zo 16 mrt 2014 serie koren Grote Zaal / 20.15 uur
The Tallis SCholars Veertig jaar The Tallis Scholars
PROGRAMMA
zo 16 mrt 2014 serie Koren Grote Zaal / 20.15-22.00 uur
The Tallis Scholars
DUUR: ca. 40 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Veertig jaar The Tallis Scholars Peter Phillips dirigent Sopraan Amy Haworth Emma Walshe Grace Davidson Ruth Provost Alt Patrick Craig Caroline Trevor Tenor Mark Dobell Chris Watson Bas Rob Macdonald Tim Whiteley
Tekst toelichting: Stephen Westra
Thomas Tallis (ca. 1505-1585) Loquebantur variis linguis (ca.1540/60) Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525/26-1594) Missa Assumpta est Maria Kyrie Gloria in excelsis deo Credo in unum deum Sanctus Benedictus Agnus Dei I Agnus Dei II PAUZE Gregorio Allegri (1582-1652) Miserere (ca.1630) Eric Whitacre (1970) Sainte-Chapelle (2012) Arvo P채rt (1935) Nunc Dimittis (2001) Thomas Tallis Miserere (1575) William Byrd (1540-1623) Tribue, Domine (1575)
TOELICHTING Angst en vrees heersten er aan het hof van Elisabeth I, koningin van Engeland van 1558 tot 1603, de laatste der Tudors. ‘Mannen voelden, wanneer ze dicht in haar buurt kwamen, dat ze iets bovenmenselijks tegenover zich hadden. Geen reverence was nederig genoeg voor een dergelijke godheid.’ schreef historicus Lytton Strachey in zijn biografie Elisabeth and Essex uit 1928. Bijna een halve eeuw duurde de heerschappij van deze eigenzinnige, heerszuchtige en koude vrouw, met de bijnaam ‘The Virgin Queen’. Haar heerschappij kende ook fraaie aspecten. De economie bloeide, evenals de kunsten. Het was de tijd dat schrijvers als Shakespeare en Marlowe hun grandioze toneelwerken schreven, en componisten als Thomas Tallis en William Byrd, Orlando Gibbons en John Dowland plechtige missen, motetten én hun frivolere madrigalen en canons componeerden. ‘De Queen bewoog zich binnen een nimbus van gouden glorie,’ in de woorden van Strachey. Al was het daarbinnen ook grilligheid wat de klok sloeg: ‘Zij leefde in een universum dat geheel bestond uit ofwel absurde, roze getinte fantasieën ofwel de koudste en hardste feiten. Er bestonden geen overgangen – slechts tegenstellingen.’ Je was als kunstenaar aan deze aristocratische machten overgeleverd. Zij bepaalden de aard van de kunst, zijn plaats binnen de maatschappij, zijn functie voor de mens.
Henry VIII met de kerk van Rome en ontbond de kloosters; Edward VI voerde gewelddadig de protestantse eredienst in; Mary I reageerde vervolgens hier fanatiek op gedurende een korte, vijfjarige katholieke restauratie ‘met het zwaard’ en onze Elisabeth kwam hier weer op terug. Voor iemand als Tallis betekenden deze voortdurende machtswisselingen, dat hij van het ene op het andere moment werd ontslagen als organist van een kloosterkerk, om daarna protestantse koormuziek te componeren in het Engels en overeenkomstig de beginselen van de Anglicaanse kerk, vervolgens weer katholieke koormuziek in het Latijn, en tenslotte weer protestantse. Zijn 35 jaar jongere collega en leerling Byrd had het wat makkelijker. Hij had enkel met Elisabeth te maken. Ze moet hebben ingezien dat hij echt de ‘vader van de Britse muziek’ was, want Byrd mocht op Latijnse teksten blijven componeren onder haar protestants bewind. Fervent katholiek als Byrd was, werd hij echter door de autoriteiten strak gecontroleerd, en moest hij zelfs regelmatig voor de rechtbank verschijnen.
De twee grootste componisten van de Engelse renaissance, Thomas Tallis en William Byrd, leefden in roerige tijden. Thomas Tallis had niet alleen te maken met de Virgin Queen, maar ook met de machthebbers vóór haar. Zo brak 4
TOELICHTING
Een deel van zijn werk ontstond in het geheim, zoals de muziek voor enigszins geheimzinnige particuliere bijeenkomsten van de katholieke landadel en zijn beschermheer Sir John Petre.
worden genoemd.’ Laat nu hun eigen Palestrina de allergrootste polyfonist ooit geweest zijn. Palestrina echter bleek zelf ook een macht waar je rekening mee moest houden, die het zijn meerderen naar de zin wist te maken zonder zijn even complexe als heldere meerstemmigheid op te geven. Hij bewees het met name in de grote mis die vanavond klinkt, de Missa Assumpta est Maria, geschreven in die jaren. Rome bromde maar schafte de polyfonie nooit af. Collega’s en anderen noemden Palestrina later dankbaar de ‘Redder van de kerkmuziek’.
