vr 6 mrt 2015 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15 uur
Szymanowski Quartet Beethoven plus
PROGRAMMA
vr 6 mrt 2015 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15-22.15 uur DUUR: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 50 minuten na de pauze
Szymanowski Quartet Beethoven plus
Agata Szymczewska viool Grzegorz Kot贸w viool Vladimir Mykytka altviool Marcin Sieniawski cello
Tekst toelichting Paul Janssen
Ludwig van Beethoven (1770-1827) Strijkkwartet op. 18 nr. 4 (1799) Allegro ma non tanto Andante scherzoso quasi allegretto Menuetto: Allegretto Allegro – Prestissimo •
Gra zyna Bacewicz (1909-1969) Strijkkwartet nr. 4 (1950) Andante – Allegro Andante Allegro giocoso PAUZE Sofia Goebaidoelina (1931) Strijkkwartet nr. 3 (1987) Ludwig van Beethoven Strijkkwartet nr. 9 op. 59 nr. 3 ‘Razumovski’ (1806) Andante con moto - Allegro vivace Andante con moto quasi allegretto Menuetto Allegro molto
voorprogramma entreehal / 19.45-19.55 uur
Ebonit Saxofoonkwartet Simone Müller sopraansaxofoon Dineke Nauta altsaxofoon Johannes Pfeuffer tenorsaxofoon Michał Gasztych baritonsaxofoon Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1792) Strijkkwartet nr. 19 in C K. 465, ‘Dissonantenkwartet’ (17821785) arr. Johannes Pfeuffer I Adagio - Allegro Maurice Ravel (1875-1937) Le Tombeau de Couperin (1917) arr. Christoph Enzel
I Prelude IV Rigaudon
TOELICHTING Joseph Haydn en Wolfgang Amadeus Mozart legden het historisch fundament waarop het strijkkwartet kon uitgroeien tot een zeer gewaardeerd genre binnen de kamermuziek. Maar het was uiteindelijk Ludwig van Beethoven die het strijkkwartet het gewicht gaf dat het vandaag de dag heeft.
Ludwig van Beethoven
In alle fases van zijn carrière schreef Beethoven strijkkwartetten. Daarmee schiep hij niet alleen een kamermuzikale landkaart van zijn ontwikkeling als componist, hij bracht het strijkkwartet net als de symfonie op zo’n hoog niveau dat het meteen een toetssteen werd voor elke componist na hem: wie een goed strijkkwartet kon schrijven, was een echte componist.
Strijkkwartet op. 18 nr. 4
Ludwig van Beethoven gunde zichzelf een lange leerweg om de traditie in zijn vingers te krijgen. Hoewel hij al op 13-jarige leeftijd zijn eerste pianoconcert schreef, verscheen zijn officiële opus 1, de Pianotrio’s, pas in 1795 toen hij zich al in Wenen had gevestigd. In de jaren daarna hield hij zich ook bezig met het strijkkwartet, gelijktijdig met het ontstaansproces van zijn Eerste symfonie.
Het schrijven van een strijkkwartet is een toetssteen voor elke componist
Voor de bijna dertigjarige componist ging het om de durf zich te wagen aan de grootste genres van het moment: de symfonie met een gevestigde faam en het strijkkwartet als nieuwste hype. Niet minder dan achttien componisten publiceerden in het laatste kwart van de achttiende eeuw in Wenen een bundel van zes strijkkwartetten als ‘opus 1’. Hierdoor werd het genre de toetssteen voor een jong en aankomend componist.
Vandaar dat het een statement is dat het Szymanowski Quartet twee twintigsteeeuwse strijkkwartetten inbedt tussen twee Beethovenkwartetten. Bovendien zijn deze strijkkwartetten ook nog eens van twee vrouwelijke componisten, die doorgaans nog tot diep in de eerste helft van de twintigste eeuw minderwaardig werden geacht aan hun mannelijke collega’s.
Zoals altijd maakte Beethoven ook voor zijn in 1801 gepubliceerde Opus 18 vele schetsen. 4
TOELICHTING
• Gra zyna Bacewicz
Volgens bepaalde bronnen kocht hij hiervoor met opzet drie nieuwe muziekschriften: een ‘schone lei’. Voor Beethoven was het inmiddels ook noodzakelijk om zich meer als componist te profileren in Wenen. Het publiek had hem het voorbije decennium bejubeld als pianistimprovisator, maar zijn verzwakkend gehoor deed hem beseffen dat het tijd werd om het over een andere boeg te gooien en zich zoveel mogelijk aan het componeren te wijden.
