do 27 mrt 2014 donderdagavond serie serie cappella amsterdam Grote Zaal / 20.15 uur
Cappella Amsterdam Lamentaties van Krenek ˇ
PROGRAMMA
do 27 mrt 2014 donderdagavond serie serie Cappella amsterdam Grote Zaal / 20.15-21.30 uur DUUR: ca. 75 minuten zonder pauze
Cappella Amsterdam Lamentaties van Krenek ˇ
inleiding
Daniel Reuss dirigent
foyerdeck 1 / 19.15-19.45 uur
Door Michel Khalifa Ernst Krenek (1900-1991) ˇ Lamentatio Jeremiae Prophetae, op. 93 (1942) 1 In coena domini 2 In Parasceve 3 In Sabbato Sancto
Dit concert wordt opgenomen door Omroep MAX en wordt op 6 april uitgezonden bij het Radio 4 Avondconcert.
Partners Donderdagavondserie:
Tekst toelichting: Arnoud Heerings
TOELICHTING
De Oostenrijkse componist Ernst Krenek componeert zijn Lamentatio Jeremiae Prophetae op. 93 ˇ in 1942. Hij leeft op dat moment in de Verenigde Staten, ver weg van het oorlogsgeweld dat Europa in zijn greep houdt. Ernst Krenek groeit op in Wenen, in Kreneks ˇ ˇ jeugd de hoofdstad van Oostenrijk-Hongarije. Wenen is een stad met twee gezichten. Aan de ene kant is het de hoofdstad van een innerlijk verscheurd keizerrijk. De stad wordt gedomineerd door een gevoel van een onafwendbare neergang. Aan de andere kant is Wenen een bloeiend centrum van artistieke vernieuwing, van artistieke losbandigheid zelfs. Een elite van vooruitstrevende kunstenaars zet de toon: schilders, architecten, beeldhouwers en in hun kielzog: dichters en musici. Veel kunstenaars zijn betrokken bij de Wiener Secession. Dit is een vernieuwingsbeweging die resulteert in een Weense variant van Jugendstil.
Het eerste succes van de rusteloze zwerver is de opera Jonny spielt auf uit 1927. In dit werk combineert Krenek klassiek en jazz. De opera ˇ raakt een zenuw van de tijd. In korte tijd vinden meer dan vierhonderd uitvoeringen plaats.
Muziek van K ˇrenek mocht in nazi-Duitsland niet klinken Deze periode is ook de tijd van het opkomende nazisme. De nazi’s zijn op cultuurgebied zeer conservatief. Zij beginnen in Oostenrijk en München al vroeg uitvoeringen te verstoren. Als de nazi’s aan de macht zijn, verscherpt verstoring zich tot tegenwerking. De nazi’s leggen een lijst aan van alle muziek die zij als ‘ontaard’ beschouwen. Kreneks opera ˇ staat vanzelfsprekend op de lijst. Krenek ˇ is daarnaast ‘verdacht’, omdat hij zich rond 1930 tot de dodecafonie (twaalftoonsmuziek) van de joodse componist Arnold Schönberg bekeert. Dodecafonie is een methodische wijze van componeren. De componist gaat uit van
Opkomend nazisme Ook Krenek zet zijn kaarten op een radicale ˇ vernieuwing. Hij gaat in de leer bij componist Franz Schreker en onderneemt uitgebreide ‘Bildungsreisen’ naar Berlijn en Parijs. In beide centra ervaart Krenek dat er eigen muzikale ˇ idiomen in de mode zijn. Hij weet zich echter overal naadloos aan te passen. We zouden hem de Weense Stravinsky kunnen noemen. 3
TOELICHTING
een melodische reeks. Deze reeks bevat alle 12 noten van het octaaf. Geen enkele noot mag twee maal voorkomen. Dodecafonie is in deze periode ‘explosief’.
ongetwijfeld van deze connotatie bewust, maar het ligt meer voor de hand dat hij in 1942 aan het concrete lijden van het Joodse volk denkt. Laten we daarbij niet vergeten dat Krenek zelf – net ˇ als het Joodse volk in de klaagliederen – zich in ballingschap bevindt. De teksten zijn dus ook een persoonlijke getuigenis.
In de jaren dertig wordt de professionele situatie van Krenek onhoudbaar. De nazi’s willen hem ˇ de mond snoeren. De componist bijt terug. Zijn opera Karel V (1933) stelt openlijk de vraag of een tiran vrij over zijn volk mag beschikken. De nazi’s vinden blijkbaar van wel en verklaren K renek nu de oorlog. De geplande première in ˇ Wenen wordt tegengehouden. Vanaf 6 mei 1933 mag in Duitsland zelfs geen enkele noot van K renek meer gespeeld worden. Krenek is vogelvrij ˇ ˇ en acht het nu – terecht – raadzaam om naar een ander continent om te zien. Hij vertrekt in 1938 naar de Verenigde Staten.
