di 21 apr 2015 serie oude muziek Grote Zaal / 19.00 uur college + 20.15 uur concert
Holland Baroque Society Bachs Brandenburgse Concerten + college Leven in de tijd van Friedrich Wilhelm I (1688-1740)
PROGRAMMA
di 21 apr 2015 serie oude muziek Grote Zaal / 19.00-22.10 uur
college
aanvang 19.00 uur duur: ca. 45 minuten
Holland Baroque Society
Bachs Brandenburgse Concerten + college Leven in de tijd van Friedrich Wilhelm I (1688-1740)
concert
aanvang: 20.15 uur DUUR: ca. 50 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de pauze
Luc Panhuysen historicus Holland Baroque Society Francesco Corti muzikaal leider, klavecimbel
In samenwerking met:
Tekst: Luc Panhuysen (college) Albert Edelman (toelichting)
Johann Sebastian Bach (1685-1750) Brandenburgse Concerten (1921) Concert nr. 1 in F, BWV 1046 I Allegro (zonder tempoaanduiding) II Adagio III Allegro IV Menuet – Trio I – Polacca – Trio II Concert nr. 2 in F, BWV 1047 I Allegro (zonder tempoaanduiding) II Allegro III Allegro Assai Concert nr. 3 in G, BWV 1048 I Allegro (zonder tempoaanduiding) II Adagio III Allegro PAUZE Concert nr. 4 in G, BWV 1049 I Allegro II Andante III Presto Concert nr. 5 in D, BWV 1050 I Allegro II Affettuoso III Allegro Concert nr. 6 in Bes, BWV 1051 I Allegro (zonder tempoaanduiding) II Adagio ma non tanto III Allegro
college LEVEN IN DE TIJD VAN FRIEDRICH WILHELM I (1688-1740) College door Luc Panhuysen Toen Johann Sebastian Bach in 1718 voor een paar dagen in Berlijn was, kwam hij in een culturele woestenij terecht. Toch schreef hij zijn Brandenburger Concerten voor een lid van de Koninklijke familie van Pruisen-Brandenburg, in de hoop een geldschieter te vinden. Helaas, er waren niet eens voldoende musici voorhanden om het stuk te spelen. te laf om te vechten. Omdat hij gekleed ging in het eenvoudige uniform van zijn eigen garde, sprak men in naburige vorstenhuizen schamper over de ‘sergeant-koning’.
Op de troon zat Friedrich Wilhelm I (16881740), bijgenaamd de ‘soldatenkoning’, onder wiens bewind de Muzen gedwongen waren een uniform aan te trekken en kaarsrecht in het gelid te staan. Terwijl heel Duitsland zijn best deed met paleizen, feesten en concerten de rest van de Europese barok bij te benen, bouwde deze koning zijn rijk om tot een kazerne waar slechts tromgeroffel en bevelen weerklonken.
Vroeger werd er wat lacherig gedaan over Friedrich Wilhelm
Vroeger werd er wat lacherig gedaan over Friedrich Wilhelm. Zijn voorliefde voor lange soldaten, de ‘lange Kerle’, was een mikpunt van spot. De korte en corpulente koning was ongevoelig voor vrouwelijk schoon, maar een boomlange kerel bracht hem in vervoering. Ook het feit dat hij zijn kleine landje een van de grootste legers van Europa opdrong, maar dat leger nauwelijks een schot heeft laten lossen behalve op het exerceerterrein, vergrootte het respect niet dat medevorsten voor hem hadden. Een clown, meende men, verzot op parades maar
Het extreme karakter van de soldatenkoning nodigde eveneens uit tot grappenmakerij. Hij was geneigd tot woede-uitbarstingen en ranselde iedereen af met zijn rijzweepje, of dat nu een soldaat, een generaal, een minister of zijn eigen zoon was. Dat vooral de kroonprins, de latere Frederik de Grote, het moest ontgelden leerde Europa na diens mislukte ontsnappingspoging. Friedrich Wilhelm kon er nog net van worden weerhouden zijn zoon te laten terechtstellen. 4
college
Friedrich Wilhelm I - Portret door Georg Wenzeslaus Knobelsdorff (1737)
Tegenwoordig is het beeld over Friedrich Wilhelm heel wat gunstiger. Hij wordt gezien als een visionair, zij het excentriek, staatsman. Hij moderniseerde de staat, centraliseerde het bestuur en de fiscus, en legde de basis voor het Pruisen dat de ruggengraat zou vormen van het latere Duitse keizerrijk. Lees meer over Luc Panhuysen en zijn werk op lucpanhuysen.wordpress.com
5
TOELICHTING ‘Kijk eens wat ik kan!’ moet Bach hebben gedacht toen hij in 1721 zijn Six Concerts avec plusieurs instruments opdroeg aan Christian Ludwig, markgraaf van Brandenburg. De belangrijkste bron, een keurige, handgeschreven kopie met in onhandig Frans opgesteld voorwoord, werd in 1849 in Berlijn teruggevonden en sindsdien behoren de zes radicaal gevarieerde concerti grossi tot Bachs populairste werken. Die lange afwezigheid, met het feit dat Bachs manuscripten sowieso lastig zijn te dateren, maakt dat we alleen kunnen afgaan op de briljante en uitdagende muziek. Voor de rest is het speculeren, bijvoorbeeld over hoe de werken tot stand kwamen, of over de relatie tussen componist en ontvanger.