Renaissancecomponisten hadden met verschillende machthebbers te maken Niet alleen in Engeland werd de componistenhand gestuurd door de politiek. De Italiaan Giovanni Pierluiga da Palestrina bijvoorbeeld had ook met de macht rekening te houden: de Rooms-Katholieke Kerk. Palestrina – toch gedurende 23 jaar ‘maestro da musica’ van de pauselijke kapel (de Capella Giulia) – had het bijna aan de stok gekregen met de heren bisschoppen van het Concilie van Trente. Deze immense kerkvergadering werd van 1545 tot 1563 gehouden met het doel maatregelen te nemen tegen misstanden en nalatigheden in de kerk. Ook met de kerkmuziek was veel mis, oordeelde men. De gezongen missen waren vaak gebaseerd op wereldlijke muziek, chansons bijvoorbeeld. En het verwerpelijkst van alles was de meerstemmige polyfone componeerstijl, toen tot een zeer hoog niveau ontwikkeld. Deze stond de verstaanbaarheid van de teksten in de weg. Zulke ‘wellustigheden en onzuiverheden’ dienden geëlimineerd, opdat ‘het Huis van God [weer] waarlijk een huis van gebed kon
Wat hebben dan de componisten van nu het toch makkelijk. Arvo Pärt en Eric Whitacre kunnen componeren wat ze willen. De kerk is een factor van minimale betekenis, eerder een mooie inspiratiebron. Zoals voor de Brit Whitacre die voor zijn werk Sainte-Chapelle afreisde naar de gelijknamige gotische paleiskapel in Parijs, in de dertiende eeuw gebouwd door Lodewijk IX. Whitacres voornaamste doel was zich te laten stimuleren door de gewijde sfeer en zich te vergapen aan de prachtige gebrandschilderde ramen. Met de politiek moet je dan als componist soms nog wel rekening houden, zo ervaarde Arvo Pärt. Geboren in Estland, deed hij er in 1980 verstandig aan naar het Westen te emigreren. In de Sovjet-Unie was hij immers sinds hij religieuze muziek was gaan componeren ‘persona non grata’. ‘Religie, opium voor het volk’ was daar nog de gedachte, strikt Marx navolgend. 5
TOELICHTING
Exclusief recht Terug naar de zestiende eeuw. In 1575 ontvingen Thomas Tallis en William Byrd van Elisabeth I een bijzonder privilege. Voor een termijn van 21 jaar kregen ze het exclusieve recht om muziek te laten drukken. Dat betekende dat ieder die in Engeland muziek wilde uitgeven, dat alleen kon doen met hun toestemming. De twee maakten direct van de gelegenheid gebruik en kwamen voor de dag met een beroemd geworden publicatie, de Cantiones quae ab argumento sacrae vocantur, kortweg Cantiones sacrae. Het werk bestond uit 34 religieuze composities, opgedragen aan Elisabeth zelf; Tallis en Byrd hadden er elk zeventien geschreven (zeventien stond voor het aantal jaren dat de vorstin aan de macht was). Muzikaal een succes, maar als financiële onderneming niet. Twee jaar later al moesten Byrd en Tallis hun koningin bekennen dat ze ‘fallen oute to oure greate losse’ (alleen maar verlies draaiden) en aangezien Tallis al op leeftijd was, vroegen ze haar om financiële compensatie. Die kwam; de heren mochten voortaan de pacht innen in de provincies East Anglia en West Country.