Strijkkwartet nr. 4
•
De Poolse componiste Gra zyna Bacewicz was in de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw haar tijd ver vooruit. Terwijl vrouwelijke componisten, ondanks een briljante compositiedocente als Nadia Boulanger, nog steeds niet voor vol werden aangezien in dit door mannen gedomineerde metier, weigerde Bacewicz zich daar iets van aan te trekken.
Het Strijkkwartet op. 18 nr. 4 is in dit licht bijzonder omdat het een scherzo heeft als tweede en een menuet als derde deel. Het menuet wijst net als het eerste deel terug naar de klassieke opzet van het achttiendeeeuwse kwartet van Haydn en Mozart, op enkele onverwachte accenten ‘à la Beethoven’ na. Het scherzo verdrong al snel het menuet als derde deel in een strijkkwartet of symfonie. In dit specifieke ‘overgangswerk’ met zowel een scherzo als een menuet ontbreekt nu een traditioneel langzaam (tweede) deel. Beethoven ving dit op door het scherzo aan de langzame kant te laten bewegen. Toch heeft het luchtige staccatospel dat dit deel kenmerkt al alles van het latere scherzo. In ieder geval kon niemand na deze eerste strijkkwartetten nog om de vernieuwende geest van Beethoven heen.
Ze vond het zelfs vreselijk om als vrouwelijke componist neergezet te worden. Ze was componist. Punt. En dat maakte zij waar ook, want ze groeide uit tot een van de belangrijkste stemmen die de Poolse muziek over de Tweede Wereldoorlog heen tilde. Op de vleugels van de mede door Karol Szymanowski opgerichte beweging Mlada Polska (jong Polen) – die tot doel had de nationale Poolse muziek te bevorderen – zocht Bacewicz naar een eigen moderne Poolse stijl. Zoals landgenoten als Andrzej Panufnik en Witold Lutosławski studeerde ze voor dat doel deels buiten Polen en kwam bij Nadia Boulanger terecht. Daar leerde ze met haar tijd meegaan, waardoor ze ook na de Tweede Wereldoorlog de slag kon maken om de Poolse 5
TOELICHTING
kwartetten zat. Ze schreef haar eerste strijkkwartet in 1971 en vervolgde de reeks pas in 1987 met haar Tweede en Derde strijkkwartet in opdracht van respectievelijk het Sibelius Quartet en het Arditti Quartet.
muziek internationaal op de kaart te zetten. Haar Vierde strijkkwartet uit 1950 – ze zou er uiteindelijk zeven schrijven – is in die zin een overgangswerk. De lyriek en de nostalgie van haar vroege werken is volop aanwezig, maar die vermengt zich met originele klankkleuren en briljante harmonische vondsten die al wijzen naar een scherper, moderner taalgebruik. Ondertussen is de Poolse folklore sterk vertegenwoordigd in de noten van dit driedelige werk. Het langzame begin van het eerste deel lijkt een Poolse volksmelodie en de ritmische beweging van het laatste deel, vol Haydniaanse humor, is gebaseerd op de oberek, een snelle nationale Poolse dans. Het Vierde strijkkwartet was meteen enorm succesvol. Het werk kreeg de eerste prijs bij de Internationale Componisten Competitie in Luik en was later het verplichte werk voor de Internationale Strijkkwartetcompetitie in Geneve.
Het Derde strijkkwartet, dat het Arditti Quartet in augustus 1987 tijdens het Edinburgh Festival in première bracht is van deze werken het meest opvallende. Goebaidoelina, die zich zeer wel bekwaamde in de kunst van improvisatie en het bespelen van traditionele Russische en Kaukasische muziek- en slaginstrumenten, vertaalde veel elementen van de volksmuziek naar haar eigen werken. Maar op zo’n wijze dat de folkloristische referentie niet meer herkenbaar is. Dat geldt ook voor het Derde strijkkwartet dat net als zijn voorgangers uit één deel bestaat. Het werk begint als een haast pointillistische textuur met enkel getokkelde noten (pizzicato), een beweging die de componiste maar liefst negen minuten volhoudt. Als halverwege het werk de eerste gestreken noten binnenkomen, is het alsof het licht langzaam aangaat, een idee dat versterkt wordt bij het eerste herkenbare melodische statement. Het hele werk vertegenwoordigt Goebaidoelina ten voeten uit. Klankkleur en textuur lijken de boventoon
Sofia Goebaidoelina Strijkkwartet nr. 3
Ook voor de Russische componiste Sofia Goebaidoelina is het strijkkwartet een maat voor de ontwikkeling van haar stijl, vooral omdat er veel tijd tussen verschillende 6
TOELICHTING
te voeren, maar door de enorme emotionele geladenheid die refereert aan elementaire volksmuziek, vertelt ze een verhaal dat de luisteraar bijblijft.
zogenaamde middenperiode, de tijd van een symfonie als de Eroïca die kort daarvoor ontstond. Na de opvallende introductie ontwikkelt dit strijkkwartet zich als een ‘normaal’ werk met een eerste deel in de klassieke sonatevorm, een langzaam tweede deel, een menuet en een virtuoze finale. Met de exotische melancholie van het langzame deel zou Beethoven verwijzen naar zijn opdrachtgever.