in Köthen nog volop interessant was: pas later moest er bezuinigd worden om de defensiekas te spekken, en dat was nog voordat Leopold, zelf toch een muziekliefhebber en gambist, een onkunstzinnige vrouw huwde. In 1723 werd de knoop doorgehakt en accepteerde Bach de baan van Thomascantor in Leipzig, zo’n zestig kilometer zuidelijker.
In zijn opdracht verwijst Bach naar een ontmoeting ‘enkele jaren geleden’ waarbij hij blijkbaar de interesse van Christian Ludwig had gewekt met zijn spel, en beloofd had wat muziek op te sturen. Gaat het hier om de zomer van 1718, toen Bach met vijf collega’s en een klavecimbel in het kielzog van zijn werkgever Leopold van Anhalt-Köthen naar Carlsbad trok, een gekende ontmoetingsplaats van de ‘rich and famous’? Of troffen de mannen elkaar een jaar later op de residentie van de prins in Berlijn, waar Bach bijna negen maanden doorbracht om een luxueus nieuw klavecimbel te bestellen bij Michaël Mietke? Dat hij vervolgens nog jaren wachtte om zijn belofte in te lossen heeft er allicht mee te maken dat Bachs baan
Dat Bach zijn Brandenburgse Concerten opstuurde naar een ‘concurrerende’ vorst wil niet zeggen dat die ze ook heeft laten uitvoeren, of dat ze speciaal voor de gelegenheid waren geschreven. Het is zelfs vrij duidelijk dat Bach precies op de maat werkte van het Köthener hoforkest, waarin de vorst zelf meespeelde. De collectie is dan ook een weerschijn van meer dan tien jaar experimenteren met de erfenis van Torelli, Albinoni en vooral Vivaldi. Diens invloedrijke concerti grossi had Bach in 1713 ontdekt dankzij een grote stapel muziek die Leopold vanuit de Nederlanden naar Köthen had laten zenden. Het oorspronkelijk Italiaanse genre draaide om de tegenstelling tussen 6
TOELICHTING
solisten en een tutti-groep die de virtuoze uitspattingen kaderde, maar Bach streefde juist naar variatie in plaats van zo’n strenge scheiding. En dat alles in een internationale mix van stijlen – Italiaans uiteraard, maar ook Frans en zelfs Pools – die bekend stond als op en top Duits.
door de afwisselende communicatie tussen de verschillende instrumenten(groepen), soms ook gewoon door de ongelofelijke waaier aan menselijke emoties die Bach geniaal weet te raken.’ Gevraagd naar zijn favoriete Brandenburgse moment, kiest muzikaal leider Francesco Corti opmerkelijk genoeg niet voor het vijfde concert, waarin hij als klavecinist nochtans de show steelt met een krankzinnige solo, maar nummer zes. ‘Het is volgens mij geen toeval dat Bach zijn verzameling besluit met juist dit “nachtelijke” werk, want het is een prachtig eindpunt van onze muzikale tocht. Dit werk laat misschien wel de meeste ruimte voor persoonlijke interpretatie en speculatie – waarom geen violen maar wel solo-altviolen? waarom gamba’s, maar niet in het tweede deel?– en laat zeer strikt en intellectueel contrapunt samensmelten met een pure fascinatie voor klank. In dit meest humane van de concerten zit een minimum aan virtuositeit, maar toch ontkomt de luisteraar niet aan een persoonlijke evolutie, die voor iedereen anders is. Na het Adagio bijvoorbeeld, een ongelooflijk rijke dialoog met eigenlijk maar twee ideeën, heb ik iets nieuws begrepen over het menselijk denken. Elke keer dat ik deze stukken speel of beluister ben ik weer verbaasd hoe de muziek zowel je brein als je hart raakt.’
