wo 2 apr 2014 serie piano Grote Zaal / 20.15 uur
Alexander Melnikov +Â Andreas Staier Schubert vierhandig
PROGRAMMA
wo 2 apr 2014 serie piano Grote Zaal / 20.15-22.00 uur DUUR: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Alexander Melnikov + Andreas Staier Schubert vierhandig
Alexander Melnikov, Andreas Staier fortepiano Franz Schubert (1797-1828) Grande Marche D 819 nr. 3 in b Vier Ländler D 814 Polonaise D 824 nr. 1 in d Marche caracteristique D 886 nr. 1 in C Andantino variÊ D 823 Rondo D 951 in A PAUZE
Variaties D 813 in As Fantasie D 940 in f
De fortepiano is van Conrad Graf, Wenen 1830
Tekst toelichting: Katja Reichenfeld
TOELICHTING Voordat de kamermuziek belandde op de podia van de concertzalen was zij in de negentiende eeuw bij uitstek een intieme muziekvorm die door vrienden werd beoefend in de huiskamer. Rijke burgers hadden vrijwel allemaal een piano thuis staan als symbool van beschaving en status. De piano was ook een bron van gezelligheid en rond dat instrument werd er gezongen en gemusiceerd, gedanst en geflirt. Heimelijk verliefd Van alle kamermuziekgenres is het vierhandig spel (quatre-mains) wel het meest intieme. Dicht naast elkaar zitten de twee pianisten, bijna als een Siamese tweeling, en hun hele streven is erop gericht om samen één klank te maken. Hun handen raken elkaar zachtjes en soms zijn hun armen helemaal verstrengeld bij het kruisen van de stemmen. Je moet elkaar dus op z’n minst wel aardig vinden voor je samen achter de piano gaat zitten, maar eigenlijk is deze muziekvorm bestemd voor goede vrienden, geliefden of heimelijk verliefden.
Vooral in Wenen was de huiskamer een bolwerk van warmte want in de boze buitenwereld woei een gure wind: daar heersten machtige mannen zoals de staatsman Klemens von Metternich die met censuur en restricties angst zaaide onder de burgers. Het grootste deel van Schuberts muziek werd dan ook thuis gespeeld, eerst samen met zijn muzikale broers – met zijn oudere broer Ignaz op piano – en later met zijn vrienden. En ook nu nog worden zijn liederen, strijkkwartetten en trio’s thuis gespeeld door bezeten amateurs, soms in het bijzijn van een paar bevriende luisteraars. Zelfs in de concertzaal kan je bij een strijkkwartet of een viool-piano duo het beste dichtbij gaan zitten, en bij een concert met muziek voor piano-vierhandig zou het publiek eigenlijk in een kring rond het instrument geplaatst moeten worden. Op de bekende aquarel die Moritz von Schwind, vriend van Schubert, maakte van een Schubert avond (Schubertiade) bij Josef von Spaun zit het publiek zelfs bijna op schoot bij de pianisten.
Een muziekvorm voor goede vrienden, geliefden of heimelijk verliefden Waarschijnlijk wás Schubert inderdaad heimelijk verliefd toen hij in de zomer van 1818 in het Hongaarse Zseliz logeerde bij Hongaarse 3
TOELICHTING
graaf Esterházy van Galánta. De graaf had twee musicerende dochters, een van zestien (Marie) en een van dertien (Caroline). Schuberts taak was om de twee meisjes piano- en zangles te geven, zijn eigen muziek voor de familie te spelen en bij dansavondjes te fungeren als levende jukebox. De piepjonge Caroline was Schuberts favoriet en bij zijn tweede bezoek aan Zseliz in 1824 werd hun contact inniger. De familie Esterházy woonde ‘s winters in Wenen en zo konden zij elkaar vaker ontmoeten. In 1828, Schuberts sterfjaar, schreef Eduard von Bauernfeld, schrijver, jurist en vriend van Schubert, in zijn dagboek: ‘Schubert schijnt echt verliefd te zijn op gravin E. Ik ben blij voor hem. Hij geeft haar les.’ Natuurlijk was Caroline Esterházy, evenals zijn vorige vriendinnetje Therese Grob, geen ‘partij’ voor de straatarme muzikant Schubert, maar er was wel degelijk een innige vriendschap tussen de twee. Zijn mooiste werk voor quatre-mains, de Fantasie in f, droeg Schubert aan haar op, en hij schijnt tegen haar te hebben gezegd: ‘eigenlijk is toch alles opgedragen aan jou.’
