wo 14 mei 2014 serie piano Grote Zaal / 20.15 uur
Jean-Efflam Bavouzet Beethoven en Debussy
PROGRAMMA
wo 14 mei 2014 serie piano Grote Zaal / 20.15-21.50 uur DUUR: ca. 50 minuten voor de Pauze ca. 35 minuten na de PAUZE
Jean-Efflam Bavouzet Beethoven en Debussy
Jean-Efflam Bavouzet piano
Dit concert is mogelijk gemaakt door
Tekst toelichting: Stephen Westra
Joseph Haydn (1732-1809) Sonate nr. 20 in c Hob. XVI/20 (1771) Moderato Andante con moto Finale: Allegro (cadens: Jean-Efflam Bavouzet) Ludwig van Beethoven (1770-1827) Sonate nr. 21 in C ‘Waldstein’ op. 53 (1803) Allegro con brio Introduzione: Adagio molto (attacca) Rondo: Allegro moderato - Prestissimo PAUZE Claude Debussy (1862-1918) Douze Études, Boek I (1915) Étude 1 pour les cinq doigts d’après Monsieur Czerny Étude 2 pour les tierces Étude 3 pour les quartes Étude 4 pour les sixtes Étude 5 pour les octaves Étude 6 pour les huit doigts Béla Bartók (1881-1945) Pianosonate Sz.80 (1926) Allegro moderato Sostenuto e pesante Allegro molto
TOELICHTING Voor veel componisten is de piano een lievelingsinstrument. Neem bijvoorbeeld de drie grootste componisten aller tijden: Bach, Mozart en Beethoven. Mozart noemde het klavier zijn ‘instrument der eenzaamheid’; hij liet het in zijn meest intieme momenten delen in zijn persoonlijkste gevoelens. Bij Beethoven draaide ook alles om de piano. Improviserend aan het klavier, al dan niet voor publiek, kwam hij op ideeën. En Bach? Bach was verknocht aan een van de directe voorlopers van de piano, het klavichord. Daarop kon je zijn muziek het best spelen, vond hij. Drie van de vier meesters van vanavond hadden met de piano een uitzonderlijke band. Beethovens liefde is al geïntroduceerd. Vanavond klinkt de onomstotelijke Waldsteinsonate, een van zijn 32 pianosonates, een reeks die de ruggengraat van zijn oeuvre vormt. Debussy en Bartók, een eeuw later, waren ook pianomeesters.
Zo lijkt de piano, lievelingsinstrument van velen, ook heel gezond en stimulerend. Uitzondering is misschien Joseph Haydn, die – ondanks een indrukwekkende productie van zo’n zestig pianosonates – er niet zo aan verknocht lijkt te zijn geweest. Beetje venijnig beweerde de Italiaanse componist Alfredo Casella tenminste ooit: ‘Haydn was pianistisch gezien maar matig inventief’, en de musicoloog Oskar Bie zei: ‘Haydn heeft meer van het klavier geleerd dan hij het heeft gegeven. Hij droeg de vormen van de pianomuziek over op het orkest en wees het daarmee de weg naar de symfonie.’ Kenden de heren de magnifieke Sonate nr 20 in c? Dit is juist een van Haydns persoonlijkste composities. En zo bewijst de piano opnieuw zijn grootste kwaliteit.
De uitzonderlijke band tussen componist en piano blijkt heel stimulerend Opmerkelijk is dat ze allebei juist met de stukken die Bavouzet speelt, als een feniks uit de as herrezen na een periode van compositorische steriliteit. ‘Ik denk en werk weer,’ zei Debussy opgelucht toen hij aan de Études begon. Bartók bekende, verdiept in zijn Pianosonate: ‘Ik leek eerlijk gezegd de laatste tijd zo dom, verdoofd en leeg, dat ik er waarachtig aan twijfelde of ik ooit nog wel iets nieuws zou kunnen schrijven... Maar nu is alles in orde.’ 4
TOELICHTING
Joseph Haydn
want de echte romantiek wachtte nog vier decennia aleer los te barsten. Het toneelstuk Sturm und Drang van Friedrich Klinger gaf de periode zijn naam maar de optimale uitdrukking ervan was Goethes roman Die Leiden des jungen Werthers. Een jongeman lijdt diep onder zijn liefde en in pathetische brieven lucht hij zijn gemoed. Zijn aanbeden Lotte is al verloofd met Albert. Het eindigt met Werthers zelfmoord. Het boek deed een golf van emotie door Duitsland slaan: iedereen las het, sommigen volgden zelfs het voorbeeld van hun tragische held.