De Brandenburgse Concerten zijn een weerschijn van meer dan tien jaar experimenteren met de Italiaanse erfenis. Afwisseling is precies wat violiste Cecilia Bernardini van de Holland Baroque Society zo aantrekt in de collectie. ‘Al die sferen, kleuren en instrumentencombinaties, alsof Bach alle mogelijkheden van het genre wilde onderzoeken en uitbuiten, dat vind ik bijzonder. Een favoriet moment kiezen, dat is of ik in een veld vol prachtige bloemen sta en er maar een mag plukken. Neem het tweede concert: de op het eerste gezicht gedurfde solo-groep van trompet, blokfluit, hobo en viool klinkt in Bachs handen volkomen logisch en in balans. Wat de concerten voor mij met elkaar gemeen hebben, is een onweerstaanbaar en aanstekelijk gevoel van beweging, soms in de vorm van een dans, soms 7
TOELICHTING
Voor Holland Baroque Society zelf is dit trouwens een uniek project. De groep kijkt al sinds de oprichting over de grenzen van de barok en realiseerde samenwerkingen met tal van spelers en componisten, elk met hun eigen inspiratie. In die context is een klassiek barokprogramma als de Brandenburgse Concerten integraal bijna revolutionair. De musici gaan het materiaal onbevangen en gretig te lijf en stappen vanuit hun eclectische verleden als het ware een nieuwe wereld binnen, een wereld waarvan de meeste barokmusici al een eigen, misschien wel vooringenomen kaart hebben getekend. De ingrediĂŤnten van de ontdekkingstocht blijven: een verhaal vertellen en zoeken naar een transparante klank. Zo volgen we Bach van A tot Z, van het eerste tot het zesde concert, uitbundig, doordacht en intiem.
8
TOELICHTING
Johann Sebastian Bach - Brandenburgs Concert nr.3 in G, BWV 1048 Manuscript van de eerste acht maten van het eerste deel: Allegro (zonder tempo aanduiding)
9
BIOGRAFIEﾃ起 COMPONIST Johann Sebastian Bach Johann Sebastian Bach (16851750) was een Duits organist, componist, klavecinist, violist, muziekpedagoog en dirigent van barokmuziek. Hij wordt door de meeste musicologen beschouwd als een van de grootste en invloedrijkste componisten uit de geschiedenis van de klassieke muziek. Hij werd geboren in een familie van muzikanten. Na zijn gymnasiumopleiding in Lﾃｼneburg werd hij organist in Arnstadt. In 1707 trouwde hij met zijn nicht Maria Barbara, de moeder van zijn oudste zonen Wilhelm Friedemann en Carl Philipp Emanuel, en in 1708 werd hij organist en violist van hertog Wilhelm Ernst von Sachsen-Weimar,
waar hij zijn eerste concerten componeerde en begon aan Das wohltemperierte Klavier. Als kapelmeester van prins Leopold von AnhaltKﾃｶthen voltooide hij de Brandenburgse Concerten, Das wohltemperierte Klavier deel 1 en de werken voor viool solo. In de zevenentwintig jaar als Thomascantor in Leipzig schreef hij zijn vele cantates en zijn wereldberoemde Johannes en Matthﾃ､us Passion. Vanaf 1729 leidde Bach het Leipziger Collegium Musicum, waarmee hij zijn concerten voor klavecimbel en zijn orkestouvertures uitvoerde. Voor de keurvorst van Saksen in Dresden schreef Bach zijn Hohe Messe. De laatste jaren van zijn leven werkte Bach aan Die Kunst der Fuge. Bach werd vergeefs behandeld aan staar door de Engelse oogarts Taylor, maar stierf op 28 juli 1750 aan een beroerte.
10
biografie
11
biografie
UITVOERENDEN Luc Panhuysen Historicus
Luc Panhuysen (1962) studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Groningen. Na tien jaar werkzaam te zijn geweest bij een landelijk dagblad besloot hij de waan van de dag te verruilen voor de verbeelding van het verleden. Panhuysen combineert archiefonderzoek met het vertellen van een historisch verhaal, waarin de mensen van toen centraal staan. In zijn boeken verbindt hij de levensgeschiedenissen van zijn hoofdpersonen met de grotere lijnen van de Nederlandse en internationale geschiedenis. Zijn werk is dan ook breed toegankelijk en is goed ontvangen. Hij is een veel gevraagd spreker, werkte mee aan verschillende cdluisterboxen en valt regelmatig te beluisteren en te zien op radio en televisie. Over de Reformatie en de godsdienstwaanzin in de zestiende eeuw schreef hij De beloofde stad. Opkomst
en ondergang van het koninkrijk der wederdopers (2000) en Jantje van Leiden (2002). Hij brak door met zijn dubbelbiografie De Ware Vrijheid. De levens van Johan en Cornelis de Witt (2005) en met zijn dicht op de huid van zeventiende-eeuwers geschreven Rampjaar 1672. Hoe de Republiek aan 12
de ondergang ontsnapte (2009). In opdracht van het Rijksmuseum schreef hij Een Nederlander in de Wildernis. De ontdekkingsreizen van Robert Jacob Gordon (1743-1795) in Zuid-Afrika (2011). Onlangs verscheen een bundeling van zijn artikelen met als titel De Gouden Eeuw. 17 portretten en momenten.
