za 25 jan 2014 serie strijkkwarTetten Grote Zaal / 20.15 uur
Juilliard string quartet Tussen volksmuziek en avant-garde
PROGRAMMA
za 25 jan 2014 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15-22.00 uur DUUR: ca. 35 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de pauze
Juilliard String Quartet
Tussen volksmuziek en avant-garde
voorprogramma
Joseph Lin viool Ronald Copes viool Roger Tapping altviool Joel Krosnick cello
entreehal / 19.45-20.00 uur
Anton Webern (1883-1945) Fünf Sätze op. 5 (1909) Heftig bewegt Sehr langsam Sehr bewegt Sehr langsam In zarter Bewegung Jesse Jones (1978) Strijkkwartet nr. 3 ‘Whereof men cannot speak...’ (2013; Nederlandse première)
Kolodziej kwartet Margot Kolodziej viool Niki de Vlaming viool Geerten Feller altviool Renee Timmer cello Joseph Haydn (1732-1809) Uit Strijkkwartet nr.3, op. 20 (1772) Poco adagio Finale. Allegro molto
PAUZE Franz Schubert (1797-1828) Strijkkwartet nr. 15 in G D 887 (1826) Allegro molto moderato Andante un poco moto Scherzo. Allegro vivace – Trio. Allegretto Allegro assai Tekst toelichting: Michiel van der Cleij
TOELICHTING Het Amerikaanse Juilliard String Quartet staat voor buitengewone kwaliteit. De geschiedenis van het kwartet begon in 1946 aan de Juilliard School of Music. Opgericht voor leerdoeleinden en uitvoeringen, heeft het kwartet inmiddels de meeste opnames van het strijkkwartetrepertoire op zijn naam staan. Vanaf dit seizoen speelt het kwartet met altviolist Roger Tapping. Hij vervangt Samuel Rhodes, die maar liefst 44 jaar deel uitmaakte van het kwartet. De eemheid in het kwartet heeft er niet onder geleden. Het Juilliard String Quartet speelt nog steeds doortastend en met lef. Of het nu klassiekers speelt uit de vroege romantiek of stukken waarvan de inkt nog maar net droog is. Zoals het nieuwe strijkkwartet van de jonge Amerikaanse componist Jesse Jones, dat de componist schreef in opdracht van het kwartet. Jones (1978) is een perfecte vertegenwoordiger van de generatie componisten tussen de dertig en de veertig jaar. Hij schrijft even makkelijk moderne muziek waarin de hedendaagse klassieke muziek doorklinkt, als op vrolijke Amerikaanse volks- en popmuziek gebaseerde werken. In die zin lijkt hij een moderne Schubert die de klassieke en de populaire muziek van zijn tijd combineerde. Maar ook voor de twaalftoonsmuziek van Anton Webern draait het Juilliard String Quartet zijn hand niet om.
3
TOELICHTING
Anton Webern
Jesse Jones
‘Wien bleibt Wien’, maar toch niet. Rond 1900 was de Oostenrijkse hoofdstad uit de clichés van keizerlijke praal, walsmuziek en Sachtertorte gegroeid.
Jesse Jones is een van die jonge Amerikanen voor wie het muzikale verleden een geschenk uit de hemel is en geen enkele stijl de andere uitsluit. Zijn toegankelijke, maar nooit gemakzuchtige schrijfstijl heeft hem compositieopdrachten van internationaal gerenommeerde musici en ensembles opgeleverd, waaronder dit strijkkwartet voor het Juilliard String Quartet.
Fünf Sätze
Strijkkwartet nr. 3 ‘Whereof men cannot speak...’
Jonge kunstenaars en intellectuelen hekelden de behoudzucht en de mooimakerij van de bourgeoisie, wezen op de groeiende kloof tussen rijk en arm en de algehele onzekerheid van hun generatie. Op de achtergrond speelden de recente, schokkende psychologische inzichten van Sigmund Freud mee: daarin bleek de mens een speelbal van verborgen driften en het onderbewuste. Tegen dat decor ontstond de schoolvorming rond Arnold Schönberg, de aarts-vernieuwer die muziek van alle burgerlijke gezapigheid wilde ontdoen en afrekende met het tonaliteitsbeginsel waarop de hele Europese muziektraditie rustte. Zijn leerling Anton Webern haakte daar even enthousiast als behoedzaam op in. Evenals Schönberg experimenteerde Webern met nieuwe toonorganisaties en klankverhoudingen waaraan het oor niet gewend was, maar hij was zuiniger met Schönbergs vinnige emotionaliteit. De Fünf Sätze illustreren fraai waarom Igor Stravinsky Webern een ‘diamantslijper’ noemde: het zijn compacte, fascinerende miniaturen waarin je bij elke beluistering iets nieuws kunt horen. Schönberg, trots op zijn leerling, prees Weberns vermogen om ‘een enkel gebaar de expressie van een roman’ te geven.