optionele stem toevoegde (een zogenoemde ‘si placet’ partij). Een belangrijke Byrdbijdrage aan de Cantiones is Tribue, domine, een van Byrds grootste vroegere werken. Het bestaat uit drie delen. In de Cantiones zijn die gescheiden afgedrukt, pas later ontdekte men dat ze één geheel vormen. Byrd grijpt hier stilistisch op een oudere stijl dan rond 1575 gebruikelijk was, vooral in het begin van elk deel. Hoewel Bijbelteksten doorgaans Byrds grootste inspiratiebron waren, koos hij hier voor wat ‘moderners’, namelijk een samenraapsel uit verschillende teksten van de kerkvader Augustinus van Hippo, uit de vierde eeuw na Chr. Tallis’ motet Loquebantur variis linguis staat niet in de Cantiones sacrae. Hij schreef het ergens tussen 1540 en 1560. Dat het in het Latijn is, wijst er op dat het waarschijnlijk ontstond tijdens de kortdurende katholieke restauratie van Queen Mary. Loquebantur variis linguis is een gezang voor Beloken Pasen (Pentecosta), de eerste zondag na het Paasfeest. Verstaanbaar componeren Giovanni Pierluiga da Palestrina werd dus door het Concilie van Trente dringend verzocht anders te componeren dan hij eigenlijk wilde. Minder complex polyfoon, maar letterlijk en figuurlijk ‘verstaanbaarder’. In zijn Missa assumpta Maria loste hij dit even handig als geniaal op. Zijn mis is heel ‘licht’, een
Het Miserere van Tallis komt uit de Cantiones. Vreemd genoeg bestaat er van het stuk ook een versie waar de auteur opeens ‘Wm.Birdi’ heet, ofwel William Byrd. Wie schreef het nu? Sommige historici denken dat Byrd slechts één 6
TOELICHTING
wonder van helderheid en doorzichtigheid, tegemoetkomend aan Trente én aan het onderwerp, namelijk Maria’s ten Hemelopname. Alleen al de bezetting: zesstemmig weliswaar maar met twee sopranen, één alt, twee tenoren en één bas, ofwel vooral de hogere, lichte stemmen. Zelden gaat de bas echt de diepte in. De zes stemmen zingen vrijwel nooit allemaal tegelijk, steeds stelt Palestrina er weer nieuwe ensembles uit samen, wat de helderheid ook bevordert.
wijkt hier helemaal; elke stem zingt dezelfde tekst op hetzelfde moment. Zulke ‘homofone’ passages hoor je steeds wanneer God wordt geprezen. De mis is overwegend geschreven in een even maatsoort, twee of vier tellen per maat. De driedelige, ‘drievuldige’, maatsoort lijkt Palestrina te hebben bewaard voor momenten van uitzonderlijke vreugde. Geheime compositie Er schijnt ook licht in het beroemde Miserere van Palestrina’s leerling Grigorio Allegri. Maar wel een heel ander licht. Wie vergeet ooit nog die ontstellend hoge b, driemaal herhaald, indertijd gezongen door een castraat. Überhaupt is de hele ligging van dit werk ongewoon hoog; sommigen denken dat Allegri zelf een castraat was en deze zetting schreef voor lotgenoten. Het is mooi, gruwelijk mooi, maar het ‘licht’ heeft binnen de context van een Miserere wel iets smartelijks en bitters. Dit Miserere was een geheime compositie. Allegri schreef het tijdens het pontificaat van Urbanus VIII voor de Sixtijnse Kapel. Op straffe van excommunicatie was het verboden het in geschreven vorm over te leveren, en eeuwenlang klonk het zo strikt binnen de muren van het Vaticaan. De veertienjarige Wolfgang Amadeus Mozart was de eerste die zich niks van het verbod aantrok. Hij hoorde het Miserere toen hij de pauselijke kapel bezocht en toen hij weer buiten stond, schreef
Niet zozeer het letterlijke woord maar wel de wijze waarop Palestrina de betekenis daarvan naar voren brengt, maakt dat deze mis zeer verstaanbaar is.
Palestrina's mis is helder en doorzichtig Opvallend is een steeds terugkomend stijgend motief van vijf tonen, al te horen in maat 3 van het Kyrie. Het beeldt de idee van ‘opstijgen’ treffend uit. De klank van het Gloria, de lofzang op God, is veel voller en briljanter dan bijvoorbeeld van het intiemere Kyrie. De drievoudige uitroep ‘Laudamus te’ – ‘Adoramus te’ – ‘Glorificamus te’ componeert hij stuwend naar een climax: eerst vijfstemmig, dan zesstemmig, terwijl de afstand van de laagste tot de hoogste toon ook toeneemt. De polyfonie 7
TOELICHTING
hij het netjes in één keer uit het blote hoofd op. Zeven minuten muziek – een stunt, en een riskante ook want hij had een enorme straf kunnen krijgen. Ironisch misschien, dat dit ooit zo geheime werk tegenwoordig zo beroemd is, in talloze films opduikt – in het Britse homoseksuele drama Maurice bijvoorbeeld – en het pronkjuweel is van de Tallis Scholars, die het graag en veelvuldig ten gehore brengen.
troost mij. Ik werk met zeer weinig middelen – met één stem, met twee stemmen. Ik bouw met primitieve materialen – met de drieklank, met één vastomlijnde tonaliteit. De drie noten van een drieklank zijn als klokken.’ Ook Nunc Dimittis ontstond zo volgens zijn adagium ‘de waarheid is eenvoudig en de weg erheen recht.’
Nieuwe koorwerken Eric Whitacre componeerde zijn SainteChapelle in opdracht van de Tallis Scholars. De eerste uitvoering was in 2012 in de St. Pauls Cathedral in Londen. Een jong meisje betreedt de oude Parijse kapel en hoort de engelen zingen door de glas-in-lood ramen, ver boven haar. Whitacre ontwikkelt zijn compositie vanuit eenvoudig, haast gregoriaans gezang tot steeds gecompliceerder harmonieën.
