wo 19 nov 2014 serie internationale kamermuziek Grote Zaal / 20.15 uur
faurĂŠ quartett Op de schouders van Brahms
PROGRAMMA
wo 19 nov 2014 serie internationale kamermuziek Grote Zaal / 20.15-22.05 uur
DUUR: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de pauze
FaurĂŠ Quartett
Op de schouders van Brahms Dirk Mommertz piano Erika Geldsetzer viool Sascha FrĂśmbling altviool Konstantin Heidrich cello Gustav Mahler (1860-1911) Quartettsatz (1876) Robert Kahn (1865-1951) Pianokwartet nr. 2 in a mineur op. 30 (1899) Allegro energico Larghetto Allegretto grazioso Vivace ma non troppo PAUZE Johannes Brahms (1833-1897) Pianokwartet nr. 1 op. 25 (1861) Allegro Intermezzo: allegro ma non troppo - animato Andante con moto Rondo alla zingarese
Tekst toelichting: Kees Arntzen
TOELICHTING Halverwege de negentiende eeuw kreeg Wenen een steeds grotere aantrekkingskracht op musici uit alle Duitssprekende gebieden. Natuurlijk stond de metropool bekend als de stad van Beethoven en Schubert, maar meer nog legden de toenemende politieke betekenis en de groeiende welvaart hun gewicht in de schaal. Wenen werd uitgeroepen tot de hoofdstad van de wals en van de dubbelmonarchie, een macht van betekenis: Oostenrijk-Hongarije strekte zich uit van de Middellandse Zee tot aan ver in Polen en Oekraïne. De ‘Ringstrasse’ met zijn enorme gebouwen getuigt nog steeds van de rijkdom die de zogenaamde ‘Gründerzeit’ teweeg bracht.
kwam hij uit armelijke omstandigheden, ook hij moest zichzelf uit het niets omhoogwerken. Dit lukte wonderwel, in de eerste tijd als huisleraar, maar Mahler bewees zich vooral als theaterdirigent. Met Kassel, Praag, Boedapest en Hamburg als tussenstations bereikte hij uiteindelijk zijn doel, de absolute top. Tien jaar lang is hij de gevierde en gehate chef-dirigent en intendant van de Weense Hofopera. Maar de eerste jaren in Wenen waren hachelijk; met moeite kreeg hij reductie op het studiegeld en hij deelde enige tijd een kamer met zijn klasgenoot, de liedcomponist Hugo Wolf. Uit deze heel vroege periode dateert zijn Quartettsatz dat onvoltooid bleef: het kent slechts een ‘gedragen’ deel en de eerste 24 maten van een Scherzo. Het is, afgezien van de liederen, de enige kamermuziek die we van Mahler kennen.
Niet voor niets trok Brahms in 1862 vanuit Noord-Duitsland naar dit Mekka van de muziek. Met het kersverse Pianokwartet in g op zak dat al een keer in zijn geboorteplaats Hamburg had geklonken. Hij oogstte er veel succes mee, maar terug in Hamburg kon hij de Weense roem niet verzilveren; daarom trok hij in 1868 definitief naar Wenen, waar hij de rest van zijn leven bleef.
Brahms en Mahler vergaarden hun roem in Wenen
Protectie van oudere, gevestigde collega’s is belangrijk voor de aanstormende generatie. Brahms ervoer de hulp van Schumann en de jonge Mahler vond in Wenen steun bij de componist Anton Bruckner, wiens colleges hij als achttienjarige volgde. De in een rijke, joodse
Wie ook naar de keizerlijke hofstad trok, was de vijftienjarige Gustav Mahler. Net als Brahms 3
TOELICHTING
Robert Kahn
bankiersfamilie geboren Duitser Robert Kahn had het geluk dankzij relaties èn dankzij violist Joseph Joachim tot Johannes Brahms toegelaten te worden. Kahn had toen al gestudeerd in Berlijn en mocht zich verheugen in Brahms’ sympathie en belangstelling. Die bood zich zelfs als leraar aan, maar de jonge Duitser besloot toch niet in Wenen zijn studie te vervolgen, waarschijnlijk door gebrek aan zelfvertrouwen. Hoe het ook zij, terug in Berlijn genoot Kahn een mooie carrière tot hij in 1938 onder invloed van de nazi’s naar Engeland moest vluchten, waar hij in 1951 relatief onbekend stierf. Van het keizerlijke Wenen, ‘proefstation van de wereldondergang’ zoals de Oostenrijkse dichter Karl Kraus het ooit noemde, was toen al lang niets meer over.