Jones is tevens professioneel mandolinespeler, wat mogelijk de vaak wat pointillistische klank van zijn muziek verraadt. Over dit werk vertelt hij: ‘Filosoof Ludwig Wittgenstein schreef in zijn Tractatus Logico-Philosophicus ‘Waarover men niet kan spreken, daarover moet men zwijgen’. Opgroeiend hoorde ik daar diverse varianten van, waaronder van mijn moeder. Een van haar motto’s luidde: ‘Als je niet weet waar je het over hebt, houd dan je mond’. Dat was haar esoterische manier om te zeggen ‘Je bent een blaag en je maakt mij niks wijs’, maar ze zei het óók vanuit de overtuiging dat zelfbeheersing wijsheid en deugd is. Mijn moeder overleed toen ik aan dit strijkkwartet begon en ik merkte dat ik mijn gevoelens daarover vaak niet onder woorden kon brengen. Ik realiseerde me toen dat Wittgensteins opmerking niet uitsluit dat je muziek maakt over het onuitdrukbare. Dat is wat ik deed: een werk dat alle onuitgesproken gevoelens – treurnis, herinneringen, verlangen, frustratie en, uiteindelijk, acceptatie – vertolkt.’
4
TOELICHTING
Franz Schubert
liederen – iets wat hem gemakkelijk afging en altijd een betrouwbare uitlaatklep voor opgekropte emoties was geweest – maar wel een aantal kamermuziekwerken, waaronder dit strijkkwartet.
Strijkkwartet nr. 15
Franz Schubert zou vooral uitblinken in ‘intieme’ genres met een kleine bezetting – liederen, in de eerste plaats – maar als tiener werd hij geprezen om zijn veelzijdigheid. ‘Hij is een genie’, schreef zijn compositiedocent Antonio Salieri, ‘hij kan alles aan: liederen, missen, strijkkwartetten…’
Het hele werk is doortrokken van Schuberts karakteristieke neiging om van een melodisch idee beurtelings de majeur- en de mineurvariant te laten horen. Daardoor suggereert de muziek voortdurende stemmingswisselingen, alsof de zon beurtelings achter herfstige grauwsluiers tevoorschijn komt en verdwijnt. In het eerste deel eindigt die strijd tussen licht en donker in gelijkspel. Het langzame tweede deel echter is van een onversneden melancholie, slechts af en toe gerelativeerd door een troostende frase. Hier benadert Schubert zijn liedoeuvre het dichtst; het hele deel is een ingehouden gezang met incidenteel een dramatische uithaal. De stemming slaat opnieuw om in het Scherzo; typisch Schubertiaans is hier niet zozeer de gevoelswaarde als wel het geflirt met Duitse volksdansjes. De Finale biedt nog meer vrolijkheid, maar van de bijna hysterische soort. Wederom schippert de toonsoort voortdurend tussen G majeur en mineur, zij het ditmaal met een maalstroomachtige intensiteit. En met flair; diverse commentatoren hebben dit deel met de sfeer van een komische opera vergeleken, en met recht.