Nunc Dimittis van Arvo Pärt is een iets ouder werk, geschreven in 2001 voor de Maria kathedraal in Edinburgh. De tekst is de Lofzang van Simeon uit het Nieuwe Testament. Pärt heeft een uitgebreid religieus oeuvre op zijn naam, veelal geschreven in zijn speciale ‘tintinnabuli-stijl’: sobere, zoekende muziek, vernoemd naar het Latijnse woord voor ‘klokken’. ‘Ik heb ontdekt dat het genoeg is als één enkele noot mooi gespeeld wordt. Deze ene noot, of een rust, of een moment van stilte 8
Gregoriaans Assumpta est Maria (col. De Ricci, MS 090, f.1)
9
liedteksten Thomas Tallis Loquebantur variis linguis Loquebantur variis linguis apostoli, alleluia. Magnalia Dei, alleluia. Repleti sunt omnes Spiritu Sancto, et ceperunt loqui magnalia Dei, alleluia.
Zij spraken in verschillende talen De apostelen spraken in verschillende talen over Gods grote werken. Zij waren vervuld van de Heilige Geest, en begonnen te spreken over de Gods grote werken. Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest.
Gloria Patri et Filio et Spiritu Sancto. Alleluia.
10
liedteksten
Giovanni Pierluigi da Palestrina Missa Assumpta est Maria Kyrie Kyrie eleison. Christe eleison. Kyrie eleison.
Kyrie Heer ontferm U Christus ontferm U Heer ontferm U.
Gloria in excelsis deo Et in terra pax hominibus bonae voluntatis. Laudamus te, benedicimus te, adoramus te, glorificamus te. Gratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam. Deus Pater omnipotens. Domine Fili unigenite, Jesu Christe. Domine Deus, Agnus Dei, Filius Patris. Qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Gloria in excelsis deo Vrede op aarde aan de mensen die Hij liefheeft. Wij loven U. Wij prijzen en aanbidden U. Wij verheerlijken U en zeggen U dank voor uw grote heerlijkheid. God almachtige Vader. Heer, eniggeboren Zoon, Jezus Christus. Heer God, Lam Gods, Zoon van de Vader. Gij die wegneemt de zonden der wereld, ontferm U over ons; Aanvaard ons gebed; Gij die zit aan de rechterhand van de Vader, ontferm U over ons. Want Gij alleen zijt de Heilige. Gij alleen de Heer. Gij alleen de Allerhoogste, Jezus Christus. Met de Heilige Geest in de heerlijkheid van God de Vader. Amen.
Suscipe deprecationem nostram. Qui sedes ad dexteram Patris, miserere nobis. Quoniam tu solus Sanctus; tu solus Dominus, tu solus altissimus, Jesu Christe, cum Sancto Spiritu, in gloria Dei Patris. Amen.
11
liedteksten
Credo in unum deum Patrem omnipotentem, factorem caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium.
Ik geloof in één God De almachtige Vader, Schepper van hemel en aarde, van al wat zichtbaar en onzichtbaar is.
Et in unum Dominum Jesum Christum, Filium Dei unigenitum. Et ex Patre natum ante omnia saecula.
En in één Heer, Jezus Christus, eniggeboren Zoon van God, voor alle tijden geboren uit de Vader.
Deum de Deo, Lumen de Lumine, Deum verum de Deo vero genitum, non factum, consubstantialem Patri
God uit God, Licht uit Licht, ware God uit de ware God. Geboren, niet geschapen, één in wezen met de Vader, en door Wie alles geschapen is.
per quem omnia facta sunt.
Hij is voor ons, mensen, en omwille van ons heil uit de hemel neergedaald. Hij heeft het vlees aangenomen door de heilige Geest uit de Maagd Maria, en is mens geworden.
Qui propter nos homines, et propter nostram salutem descendit de caelis et incarnatus est de Spiritu Sancto, ex Maria Virgine, et homo factus est.
et ascendit in caelum, sedet ad dexteram Patris.
Hij werd voor ons gekruisigd, Hij heeft geleden onder Pontius Pilatus en is begraven. Hij is verrezen op de derde dag, volgens de Schriften. Hij is opgevaren ten hemel: zit aan de rechterhand van de Vader.
Et iterum venturus est cum gloria judicare vivos et mortuos; cuius regni non erit finis.
Hij zal wederkomen in heerlijkheid om te oordelen levenden en doden. En aan zijn rijk komt geen einde.
Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato passus et sepultus est. Et resurrexit tertia die secundum Scripturas.
12
liedteksten
Et in Spiritum Sanctum, Dominum, et vivificantem, qui ex Patre Filioque procedit. qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur; qui locutus est per prophetas.