Sonate nr. 20
Overzichtsartikelen worden vaak te vroeg geschreven. In 1766 verscheen in de bijlage van het Wiener Diarium No.84 een artikel over Joseph Haydn. ‘Zijn muziek is charmant, beminnelijk, innemend, van nature geestig en betoverend.’ Sympathiek gezegd, maar snel achterhaald. Vijf jaar later al kwam Haydn, die met zijn 34 jaar nog niet eens halverwege zijn leven was, met een pianosonate op de proppen die volstrekt niet aan deze beschrijving voldoet.
Las Haydn ook het bewuste boek? Misschien. Aan wat men wel de ‘romantische crisis’ noemde, ontkwam hij in ieder geval niet. Plotseling schrijft hij heel veel in de droevere mineur toonsoort. Op slot Esterháza waar hij in dienst is bij de muziekminnende prins Nikolaus Esterházy, schrijft hij toneelmuziek voor donkere tragedies van Shakespeare: King Lear, Othello, Romeo en Julia, Richard III. Zijn muziek bereikt een nieuwe diepte.
Een sonate in c mineur, een toonsoort die later Haydns leerling Beethoven niet voor niets tot zijn ‘tragische’ toonsoort zou uitverkiezen. Is het een donderslag bij heldere hemel? Zo klinkt het wel. Haydn mag een behoorlijk zonnige natuur zijn geweest, energiek en altijd wel in voor een of andere grap, zijn twintigste pianosonate wil de donkere contreien van c mineur maar niet verlaten – afgezien van het lieflijke Andante con moto, dat in As majeur staat; het is met zijn dalende baslijn op zijn manier zwaarmoedig. ‘Moeilijke sonate,’ zei Haydn zelf. Daarmee moet hij op het karakter van de muziek hebben gedoeld, want technisch is het prima te doen.
De Sonate nr. 20 in c uit 1771 zal lang Haydn beste sonate blijven. Een soort vooruitgeschoven post voor hij, tegen het eind van zijn leven in zijn Londense periode, zijn ultieme pianotoppen bereikt. Haydn componeerde de sonate voor de zusjes Katharina en Marianna von Auenbrugger, leerlingen van hem maar niet de minsten; ze betekenden veel voor hem. ‘Hun goedkeuring,’ schreef hij eens, ‘is voor mij van het grootste belang want hun manier van spelen en hun werkelijk begrip van de muziekkunst, tipt aan dat van de grootste meesters.’
Begin jaren 1770 verduisterde in de Duitse landen abrupt de hemel. De tijd van de zogenoemde Sturm und Drang brak aan. De wat oppervlakkige stijl van de rococo verdween als sneeuw voor de zon om plaats te maken voor diepere gevoelens, duistere hartstochten: een soort ‘schijn-romantiek’, 5
TOELICHTING
Ludwig van Beethoven
geen raad mee zou hebben geweten. Volgende gril: maat 5, de beantwoording van het begin klinkt een hele toon lager (een toon hoger was gebruikelijk geweest). Alsof Beethoven zijn zonden inziet, begint hij dan in maat 9 gewoon maar weer overnieuw, herstelt zijn ‘fout’: de beantwoording is nu wel een toon hoger. Omdat het eerste deel zo lang is – een indruk die door z’n voortdurend wisselen van stemmingen nog wordt versterkt – schrapte Beethoven het oorspronkelijke langzame tweede deel. Dit later apart uitgegeven Andante favori maakte plaats voor de korte, aarzelende aanzet van een Adagio, een overpeinzing die steeds de aankondiging van iets anders lijkt en nooit tot volwaardig deel wordt uitgewerkt. Kalm treedt tenslotte het brede rondo in; het componeren van het simpele hoofdthema hiervan kostte Beethoven enorme hoofdbrekens.