Opmerkelijk is dat Salieri uitdrukkelijk geen symfonieën noemde: dat genre zou Schubert zich pas op rijpere leeftijd eigen maken. Toch hebben zijn late strijkkwartetten de volle klank en de ideeënrijkdom van een (kamer)symfonie. Zijn kwartetexpertise dankte Schubert niet aan zijn leraar, maar aan de muziekbeoefening in zijn ouderlijk huis. Met een cellist als vader en twee vioolspelende broers was het logisch dat Franz de altviool ter hand nam, aldus de standaard strijkkwartetbezetting completerend. Dit gemusiceer in besloten, huiselijke kring zou een blijvend stempel drukken op zijn muzikale esthetiek: intieme dialogen, warmte en het beheersen van thematische ‘conflicten’ zijn terugkerende elementen in Schuberts werk. Het Strijkkwartet in G ontstond in de ongelukkige slotfase van Schuberts korte leven. Vier jaar eerder had hij – naar men vermoedt – syfilis opgelopen; een toen ongeneeslijke ziekte en een garantie voor geleidelijk verval van lichaam én geest. In een alarmerende brief aan een vriend noemde hij zichzelf ‘een man wiens zoete hoop totaal niets heeft opgeleverd, en die het geluk van liefde en vriendschap ervaart als louter pijn’. Opmerkelijk genoeg componeerde hij in die periode amper 5
BIOGRAFIEËN Anton Webern
Anton Webern (1883‑1945) werd in Wenen geboren als zoon van een Oostenrijkse hoge ambtenaar. Van kindsaf aan kreeg hij piano- en cellolessen, en aan de universiteit van Wenen studeerde hij muziekwetenschap bij Guido Adler. Hoewel hij aan de Universiteit van Wenen begon aan een reguliere muziekopleiding, ging hij in 1904 privé bij Arnold Schönberg studeren. Onder diens vleugels legt
Webern de fundamenten voor een bescheiden en zeer opvallend oeuvre waarin de beknoptheid van het muzikale materiaal, atonaliteit en de twaalftoonstechniek een belangrijke rol spelen. Na posten als theaterdirigent in een hele reeks steden, werd hij in 1918 leraar en dirigent in Wenen, en bouwde een grote reputatie op als vertolker van moderne muziek. In 1934 verloor hij al zijn officiële functies en moest leven van de opbrengst van privélessen. Hij stierf in 1945 in het Oostenrijkse Mittersill door een kogel van een Amerikaanse soldaat.
Prize van de Amerikaanse Academie in Rome. Compositieopdrachten kreeg hij voor een solowerk van gitarist Kenneth Meyer, voor een sonate van de cellist Jeff Zeigler en pianist David Riley, voor een octet van het Scharoun Ensemble (Berlijn) en voor het strijkkwartet van vanavond van het Juilliard String Quartet.
Foto: Erin Kinzer
COMPONISTEN
Jesse Jones De Amerikaanse componist, dirigent en mandolinespeler Jesse Jones (1978) is een veelzijdig componist. Zijn muziek wordt uitgevoerd in Noord-Amerika, Europa en Azië. Voor zijn werk won Jones meerdere prijzen, waaronder in 2012 de Elliott Carter Rome 6
Van 2001 tot 2005 toerde Jones als zanger en mandolinespeler met het ensemble String Helix met veel eigen werk. Verder was hij te zien op het Oregon Bach Festival en op televisie en radio. Sinds 2013 doceert hij compositie en muziektheorie op de Universiteit van South Carolina.
biografie
Franz Schubert
Franz Schubert, zoon van een muzikale schoolmeester, leerde in zijn jeugd zingen, viool en piano spelen. Hij werd opgeleid aan het Stadskonvikt, de beste onderwijsinstelling van Wenen.
definitief gestalte gegeven. Alleen al in 1815 was het aantal rond de honderdvijftig. Door zijn trouwe vrienden die regelmatig bijeen kwamen in ‘Schubertiades’, leerde hij steeds nieuwe dichters kennen die hem inspireerden tot zijn liedcomposities. Schubert begon al heel vroeg strijkkwartetten te componeren voor gebruik in de eigen familiekring en voltooide er tijdens zijn leven zeventien. Daarnaast schreef hij het bekende Octet in F en kort voor zijn dood het aangrijpende Strijkkwintet in C. Schubert stierf op 31-jarige leeftijd aan de gevolgen van syfillis en buiktyfus.
Kolodziej Kwartet Alle leden van het Kolodziej Kwartet staan aan het begin van hun Bachelor studie aan het Conservatorium van Amsterdam en vormen dan ook pas sinds september 2013 een kwartet. Het kwartet is ontstaan door hun gedeelde voorliefde voor kamermuziek, vooral kamermuziek met strijkersbezetting. Ondanks hun korte bestaan krijgen ze al veelbelovende reacties op hun samenspel en samenklank. Momenteel wordt het kwartet gecoacht door Kees Koelmans.