Ik geloof in de heilige Geest, die Heer is en het leven geeft; die voortkomt uit de Vader en de Zoon; die met de Vader en de Zoon tezamen wordt aanbeden en verheerlijkt; die gesproken heeft door de profeten.
Et unam sanctam catholicam et apostolicam Ecclesiam.
Ik geloof in de éne, heilige, katholieke en apostolische Kerk.
Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum. Et exspecto resurrectionem mortuorum, et vitam venturi saeculi. Amen.
Ik belijd één doopsel tot vergeving van de zonden. Ik verwacht de opstanding van de doden en het leven van het komend rijk. Amen.
Sanctus Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth. Pleni sunt caeli et terra gloria tua. Hosanna in excelsis.
Sanctus Heilig, heilig, heilig, de Heer, de God der hemelse machten. Vol zijn hemel en aarde van Uw heerlijkheid. Hosanna in den hoge.
Agnus Dei Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis. Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona nobis pacem.
Agnus Dei Lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld, ontferm u onzer. Lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld, ontferm u onzer. Lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld, geef ons uw vrede.
13
liedteksten
Gregorio Allegri Miserere Miserere mei Deus, secundum magnam misericordiam tuam. Et secundum multitudinem miserationum tuarum dele iniquitatem meam. Amplius lava me ab iniquitate mea et a peccato meo munda me. Quoniam iniquitatem meam ego cognosco et peccatum meum contra me est semper.
Wees mij genadig, God, in uw trouw, u bent vol erbarmen, doe mijn daden teniet, was mij schoon van alle schuld, reinig mij van mijn zonden. Ik ken mijn wandaden, ik ben mij steeds van mijn zonden bewust, tegen u alleen heb ik gezondigd, ik heb gedaan wat slecht is in uw ogen.
Tibi soli peccavi et malum coram te feci, ut justificeris in sermonibus tuis et vincas cum judicaris. Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum et in peccatis concepit me mater mea. Ecce enim veritatem dilexisti: incerta et occulta sapientiae tuae manifestasti mihi. Asperges me hyssopo et mundabor; lavabis me et super nivem dealbabor.
Laat uw uitspraak rechtvaardig zijn en uw oordeel zuiver. Ik was al schuldig toen ik werd geboren, al zondig toen mijn moeder mij ontving, maar u wilt dat waarheid mij vervult, u leert mij wijsheid, diep in mijn hart. Neem met majoraan mijn zonden weg en ik word rein, was mij en ik word witter dan sneeuw.
Auditui meo dabis gaudium et laetitiam et exsultabunt ossa humiliata. Averte faciem tuam a peccatis meis et omnes iniquitates meas dele. Cor mundum crea in me, Deus, et spiritum rectum innova in visceribus meis. Ne projicias me a facie tua, et spiritum sanctum tuum ne auferas a me.
Laat mij vreugde en blijdschap horen: u hebt mij gebroken, laat mij ook juichen. Sluit uw ogen voor mijn zonden en doe heel mijn schuld teniet. Schep, o God, een zuiver hart in mij, vernieuw mijn geest, maak mij standvastig, verban mij niet uit uw nabijheid, neem uw heilige geest niet van mij weg.
14
liedteksten
Redde mihi laetitiam salutaris tui et spiritu principali confirma me. Docebo iniquos vias tuas et impii ad te convertentur. Libera me de sanguinibus, Deus, Deus salutis meae, et exsultabit lingua mea justitiam tuam. Domine labia mea aperies, et os meum annuntiabit laudem tuam.
Red mij, geef mij de vreugde van vroeger, de kracht van een sterke geest. Dan wil ik verdwaalden uw wegen leren, en zullen zondaars terugkeren tot u. U bent de God die mij redt, bevrijd mij, God, van de dreigende dood, en ik zal juichen om uw gerechtigheid. Ontsluit mijn lippen, Heer, en mijn mond zal uw lof verkondigen.
Quoniam si voluisses sacrificium dedissem utique; holocaustis non delectaberis. Sacrificium Deo spiritus contribulatus: cor contritum et humiliatum, Deus, non despicies. Benigne fac, Domine, in bona voluntate tua Sion, ut aedificentur muri Jerusalem. Tunc acceptabis sacrificium iustitiae, oblationes, et holocausta: tunc imponent super altare tuum vitulos.
U wilt van mij geen offerdieren, in brandoffers schept u geen behagen. Het offer voor God is een gebroken geest; een gebroken en verbrijzeld hart zult u, God, niet verachten. Wees Sion welgezind en schenk het voorspoed, bouw de muren van Jeruzalem weer op. Dan zult u de juiste offers aanvaarden, offers in hun geheel verbrand, dan legt men stieren op uw altaar.