Sonate nr. 21 ‘Waldstein’
In 1804 bracht de toen 33-jarige Beethoven met zijn grootse Waldsteinsonate een hommage aan een van zijn meest toegewijde mecenassen. Graaf von Waldstein had veel voor Beethoven gedaan, toen de jonge componist begin jaren 1790 nog in Bonn woonde. ‘Hoe kunt u toch op zo’n ouderwetse piano spelen?’ vroeg hij hem op een dag bijvoorbeeld, ‘het is een schande’. Kort daarna bezorgden vier sterke mannen een nieuw instrument bij Beethoven thuis: cadeautje van de graaf. Je moest wel een muziekliefhebber van het formaat van graaf Waldstein zijn, wilden de grillen van deze sonate je toen bekoren. Het was geen muziek om voor je genoegen thuis even door te spelen. De sonate bood absoluut niet het pure vermaak dat in die tijd de voornaamste bedoeling van sonates was. De Waldstein vraagt door zijn technische veeleisendheid om een virtuoos. Zoals bijvoorbeeld voor de zacht klinkende razendsnelle octaven kort voor het slot. Meer nog eist de sonate een concertpodium, een aandachtig publiek en verhoogde concentratie – kortom, de licht gewijde sfeer van een groot openbaar concert. De sonate dwingt respect af als een groot orkestwerk en de Waldstein wordt wel de eerste echte ‘concertsonate’ genoemd.
Claude Debussy Douze Études, Boek I
Om de ellende van de Eerste Wereldoorlog en zijn daaruit voortkomende depressie te bestrijden, verdiepte Claude Debussy zich in de muziek van Chopin. Hij zette zich hard in voor een nieuwe editie van diens Études. Op zeker moment ging het hem weer wat beter: ‘Ik heb mijn vermogen om te denken en te werken herwonnen,’ liet hij in september 1915 aan zijn uitgever weten.
Eigenzinnig is de zeer zachte inzet (pianissimo): nauwelijks een motief, herhaalde nootjes waar ieder ander dan Beethoven zich
De Chopin-etudes gingen weer opzij. Dat was beter want, naar hij zei, ‘de Muze, waarvan u vriendelijk genoeg denkt dat ze 6
TOELICHTING
Béla Bartók
mij inspireert, heeft mij geleerd dat ik weinig geloof moet hechten aan haar stabiliteit en ik doe er verstandiger aan haar in de armen te sluiten dan achter haar aan te moeten rennen.’ Met andere woorden: hij ging weer zelf componeren.
Pianosonate
Juist in de tijd dat hij met zijn twee vioolsonates en zijn Danssuite voor orkest internationaal doorbrak, stuitte Bartók op een writers block. Tussen 1923 en 1926 schreef hij geen noot.
Niet vreemd dat ook hij etudes ging schrijven. Evenmin vreemd, dat het geen echte etudes zijn maar meer klankgedichten à la Chopin. Een klein jaar later, in juli 1916, waren ze af. Lichtelijk sarcastisch liet hij de bevriende componist André Caplet weten dat ze bestaan uit ‘duizend manieren om pianisten te behandelen al naar gelang hun verdiensten. Niet altijd onderhoudend maar soms wel erg vindingrijk.’ Sommige etudes zijn razend moeilijk. Dat vond Debussy zelf ook: ‘Je valt er je vingers mee lastig. Nog afgezien van de technische moeilijkheden zijn deze Études een nuttige waarschuwing aan het adres van pianisten om geen musicus te worden’.
