en concentratie. Bovendien behield Beethoven zijn intellectuele scherpte, zijn felle levendigheid en zijn humor zoals blijkt uit zijn laatste variatiereeks, de Diabellivariaties.
9
Biografieën
Uitvoerdende Piotr Anderszewski Piano De Poolse pianist Piotr Anderszewski (1969) werd op verschillende conservatoria opgeleid: in Warschau, Lyon, Straatsburg en Los Angeles. Al op 21-jarige leeftijd nam hij deel aan het befaamde Leeds Concours waar hij de Diabellivariaties zou spelen. Maar voortijdig verliet hij het podium aangezien hij ontevreden was met zijn eigen spel. De Diabellivariaties lieten hem echter niet los. In 2000 maakte Bruno Monsaingeon een documentaire over de pianist, terwijl hij bezig was met een opname van Beethovens meesterwerk voor het label Warner Classics/Erato. De film werd in 2008 op dvd uitgebracht. In 2009 speelde hij de Diabellivariaties in Amsterdam. Het rijpingsproces ging door en in april 2018 klonk 10
wederom zijn interpretatie van de Diabellivariaties in de Grote Zaal van Het Concertgebouw. Overal ter wereld speelt Anderszewski nu op belangrijke podia en met gerenommeerde orkesten: in het Londen Barbican Centre, het Wiener Konzerthaus de Berliner Philharmonie en de Mariinsky Concert Hall. Als solist trad hij op met onder andere de Berliner Philharmonie, de London Symphony en het Leipziger Gewandhaus orkest. Als kamermuziekpartner speelde hij met het Belcea Quartet het Pianokwintet van Sjostakovitsj, dat ook op cd verscheen. Zijn zorgvuldig samengestelde programma’s bevatten onder andere muziek van Bach, Mozart en Schumann, maar steeds weer keert hij terug naar Beethovens Diabellivariaties. Tekst biografieën: Katja Reichenfeld
foto: Simon Fowler
BiografieĂŤn
11
Steun het Muziekgebouw
Met een schenking of nalatenschap helpt u het Muziekgebouw bijzondere artistieke programma’s te realiseren én projecten mogelijk te maken op het gebied van educatie en talentontwikkeling. Vriendschap Iedere bijdrage is van harte welkom; u kunt eenmalig doneren of structureel, door middel van een Vriendschap. Vanaf een jaarbijdrage van € 50,= bent u Vriend van het Muziekgebouw en ontvangt u verschillende tegenprestaties, zoals uitnodigingen voor speciale evenementen en de Vriendennieuwsbrief. Nalatenschap Het is ook mogelijk het Muziekgebouw op te nemen in uw testament. Dankzij de ANBI-status is het Muziekgebouw volledig vrijgesteld van erfbelasting, waardoor de schenking vanuit een erfenis volledig aan de doelstelling ten goede komt. Wilt u hierover meer weten, neem dan a.u.b. contact met ons op. Informatie? Meer informatie vindt u op www.muziekgebouw.nl/steunons. Neem voor vragen contact op met ons kantoor via vrienden@ muziekgebouw.nl of 020-7882010. 12
foto: Adam Mork
Seizoen 2019-2020 Serie Piano De serie Piano is een absolute must voor de ware pianoliefhebber. Internationaal gerenommeerde pianisten spelen repertoire dat elders nauwelijks te beluisteren is. En ook de jongere garde laat zich van zijn avontuurlijkste kant horen. za 14 sep 2019 Abdel Rahman El Bacha De revolutie van Chopin wo 6 nov 2019 Alexandre Tharaud Versailles wo 4 dec 2019 Pavel Kolesnikov De romantische kant van Beethoven vr 7 feb 2020 Angela Hewitt Bachs Goldbergvariaties zo 1 mrt 2020 Ronald Brautigam Schubert volgens Brautigam vr 27 mrt 2020 Leif Ove Andsnes Dvořåk en Schumann za 2 mei 2020 Pierre-Laurent Aimard + Tamara Stefanovich De liefde van Messiaen za 23 mei 2020 Ralph van Raat Tour de force
13
Verwacht
Juni wo 5 + do 6 jun / 20.30 uur Turan Dokht Aftab Darvishi + Miranda Lakerveld + Nilper Orchestra do 6 jun / 19.30 uur / Muziekgebouw aan de Ring Kelman Duran + Arif vr 7 jun / 20.30 uur Chronicle of Current Events Mieczysław Weinberg + Kirill Serebrennikov + Gidon Kremer + Kremerata Baltica zo 9 jun / 20.30 uur Not Another Diva.. Hlengiwe Lushaba, Faustin Linyekula, Studios Kabako di 11 jun / 20.30 uur Mitra Jorge León + Eva Reiter + George van Dam + Claron McFadden wo 12 jun / 20.30 uur Le jeune noir à l’epée Abd Al Malik 14
vr 14 jun / 20.30 uur ACTRESS X STOCKHAUSEN SIN {X} II Actress + Nederlands Kamerkoor za 15 jun / 20.30 uur Partita for 8 Voices Roomful of Teeth
zo 16 jun / 20.30 uur Paper Music William Kentridge + Philip Miller
Dekmantel Festival wo 31 jul t/m do 1 aug
wo 31 juli / 16.00 uur Cybotron + Pharoah Sanders Quartet do 1 aug / 16.00 uur Sunn O))) + Suzanne Ciani + The Comet Is Coming + Yves Tumor + Oceanic (live), Mattheis (live) & Oberman
vr 21 jun / 17.00 uur Proces Krystian Lupa + Nowy Teatr
za 22 jun / 12.00 uur / Noorderlicht, NDSM Strange Sounds From Beyond Festival za 22 + zo 23 jun / 15.00 uur Proces Krystian Lupa + Nowy Teatr
Juli za 6 jul / 20.15 uur Holland Baroque + London Community Gospel Choir Gospel baroque
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Foto: Erik van Gurp
4’33 grand café Kom voor het concert eten in Grand café 4’33. Reserveren: 020 788 2090 of 433grandcafe.nl.
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiënten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15