biografie
Francesco Corti Klavecimbel
Francesco Corti (1984) komt uit een muzikale familie uit Arezzo, ItaliĂŤ. Hij studeerde orgel en compositie aan het Conservatorium Morlacchi in Perugia, waar hij met de hoogste cijfers zijn studie voltooide.
foto: Frank Eidel
Daarna studeerde Francesco klavecimbel bij Fedi aan het Centre de Musique Ancienne van het Conservatoire Superieure de Musique in Genève. Hij volgde masterclasses bij onder anderen Rousset, Leonhardt, Tamminga en Tagliani. Francesco heeft verschillende prijzen gewonnen bij concoursen en in 2006 won hij de eerste prijs bij het Internationale Johann Sebastian Bach Concours in Leipzig. Als solist trad hij op in Europa, Amerika en NieuwZeeland en hij speelt met bekende ensembles zoals les Musiciens du Louvre, Zefiro, Ensemble Elyma en Musica ad Rhenum.
13
biografie
Holland Baroque Society Holland Baroque Society verwondert keer op keer haar publiek met uiteenlopende muzikale programma's. Bij ieder programma stort HBS zich met haar hele hebben en houwen in een muzikale ontmoeting; met barokmusici, maar ook met musici uit andere muzikale genres. Barokmuziek staat daarbij altijd centraal. Balancerend tussen traditie en vernieuwing gaat de hechte groep musici steeds op zoek naar de actualiteit van muziekbeleving en draagt zo vol enthousiasme bij aan de ontwikkeling van klassieke muziek voor een publiek van nu. Met zo'n zestig concerten per jaar heeft HBS de laatste jaren het podium gedeeld met veel vooraanstaande solisten. Om er een aantal te noemen: Lars Ulrik Mortensen, Hidemi Suzuki, Emma Kirkby en Riccardo Minasi. Maar ook met het voltallige Quatuor Mosaïques, het Nederlands Kamerkoor, componist Nico Muhly, jazztrompettist Eric Vloeimans, Calefax en acteur Porgy Franssen ging HBS
het avontuur aan. Holland Baroque Society kijkt uit naar samenwerkingen met Orkater, Oorkaan, Vox Luminis e.v.a.
Cello Tomasz Pokrzywinski Judith-Maria Blomsterberg Caroline Kang
Met veel plezier en gedrevenheid heeft Holland Baroque Society inmiddels talloze Kids Only-concerten en educatieprojecten gerealiseerd. Meer dan 10.000 kinderen hebben de laatste jaren kennis gemaakt met klassieke muziek. Het doel hierbij is kinderen een luisterervaring geven op topniveau. Dit levert bij de kinderen dan ook ontwapenende reacties op: 'Het leek wel of de violist zelf muziek was...!' en 'Ik had niet gedacht dat dàt geluid bij een orkest hoorde...'
Contrabas Christine Sticher
www.hollandbaroquesociety.com
Fagot Yukiko Murakami
Viool Cecilia Bernardini Judith Steenbrink Dasa Valentova Maite Larburu Altviool Milos Valent Esther van der Eijk Viool en altviool Stefano Rossi 14
Gamba Joshua Cheatham Caroline Kang Hobo Benoit Laurent Janine Jonker Mario Topper Blokfluit Andrés Locatelli Janine Jonker Traverso Manuel Granatiero
Hoorns Bart Aerbeydt Gijs Laceulle Trompet David Staff Klavecimbel Francesco Corti Tineke Steenbrink
foto: Wouter Jansen
biografie
15
VERWACHT
wo 13 mei 2015 serie oude muziek grote zaal / 19.00 uur college + 20.15 uur concert
Jordi Savall + Xavier Diaz-Latorre
Spaanse improvisaties + college Leven in de tijd van Columbus (1451-1506) Eindelijk is oude-muziekster en gambaspeler Jordi Savall weer als solist in Nederland te horen. ‘Een geniaal vertolker. Niemand bespeelt de excentrieke en welluidende gamba mooier dan Savall’, aldus muziekcriticus Alex Ross van The New Yorker. Met gitarist/luitist Xavier Diaz-Latorre speelt hij Spaanse dansen (passamezzo’s), variaties en improvisaties op bekende thema’s uit de 16e en 17e eeuw. Een programma vol vuur en virtuositeit.