Het was een periode waarin hij intensief over muziek nadacht, probeerde uit de wirwar van stromingen, stijlen, dogma’s en ideeën die toen het turbulente muzikale klimaat bepaalden, wijs te worden. ‘Mij kwelde de verwarrende chaos van begrippen: lineair, horizontaal, verticaal, objectief, onpersoonlijk, polyfoon, homofoon, tonaal, polytonaal, atonaal’, verklaarde Bartók later. Eén ding werd hem in elk geval duidelijk: ‘Een reactie op de romantiek is onloochenbaar, de hele wereld roept ‘halt’. Ze keert terug naar Bach en nog vroegere componisten, ze verlangt naar een zakelijke, antiliteraire muziek’. In juni 1926 komt eindelijk zijn inspiratie weer op gang. Hij schrijft aan zijn vrouw: ‘Het verging me na het lange nietsdoen als iemand die lange, lange tijd onbeweeglijk in bed gelegen heeft en eindelijk weer eens probeert zijn handen en voeten te bewegen, op te staan en een paar passen te zetten. Zo iemand kan niet in één keer een berg beklimmen. Ook ik wende maar heel langzaam weer aan de bewegingen en kon eerst alleen pianostukken produceren. […] Je kunt je zeker mijn vreugde voorstellen: eindelijk ontstaat er toch iets nieuws.’ De Pianosonate was een van de eerste tekenen van Bartóks heropstanding. Een bruisende, enerverende muziek, waarin het vitale ritme oppermachtig is. Dit is een componist die weer jaren vooruit kan.
De Études bestaan uit twee delen. Boek I is het eerste deel, dat wat cynisch begint met een knipoog naar de beroemdste etudefabrikant ooit: Carl Czerny, de Beethovenleerling die stapels boeken vol halsbrekende toonladders, tertsen, octaven en ander ‘pianistenstudieleed’ bij elkaar pende. Chopin staat in deze etudes gelukkig dichterbij: ‘Ik ben nog niet dood genoeg om me veilig te stellen voor de vergelijkingen [met Chopin] die onherroepelijk tot mijn nadeel gemaakt zullen worden door mijn tijdgenoten – mijn collega’s onder anderen’. Om te laten zien dat hem dat geen moer kon schelen, droeg hij de Études openlijk op ‘à la mémoire de Chopin’. 7
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Joseph Haydn
leidde de operavoorstellingen en gaf muzieklessen. Hij componeerde aan één stuk door: symfonieën, opera’s en kamermuziek in alle mogelijke bezettingen. Na de dood van Esterházy maakte Haydn twee reizen naar Londen (1791-92 en 1794). Haydn stierf in 1809 in Wenen.
Ludwig van Beethoven
Joseph Haydn (17321809) voorzag zich in zijn levensonderhoud als kopiist, privéleraar en begeleider bij zanglessen. Zijn eerste serenades en strijkkwartetten schreef hij op bestelling van de plaatselijke adel en gegoede burgerij. In 1761 trad hij als kapelmeester in dienst van de muzikale vorst Esterházy en bleef daar dertig jaar lang. Hij dirigeerde het huisorkest,
In Wenen werd hij vanaf 1792 allereerst beroemd als pianovirtuoos en improvisator. Pas daarna groeide zijn faam als componist van overweldigende symfonieën en kamermuziek. In 1808 was Beethovens gehoor zo slecht geworden dat hij niet meer in het openbaar als pianist kon optreden. Hoewel hij vooral dankzij de toelages van adellijke steunpilaren in zijn levensonderhoud kon voorzien, werd hij de eerste icoon van het freelance componistenbestaan. In zijn werk belichaamt Beethoven de overgang van de klassieke naar de romantische tijd.
Claude Debussy De Franse componist Claude Debussy (1862-1918) was een uitstekend pianist en een vernieuwend componist. Ludwig van Beethoven (17701827) kreeg als kleine jongen pianoles van zijn vader, maar speelde ook viool en altviool. Zijn favoriete instrument was echter de piano. 8
Hij vond zijn taal en vorm vooral nadat hij tijdens de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1889 veel Spaanse muziek en de Javaanse gamelan had
biografie
gehoord. Hoewel Debussy vanwege zijn suggestieve werk vaak in één adem genoemd wordt met het impressionisme, waren zijn vroegste inspiratiebronnen vooral de mystieke en mysterieuze literatuur.