De première van het stuk vindt plaats in 1942. Hoewel niet alle delen worden uitgevoerd, maakt het een diepe indruk. Pas in 1959 in Wenen kan het publiek het volledige werk beluisteren. K renek schrijft zijn klaagliederen op naam van ˇ Jeremia voor gemengd koor a capella. Er zijn negen klaagzangen. Drie klaagzangen worden traditioneel op Witte Donderdag gezongen, drie op Goede Vrijdag en drie op Stille Zaterdag. De teksten hebben de structuur van een abecedarium. Dit wil zeggen dat elke tekstregel begint met een (opeenvolgende) letter van het Hebreeuwse alfabet. Alle negen klaagzangen worden afgesloten met dezelfde oproep: ‘Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum’ (Jerusalem, Jerusalem, bekeert U tot de Heer, uw God).
Lijden van het Joodse volk Hier componeert Krenek in 1942 zijn Lamentatio ˇ Jeremiae Prophetae. Net als Karel V is ook deze compositie een duidelijk politiek statement. Europa brandt. Het Joodse volk wordt meedogenloos opgedreven. Is het toeval dat Krenek nu een tekst selecteert uit het Oude ˇ Testament, het centrale boek van het vervolgde Jodendom? In de tekst beklaagt de profeet Jeremia de verwoesting van de stad Jeruzalem. De geplunderde stad wordt vergeleken met een weerloze weduwe, beroofd en vertrapt.
Integratie van technieken Krenek volgt de indeling van de katholieke ˇ liturgie. De muziek volgt de structuur van de tekst. De indringende inhoud vraagt natuurlijk wel om een passende muzikale stijl. Als muzikale polyglot kiest Krenek voor ˇ een integratie van technieken van de FrancoVlaamse School van de zestiende eeuw en een dodecafonische stijl à la Schönberg. Net zoals in de zestiende eeuw heeft de horizontale dimensie prioriteit in Kreneks muziek. We horen polyfonie: ˇ twee of meer melodieën worden gecombineerd.
Het christendom betrekt deze teksten op Christus. Zijn kruisdood is als de verwoesting van Jeruzalem. In de christelijke liturgie worden de teksten daarom gezongen in de aanloop naar Pasen, de periode waarin het lijden van Christus herdacht wordt. Krenek – zelf katholiek – is zich ˇ 4
TOELICHTING
De melodieën bewegen zich voornamelijk in kleine stapjes. Grotere sprongen zorgen voor een expressieve impuls. Soms horen we vreemde melodische wendingen, vaak als tekstexpressie bedoeld. Een voorbeeld is ‘De excelso misit ignem in ossibus meis’ (van boven heeft hij vuur in mijn botten gestuurd). Deze passage begint met een hele hoge sopraannoot gevolgd door een dalend loopje. Dit loopje wordt vervolgens door de alt overgenomen en eindigt twee octaven lager.
en koor vele interpretatiemogelijkheden Soms worden de inleidende Hebreeuwse letters en de daarop volgende tekstregel in een ander tempo gezongen. Elke uitvoering is anders. Luisteren naar de klaagliederen is inspannend. De thematiek laat geen andere mogelijkheid. Toch slaagt Krenek erin om schoonheid en ˇ zwaarte van het onderwerp glansrijk met elkaar te verzoenen.
De combinatie van stijlen zorgt voor een ‘spicy bite’ De Franco-Vlaamse stijl is ook waarneembaar in de doorimitatie, waarbij alle stemmen met hetzelfde thema na elkaar inzetten. Krenek ˇ gebruikt daarnaast veelvuldig de frygische kerkmodus, een toonladder die in zestiende eeuw in gebruik was. Dit geeft de muziek een klagend karakter. Er is zelfs een gregoriaanse cantus firmus, een oorspronkelijke melodie in lange noten gezet, maar deze is als zodanig niet herkenbaar voor de luisteraar. Deze is ‘achtergrond-organisatie’. Op de verticale as (de harmonie) heeft de dodecafonie veel invloed. Traditionele akkoorden worden vermeden. Samenklanken kunnen dissonant en wringend zijn. Dit geeft de muziek een spicy bite. Toch maakt de muziek als geheel een transparante indruk. Opmerkelijk is, dat de partituur geen maatstrepen, geen voortekens en geen dynamische tekens bevat. De muziek wordt als het ware ‘weerloos’ aan de uitvoerenden uitgeleverd. Dit geeft dirigent 5
liedteksten Ernst Krˇenek
Lamentatio Jeremiae Prophetae Secundum brevarium sacrosanctae ecclesiae romanae
Vertaling: De Nieuwe Bijbelvertaling
1. In coena domini
Witte Donderdag
Lectio Prima Incipit Lamentatio Jeremiae Prophetae
Eerste lezing Hier beginnen de Klaagzangen van Jeremia.