foto: David Ignaszewski
‘La folia’ is een heel oud muzikaal thema, waarschijnlijk van Portugese oorsprong. Eeuwenlang was het bijzonder populair en een inspiratie voor talloze componisten. Savall en DiazLatorre demonstreren op het allerhoogste niveau variatie- en improvisatiekunst uit de renaissance. Jordi Savall
16
seizoen 2015-2016 serie oude muziek De muzikale wereld van de middeleeuwen, renaissance en barok is zeer veelzijdig, rijk en verrassend. Musici van naam spelen in tien concerten werken van bijzondere componisten. Muziek die soms swingt, dan weer ontroert en altijd vol leven is. Nimmer bedoeld als museumstuk waarbij je eerbiedig op afstand moet blijven, maar als lijfelijk uitgevoerde muziek voor verschillende soorten gelegenheden. za 27 feb 2016 La Risonanza + Coro Costanzo Porta Dido en Aeneas
vr 9 okt 2015 Combattimento + Liza Ferschtman Grosso Mogul 19.00 uur college Leven in de tijd van Aurangzeb (1618-1707)
za 12 mrt 2016 Il Suonar Parlante + Cuncordu de Orosei Stabat Mater
di 27 okt 2015 Hespèrion XXI + Jordi Savall Folias & Canarios vr 30 okt 2015 Huelgas Ensemble + Paul van Nevel De Rore 500
zo 3 apr 2016 graindelavoix Broederschappen en devotie 19.00 uur college Leven in de tijd van Antonius Abt (252-357)
do 17 dec 2015 Holland Baroque Society + Vox Luminis Lux
vr 6 mei 2016 Zefiro Torna + Vocalconsort Berlin De allegorie van het verlangen
wo 3 feb 2016 Ensemble Masques De wereld voor Bach 19.00 uur college Leven in de tijd van Keizer Leopold I (1640-1705)
zo 15 mei 2016 Weser Renaissance Benedicta es 19.00 uur college Leven in de tijd van Ignatius van Loyola (1491-1556) 17
VERWACHT
April
15.00 uur / Bimhuis
za 9 mei / 15.00 uur
wo 22 apr / 20.15 uur
Ties Mellema The End of Desire
De IJ-Salon De geur van hout
Cappella Amsterdam Rachmaninov Vespers
17.00 uur / Bimhuis
za 9 mei / 20.15 uur
zo 26 apr / 11.00 uur / Kleine Zaal
Zapp4 + Jan Bang Ambient Jazz
Signum Quartett Een carrousel van stijlen
20.15 uur
di 12 mei / 12.30 uur
Saskia Lankhoorn Dances & Canons
Lunchconcert Ism Conservatorium van Amsterdam
Ere Lievonen + Raymond Honing Hilbert’s Hotel zo 26 apr / 15.00 uur
Symfonieorkest Conservatorium Van Amsterdam Verbotene Musik
ma 4 mei / 21.00 uur
Nederlands Kamerorkest Herdenking op 4 mei di 5 mei / 18.30 uur / terras
do 30 apr / 20.15 uur
Zouthaven
Nederlands Blazers Ensemble De Hemel
Vrijheidsmaaltijd
Mei
Van Swieten Society De romantiek begint bij Beethoven wo 13 mei / 19.00 uur college + 20.15 uur concert
di 5 mei / 20.15 uur
Carel Kraayenhof Ensemble Theatershow ‘Liberación’
vr 1 mei / 19.00 uur tot za 2 mei / 6.00 uur
wo 6 mei / 20.15 uur
Online Radio Festival
Christoph Prégardien + Malcolm Martineau Schubert en Mahler
zo 3 mei
di 12 mei / 20.15 uur
November Music Dag
Jordi Savall + Xavier Diaz-Latorre Spaanse improvisaties + college Columbus do 14 mei / 20.15 uur
De Nederlandse Bachvereniging Actus Tragicus
vr 8 mei / 19.30 uur 13.00 uur
Rosa Ensemble + 33¹⁄³ Collective Soselo in Siberia
Nederlands Kamerorkest + Tim Kliphuis Trio Changing Seasons 18
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.