waarin een militaire parade een kleurrijke bezienswaardigheid was. Net als bij een menuet of een scherzo zijn ook deze marsen driedelig geschreven met in het midden een wat lyrischere trio-episode. Soms laat Schubert de soldaten snel marcheren, zoals in de Marche caracteristique D 886, en in het trio gaan de mooi uitgedoste poppetjes ineens een walsje opvoeren. Het is alles ‘spel’ voor de oren en geen opgeblazen militaristische realiteit. De Vier Ländler D 814 zullen ongetwijfeld hebben geklonken bij feestavondjes in het zomerse Zseliz waarbij de adellijke familie met de voetjes van de vloer ging. De Ländler was een typisch Oostenrijkse dans, voorloper van de Weense wals, die bij Schubert een zweem van melancholie krijgt. Het lijkt of hij hiermee in een gelaten bedroefdheid alle onbereikbare geliefden bezingt, ook als zij dicht naast hem aan de piano zaten. De Polonaise D 824 bestaat uit een trots mineur thema en een lyrischer tweede thema in majeur. De twee wisselen elkaar af en vormen een weefsel met een donkere schering en lichte inslag.
Spel van hoog niveau Hoe lastig sommige Schubert quatre-mains ook zijn om te spelen, zij zijn niet geschreven om te schitteren met een virtuoze techniek, nee, het is muziek om te ‘proeven’ en langzaam op je tong te laten smelten. Schubert speelde de stukken die hij speciaal voor zijn verblijf in Zseliz componeerde afwisselend met beide gravinnetjes, en hoewel hij geen klavierleeuw was, moet zijn pianospel toch van hoog niveau zijn geweest. De marsen waarvan Schubert ongeveer een dozijn schreef voor piano vierhandig, hebben de charme van een tijd
Het Andantino varié D823 is van een betoverende eenvoud en Weigl, een van Schuberts Weense uitgevers, zag kennelijk mogelijkheden om het aan de man of de vrouw te brengen. Hoewel het door Schubert is geschreven als middendeel van een sonateachtig triptiek (Tempo di Marcia, Andantino, Allegretto) gaf Weigl de delen apart uit: eerst deel I en later deel II en III, zodat de kassa wat langer bleef rinkelen. 4
TOELICHTING
Engel op zijn hielen Het is haast onvoorstelbaar hoe Schubert door een enorme geestkracht werd gedreven bij het componeren van zijn laatste composities. Zo ontstond het Rondo D 951 in de zomer van 1828, een paar maanden ná de Fantasie in f. Hij had voortdurend hevige hoofdpijn en haast een volledig gebrek aan eetlust. Op 19 november van dat jaar zou hij sterven. Hoewel, of juist omdat hij inmiddels wist dat zijn ziekte progressief was, bleef hij als een bezetene componeren, niet door de duivel maar door een engel op zijn hielen gezeten. Dit Rondo bijvoorbeeld is lichtvoetig en tegelijkertijd is er een drang te bespeuren naar het ‘Jenseits’, daarginds waar alle aardse lasten van hem afgenomen zouden worden. Het steeds terugkerende thema wordt, zoals het hoort in een rondo, afgewisseld met andere gedachten, maar alle thema’s zijn zo verwant dat het stuk lijkt voort te stromen in de bedding van een en dezelfde beek.
Worsteling en berusting De Fantasie in f D 940 is misschien wel het mooiste dat ooit werd geschreven voor vier handen op één piano. Hoewel het net als een sonate uit vier delen bestaat (Allegro molto moderato - Largo - Allegro vivace - Finale: tempo primo), heeft Schubert het werk tot één geheel gesmeed door dezelfde thema’s steeds in een andere functie te laten terugkomen, de delen in elkaar over te laten gaan en aan het slot terug te grijpen op het begin. Zo krijgt het broze en melancholieke beginthema na een heftige fugatische worsteling in het laatste deel aan het eind een diep ontroerende betekenis. Geen worsteling en overwinning à la Beethoven, maar een berustend opgeven van de hoop. De verbeten worsteling en de milde berusting lijken twee kanten van Schuberts persoonlijkheid weer te geven. Die gespletenheid werd door zijn vrienden gezien en beschreven, en zo noteerde Eduard von Bauernfeld: ‘In Schubert huisden twee mensen.’ De een beschreef hij als krachtig, sensueel en een beetje agressief, de ander als melancholiek en bezeten door een zwarte demon. Dit beeld van de componist past goed bij wat we horen in de aangrijpende Fantasie in f.