ALEPH - Quomodo sedet sola civitas plena populo! Facta est quasi vidua domina gentium; princeps provinciarum facta est sub tributo.
Ach, hoe eenzaam zit zij neer, de eens zo levendige stad. Een weduwe is ze geworden, zij die groot was onder de volken, de vorstin van de gewesten is tot slavernij vervallen.
BETH - Plorans ploravit in nocte, et lacrimae ejus in maxillis ejus; non est qui consoletur eam, ex omnibus caris ejus; omnes amici ejus spreverunt eam, et facti sunt ei inimici.
Heel de nacht weent zij, haar wangen zijn nat van tranen. Er is niemand die haar troost, niemand van haar vele minnaars; geen vriend bleef haar trouw, allen zijn haar vijandig gezind.
GHIMEL - Migravit Iudas propter afflictionem, et multitudinem servitutis; habitavit inter gentes, nec invenit requiem; omnes persecutores ejus apprehenderunt eam inter angustias
Juda is verbannen na een tijd van nood en zware onderdrukking; zij zit neer te midden van de volken, maar vindt geen rust: haar vervolgers belagen haar, drijven haar in het nauw.
DALETH - Viae Sion lugent, eo quod non sint qui veniant ad solemnitatem; omnes portae ejus destructae; sacerdotes ejus gementes; virgines ejus squalidae, et ipsa oppressa amaritudine.
De wegen naar Sion treuren, er zijn geen feestgangers meer. Haar poorten liggen verlaten, haar priesters zuchten, haar meisjes zijn bedroefd. En zijzelf: bitter is haar lot.
6
liedteksten
HE - Facti sunt hostes ejus in capite, inimici ejus locupletati sunt; quia Dominus locutus est super eam propter multitudinem iniquitatum ejus; parvuli ejus ducti sunt in captivitatem ante faciem tribulantis.
Haar vijanden zijn heer en meester, zo zeker van zichzelf. De Heer heeft haar dit aangedaan om haar vele overtredingen. Haar kinderen zijn gevangen weggevoerd, voor de vijand uit.
Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum.
Jeruzalem, Jeruzalem, bekeert u tot de Heer uw God.
Lectio Secunda VAU - Et egressus est a filia Sion. Omnis decor ejus; Facti sunt principes ejus velut arietes Non invenientes pascua, et abierunt absque fortitudine ante faciem subsequentis.
Tweede lezing Sion heeft al haar glans verloren. Haar leiders zijn als herten die geen weidegrond meer vinden. Ze zijn gevlucht, van al hun kracht beroofd, voor hun vervolgers uit.
ZAIN - Recordata est Jerusalem dierum afflictionis suae, et praevaricationis omnium desiderabilium suorum, quae habuerat a diebus antiquis, cum caderet populus ejus in manu hostili, et non esset auxiliator; viderunt eam hostes, et deriserunt sabbata ejus.
Jeruzalem denkt ten tijde van haar nood en haar zwervend bestaan aan alle kostbaarheden die zij vanouds bezat. Toen haar volk in handen van de vijand viel, schoot niemand haar te hulp; de vijanden die haar zagen, lachten om haar ondergang.
HETH - Peccatum peccavit Jerusalem, propterea instabilis facta est; omnes qui glorificabant eam spreverunt illam, quia viderunt ignominiam ejus: ipsa autem gemens et conversa retrorsum.
Haar zware zonden maakten Jeruzalem tot een voorwerp van spot; wie haar eerden, verachten haar, nu ze haar naaktheid zien. En zij, zij kreunt en zucht en wendt zich af.
TETH - Sordes ejus in pedibus ejus, nec recordata est finis sui; deposita est vehementer, non habens consolatorem. Vide Domine afflictionem meam, quoniam erectus est inimicus.
Haar onreinheid kleeft aan de zoom van haar kleed. Dit einde had ze niet voorzien. Ontstellend diep is zij gezonken, er is niemand die haar troost. – Heer, zie toch mijn nood, zie hoe de vijand zich verheft.
Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum.
Jeruzalem, Jeruzalem, bekeert u tot de Heer uw God.
7
liedteksten
Lectio Tertia JOD - Manum suam misit hostis ad omnia desiderabilia ejus, quia vidit Gentes ingressas Sanctuarium suum, de quibus præceperas ne intrarent in ecclesiam tuam.
Derde lezing De vijand heeft zijn hand naar haar kostbaarheden uitgestrekt. Zij moet aanzien hoe het heiligdom betreden wordt door vreemde volken, aan wie u de toegang tot de gemeenschap had ontzegd.
CAPH - Omnis populus ejus gemens, et quærens panem; dederunt pretiosa quæque pro cibo ad refocillandam animam. Vide, Domine, et considera quoniam facta sum vilis.
Alle inwoners zuchten en steunen, op zoek naar wat brood, ze ruilen hun kostbaarheden voor voedsel, om weer levenskracht te krijgen. – Heer, zie mij, merk toch op hoezeer ik word veracht.