Ludwig van Beethoven
Strijkkwartet nr. 9 op. 59 nr. 3 ‘Razumovski’ Eigenlijk is het bijna een cultuurshock om na de laatste verstilde noten van het werk van Goebaidoelina terug te keren naar Beethoven. Toch blijft deze componist ook voor Bacewicz en Goebaidoelina een belangrijke referentie waar het gaat om behandeling en de klank van het strijkkwartet. En alleen al de introductie van dit Negende strijkkwartet van Beethoven lijkt een tonale samenvatting van het laatste gestreken gedeelte van het werk van Goebaidoelina. Beethoven op zijn beurt, ontleende de desoriënterende harmonieën in de introductie weer aan het Negentiende strijkkwartet van Mozart KV 465, het zogenaamde Dissonantenkwartet. Beethoven schreef de drie strijkkwartetten op. 59 in 1806 in opdracht van de Russische ambassadeur in Wenen, graaf Andreas Razumovski. Ze behoren tot Beethovens 7
BIOGRAFIEﾃ起 COMPONISTEN Ludwig van Beethoven Het werk van Ludwig van Beethoven (1770-1827) geldt als het hoogtepunt van de klassieke tijd en tevens als de belangrijkste overgang naar de romantische periode. De componist uit Bonn geldt als de eerste freelancecomponist. Met zijn negen symfonieﾃｫn, tweeﾃｫndertig pianosonates, zestien strijkkwartetten en meer definieerde hij diverse genres en werd hij voor de componisten na hem de maatstaf.窶、an het einde van de achttiende eeuw vestigde Beethoven zich in Wenen waar hij onder de adel en gegoede burgerij furore maakte. Niet alleen zijn muziek, ook zijn gezondheid hield de gemoederen bezig. Vooral zijn opkomende doofheid is veelbesproken. Ondanks de
vele gezondheidsproblemen bleef Beethoven tot enkele dagen voor zijn dood componeren. 8
biografie
• Gra zyna Bacewicz
De Poolse componiste • Gra zyna Bacewicz (1909‑1969) studeerde compositie en viool, onder anderen bij Nadia Boulanger en Carl Flesch. Ze groeide uit tot een begenadigd violiste en componiste en zette zich in voor de Poolse nationale muziek. Zo was ze een van de leden van het door Karol Szymanowski opgerichte Mlada Polska (Jong Polen) en werd ze vooral na de Tweede Wereldoorlog een centrale figuur in de Poolse muziekwereld. Ze was compositiedocente aan het conservatorium van Warschau en ze was enige jaren vicepresident van de Componisten Unie. Boven alles was ze een zeer gerespecteerd componiste met een oeuvre dat onder andere bestaat uit drie symfonieën, zeven vioolconcerten, concerten
voor altviool, cello en piano zeven strijkkwartetten en meer kamermuziek.
9
biografie
Sofia Goebaidoelina Sofia Goebaidoelina (1931) geldt als een van de meest gezaghebbende componisten uit Rusland. Hoewel ze al decennia in Duitsland woont en werkt is haar werk doordrongen van de Russische geest. Ze kreeg haar opleiding aan het Conservatorium van Moskou en ze manifesteerde zich vanaf 1963 als componiste. In 1975 richtte ze met collega-componisten het Astreja Ensemble op dat zich bezig hield met zeldzame Russische en Kaukasische volksmuziek. Vanaf de jaren tachtig van de twintigste eeuw dringt het werk van Goebaidoelina dankzij Gidon Kremer en Reinbert de Leeuw tot het Westen door. Met werken als Offertorium en Stimmen‌verstummen vestigde zij haar naam. In 2011 kreeg Goebaidoelina
ook in Nederland veel aandacht vanwege haar tachtigste verjaardag, ook in Muziekgebouw aan 't IJ.
10
foto: Irène Zandel
biografie
UITVOERENDEN
Szymanowski Quartet Het Szymanowski Quartet werd opgericht in 1995 en veroverde al snel wereldwijd de grote podia.
