do 20 feb 2014 donderdagavond serie Grote Zaal / 20.15 uur
ensemble musikFabrik Zappa en zielsverwanten
PROGRAMMA
do 20 FEB 2014 donderdagavond serie Grote Zaal / 20.15-22.00 uur DUUR: ca. 40 minuten voor de Pauze ca. 40 minuten na de pauze
Ensemble musikFabrik Zappa en zielsverwanten
inleiding
Dirk Rothbrust drums
foyerdeck 1 / 19.15-19.45 uur
Edgard Varèse (1883-1965) Ionisation (1929-1931)
Thea Derks in gesprek met Marco Blaauw
John Cage (1912-1992) Amores (1943) Credo in US (1942) Edgard Varèse Ionisation PAUZE Frank Zappa (1940-1993) The Black Page (1976) The Black Page, Drum Solo / The Black Page #1, The Hard Version / The Black Page #2, The Easy Teenage Amsterdam Version RDNZL (1972) Echidna’s Arf (Of You) Don’t You Ever Wash That Thing? (1973)
Partners Donderdagavondserie:
Zappa, FZ, Frank Zappa and the Moustache are marks belonging to the Zappa Family Trust. All Rights Reserved. Used by permission.
Tekst toelichting: René van Peer
TOELICHTING
Edgard Varèse, John Cage en Frank Zappa: een concert met drie eigenzinnige componisten die hun eigen, onorthodoxe richting bepaalden. Alle drie schreven ze baanbrekende muziek en lieten ze een uniek oeuvre achter. Ze openden alle drie nieuwe wegen in de muziek. De ideeën van Edgard Varèse over muziek als georganiseerd geluid leidden tot composities als Ionisation, een van de eerste stukken die uitsluitend voor slagwerk geschreven waren, en Déserts waarin passages voor een akoestisch ensemble afgewisseld worden door elektronische muziek. John Cage stortte zich met gummetjes en schroefjes op het binnenwerk van de piano, en toverde met die eenvoudige middelen radicaal nieuwe klanken tevoorschijn uit deze steun en toeverlaat van de serieuze muziek. Vernieuwend was daarnaast zijn gebruik van toeval in het componeren van muziek.
had omgedoopt tot The Mothers of Invention. In zijn composities verwerkte hij elementen uit eigentijdse gecomponeerde muziek – elektronische bewerkingen van het geluid, complexe ritmes en akkoorden. Zijn breed uitgesponnen gitaarsolo’s hadden raakvlakken met de jazz. Zoals Varèse hem de ogen geopend had voor mogelijkheden in de muziek, zo wees Zappa de weg naar nieuwe mogelijkheden in de rock.
Cage, Varèse en Zappa openden nieuwe wegen in de muziek De Amerikaanse gitarist, bandleider en componist Frank Zappa was een pionier in de rock. Begonnen in popbandjes verlegde hij de grenzen van het repertoire nadat hij zijn groep 3
TOELICHTING
Edgard Varèse
John Cage
Steevast haalde Frank Zappa dit werk van Varèse aan als het werk dat hem de ogen opende voor wat er in de muziek allemaal mogelijk was. Hij maakte kennis met Ionisation in zijn vroege tienerjaren.
Twee vroege werken waarin John Cage de grenzen laat vervagen tussen slagwerk en piano. Door kleine objecten op en tussen de snaren van de piano te bevestigen, laat hij het instrument een ware metamorfose ondergaan.
Voornamelijk geschreven voor ongestemde percussie moest dit werk de jonge Zappa – die drums speelde voor hij overstapte op elektrische gitaar – wel aanspreken. De radicale visie op muziek in dit stuk sloot aan bij zijn eigenzinnigheid en zijn afkeer van alles dat braaf de gebaande paden van de orthodoxie volgde. Varèse schreef Ionisation voor 37 slagwerkinstrumenten, met een opvallende rol voor percussie uit Latijns-Amerika, zoals maraca’s en guïro’s. Daarnaast omvat het ensemble aambeelden en sirenes, beide in hoog en laag register. Aan het slot zijn ook piano, celesta en buisklokken te horen. Ionisation is bij uitstek een werk waarin Varèse zijn definitie van muziek als georganiseerd geluid gestalte gegeven heeft. Met een fijn oor voor timbre plaatst hij de instrumenten in verschillende combinaties tegenover elkaar. De titel zelf is een verwijzing naar zijn fascinatie voor processen uit de natuurwetenschappen;Varèse was wars van het uitdrukken van emoties in zijn muziek. Hoe baanbrekend het werk indertijd ook was, de componist zag het zelf niet als een experiment. In zijn eigen woorden: ‘Ik schrijf geen experimentele muziek. Het experiment is afgerond voor ik de muziek maak. Daarna is het de luisteraar die moet experimenteren.’