LAMED - O vos omnes qui transitis per viam, attendite et videte si est dolor sicut dolor meus: quoniam vindemiavit me, ut locutus est Dominus in die irae furoris sui.
Jullie die hier voorbijgaan, raakt het jullie niet? Merk toch op en zie: is er leed als het leed dat mij wordt aangedaan, dat de Heer op de dag van zijn toorn over mij heeft uitgestort?
MEM - De excelso misit ignem in ossibus meis, et erudivit me: expandit rete pedibus metis, convertit me retrorsum; posuit me desolatam, tota die moerore confectam.
Hij liet uit de hoogte vuur neerdalen, dat in mijn gebeente brandt. Hij spande een valstrik voor mij, hij deed mij terugdeinzen. Hij verwoestte mijn leven en maakte me ziek, dag na dag.
NUN - Vigilavit jugum iniquitatum mearum, in manu ejus convolutae sunt et impositae collo meo: infirmata est virtus mea: dedit me Dominus in manu de qua non potero surgere.
Hij heeft mijn overtredingen gebundeld en ze vastgemaakt als een juk; ze drukken zwaar op mijn nek, mijn kracht is gebroken. De Heer heeft mij uitgeleverd aan hen bij wie ik weerloos ben.
Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum.
Jeruzalem, Jeruzalem, bekeert u tot de Heer uw God.
8
liedteksten
2. In Parasceve
Goede vrijdag
Lectio Prima De Lamentatione Jeremiae Prophetae
Eerste lezing Uit de Klaagzangen van Jeremia.
HETH - Cogitavit Dominus dissipare murum filiae Sion; tetendit funiculum suum, et non avertit manum suam a perditione; luxitque antemurale, et murus pariter dissipatus est.
De Heer wilde de muur rondom Sion vernietigen: hij spande het meetlint, trok zijn verwoestende hand niet terug, hij bracht rouw over wallen en muren, die tezamen bezweken.
TETH - Defixae sunt in terra portae ejus, perdidit et contrivit vectes ejus; regem ejus et principes ejus in Gentibus: non est lex, et prophetae ejus non invenerunt visionem a Domino.
Haar poorten zijn ter aarde gezonken, de grendels stukgeslagen en vernield. Nu haar koning en leiders onder vreemde volken leven, is het onderricht van haar priesters verdwenen; haar profeten ontvangen niet langer visioenen van de Heer.
JOD - Sederunt in terra, conticuerunt senes filiae Sion; consperserunt cinere capita sua, accincti sunt ciliciis; abjecerunt in terram capita sua virgines Jeruzalem.
De oudsten van Sion zitten zwijgend op de grond, met stof op hun hoofd, gehuld in een rouwkleed. De meisjes van Jeruzalem buigen het hoofd ter aarde.
CAPH - Defecerunt prae lacrimis oculi mei, conturbata sunt viscera mea; effusum est in terra iecur meum super contritione filiae populi mei, cum deficeret parvulus et lactens in plateis oppidi.
Mijn ogen zijn door tranen verteerd, mijn ingewanden staan in brand, mijn maag keert zich om – vanwege de wonden van mijn volk, omdat kind en zuigeling versmachten op de pleinen van de stad.
Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum.
Jeruzalem, Jeruzalem, bekeert u tot de Heer uw God.
9
liedteksten
Lectio secunda LAMED. Matribus suis dixerunt: Ubi est triticum et vinum? cum deficerent quasi vulnerati in plateis civitatis: cum exhalarent animas suas in sinu matrum suarum.
Tweede lezing Ze blijven hun moeders vragen: ‘Is er geen brood en wijn?’, versmachtend op de pleinen van de stad, als gewonden op het slagveld; in de armen van hun moeders stroomt het leven uit hen weg.
MEM - Cui comparabo te, vel cui assimilabo te, filia Jerusalem? Cui exaequabo te et consolabor te, virgo filia Sion? Magna est enim velut mare contritio tua; quis medebitur tui?
Waarmee zal ik je vergelijken, Jeruzalem, welk voorbeeld kan ik je tonen? Waaraan zal ik je gelijkstellen, vrouwe Sion? Hoe kan ik je troosten? Wijd als de zee gapen je wonden – wie kan je genezen?
NUN - Prophetae tui viderunt tibi falsa et stulta; nec aperiebant iniquitatem tuam, ut te ad poenitentiam provocarent; viderunt autem tibi assumptiones falsas, et ejectiones.
Je profeten hebben je bedrogen met valse visioenen – hadden ze maar je wandaden onthuld om je lot nog te keren! Ze hebben je valse orakels verkondigd om je te misleiden.
SAMECH - Plauserunt super te manibus omnes transeuntes per viam; sibilaverunt et moverunt caput suum super filiam Jerusalem: Haeccine est urbs dicentes perfecti decoris, gaudium universae terrae.