Kolodziej Kwartet
Schubert heeft een divers oeuvre nagelaten. Zijn orkestwerken, religieuze muziek, opera’s en kamermuziek werden nauwelijks uitgevoerd, maar vooral met zijn liederen, totaal zo’n 600, wist hij bij een select publiek grote naam te maken. Hij heeft het Duitse romantische lied
UITVOERENDEN
7
biografie
Juilliard String Quartet Het Amerikaanse Juilliard String Quartet werd kort na de tweede wereldoorlog opgericht. In zijn inmiddels bijna 70-jarig bestaan is het kwartet uitgegroeid tot een levende legende en niet meer weg te denken van de grote internationale concertpodia.
foto: Simon Powis
Tot op de dag van vandaag maakt dit kwartet het credo waar van zijn founding fathers Robert Mann en William Schuman, door nieuwe muziek te spelen alsof het gevestigde meesterwerken zijn en meesterwerken te spelen als ware het nieuwe werken. Door de jaren heen heeft het Juilliard String Quartet zo’n beetje alles gespeeld wat er voor strijkkwartet geschreven is: van de klassieke meesters Mozart, Haydn en Beethoven tot en met de strijkkwartetten van componisten als Schönberg, Britten, Bartók, Dutilleux en Sjostakovitsj. Ook gaf het kwartet tientallen opdrachten. Het geluid van het Juilliard String Quartet is befaamd om zijn heldere klank, onweerstaanbare ritmische kracht en hang naar uitzonderlijke eenstemmigheid, ongeacht het werk dat zij spelen. 8
VERWACHT
za 8 mrt 2014 serie strijkkwartetten grote zaal / 20.15 uur
Arditti Quartet + Sarah Maria Sun Aan het front van de hedendaagse muziek
Het is misschien verrassend dat het Arditti Quartet met een nieuw werk van John Zorn komt. Het kwartet heeft altijd het muzikale modernisme dat voortvloeide uit het werk van Schönberg en Webern omarmd. Zorn schuwt juist de geïmproviseerde jazz niet. Zijn werk kent invloeden van post-punk, klezmer en de betere popmuziek. Een uitdaging voor het kwartet én sopraan Sarah Maria Sun.
9
foto: Rüdiger Schestag
Al jaren speelt het Arditti Quartet aan het front van de hedendaagse muziek. Geen partituur is te ingewikkeld, geen noot onspeelbaar. Zonder enig probleem brengt het viertal de complexiteit van de Amerikaanse componist Elliott Carter – in 2012 overleden op 103-jarige leeftijd – de directheid van Andriessen en de veelzijdigheid van Zorn.
Sarah Maria Sun
VERWACHT
Januari zo 26 jan / 15.00 uur
Cappella Amsterdam Carte blanche voor Gijs Leenaars do 30 jan / 20.15 uur
Nederlands Blazers Ensemble + gasten Het NBE in Afrika
15.30 uur
20.15 uur
Lucile Boulanger + Arnaud De Pasquale
Alexander Melnikov & friends Brahms en Hindemith
20.15 uur
Nederlandse Bachvereniging Cantates over afscheid en verlangen
Februari
Beethoven Driedaagse Orkest van de 18e Eeuw
do 13 feb / 20.15 uur
Nieuw Ensemble Harvey en Carter
wo 5 feb / 20.15 uur
Beethoven Driedaagse 1 do 6 feb / 20.15 uur
Beethoven Driedaagse 2
za 1 feb / 20.15 uur
vr 7 feb / 20.15 uur
Lunapark + Ralph van Raat Coming Together
Beethoven Driedaagse 3 zo 9 feb
zo 2 feb
B’Rock Virtuoze barokconcerten voor fluit en viool
wo 5 feb t/m vr 7 feb
vr 31 jan / 20.30 uur
Zapp 4 + Anton Goudsmit + Jan Rokyta Poetic Dynamite
wo 12 feb / 19.30 uur
Melnikov & Friends
Bachdag
vr 14 feb / 20.15 uur
Nederlands Kamerorkest + Spark Kiss of Fire – aspects of love za 15 feb / 20.15 uur
Nederlands Kamerorkest + Spark Kiss of Fire – aspects of love
14.30 uur
Lunch met Jos van Veldhoven en Clairy Polak
Isabelle Faust + Alexander Melnikov Prokofjev en Franck
13.30 uur
16.30 uur
Erik Bosgraaf + Cordevento
Alexander Melnikov & friends Schubert
12.00 uur
10
di 18 feb / 12.30 uur
Lunchconcert Ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 50 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve uw mobiele telefoon tijdens het concert uit te schakelen. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.