Het geluid van de geprepareerde piano wordt meer percussief, en de klank verandert radicaal door de plaatsing en het materiaal van de objecten (bouten, schroeven, maar ook stukjes rubber en vorken). In deze periode nam Cage de basiselementen van muziek onder de loep – toonhoogte, volume, klankkleur, en tijdsduur. Hij schreef daarover: ‘Je kunt het verlangen om geluid te beheersen loslaten, je geest vrijmaken van muziek, en manieren ontdekken om geluiden zichzelf te laten zijn, zodat ze niet gebruikt worden om door de mens uitgedachte theorieën te bevestigen of menselijke gevoelens uit te drukken. Maar dat betekent niet dat luisteraars ze zonder enig gevoel tot zich moeten nemen.’ In dit antwoord van Cage op zowel romantische muziek als de twaalftoonsmuziek staat hij een nieuwe weg voor, en om die te kunnen bewandelen moet hij terug naar de basis. Van zijn gehoor vraagt hij een open oor en geest. Daarin toont hij zich een geestverwant van Varèse.
Ionisation
Amores Credo in Us
Amores bestaat uit vier korte delen, die tezamen nog geen tien minuten duren. Het eerste en het laatste deel zijn geschreven voor geprepareerde piano, de twee middendelen voor slagwerk zonder exacte toonhoogte. Ritme, contrast in volume en timbre staan op de voorgrond. Credo in Us kan 4
TOELICHTING
gezien worden als een persoonlijke, muzikale geloofsbelijdenis. Cage gebruikte elementen die naderhand vaker in zijn muziek zouden voorkomen. Naast slagwerk en geprepareerde piano componeerde hij het stuk voor radio en grammofoonplaat. De keuze van het radiostation liet hij vrij – als het maar geen nieuwszender was vanwege de oorlogssituatie, kort na de aanval van de Japanse luchtmacht op Pearl Harbor in december 1941. Hij schreef niet voor welke plaat gespeeld moest worden, maar gaf wel de voorkeur aan een ‘klassiek’, post-romantisch werk. Die muziek combineerde hij met ritmes geslagen op conservenblikjes en tomtoms. De pianopartij modelleerde hij naar de populaire muziek van die tijd. Het werk toont een opvallend luchthartige, zelfs satirische kant van Cage. De titel kan uitgelegd worden als een oproep om in zijn vaderland te geloven, maar ook in de geluiden zoals hij ze aan zijn publiek aanbiedt. De versmelting van melodie en harmonie met slagwerk is een benadering die Frank Zappa ook in zijn composities toepaste.
drummer van zijn band. De titel is een verwijzing naar een partituur die zwart ziet van de noten. De complexiteit zit niet in maatwisselingen of onregelmatige maatsoorten, maar in de onderverdelingen die Zappa in de vierkwartsmaat heeft aangebracht, waardoor plotselinge versnellingen en vertragingen optreden. In The Hard Version heeft hij xylofoon en synthesizer toegevoegd die de melodie voor hun rekening nemen, terwijl blazers onderliggende akkoorden spelen. De ritmische complexiteit verdwijnt naar de achtergrond in The Easy Teenage Amsterdam Version. Meer instrumenten worden rond de kern van slagwerk en melodie gedrapeerd, en de gevreesde zwarte pagina wordt een nummer waarop je zou kunnen dansen, zij het met horten en stoten.
Frank Zappa
RDNZL Echidna’s Arf (Of You) Don’t You Ever Wash That Thing? RDNZL, Echidna’s Arf (Of You) en Don’t You Ever Wash That Thing? stammen uit Zappa’s meest jazzy periode, rond het midden van de jaren zeventig. Zijn Mothers of Invention waren ontbonden doordat hij maandenlang aan een rolstoel gekluisterd was nadat een bezoeker hem tijdens een concert van het podium in de orkestbak duwde.