Allen die voorbijgaan wringen de handen als ze jou zien; ze sissen van afschuw, schudden meewarig het hoofd over Jeruzalem: ‘Is dit nu die stad, volmaakt van schoonheid, vreugde voor de wereld?’
Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum.
Jeruzalem, Jeruzalem, bekeert u tot de Heer uw God.
Lectio Tertia ALEPH - Ego vir videns paupertatem meam in virga indignationis ejus. Me minavit et adduxit in tenebras; et non in lucem. Tantum in me vertit et convertit manum suam tota die.
Derde lezing Ik ben de mens die te lijden heeft onder de stok van zijn toorn. Hij leidt mij en voert mij – in een lichtloos duister. Tegen mij heft hij zijn hand op, steeds opnieuw, dag na dag.
BETH - Vetustam fecit pellem meam et carnem meam, contrivit ossa mea. Aedificavit in gyro meo, et circumdedit me felle et labore. In tenebrosis collacavit me, sicut mortuos sempiternos
Mijn vlees en mijn huid doet hij wegteren, en al mijn botten breekt hij. Hij sluit mij in en omringt me met gif en tegenspoed. Hij laat mij in duisternis wonen, als de doden van eeuwen her.
10
liedteksten
GHIMEL - Circumaedificavit adversum me, ut non egrediar aggravavit compedem meum. Sed et, cum clamavero et rogavero, exclusit. Conclusit vias meas lapidibus quadris, semitas meas subvertit.
Hij trekt een muur rond mij op, ik kan er niet uit; zwaar zijn mijn bronzen ketenen. Al schreeuw ik en roep ik om hulp, hij wil mijn gebed niet horen. Hij verspert mij de weg met rotsblokken, mijn paden maakt hij krom.
Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum.
Jeruzalem, Jeruzalem, bekeert u tot de Heer uw God.
3. In Sabbato Sancto
Stille zaterdag
Lectio prima De Lamentatione Jeremiae Prophetae
Eerste lezing Uit de Klaagzangen van de profeet Jeremia.
HETH - Misericordiae Domini, quia non sumus consumpti; quia non defecerunt miserationes ejus. Novi diluculo, multa est fides tua. Pars mea Dominus, dixit anima mea; propterea exspectabo eum.
Genadig is de Heer: wij zijn nog in leven! Zijn ontferming kent geen grenzen. Elke morgen schenkt hij nieuwe weldaden. – Veelvuldig blijkt uw trouw! Ik besef: mijn enig bezit is de Heer, al mijn hoop is op hem gevestigd.
TETH - Bonus est Dominus sperantibus in eum, animae quaerenti illum. Bonum est praestolari cum silentio salutare Dei. Bonum est viro cum portaverit jugum ab adolescentia sua.
Goed is de Heer voor wie hem zoekt en alles van hem verwacht. Goed is het geduldig te hopen op de Heer die redding brengt. Goed is het als een mens zijn juk draagt in zijn jeugd.
JOD - Sedebit solitarius et tacebit, quia levavit se super se. Ponet in pulvere os suum, si forte sit spes. Dabit percutienti se maxillam, saturabitur opprobriis.
Laat hij neerzitten, eenzaam en geduldig, als het hem wordt opgelegd. Laat hij zich neerwerpen en stof likken, misschien is er hoop. Laat hij zijn wang bieden aan wie hem slaat, laat hij verzadigd raken van hoon.
Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum.
Jeruzalem, Jeruzalem, bekeert u tot de Heer uw God.
11
liedteksten
Lectio Secunda ALEPH - Quomodo obscuratum est aurum, mutatus est color optimus, dispersi sunt lapides sanctuarii in capite omnium platearum!
Tweede lezing Ach, hoe heeft het goud zijn glans verloren, het zuivere goud zijn kleur; het heilig gesteente ligt op elke straathoek uitgestrooid.
BETH - Filii Sion inclyti et amicti auro primo, quomodo reputati sunt in vasa testea, opus manuum figuli.
Het edele volk van Sion, kostbaarder dan het fijnste goud – ach, niet meer waard dan een aarden kruik, dan pottenbakkerswerk.
GHIMEL - Sed et lamiae nudaverunt mammam, lactaverunt catulos suos: filia populi mei crudelis quasi struthio in deserto.
Zelfs een jakhals biedt haar jongen haar tepels om ze te zogen, maar mijn volk is wreed geworden, als een struisvogel in de woestijn.
DALETH – Adhaesit lingua lactentis ad palatum ejus in siti: parvuli petierunt panem et non erat qui frangeret eis.
Dorst doet de tong van zuigelingen aan hun gehemelte kleven, kinderen bedelen om brood, maar niemand reikt het hun aan.
HE – Quivescebantur voluptuose interierunt in viis: qui nutriebantur in croceis, amplexati sunt stercora.
Wie altijd lekkernijen aten, gaan nu als schimmen over straat, wie gekoesterd werden in scharlaken, speuren de mestvaalt af.