Het kwartet werd opgeleid in Duitsland door mentor Hatto Beyerle en verfijnde het spel door verder te werken met Isaac Stern en het Amadeus, Emmerson en Guarnerie Kwartet. Het kwartet ontving vele prijzen zoals de Szymanowski Award in 2005 die voordien nooit eerder aan een strijkkwartet was toegekend. 11
De Poolse regering gaf hen een speciale Medal of Honour voor hun bijdrage aan de Poolse cultuur. Het kwartet heeft sinds 2009 een eigen cd-label waarbij de focus ligt op het werk van Szymanowski. Ook is het gezelschap ‘Quartet in Residence’ aan het conservatorium van Hannover.
biografie
Ebonit Saxofoonkwartet Het Ebonit Saxofoonkwartet werd opgericht in september 2011 en bestaat uit vier jonge ambitieuze musici uit Polen, Nederland en Duitsland. Alle vier studeren zij bij Arno Bornkamp aan het Conservatorium van Amsterdam. Sinds de oprichting van het kwartet in 2011 hebben de vier saxofonisten een breed repertoire opgebouwd dat varieert van transcripties van barokke muziek tot originele Franse saxofoonkwartetten. Het Ebonit Saxofoonkwartet richt zich ook op hedendaagse Nederlandse composities. Zo werkt het kwartet regelmatig samen met studenten van de Compositieafdeling van het Conservatorium van Amsterdam. In mei 2012 ontving het Ebonit Saxofoonkwartet de eerste prijs van het Ottomani Concours in Den Bosch. 12
VERWACHT
za 9 mei 2015 serie strijkkwartetten grote zaal / 20.15 uur
Signum Quartett
Een carrousel van stijlen
Het Signum Quartett heeft iets met het getal drie. In 2013 verscheen een cd met onder andere het Derde strijkkwartet van Schnittke en Strijkkwartet op. 3 van Alban Berg. Het is tekenend voor de originele weg die het kwartet al sinds de oprichting in 1994 bewandelt. Een weg die ondersteund wordt door meesterlijk spel. Zo speelt het kwartet het werk van Berg volgens Gramophone met een ‘geheel eigen romantische warmte’.
13
foto: Maurice Foxall
Het programma van het Duitse Signum Quartett weerspiegelt de veelheid aan stijlen die de 20e eeuw kenmerkt. Het atonale Strijkkwartet op. 3 van Berg klinkt naast het volkse en opzwepend ritmische Trois pièces van Stravinsky. Invloeden van hun werk keren terug in het ‘polistilistische’ Derde strijkkwartet van Schnittke. Ook het recentere Arcadiana van Thomas Adès is een intrigerende carrousel van stijlen.
Thomas Adès
VERWACHT
Maart
di 17 mrt / 20.15 uur
ma 30 mrt / 19.30 uur
Emma Kirkby + Jakob Lindberg De Gouden Eeuw van het lied + college Michel de Montaigne
Orkest van de 18e Eeuw + Cappella Amsterdam Matthäus Passion
Eric Vloeimans Wat is het geheim van de trompet? (8+)
wo 18 mrt / 20.15 uur
za 4 apr / 20.15 uur
Nieuw Amsterdams Peil Aan Barrels
Nicholas Angelich Études-tableaux
di 10 mrt / 12.30 uur
vr 20 mrt / 20.15 uur
8 apr -12 apr
Amsterdam Corelli Collective Lunchconcert ism Conservatorium van Amsterdam
Combattimento Stabat Mater
World Minimal Music Festival
za 7 mrt / 20.15 uur
Fatoumata Diawara African Life
April
zo 8 mrt / 15.00 uur
di 10 mrt / 20.15 uur
voor meer informatie: za 21 mrt / 15.00 uur
www.muziekgebouw.nl/festival/
De IJ-Salon Battle of the clarinets
worldminimal/
Van Swieten Society Lieder ohne Worte
di 24 + vr 27 mrt / 20.15 uur
do 12 mrt / 20.15 uur
Amsterdam Sinfonietta Carnaval met de Jussens
Collegium Vocale Gent + Het Collectief Leos Janác˘ ek vr 13 mrt / 20.15 uur
Judith van Wanroij + Barbara Kozelj Duetten zo 15 mrt / 15.00 uur
wo 8 apr / 20.15 uur
Terry Riley & Friends Opening Night do 9 apr / 20.15 uur
wo 25 mrt / 19.30 uur
Pierre-Laurent Aimard + Tamara Stefanovich Boulez’ complete pianowerk
Asko|Schönberg Tread on the Trail do 9 apr / 23.00 uur
Ralph van Raat Late Night
do 26 mrt / 20.15 uur
Nieuw Ensemble Boulez 90
Nederlands Kamerkoor Bach, Bach, Bach 14
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.