Met werken als Prélude á l’après midi d’un faune (1894), La Mer (1903-1905), Iberia (1905-1908), de opera Pelléas et Mélisande (1893-1902) en pianowerken als de Préludes (1910-1913) en de Études (1915) was en is hij van blijvende invloed op het westerse componeren.
Béla Bartók De Hongaarse componist en pianist Béla Bartók (18811945) kreeg zijn eerste
muzikale onderricht van zijn moeder, een bekwaam pianiste. Op zijn elfde speelde Bartók voor het eerst piano in het openbaar.
In 1899 vervolgde Béla Bartók zijn studie aan de Koninklijke Academie voor Muziek in Boedapest die hij vier jaar later met succes afrondde. Omvangrijke tournees door Europa volgden. In zijn composities maakte hij gebruik van sterke asymmetrische ritmische figuren, waarbij zijn voorliefde voor de Slavische volksmuziek te horen is. Hij gebruikte echter zelden letterlijk melodieën uit de volksmuziek. In zijn eigen composities klinkt ook zijn fascinatie voor de klankkleur van Claude Debussy door. Na het uitbreken van de Tweede 9
Wereldoorlog verliet Béla Bartók Europa en vestigde zich in de Verenigde Staten, waar hij tot zijn dood in 1945 werkte.
biografie
UITVOERENDEN Jean-Efflam Bavouzet Piano
‘Oneindig nieuwsgierig in zijn zoektocht naar het unieke klankpalet van elke componist’, schreef The Times over Jean-Efflam Bavouzet (1962). De Franse pianist studeerde aan het conservatorium van Parijs bij Pierre Sancan en is vooral bekend door zijn vele en vaak gelauwerde cd-registraties. Jean-Efflam Bavouzet was in 1995 de laatste grote ontdekking van de grote dirigent Georg Solti. Deze nodigde de toen pas 23-jarige pianist uit om te debuteren bij het Orchestre de Paris. Sindsdien speelde Bavouzet met de grote orkesten ter wereld, zoals het London Philharmonic Orchestra, het Boston Symphony Orchestra, het Deutsches SymphonieOrchester Berlin, het Budapest Festival Orchestra en het Orchestra National de Lyon. Hij was te gast in de grote concertzalen, waaronder Southbank Centre en Wigmore Hall in Londen, La Roque
d’Anthéron en Cité de la Musique in Parijs, National Centre for the Performing Arts in Beijing, Sociedad Filarmónica de Bilbao, Casa da Música in Porto en het Moskous Conservatorium. Bavouzet is Artistic Director van het Lofoten Piano Festival in Noorwegen. Zijn voorkeur gaat vooral uit naar zijn illustere landgenoten Ravel en Debussy. Hij won Gramophone Awards voor zijn opnames van hun concertwerken met het BBC Symphony Orchestra onder leiding van Yan Pascal Tortelier en voor het vierde deel van ‘zijn’ complete registratie van Debussy’s pianowerken. Voorts ontvingen twee Debussy- en Ravel interpretaties een Diapason d’Or en BBC Music Magazine Awards. Van Jeux van Debussy maakte hij een speciale transcriptie voor twee piano’s, gepubliceerd door het grote uitgevershuis Durand met een voorwoord van Pierre Boulez. Bavouzet heeft een exclusief platencontract met Chandos. Twee grote lopende projecten zijn de registraties van de complete sonates van Haydn 10
en Beethoven; het eerste deel van het Haydn-project ontving inmiddels de Choc de l’année. Recent sleepte Bavouzet de jaarlijkse Classical Elites Beijing Instrumental Recital of the Year Award in de wacht voor zijn vertolking van alle pianosonates van Beethoven. Afgelopen maart was zijn cd met pianoconcerten van Prokofjev Recording of the Month van Gramophone.