15
liedteksten
Eric Whitacre Sainte-Chapelle Tekst: Charles Anthony Silvestri (1965) Castissima virgo Advenit in capellam; Et angeli in vitro Molliter cantaverunt, ‘Hosanna in excelsis!’
Een onbevlekte meisje betreedt de kapel, en gebrandschilderde engelen zingen zacht ‘Hosanna in de hoge!’
Illa castissima Susurravit, ‘Sanctus! Sanctus! Sanctus!’
Het onbevlekte meisje fluistert ‘Heilig! Heilig! Heilig!’
Lux implevit spatium, Multiformis colore; Et audivit vocem suam Resonare, ‘Sanctus! Sanctus! Sanctus!’
Licht vult de ruimte, veelkleurig; en zij hoort haar stem weerklinken, ‘Heilig! Heilig! Heilig!’
Molliter angeli cantaverunt, ‘Dominus Deus sabaoth, Pleni sunt coeli et terra Gloria tua!’ ‘Hosanna in excelsis! Hosanna in excelsis!’
Zacht zingen de engelen ‘Heer God der Heerscharen, Hemel en aarde zijn vol van uw glorie! Hosanna in de hoge! Hosanna in de hoge!’
Vox in lumen se transformat, Et lumen canit, ‘Sanctus! Sanctus! Sanctus!’ Lumen canit molliter,
Haar stem verandert in licht, en het licht zingt ‘Heilig! Heilig! Heilig!’ Het licht zingt zacht 16
liedteksten
‘Dominus Deus sabaoth, Pleni sunt coeli et terra Gloria tua!’
‘Heer God der Heerscharen, Hemel en aarde zijn vol van uw glorie!’
Castissima virgo Advenit in capellam; Et angeli in vitro Molliter cantaverunt.
Een onbevlekt meisje betreedt de kapel, en gebrandschilderde engelen zingen zacht.
Arvo Pärt Nunc Dimittis Nunc dimittis servum tuum, Domine, secundum verbum tuum in pace: Quia viderunt oculi mei salutare tuum Quod parasti ante faciem omnium populorum: Lumen ad revelationem gentium, et gloriam plebis tuae Israel.
Meester, nu laat gij uw dienaar gaan in vrede,- naar uw woord; want mijn ogen hebben gezien uw heil dat gij bereid hebt voor het aanschijn van alle gemeenschappen: licht tot ontsluiering van volkeren, de glorie van Israël, uw gemeente. Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest. Zoals het was in het begin, en nu, en voor altijd, in de eeuwen der eeuwen. Amen
Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto: Sicut erat in principio, et nunc, et semper, et in sæcula sæculorum. Amen.
Thomas Tallis Miserere Miserere nostri Domine.
Wees ons genadig, Heer. 17
liedteksten
William Byrd Tribue, Domine Tribue Domine, ut donec in hoc fragili corpore positus sum laudet te cor meum, laudet te lingua mea, et omnia ossa mea dicant: Domine, quis similis tui? Tu es Deus omnipotens, quem trinum in personis, et unum in substantia deitatis colimus et adoramus: Patrem unigenitum Filium de Patre unigenitum, Spiritum Sanctum de utroque procedentem et in utroque permanentem, sanctam et individuam Trinitatem, unum Deum omnipotentem.
Geef, o Heer, dat ik in dit zwakke lichaam, U prijzen zal met hart en mond, en dat heel mijn gebeente zal zeggen: Heer, wie is gelijk aan U? Gij zijt almachtig God, drie in persoon en één in wezen, die wij loven en aanbidden: de ongeboren Vader, de eniggeboren Zoon, de Heilige Geest, voortkomend uit beide en in beide verblijvend, de heilige en ondeelbare drie-eenheid, één almachtige God. Ik bid, smeek en verzoek u, vermeerder mijn geloof, vermeerder mijn hoop, vermeerder mijn liefde: maak ons door uw genade standvastig in vertrouwen en laat onze werken slagen; dat wij met het rechte geloof en vertrouwenwaardige werken het eeuwige leven deelachtig worden door uw genade.
Te deprecor, supplico et rogo, auge fidem, auge spem, auge caritatem: fac nos per ipsam gratiam tuam semper in fide stabiles, et in opere efficaces, ut per fidem rectam, et condigna fidei opera, ad vitam, te miserante, perveniamus aeternam.