De Acht variaties D 813, geschreven in de zomer van 1824 in Zseliz, werden drie-eneen-half jaar later door Schubert samen met pianist Karl Maria von Bocklet gespeeld bij een bijzonder vriendenfeest. In januari 1828 had Josef von Spaun zich verloofd en als getrouwde man zou hij de vriendenclub gaan verlaten. Dat afscheid moest gevierd worden met muziek: Schuberts pianotrio’s werden gespeeld en daarna de Acht variaties voor quatre-mains. Spaun schreef dat dit stuk werd uitgevoerd ‘met zo’n vuur dat iedereen verrukt was. Bocklet omhelsde zijn vriend met grote vreugde. We bleven allemaal samen tot ná middernacht.’ 5
BIOGRAFIEËN COMPONIST Franz Schubert Franz Schubert (1797-1828) was de zoon van een muzikale schoolmeester die hem leerde vioolspelen. Pianoles kreeg hij van zijn oudere broer Ignaz en ook leerde hij zingen. Met zijn mooie jongenssopraan werd hij op zijn elfde aangenomen in de keizerlijke hofkapel die verbonden was met het ‘Konvikt’, de beste onderwijsinstelling van Wenen. Daar raakte hij onder andere bevriend met Josef von Spaun die hem zijn leven lang trouw bleef. Aanvankelijk volgde hij zijn vaders wens en werd hij onderwijzer op diens school. Maar in 1818 maakte hij zich los, bracht de zomer door in Zseliz bij de familie Esterházy en wijdde zich vanaf dat moment uitsluitend aan zijn muziek. Hoewel Schubert niet gelukkig was in de liefde was hij dat des te meer in zijn vriendschappen. In de vriendenkring en ook
daarbuiten maakte hij als componist van zo’n zeshonderd liederen grote naam, maar zijn symfonieën, zijn kamermuziek en klaviersonates werden tijdens zijn leven niet of nauwelijks bekend bij het grote publiek. Als hij een beroemde klaviervirtuoos en dirigent was geweest, dan had hij zelf zijn composities kunnen 6
‘promoten’ en was zijn korte leven minder tragisch verlopen. Op jonge leeftijd had hij een sterk gestel maar vanaf 1823 ging zijn gezondheid achteruit door een eerder opgelopen syfillis infectie waaraan hij op eenendertigjarige leeftijd stierf. Zijn laatste gedachten waren gewijd aan Beethoven, zijn grote held.
biografie
UITVOERENDEN Alexander Melnikov Fortepiano
Daarnaast bekwaamde Melnikov zich in de historische uitvoeringspraktijk bij Andreas Staier. Hij was amper twaalf jaar oud toen hij zijn debuut maakte met het Eerste pianoconcert van Beethoven. Zijn doorbraak kwam toen hij in 1991, achttien jaar oud, de Koningin Elisabeth Wedstrijd in Brussel won. Sindsdien treedt Melnikov op in de grote zalen ter wereld – solo, in kamermuziekverband en met orkesten als het Philadelphia Orchestra, het Russisch Nationaal Orkest en het Koninklijk Concertgebouworkest onder leiding van dirigenten als Mikhail Pletnev, Paavo Järvi en
foto: Marco Borggreve
Alexander Melnikov, dit jaar artist in residence bij Muziekgebouw aan ’t IJ, werd in 1973 geboren. Hij studeerde aan het Moskous conservatorium bij Lev Naumov. Hier trok hij ook de aandacht van de grote pianist Svjatoslav Richter die de jonge Melnikov uitnodigde op te treden op zijn festivals in Rusland en Frankrijk.
Valery Gergjev. Ook trad hij op met ‘oude muziek’ensembles als de Akademie für Alte Musik Berlin. Alexander Melnikov staat bekend om zijn eigenzinnige artistieke beslissingen. Zo maakte hij samen met Andreas Staier een bijzonder ‘dialoog’-programma: Staier op klavecimbel een selectie uit Bachs Das wohltemperierte Klavier, Melnikov op piano Preludes en fuga’s van Sjostakovitsj. Met 7
Sjostakovitsj heeft Melnikov overigens een bijzondere band: zijn opname van diens pianoconcerten samen met het Mahler Chamber Orchestra, oogstte grootse bijval van de kritiek terwijl zijn registratie van de complete 24 Preludes en fuga’s onder andere de Choq de classica en de Jahrespreis der Deutschen Schallplattenkritik kreeg. Bovendien verkoos BBC Music Magazine de cd in 2012 tot een van ‘The 50 Greatest Recordings of all Time’.