foto: Henry Fair
11
seizoen 2014-2015 serie piano
Onmetelijk rijk en gevarieerd is de muziek geschreven voor piano. Slechts een heel klein deel komt doorgaans maar aan bod in de concertzaal. Met de serie Piano breekt het Muziekgebouw een lans voor meesterwerken die zelden live te horen zijn. Dit seizoen hoort u in acht concerten illustere composities als Bachs Die Kunst der Fuge, de Diabellivariaties van Beethoven, Boulez’ integrale piano-oeuvre op één avond gespeeld, en de Ludus Tonalis van Paul Hindemith. Negen fantastische pianisten – onder wie Angela Hewitt, Andreas Staier, Enrico Pace, Pierre-Laurent Aimard en Tamara Stefanovich – staan borg voor memorabele uitvoeringen. wo 17 sep 2014 Angela Hewitt Die Kunst der Fuge
za 14 feb 2015 Enrico Pace Ludus Tonalis
wo 8 okt 2014 Andreas Staier Diabellivariaties
wo 25 mrt 2015 Pierre-Laurent Aimard + Tamara Stefanovich Boulez’ complete pianowerk
za 6 dec 2014 Cédric Tiberghien Bartók, Szymanowksi en Ravel
za 4 apr 2015 Nicholas Angelich Etudes-tableaux
wo 7 jan 2015 Ralph van Raat + Tai Murray Pärt in perspectief
za 16 mei 2015 Alexander Melnikov Skrjabin en Feldman
12
TO VRO T 40% EG KOR BOEK TING
SEIZOEN 14/15 KLINKT GOED Stel nú online uw eigen concertseizoen samen MUZIEKGEBOUW.NL / 020 78813 2000
VERWACHT
Mei
di 20 mei / 20.30 uur
do 15 mei / 20.15 uur
Muziekgebouw at Trouw: Ben Frost
New European Ensemble Lindberg
wo 21 mei / 20.15 uur
vr 16 mei / 20.15 uur
The Sixteen The Queen of Heaven
Wende zingt Winterreise Een diva, haar pianist en een bloemstuk
Juni ma 2 juni / 20.30 uur Holland Festival
Nico Muhly + David T. Little Spiral Mass | Soldier Songs do 5 + vr 6 + za 7 juni / 20.30 uur
do 22 mei / 20.15 uur
Holland Festival
za 17 mei / 15.00 uur
Amsterdam Sinfonietta + Slagwerk Den Haag Strijken & Slaan
Peter Brook + Marie-Hélène Estienne + Bouffes du Nord The Valley of Astonishment
De IJ-Salon Beestachtig
vr 23 mei / 20.15 uur
za 7 juni / 15.00 + 20.15 uur
Amsterdam Sinfonietta + Slagwerk Den Haag Love Serenade
Waalse Kerk
za 17 mei / 19.30 uur
Nederlands Kamerkoor Russische barok en de Mozart van St. Petersburg
za 24 mei / 20.15 uur
Rondleiding + lunch
Orkest van de 18e Eeuw + Kristian Bezuidenhout Mozart
di 20 mei / 11.00 uur
zo 25 mei / 15.00 uur
Rondleiding + lunchconcert
Cappella Amsterdam Josquin en zijn motetten
zo 18 mei / 13.30 uur
di 20 mei / 12.30 uur
Strings Attached Lunchconcert ism Conservatorium van Amsterdam
Nederlandse Bachvereniging Ruim baan! Cantates van jonge Bach di 10 + wo 11 juni / 20.30 uur Holland Festival
Harry Partch + Heiner Goebbels + Ensemble musikFabrik Delusion of the Fury di 10 juni / 22.30 uur
wo 28 mei / 20.15 uur
Kleine Zaal
Véronique Gens + Susan Manoff La douce France
Holland Festival
14
David Moss Bitter Music Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : www.muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl Centraal Station (15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.