18
liedteksten
Eer zij de Vader die ons schiep, eer zij de Zoon die ons verloste, eer zij de Heilige Geest die ons heiligde: eer zij de hoogste en ondeelbare drie-eenheid waarvan de werken onscheidbaar zijn, waarvan de heerschappij zonder einde is. Onze lof hoort aan U, ons lied en al onze eer en heerlijkheid. Voor U is onze dankzegging, eer, deugd en kracht,
Gloria Patri qui creavit nos, Gloria Filio, qui redemit nos; Gloria Spiritui Sancto qui sanctificavit nos: Gloria summae et individuae Trinitati, cuius opera inseparabilia sunt, cuius imperium sine fine manet. Te decet laus, te decet hymnus, tibi debetur omnis honor, tibi benedictio et claritas, tibi gratiarum actio, tibi honor, virtus et fortitudo, Deo nostro, in saecula saeculorum. Amen
onze God, in de eeuwen der eeuwen. Amen. Vertalingen: Peter Laporte
19
BIOGRAFIEﾃ起 COMPONISTEN Thomas Tallis
De Britse componist en muziekuitgever Thomas Tallis (1505-1585) was organist van de Abbey of The Holey Cross in Waltham. Hij vestigde zich in 1540 in Canterbury en werd twee jaar later lid van de Chapel Royal. Hij zou de rest van zijn leven deze functie blijven vervullen, waarbij hij vier vorsten diende. In 1575 kregen Thomas Tallis en zijn leerling William Byrd van Elizabeth I het alleenrecht om muziek uit te geven.
Giovanni Pierluigi da Palestrina
Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525/26-1594) was een Italiaans componist. Hij heeft een grote invloed gehad op de ontwikkeling van de katholieke kerkmuziek. Palestrina wordt beschouwd als de belichaming van de renaissancemuziek. Hij was kapelmeester van de Cappella Giulia van de Sint-Pieter te Rome, de Sint-Jan van Lateranen in Rome, de Santa Maria Maggiore, en uiteindelijk tot aan zijn dood aan de Sint-Pieter, waar hij ook 20
begraven werd. Reeds bij zijn leven bezat Palestrina Europese faam. Palestrina heeft een enorme hoeveelheid composities nagelaten.
biografie
Gregorio Allegri
Eric Whitacre
Gregorio Allegri (1582-1652) was een Italiaanse priester en componist van kerkmuziek.
Eric Whitacre (1970) is een hedendaags Amerikaans componist, muziekpedagoog en dirigent.
Allegri schreef in de stijl van Giovanni Pierluigi da Palestrina. Hij componeerde magnificats, motetten en andere kerkmuziek. Volgens sommige bronnen zou Allegri een castraat zijn geweest, maar op afbeeldingen staat hij meestal met een baard. Als hij castraat was geweest, zou hij deze nooit hebben kunnen krijgen.
Zijn opleiding volgde hij aan de Juilliard School of Music in New York. Zijn muziekstijl wordt getypeerd als een fusie van klassieke en moderne muziek. Met zijn eerst opname Light & Gold als dirigent en componist won in 2012 gelijk en Grammy. Zijn werken voor koor worden op internationale festivals uitgevoerd en hij won meerdere prijzen, waaronder de Richard Rodgers Award 21
en de Barlow International Composition Competition Award.
biografie
Arvo Pärt
Na een periode van stilte waarin hij het gregoriaans, de polyfonie van de renaissance en de tradities van de Russisch Orthodoxe Kerk bestudeerde, kwam hij met een heel eigen vorm van sacrale muziek. Zijn stijl werd bekend onder de naam tintinnabuli. Religie is een belangrijk thema in de werken van Pärt.
De componist Arvo Pärt (1935) verliet in 1980 Estland en zich vestigde in het Westen. Met zijn kenmerkende tintinnabulistijl die hij in de jaren zeventig ontwikkelde maakte hij school en werd hij een voorbeeld voor vele landgenoten.
William Byrd
William Byrd (1543-1623) was een van de grootste Engelse componisten van zijn generatie. Hij kreeg als kind muziekles van Thomas Tallis in de Chapel Royal in Londen. In 1563 werd hij, ondanks zijn jeugdige leeftijd, benoemd tot organist van de kathedraal in Lincoln. Hij schreef zowel geestelijke als wereldlijke muziek, zowel vocale werken als instrumentale muziek.
Hij studeerde aan het Conservatorium van Tallinn en verdiepte zich aanvankelijk in de seriële compositietechniek, maar miste de directe communicatie met het publiek. 22
biografie
UITVOERENDEN Peter Phillips Dirigent
Dirigent en musicoloog Peter Phillips (1953) wijdde zich geheel aan de studie en uitvoering van religieuze muziek uit de renaissance.
Foto: Eric Richmond
In 1973 richtte hij The Tallis Scholars op. Daarnaast schreef hij vele jaren een vaste column in The Spectator. Hij werd adviserend redacteur van The Musical Times, het oudste muziektijdschrift in Europa. Als gastdirigent werkte Phillips met vocale ensembles over de gehele wereld, waaronder met Collegium Vocale Gent, het Nederlands Kamerkoor en Studio de Musique ancienne de MontrĂŠal. Hij verzorgde talloze tv- en radio-uitzendingen.