biografie
Andreas Staier Fortepiano
Oorspronkelijk studeerde hij piano aan het conservatorium van Hannover, maar al snel kwam daar het klavecimbel en de fortepiano bij. In Nederland nam hij les bij Gustav Leonhardt en Ton Koopman. Ook Nikolaus Harnoncourt had een belangrijke invloed op zijn spel. Van 1983 tot 1986 was hij lid van het ensemble Musica Antiqua Köln, en van 1987 tot 1996 gaf hij klavecimbelles aan de Schola Cantorum in Basel. Tegenwoordig concentreert hij zich volledig op zijn solocarrière en zijn samenwerking met belangrijke musici zoals de zanger Christoph Prégardien en René Jacobs. Met pianist Alexander Melnikov werkte hij intensief samen en hij maakte Melnikov vertrouwd met de historische uitvoeringspraktijk. Staier maakte verschillende Schubert opnamen met liederen en
Foto: Eric Manas
Andreas Staier (1955) is een autoriteit op het gebied van de oude muziekpraktijk, maar hij breidde zijn kennis en ervaring – evenals vele collega’s – uit tot de muziek van de negentiende eeuw.
pianomuziek, waarvan zijn cd met Schubert Impromptu’s en de Sonate op. 78 de meest recente is.
8
VERWACHT
wo 23 apr 2014 serie piano grote zaal / 20.15 uur
Reinbert de Leeuw + Vera Beths De kruisgang van Franz Liszt
Bezoek je de woning in Boedapest waar Franz Liszt ooit woonde, dan valt vooral de bidstoel in de hoek op. Het pianogenie Liszt was een gelovig man; hij ontving zelfs de lagere priesterwijdingen. ‘Mijn fascinatie voor de Via Crucis van Liszt is bijna obsessief,’ aldus Reinbert de Leeuw, die het verrassend moderne werk over de kruisgang van Jezus recent op cd zette. ‘Ik denk dat je een lang leven achter de rug moet hebben om zoiets geconcentreerds te kunnen componeren,’ vertelt De Leeuw. In zijn late jaren werd Liszt steeds experimenteler, wat ook blijkt uit La lugubre gondola. Uitgebeende stijl, vrije tonaliteit: en dat voor muziek uit 1882. Reinbert de Leeuw, de ‘grand old man’ van de moderne muziek, haalt zijn hart op. Met de cd-opname van dit werk won De Leeuw in september 2013 een Edison Klassiek. NRC Handelsblad gaf de cd vijf sterren: ‘Deze late partituur van Liszt is hem op het lijf geschreven.’
9
Franz Liszt
VERWACHT
April
zo 13 apr / 13.30 uur
vr 18 apr / 20.15 uur
Kindermiddag
Orkest van de 18e Eeuw + Cappella Amsterdam Johannes Passion
do 3 apr / 20.15 uur
Calefax Rietkwintet + Nederlands Kamerkoor Far from Home vr 4 apr / 20.15 uur
Asko|Schönberg + Slagwerk Den Haag + Wishful Singing Music for 18 Musicians
13.30 uur
Dieuwertje Blok + Lisette van de Loo Babar het olifantje + De Kikkerkoning (4+)
di 22 apr / 12.30 uur
Theater Pantalone Gelukkig genoeg (2+) 13.30 uur / Bimhuis
Lunchconcert Ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds
Ramon Valle Trio Cubaanse jazz (8+)
wo 23 apr / 20.15 uur
zo 6 apr / 15.00 uur
Carel Kraayenhof Wat is het geheim van de bandoneon? 8+
James Holden Live + Luc Mast
13.30 uur / Kleine Zaal
za 5 apr / 20.15 uur
Maud Nelissen De Mantel / The Immigrant
za 19 apr / 21.00 uur
15.30 uur / Kleine Zaal
Theater Pantalone Gelukkig genoeg (2+)
Reinbert de Leeuw + Vera Beths De kruisgang van Franz TO VRO T 40% Liszt EGB O
E KOR TING K
do 10 apr / 20.15 uur
zo 13 apr / 20.15 uur
do 24 apr / 20.15 uur
Insomnio Happy birthday Harry
Nederlands Kamerkoor Boete en beklag
Slagwerk Den Haag + Ralph van Raat Hammer Music
vr 11 apr / 20.30 uur
do 17 apr / 20.15 uur
Ensemble Klang + Knalpot Maximal Music
Nieuw Ensemble + Cappella Amsterdam Water Passion after St Matthew
za 12 apr / 20.15 uur
Quatuor Danel Van Beethoven naar Dusapin en Rihm
zo 27 apr
November Music Dag
SEIZOEN 14/15 KLINKT GOED Stel nú online uw eigen Geheimtips concertseizoen samen
Bijzondere concerten die je niet mag missen
MUZIEKGEBOUW.NL / 020 788 2000
10
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 50 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve uw mobiele telefoon tijdens het concert uit te schakelen. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.