Frank Zappa The Black Page
The Black Page is een blauwdruk voor de manier waarop Frank Zappa ritme in zijn muziek componeerde. Al in de jaren zestig schreef hij melodielijnen die synchroon liepen met de drumpartij, maar in dit stuk kleedde hij een compositie voor slagwerk steeds verder aan met melodieën en akkoorden.
Zappa gebruikte die tijd voor het schrijven van muziek voor een bigbandbezetting, met complexe arrangementen voor de band en veel ruimte voor solo’s. Na een korte toer met een uitgebreide blazerssectie, die grotendeels
Uitgangspunt was een complexe solo die hij schreef voor Terry Bozzio, de toenmalige 5
TOELICHTING
bestond uit sessiemuzikanten, verzamelde hij een band om zich heen waarmee hij even gemakkelijk uitstapjes naar rock als naar jazz kon maken. De enigszins topzware arrangementen maken plaats voor lenige muziek, met de energie van de rock en de dansbaarheid van de funk. In de traditie van de jazz schreef en bewerkte hij muziek op de vaardigheden van de musici in de band. Een van de stukken die diverse bewerkingen onderging was RDNZL. Hoewel het een jaar eerder geschreven is dan Echidna’s Arf (Of You) en Don’t You Ever Wash That Thing?, zitten er zoveel overeenkomsten tussen deze stukken dat ze tot één continuüm gerekend kunnen worden. Hij voerde de drie stukken in de jaren zeventig in samenhang uit. Net als in de verschillende reïncarnaties van The Black Page lopen ook in deze stukken melodie en slagwerk vaak parallel met drums en xylofoon als kern.
6
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Edgard Varèse
Bepalend voor zijn ontwikkeling was een kennismaking met componist en pianist Ferruccio Busoni, die verkondigde dat muziek vrij geboren was en opnieuw bevrijd moest worden. Dit concept werd een leidraad voor Varèse – hij beschouwde muziek als georganiseerd geluid. Na zijn aankomst in de Verenigde Staten werd hij opgenomen in de New Yorkse avant-gardekunstkringen waartoe ook de Franse kunstenaars Marcel Duchamp en Francis Picabia behoorden. Hij werd dirigent van het New Symphony Orchestra dat zich
Foto: Katherine Young, Getty
Geboren in Frankrijk schreef Edgard Varèse (1883-1965) zijn belangrijkste composities nadat hij in 1915 emigreerde naar de Verenigde Staten. Een grote rol in zijn werk speelde een opleiding in de exacte wetenschappen, die hij afbrak om muziek te studeren.
richtte op eigentijds werk, en richtte het International Composers’ Guild op met uitsluitend premières op zijn programma. Vrijwel alle composities die Varèse in Europa geschreven had gingen in vlammen op tijdens een oproer in Berlijn. Na 1915 voltooide hij slechts vijftien, merendeels korte, stukken. Hij was gefascineerd door de mogelijkheden die de voortschrijdende techniek 7
opende, en verwerkte elektronische instrumenten – zoals de theremin en de Ondes Martenot – in zijn muziek. De bandrecorder betekende een doorbraak voor hem. Die gebruikte hij in Déserts (1953) en in Poème électronique, dat hij maakte voor het Philipspaviljoen in de Wereldtentoonstelling van 1958 in Brussel. Daarmee bereikte zijn muziek een miljoenenpubliek.
biografie
John Cage
Mede onder invloed van zijn andere compositiedocent Henry Cowell legde Cage in zijn vroege werken minder nadruk op melodie en harmonie en meer op klankkleur en ritme. Met Music of Changes (1951) voor piano deed de I Ching en het toeval zijn intrede in zijn werk. In de jaren veertig was Cage een van de eersten die met elektronische en vooraf opgenomen muziek experimenteerde. Cage werkte veelvuldig samen met choreograaf Merce Cunningham, wat leidde tot een aantal spraakmakende happenings waarin vele zaken gelijktijdig en min of meer onafhankelijk van elkaar plaatsvonden. Cage was ook
Foto: Steven A. Gunther - 1987
John Milton Cage (19121992) groeide uit tot een van de belangrijkste avantgardecomponisten van de twintigste eeuw. In een tijd waarin de regels en wetten van Arnold SchÜnberg, een van zijn leermeesters, en Anton Webern leidden tot een streng serialisme, introduceerde Cage oosterse invloeden, toevalsoperaties en geprepareerde piano’s.
actief als auteur, beeldend kunstenaar en docent. In deze laatste hoedanigheid was hij betrokken bij het John Cage Project dat in 1988 aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag plaatsvond en dat Cage als componist en invloedrijk denker stevig verankerde in de Nederlandse muziekwereld.