23
biografie
The Tallis Scholars The Tallis Scholars werden in 1973 opgericht door dirigent Peter Phillips. Intussen is het ensemble uitgegroeid tot een van de leidende exponenten van de geestelijke muziek uit de renaissance. De Tallis Scholars geven jaarlijks een zestigtal concerten, zowel in kerken en kathedralen als in moderne concertzalen over de hele wereld. Een van de hoogtepunten was het concert in de Sixtijnse Kapel in april 1994, naar aanleiding van het begin van de laatste restauratiefase van de fresco’s van Michelangelo. De Tallis Scholars geven regelmatig compositieopdrachten. Een groot aantal opnamen van de Tallis Scholars behaalde belangrijke prijzen. In 1987
verkoos het tijdschrift Gramophone de opname van de Missa La sol fa re mi en de Missa Pange lingua van Josquin tot Record of the Year. In 1989 verleende het Franse Diapason twee van zijn begeerde Diapason d’Or de l’Année voor opnamen van een mis en motetten van Lassus en twee missen van Josquin. De cd’s met de Missa Assumpta est Maria en Missa Sicut lilium van Palestrina, werden in 1991 bekroond met de prijs voor oude muziek van Gramophone. Dezelfde prijs werd in 1994 toegekend voor de opname van werken van Cipriano de Rore en Josquin Desprez. De eerste dvd van het ensemble is getiteld Playing Elizabeth’s Tune en belicht leven en werk van William Byrd, de favoriete componist van Elizabeth I.
24
VERWACHT
zo 30 mrt 2014 serie koren grote zaal / 20.15 uur
Gesualdo Consort Amsterdam Modern verleden
Ook het werk van Carl Philip Emanuel Bach is vol uitdrukking. De ‘zoon van’ verzette zich met zijn grote fantasie tegen de strenge orde van zijn vader. Voor hun Bach-opname op het label Sony kreeg het Gesualdo Consort in 2006 de Echo Klassik. Die prijkt trots tussen de twee Edisons en de VSCD Klassieke Muziekprijs die het ensemble inmiddels ook ontving.
25
Foto: Hans Hijmering
Volgens Het Parool leverde het Gesualdo Consort vorig seizoen in Muziekgebouw aan ’t IJ de perfecte Gesualdo-vertolkingen af. De harmonieën in de muziek ‘schuiven als in het lijf omdraaiende harten alle kanten op’. De Italiaanse componist Gesualdo – een 17e-eeuws genie met een duistere kant – schreef zeer spannende, gewaagde muziek. Daarin komen de expressiviteit en perfecte intonatiekunst van deze acht zangers compleet tot hun recht. Gesualdo Consort Amsterdam
VERWACHT
Maart di 18 mrt / 20.15 uur
o/Modernt ensemble Monteverdi ontmoet Schönberg
20.15 uur
Osiris Trio Kunst van het trio 20.30 uur / bimhuis
The Necks
April wo 2 apr / 20.15 uur
Alexander Melnikov + Andreas Staier Schubert vierhandig
wo 19 mrt / 20.15 uur
ma 24 mrt / 20.15 uur
do 3 apr / 20.15 uur
Amsterdam Sinfonietta Metamorphosen
Calefax Rietkwintet + Nederlands Kamerkoor Far from Home
do 20 mrt / 20.15 uur
Jack DeJohnette + Joe Lovano + Esperanza Spalding + Leo Genovese The Spring Quartet
Amsterdam Sinfonietta Cabaret & Ernste Gesänge
di 25 mrt / 12.30 uur
vr 21 mrt / 20.15 uur
Ensemble Judique Lunchconcert ism CvA
Asko|Schönberg + Slagwerk Den Haag + Wishful Singing Music for 18 Musicians
ISH + VOCAALLAB DJ Moz’ART
do 27 mrt / 20.15 uur
za 5 apr / 20.15 uur
zo 23 mrt
Cappella Amsterdam Lamentaties van Krenek
Maud Nelissen De Mantel / The Immigrant
vr 28 mrt / 20.30 uur
zo 6 apr / 15.00 uur
Oslo Sinfonietta The Black Box
Carel Kraayenhof Wat is het geheim van de bandoneon? 8+
vr 4 apr / 20.15 uur
The Art of the Trio 14.00 uur
Cappella Pratensis + Goeyvaerts Strijktrio Hommage 16.30 uur
Rembrandt Frerichs Trio Jazz op fortepiano
zo 30 mrt / 20.15 uur
Gesualdo Consort Amsterdam Modern verleden
do 10 apr / 20.15 uur
Insomnio Happy birthday Harry
ma 31 mrt / 20.15 uur 19.15 uur
Arthur Japin Lezing
Avishai Cohen (bas) Muziekgebouw en Bimhuis presenteren 26
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 50 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve uw mobiele telefoon tijdens het concert uit te schakelen. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.