VAU – Et major effecta est iniquitas filiae populi mei peccato Sodomorum, quae subversa est in momento, et non ceperunt in ea manus.
De wandaden van mijn volk zijn groter dan de zonden van Sodom, dat in een oogwenk werd weggevaagd, zonder dat een hand het beroerde.
Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum.
Jeruzalem, Jeruzalem, bekeert u tot de Heer uw God.
12
liedteksten
Lectio Tertia Incipit oratio Jeremiae Prophetae.
Derde lezing Hier begint het gebed van Jeremia.
Recordare, Domine, quid accederit nobis; intuere et respice opprobrium nostrum.
Gedenk, Heer, wat ons is overkomen, merk toch op, zie onze smaad.
Hereditas nostra versa est ad alienos: demus nostra ad extraneos.
Ons eigen land is de vreemdeling toegevallen, ons bezit de buitenlander.
Pupilli facti sumus absque patre, matres nostrae quasi viduae.
Wij zijn wezen zonder vader, onze moeders zijn weduwe geworden.
Aquam nostram pecunia bibimus; ligna nostra pretio comparavimus.
We moeten betalen om ons eigen water te drinken, en ons hout moeten we kopen.
Cervicibus nostris minabamur, lassis non dabatur requies.
We worden op de nek gezeten, we worden afgebeuld, ons wordt geen rust gegund.
Aegypto dedimus manum et Assyriis, ut saturaremur pane.
We zochten steun bij Egypte, vroegen AssyriĂŤ om voedsel.
Patres nostri peccaverunt, et non sunt, et nos iniquitates eorum portavimus.
Onze voorouders hebben gezondigd; zij zijn er niet meer, nu dragen wij hun schuld.
Servi nostri dominati sunt: non fuit qui redimeret de manu eorum.
Slaven heersen over ons, en niemand die ons uit hun greep verlost.
In animabus nostris afferebamus panem nobis, a facie gladii in deserto.
Bedreigd vanuit de woestijn halen we de oogst binnen, met gevaar voor eigen leven.
Pellis nostra, quasi clibanus, exusta est a facie tempestatum famis.
Onze huid gloeit als een oven, door de koorts van de honger.
Mulieres in Sion humiliaverunt, et virgines in civitatibus Juda.
Vrouwen hebben ze verkracht in Sion, meisjes in de steden van Juda.
Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum.
Jeruzalem, Jeruzalem, bekeert u tot de Heer uw God. 13
BIOGRAFIEËN COMPONIST Ernst Krˇenek Ernst Krenek (1900-1991) ˇ werd in Wenen geboren. Op zijn zestiende studeerde hij bij Franz Schreker aan de Wiener Musikakademie. Na zijn militaire dienst volgde hij Schreker naar Berlijn. In 1921 componeerde hij zijn eerste vrije atonale compositie. Drie jaar later vertrok hij naar Parijs en hield hij zich bezig met de muziek van Stravinsky. Dit luidde een neoclassicistische fase in. Zijn muziek werd weer tonaal en hij integreerde elementen uit de jazz in zijn muziek. Zijn opera Jonny spielt auf kreeg internationale erkenning. Na een periode van buitenlandse reizen keerde hij in 1928 terug naar Wenen. Hier raakte hij bevriend met de componisten Alban Berg en Anton Webern, wat leidde tot zijn dodecafonische periode. In de jaren dertig raakte hij in conflict met de nazi’s en in
1938 week hij uit naar Amerika. Hij gaf les aan een groot aantal Amerikaanse universiteiten. Krenek woonde deze periode ˇ in Los Angeles, maar was ook internationaal actief. Hij hield zich bezig met seriële muziek en ontwikkelde een zeer persoonlijke muzikale 14
stijl. In de jaren vijftig was hij regelmatig gastdocent bij de legendarische Darmstädter Ferienkursen. In 1966 verhuisde hij naar Palm Spring, Californië, waar hij gelauwerd met vele prijzen, op 22 december 1991 stierf.
biografie
UITVOERENDEN Daniel Reuss Dirigent
Het ensemble heeft zich afgelopen jaren onder zijn leiding zowel in oude muziek als in het moderne en hedendaagse repertoire een prominente positie verworven. Van 2003 tot 2006 was hij chef-dirigent van het RIAS Kammerchor in Berlijn. Van 2008 tot medio 2013 combineerde Daniel Reuss zijn werkzaamheden als artistiek leider van Cappella Amsterdam met het chef-dirigentschap van het Estonian Philharmonic Chamber Choir. Daniel Reuss werkt geregeld samen met ensembles en orkesten uit heel Europa, zoals Akademie für Alte Musik Berlin, musikFabrik, Scharoun Ensemble, het Rotterdams Philharmonisch Orkest en Collegium Vocale
foto: Marco Borggreve
Daniel Reuss (1961) studeerde koordirectie aan het conservatorium van Rotterdam bij Barend Schuurman. Sinds 1990 is hij artistiek leider en chef-dirigent van Cappella Amsterdam.