Pianokwartet nr. 2 Toen Robert Kahn kort voor de eeuwwisseling zijn Tweede pianokwartet componeerde, was hij alweer een paar jaar terug in Berlijn waar hij doceerde aan de muziekacademie en veel latere coryfeeën onder zijn hoede kreeg. Zijn eigen muziek is romantisch, maar eerder teruggehouden dan geëxalteerd. De opening van het eerste deel met zijn rijke textuur refereert duidelijk aan de wereld van Brahms. Tot tweemaal toe onderbreekt een vlindervlug scherzo-achtig deel het Larghetto dat op dit eerste deel volgt. Traditioneel opgebouwd met twee contrastrerende thema’s zijn ook de laatste twee delen. Het Allegretto grazioso ademt bezadigdheid uit en bereidt voor op de afsluiting: een Vivace ma non troppo vol speelvreugde dat met zijn heftige accenten en geheimzinnige pizzicati zelfs een beetje aan de zigeunerromantiek refereert, waar Brahms zijn hele leven zo gek op bleef.
Gustav Mahler Quartettsatz
Het pianokwartet van Mahler is een vroeg werk. De leerboekjes contrapunt en harmonie die Mahler in die tijd op de Hochschule moest doornemen, spelen duidelijk door in het hoofd van de zestienjarige componist.
Johannes Brahms Pianokwartet nr. 1
Toch kent het aangenaam voortkabbelende deel al momenten die naar de latere symfonicus Mahler vooruitwijzen, zoals het vermogen met weinig materiaal grote muzikale bogen te spannen en een zekere exaltatie. De aanwijzingen ‘mit Leidenschaft’ en ‘entschlossen’ prijken althans trots en zelfverzekerd met regelmaat boven de noten. De klagerige melodie die de eerste viool ‘nicht zu schnell’ opzet, wordt in bijna alle andere stemmen bestendig geïmiteerd.
Dat Brahms Eerste pianokwartet zo’n groot succes kende, is indirect te danken aan de Revolutie van 1848, toen veel Hongaren zich gedwongen zagen hun land te verlaten. Sommigen gingen naar de Verenigde Staten, sommigen bleven plakken in de havenstad Hamburg, waar een heuse Hongaarse ‘manie’ ontstond. Brahms leerde daar de violist Reményi 4
TOELICHTING
kennen, die hem de fijne kneepjes van de ‘csárdas’ en het ‘alla zingara’ bijbracht. Brahms leefde zich erop uit in de finale van zijn kwartet, waar hij zich bij de eerste drie delen niet heel ver buiten de klassieke paden begaf. Opvallend en typisch Brahms is de naamgeving van het tweede deel: een Intermezzo, dat hij terwille van de levendigheid met een bezield (‘animato’) Trio onderbreekt. Op een zelfde wijze interrumpeert hij het zo rustig begonnen Andante con moto met een marsachtige passage. Het lijvige werk kent veel bewerkingen: Brahms zelf maakte een versie voor twee piano’s en een van zijn ferventste bewonderaars, Arnold Schönberg, vervaardigde een versie voor orkest en klopte het zo zelfs op tot een symfonie.
5
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Gustav Mahler
Gustav Mahler (1860 - 1911) vatte zijn leven als volgt samen: ‘Ik ben Bohemer in Oostenrijk, Oostenrijker in Duitsland en jood in de wereld, overal een indringer, nergens gewenst.’
zijn twaalfde een opera, die verloren is gegaan. In de bossen en heuvels rond Iglau hoorde hij de vogels zingen, maar op straat marcheerde de militaire kapel. In zijn muziek zijn die elementen altijd van invloed gebleven. Vanaf zijn vijftiende studeerde hij aan het conservatorium van Wenen. Daar waren Bruckner en Wagner zijn ‘helden’. Via verschillende banen als dirigent aan allerlei Duitse operatheaters klom hij via prestigieuze aanstellingen in Boedapest en Hamburg op tot de belangrijkste post, die van chefdirigent van de Weense hofopera. Ondanks zijn drukke baan werkte hij, vooral in de zomervakanties, aan een indrukwekkend en uiterst persoonlijk oeuvre waarvan zijn negen symfonieën samen met de onvoltooide Tiende symfonie de kern vormden.
Mahler groeide op in het Boheemse garnizoensstadje Iglau. Zijn vader runde een destillerderij en café waar aan de borrel veel volksmuziek gespeeld. Zelf speelde hij piano en componeerde op 6
Robert Kahn
Robert Kahn (1865-1951) kwam uit een welgestelde familie van bankiers en handelaren. In 1882 begon hij zijn muziekstudie op de Hogeschool voor muziek in Berlijn en hij vervolgde deze bij Josef Rheinberger in München. In Wenen ontmoette hij Johannes Brahms en Brahms’ muziek is altijd van invloed geweest op zijn muziek. Na zijn militaire dienst kreeg Kahn een aanstelling als repetitor in het Stadstheater van Leipzig. Hij gaf meerdere belangrijke
biografie
musici les, waaronder de pianist Arthur Rubinstein. Als pianist begeleidde hij concerten van de violisten Joseph Joachim en Adolf Busch. In 1938 verliet hij wegens het naziregime Duitsland en vestigde zich in Engeland. Hier schreef hij voornamelijk pianomuziek.