8
biografie
Frank Zappa Frank Zappa (1940-1993), onmiddellijk herkenbaar aan zijn hangsnor en een sikje op zijn kin, was een tegendraadse en veelzijdige musicus. Al op jonge leeftijd baarde hij opzien door in een tv-programma een fiets te bespelen. Hij profileerde zich als gitarist, zanger, componist, producer, leider van The Mothers of Invention, satiricus en activist voor vrije meningsuiting. Zijn muzikale belangstelling strekte zich uit van doo-wop (vederlichte rhythm-andbluessongs) tot twintigsteeeuwse componisten als Edgard Varèse en Igor Stravinsky. Met The Mothers of Invention ontwikkelde hij zich in de tweede helft van de jaren zestig tot ver buiten de grenzen van de rock. Daarmee vervulde hij een voortrekkersrol. Zappa haalde zich heel wat op de hals – bijtende satire, provocerende sketches, improvisatie, jazz, experimenten met studioapparatuur, uitzinnige geluidscollages, complexe ritmische structuren en orkestrale arrangementen. Hij was de eerste popmusicus die zich begaf op de terreinen van
jazzrock en gecomponeerde muziek. Pas tegen het eind van zijn leven kreeg hij als serieus componist de erkenning waar hij naar verlangde. Zappa’s interesse voor Varèse uitte hij nadrukkelijk door een citaat van de componist op zijn eerste albumhoezen af te drukken, ‘The present-day composer refuses to die’. Maar ook in zijn muziek hoor je die fascinatie terug, vooral in zijn omgang met slagwerk en de manier waarop hij ritmische structuren vertaalde naar melodie en akkoordengangen. www.zappa.com
9
biografie
UITVOERENDEN Dirk Rothbrust Drums
repertoire, ontwikkelde hij ook een grote belangstelling voor jazz en improvisatie. ‘Ik vind het fascinerend om met slagwerk verschillende klanken te onderzoeken. Een slagwerker kan vrijwel alles in trilling brengen, om vervolgens de opgeroepen klanken verder te verfijnen door te experimenteren.’ Sinds 2006 is Rothbrust lid van Ensemble musikFabrik.
De Duitse drummer en percussionist Dirk Rothbrust (1968) raakte op jonge leeftijd zo gefascineerd door het donderende slagwerk in het carnavalsfeest dat hij besloot zich daarop toe te gaan leggen. Na drums gespeeld te hebben in rockbands en de blaaskapel in zijn geboorteplaats, studeerde hij bij Franz Lang en Isao Nakamura in Saarbrücken en Karlsruhe. Terwijl hij daar ondergedompeld werd in klassiek en eigentijds 10
biografie
Ensemble musikFabrik
Het beweegt zich graag in een muzikaal terra incognita van nieuwe en onbekende muziek, bij voorkeur als die in een bijzondere vorm gegoten is en geschreven is in opdracht van het ensemble. Daarbij werkt het intensief samen met de betreffende componist. Ensemble musikFabrik heeft muziek uitgevoerd van Louis Andriessen, Péter Eötvös, Heiner Goebbels, Mauricio Kagel, Helmut Lachenmann en Karlheinz Stockhausen. Het betrekt andere disciplines bij zijn uitvoeringen, zoals dans, theater, literatuur en beeldende kunst. Het verzorgt jaarlijks een klein honderdtal concerten. Dit jaar voert het in het Holland Festival het muziektheaterwerk Delusion of the Fury uit dat
Harry Partch schreef voor een uitgebreid ensemble van zelf ontworpen microtonale instrumenten. musikfabrik.eu
Musici: Helen Bledsoe fluit (Zappa), slagwerk (Varèse) Peter Veale hobo (Zappa) Nandor Götz klarinet, saxofoon (Zappa ) Alban Wesly fagot (Zappa) Christine Chapman hoorn (Zappa), slagwerk (Varèse) Marco Blaauw trompet (Zappa), dirigent (Varèse) Markus Schwind trompet (Zappa ) Bruce Collings trombone (Zappa) slagwerk (Varèse) Melvyn Poore tuba (Zappa), slagwerk (Varèse), grammofoon en radio (Cage - Credo) Frank Wingold elektrische gitaar (Zappa) Christopher Brandt basgitaar (Zappa) Ulrich Löffler toetsen (Zappa), slagwerk (Varèse) Benjamin Kobler piano (Cage), slagwerk (Varèse) Dirk Rothbrust drums (Zappa), slagwerk (Varèse, Cage) Johannes Fischer slagwerk (Zappa, Varèse) 11
Thomas Meixners slagwerk Rie Watanabe slagwerk (Zappa, Varèse, Cage - Amores) Matthias Engler slagwerk (Zappa, Varèse) Hannah Weirich viool (Zappa) Juditha Haeberlin viool (Zappa) Axel Porath altviool (Zappa), slagwerk (Varèse) Dirk Wietheger cello (Zappa) John Eckhard contrabas (Zappa) Paul Jeukendrup klankregie
Foto: Kadir van Lohuizen
Opgericht in 1990 richt het Ensemble musikFabrik uit Keulen zich op het uitvoeren van eigentijdse muziek. Het ensemble bestaat uit een internationale groep van solisten, en ziet zichzelf als een werkplaats die speciaal ingericht is voor artistieke vernieuwing.