Gent. Op uitnodiging van Pierre Boulez was Daniel Reuss in 2006 als docent en dirigent te gast bij de Lucerne Festival Academy in Zwitserland. In 2007 maakte hij zijn debuut bij de English National Opera, met Agrippina (Händel). Met Cappella Amsterdam bracht hij zeer positief ontvangen cd’s uit, zoals Lux Aeterna (bekroond met de Diapason d’Or 2009) en een cd met psalmen van Sweelinck. De cd Janácek ˇ - Choral Works, die Daniel Reuss met Cappella Amsterdam heeft 15
uitgebracht, verscheen op de ‘Bestenliste’ van de Preis der Deutschen Schallplattenkritik, kreeg een Diapason d’Or, Choc de Classica en werd onderscheiden met een Edison Klassiek 2013. De meest recente cd met Stabat Mater en Sept Répons des Ténèbres van Francis Poulenc is in maart 2014 verschenen bij harmonia mundi.
biografie
Cappella Amsterdam Met een rijkdom aan stemkleuren bereikt kamerkoor Cappella Amsterdam zijn specifieke homogene klank. Sinds 1990 staat het koor onder artistieke leiding van chef-dirigent Daniel Reuss. Al vanaf de oprichting in 1970 door Jan Boeke vormt de liefde voor muziek de leidraad voor Cappella Amsterdam. Om elke compositie te laten spreken, heeft het koor zich zowel op moderne als op oude, authentieke zangtechnieken toegelegd. De nadruk in het repertoire ligt op die twee uitersten: oude meesters en moderne muziek. Speciale aandacht schenkt het koor aan werken van Nederlandse componisten, variërend van Sweelinck tot Andriessen en Ton de Leeuw. Componisten als Robert Heppener en Jan van Vlijmen hebben diverse werken speciaal voor Cappella Amsterdam gecomponeerd. Cappella Amsterdam werkt geregeld samen met uiteenlopende gezelschappen, ook uit andere disciplines. Zo levert het koor bijdragen aan operaproducties, zoals in 2011
met Karlheinz Stockhausens Sonntag aus Licht met de Opera van Keulen en Dionysos van Wolfgang Rihm tijdens het Holland Festival (2011). Tijdens de afgelopen editie van het Holland Festival heeft het koor meegewerkt aan de marathonuitvoering van Nine Rivers van James Dillon. Naast samenwerking met Nederlandse topensembles en -orkesten, zoals het Orkest van de Achttiende Eeuw, het Koninklijk Concertgebouworkest en Asko|Schönberg, werkt het koor met de fine fleur van internationale gezelschappen zoals de Akademie für Alte Musik Berlin, het RIAS Kammerchor, musikFabrik, Il Gardellino en het Ests Philharmonisch Kamerkoor. Om kennis, repertoire en ervaring te delen, is Cappella Amsterdam medeinitiatiefnemer van Tenso Network Europe, het Europese netwerk van professionele kamerkoren. www.cappellaamsterdam.nl
16
foto: Marco Borggreve
biografie
Sopranen Andrea van Beek Lucie Chartin Marijke van der Harst Titia van Heyst Maria Köpcke Valeria Mignaco Annemieke Nuijten Marjo van Someren
Tenoren Robert Coupe Dolf Drabbels Guido Groenland Mattijs Hoogendijk William Knight Tom Philips Diederik Rooker Markus Schuck
Alten Sabine van der Heyden Luise Kimm Mieke van Laren Dorien Lievers Åsa Olsson Inga Schneider Marjolein Stots Desirée Verlaan
Bassen Erks-Jan Dekker Jan Douwes Christoph Drescher Robert Elibay-Hartog Martijn de Graaf Bierbrauwer Angus van Grevenbroek Jan-Willem van der Hagen Hans Pootjes 17
VERWACHT
do 3 apr 2014 donderdagavond serie grote zaal / 20.15 uur
Calefax + Nederlands Kamerkoor Far from home
Afzondering komt ook terug in de tekst. Monteverdi gebruikt de jammerklacht van Ariadne, achtergelaten door Theseus op het eiland Naxos. Een indringend contrast met de heimweepoëzie van de Zuid-Afrikaanse dichteres Elisabeth Eybers, op muziek gezet door de jonge IJslander Daníel Bjarnason. De Chavarría, een Argentijnse componist uit de vroege barok, laat horen hoe het vermengen van twee verschillende culturen kan leiden tot iets compleet nieuws. Als toegift klinkt Oedipus’ Dream van componiste Calliope Tsoupaki. Zij schreef dit werk op 6 maart jl. in een glazen huis in het Atrium van het Muziekgebouw.