Johannes Brahms
Johannes Brahms (1833-1897) kreeg in Hamburg zijn eerste muzieklessen van zijn vader, een contrabassist die hoorn en andere instrumenten speelde. Vanaf zijn elfde studeerde hij piano en muziektheorie bij de pianist en componist Eduard Marxsen. Om geld te verdienen speelde hij piano in een Hamburgse nachtclub, maar een ontmoeting met de Hongaarse zigeunerviolist Eduard RemĂŠnyi maakte dat hij in contact kwam met 7
violist Joseph Joachim en het echtpaar Robert en Clara Schumann. Vier jaar lang was hij hofmusicus in Detmold waar hij onder andere het adellijke koor dirigeerde. In 1862 arriveerde hij in Wenen, waar hij aanvankelijk dirigent was van de Wiener Singakademie. Als Noord-Duitser enigszins ontworteld zou hij daar toch zijn verdere leven blijven wonen, een breed oeuvre opbouwen en grote naam maken. Door zijn tijdgenoten werd hij beschouwd als een conservatieve componist in tegenstelling tot de aanhangers van Liszt en Berlioz; een controverse die nu niet meer aan de orde is.
foto: Mat Hennek
biografie
UITVOERENDE Fauré Quartett De vier leden van het Fauré Quartett leerden elkaar kennen aan de Musikhochschule in Karlsruhe. De honderdvijftigste geboortedag van de Franse componist Gabriel Fauré, gaf de aanleiding tot de naamgeving.
Bij het gangbare negentiendeeeuwse repertoire blijft het kwartet allerminst steken. Ze zien het experiment als een uitdaging en musiceerden bijvoorbeeld met de NDR Big Band en songwriter Rufus Wainwright. Een album met popsongs baarde in 2009 opzien en geestdrift. Ook onbekend gebleven negentiende-eeuwse meesters als Robert Kahn brengt het kwartet graag weer onder welverdiende aandacht. Het 8
kwartet staat onder contract bij platenmaatschappij DGG en ontving talrijke prijzen. www.fauréquartett.de
VERWACHT
di 9 dec 2014 serie kamermuziek internationaal grote zaal / 20.15 uur
Hugo Ticciati + Anna Larsson + Quirine Viersen + Hannes Minnaar Nederland – Zweden 400 jaar
Een bijzonder kamermuziekprogramma, samengesteld door violist Hugo Ticciati. Met verrassende werken van Nederlandse en Zweedse componisten als Henriëtte Bosmans (1895‑1952), Tristan Keuris (1946-1996) en Bo Linde (1933-1970). De veelzijdige Zweedse contra-alt Anna Larsson zingt ook de Wesendonck-Lieder van Richard Wagner, wiens werk de laatste jaren veel aandacht krijgt in Zweden. Anna Larsson wordt bij deze gelegenheid begeleid door de jonge succesvolle Nederlandse pianist Hannes Minnaar. Hij vormt ook de spil in de pianotrio’s van Tristan Keuris en Albert Schnelzer. Schnelzer, een Zweedse componist geboren in 1972, begon zijn muzikale leven in een rockband en put onbevangen uit zowel klassieke als populaire bronnen. Dit concert markeert 400 jaar culturele betrekkingen tussen Nederland en Zweden.
9
Henriëtte Bosmans
VERWACHT
november do 20 - zo 23 nov
Sax 2014 Internationaal saxofoonfestival
za 22 nov / 20.15 uur
do 27 nov / 20.15 uur
Vincent David + James Carter + Lars Mlekusch The hallucinating world of the saxophone
Amsterdam Sinfonietta + Isabelle Faust Hirs & Bartók vr 28 nov / 20.15 uur
zie voor het volledige programma
zo 23 nov / Kleine Zaal / 11.00 uur
www.muziekgebouw.nl/festival/
Niels Bijl + René Groothof De rijke bramenplukker (Kinderconcert 6+)
sax2014 do 20 nov / 20.15 uur
Asko|Schönberg + Gasten Composition with red, yellow and blue
zo 23 nov / 15.00 uur
vr 21 nov / 12.30 uur
Internationale saxofoonstudenten o.l.v. Vincent David Fantastique!
Raaf Hekkema Bach en Paganini
zo 23 nov / 21.00 uur
vr 21 nov / 20.15 uur
Candy Dulfer Slotconcert
Nederlands Kamerorkest The saxophone now and then za 22 nov / 11.00 uur
Paquito D’rivera Recital
Marinierskapel Der Koninklijke Marine Concert
za 29 nov / 15.00 uur
De IJ-Salon Oud en nieuw zo 30 nov / 20.15 uur
Cross-Linx Presents: Kintsukuroi Spinvis & Saartje van Camp
december ma 1 dec / 20.30 uur
di 25 nov / 12.30 uur
Lunchconcert Ism Conservatorium van Amsterdam
Tina Dico Paradiso presenteert in het Muziekgebouw di 2 dec / 20.15 uur
di 25 nov / 20.15 uur za 22 nov / 14.00 uur
Amsterdam Sinfonietta Isabelle Faust
Vesselina Kasarova + Hansjörg Albrecht Wagner en Berlioz
Orkest van de 18e Eeuw Fireworks
wo 26 nov / 20.15 uur
Nederlandse Bachvereniging Wervelende Orkestsuites 10
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.