Ensemble musikFabrik
12
VERWACHT
do 6 mrt 2014 donderdagavond serie grote zaal / 20.15 uur
ASKO|SCHÖNBERG + SLAGWERK DEN HAAG Oost en West
De Poolse componiste Hanna Kulenty woont al twintig jaar in Nederland. Toch wortelt haar weidse klankwereld meer in OostEuropese bodem dan in ons drassige polderlandschap. Voor de Franse altvioliste Geneviève Strosser schreef ze een gloednieuw soloconcert. Van vaderlandse bodem is zowel het nieuwe werk van Peter-Jan Wagemans als Scenes from an old memory box van Joey Roukens. De jonge componist haalt hierin muzikale herinneringen op aan vervlogen tijden. De Koreaanse Seung-Ah Oh vermengt Oost en West in haar muziek. Zo baseerde zij haar DaDeRimGil op ritmes van Koreaanse wasvrouwen. Asko|Schönberg is ensemble in residence
Hanna Kulenty
13
VERWACHT
Februari
do 27 feb / 20.15 uur
za 8 mrt / 20.15 uur
Rias Kammerchor + Ensemble Resonanz Het verlies van het paradijs
Arditti Quartet + Sarah Maria Sun Aan het front van de hedendaagse muziek
vr 28 feb / 20.15 uur
zo 9 mrt / 11.00 uur / Kleine Zaal
Slagwerk Den Haag Music for Bones
David Kweksilber + Werner Herbers + The Stolz Quartet Eddie Sauter - Focus Suite
Susanne Kujala + Ere Lievonen 4 voeten, 4 handen
zo 23 feb / Kindermiddagen
Maart
zo 9 mrt / 15.00 uur
vr 21 feb / 20.30 uur
Jóhann Jóhannsson + Bill Morrison + Belgian Brass The Miners’ Hymns za 22 feb / 20.15 uur
13.30 uur
za 1 mrt / 20.15 uur
Nederlands Kamerorkest Help Heksen Hexen (6+)
Ralph van Raat + Håkon Austbø Een visionaire Messiaen
13.30 uur / Studio 1
Theater Pantalone Pantoffeltrein (2+) 13.30 uur / Bimhuis
The Ploctones Keten met Anton Goudsmit (10+) 15.30 uur / Studio 1
Theater Pantalone Pantoffeltrein (2+)
zo 2 mrt / 15.00 uur
Studentenorkesten Koninklijk Conservatorium en Codarts Bron voor minimal music
Wende Wat is het geheim van de stem? (8+) do 13 mrt / 20.30 uur / Kleine Zaal
PAN Label Night Bill Kouligas, Helm + Helena Hauff vr 14 mrt / 20.15 uur
Ives Ensemble Alvin Lucier
do 6 mrt / 20.15 uur
Asko|Schönberg + Slagwerk Den Haag Oost en West
za 15 mrt / 15.00 uur
De IJ-Salon Huis-tuin-enkeukenconcert
vr 7 mrt / 20.15 uur wo 26 feb / 20.15 uur
Rocío Molina + Rosario La Tremendita Afectos
Birgit Remmert + Stefan Irmer Het Duitse Lied 14
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 50 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve uw mobiele telefoon tijdens het concert uit te schakelen. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.