18
Foto: Rob Marinissen
Soms gebruiken componisten en tekstschrijvers hun werk om hun gedwongen afzondering draaglijk te maken. Zoals Messiaen, gevangen genomen in de Tweede Wereldoorlog. In Far from home klinkt muziek ontstaan in uiterste afzondering, in uithoeken van de wereld, of in geïsoleerde perioden uit de muziekgeschiedenis. Met als slot de hartekreet Woah Lashona van zulu-componist Bheka Dlamini: een lied van een man ver van huis, verlangend naar zijn terugkeer.
Calefax Rietkwintet
VERWACHT
do 17 apr 2014 donderdagavond serie serie minimal serie nieuw ensemble grote zaal / 15.00 uur
Nieuw Ensemble + Cappella Amsterdam Water Passion after St Matthew
Tan Dun gaf het werk ook een spirituele waarde mee. ‘Toen ik de Matthäus-passage in de bijbel las, voelde ik de hitte van de woestijn en hoorde ik het geluid van stenen, wind en water. Ik vormde mijn verhaal met deze geluiden en behandelde het water als een belangrijk thema. Water is een cyclisch element op aarde en zo heb ik het ook in mijn muziek gebruikt’.
19
Foto: Nana Watanabe
Water Passion after St. Matthew van Tan Dun is een bijzondere theatrale productie, waarvoor een deel van het instrumentarium speciaal uit New York komt. In deze compositie verenigt Tan Dun Oost en West door gebruik te maken van diverse vocale en instrumentale stijlen. Met water als symbool voor vernieuwing en hergeboorte, en als cruciaal visueel element bij de uitvoering. Tan Dun dirigeert zelf.
Tan Dun
VERWACHT
zo 27 apr 2014 special
November Music Dag
De beste muziek van nu door de makers van nu Volgend op de 22ste editie van November Music in Den Bosch – het belangrijkste internationale festival voor actuele muziek in Nederland – is het beste van het Bossche programma in het Muziekgebouw te horen. Met muziek van nu door de makers van nu en met ‘klanken die ertoe doen’, aldus de Volkskrant. 11.00 uur / Grote Zaal Nieuw Amsterdams Peil Narcissus, melodrama in klank en geur 12.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal Godelieve Schrama + Wouter Snoei La harpe c’est moi
Godelieve Schrama
14.30 uur / Grote Zaal Dyane Donck + Ensemble Gending The Obscure Thoughts of Isabella Green 16.30 uur / Bimhuis Bram Stadhouders Trio + Nederlands Kamerkoor Henosis
20
TO VRO T 40% EG KOR BOEK TING
SEIZOEN 14/15 KLINKT GOED Stel nú online uw eigen concertseizoen samen MUZIEKGEBOUW.NL / 020 78821 2000
VERWACHT
Maart
za 5 apr / 20.15 uur
13.30 uur / Bimhuis
vr 28 mrt / 20.30 uur
Maud Nelissen De Mantel / The Immigrant
Ramon Valle Trio Cubaanse jazz (8+)
Oslo Sinfonietta The Black Box
zo 6 apr / 15.00 uur
15.30 uur / Kleine Zaal
Carel Kraayenhof Wat is het geheim van de bandoneon? 8+
Theater Pantalone Gelukkig genoeg (2+)
zo 30 mrt / 20.15 uur
Gesualdo Consort Amsterdam Modern verleden ma 31 mrt / 20.15 uur
Avishai Cohen (bas) Muziekgebouw en Bimhuis presenteren
April
zo 13 apr / 20.15 uur do 10 apr / 20.15 uur
Insomnio Happy birthday Harry
Nederlands Kamerkoor Boete en beklag do 17 apr / 20.15 uur
vr 11 apr / 20.30 uur
Ensemble Klang + Knalpot Maximal Music
Nieuw Ensemble + Cappella Amsterdam Water Passion after St Matthew
za 12 apr / 20.15 uur wo 2 apr / 20.15 uur
Alexander Melnikov + Andreas Staier Schubert vierhandig
Quatuor Danel Van Beethoven naar Dusapin en Rihm
vr 18 apr / 20.15 uur
Orkest van de 18e Eeuw + Cappella Amsterdam Johannes Passion
zo 13 apr / 13.30 uur do 3 apr / 20.15 uur
Calefax Rietkwintet + Nederlands Kamerkoor Far from Home vr 4 apr / 20.15 uur
Asko|Schönberg + Slagwerk Den Haag + Wishful Singing Music for 18 Musicians
Kindermiddag
za 19 apr / 21.00 uur
James Holden Live + Luc Mast 13.30 uur
Dieuwertje Blok + Lisette van de Loo Babar het olifantje + De Kikkerkoning (4+)
di 22 apr / 12.30 uur
Lunchconcert Ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds
13.30 uur / Kleine Zaal
Theater Pantalone Gelukkig genoeg (2+) 22
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 50 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve uw mobiele telefoon tijdens het concert uit te schakelen. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.