2015 03 20 Combattimento + David ten Kate by Muziekgebouw aan 't IJ

vr 20 mrt 2015 serie oude muziek serie combattimento Grote Zaal / 20.15 uur

combattimento +david ten kate Stabat Mater

PROGRAMMA

vr 20 mrt 2015 serie oude muziek serie combattimento Grote Zaal / 20.15-22.10 uur DUUR: ca. 55 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze

Combattimento + David ten Kate Stabat Mater

David ten Kate altus

In samenwerking met:

Tekst: Clemens Romijn

Antonio Vivaldi (1678-1741) Sinfonia in e RV 134 voor strijkers en basso continuo Allegro – Andante – Allegro Giovanni Battista Buonamente (ca. 1595-1642) Sonata 4 violini uit het Libro Sesto (1636) Antonio Vivaldi Stabat mater RV 621 voor altus, strijkers en basso continuo Francesco Bonporti (1672-1747) Inventio VII in D uit La Pace op. 10 (1714) voor viool en basso continuo Adagio – Bizarria – Andamento – Scherzo Antonio Vivaldi Invicti bellate RV 628 voor altus, strijkers en basso continuo PAUZE Antonio Vivaldi Sinfonia ‘Al Santo Sepulcro’ in b RV 169 Adagio Molto – Allegro ma poco Giovanni Battista Buonamente Sonata 3 violini uit het Libro Sesto (1636) Giovanni Felice Sances (ca. 1600-1679) Stabat mater uit Motetti a voce sola (1638) voor altus en basso continuo

Antonio Vivaldi Concerto in a op. 3/8 RV 522 voor twee violen, strijkers en basso continuo

Allegro – Larghetto – Allegro

TOELICHTING Het is een van de sterkste thema’s in de christelijke cultuur van de afgelopen tweeduizend jaar: het verdriet van Maria, de moeder van Jezus, die rouwt aan de voet van het kruis waaraan haar zoon hangt vastgenageld. Dit tafereel heeft een lang spoor getrokken door de westerse kunsten van de voorbije zeven eeuwen. Het bekendste klinkende werk met dit thema is het Stabat Mater van Giovanni Battista Pergolesi. Sinds de eerste uitvoeringen in 1736 tot op heden steekt het met kop en schouders uit boven alle andere toonzettingen. Die zegetocht heeft Pergolesi door zijn vroegtijdige dood in 1736 niet meer meegemaakt. Zijn Stabat Mater werd het meest gedrukte muziekwerk in de tweede helft van de achttiende eeuw. Pergolesi had de meest eenvoudige middelen gebruikt om diepe emotie en gevoelige expressie te bereiken. En hij deed dat zo goed, dat muzikale grootheden na hem zich er aan laafden, zoals Haydn in zijn Sieben letzten Worte en Mozart in zijn Requiem.

nog altijd gezongen op de derde zondag in september, de gedenkdag van de zeven smarten van Maria. Vanavond klinken twee Stabat Maters, een van de Venetiaan Antonio Vivaldi en een van de in Rome geboren en in Wenen actieve Giovanni Felice Sances. Ze worden afgewisseld door muziek die Vivaldi schreef ter begeleiding van meditaties bij het Heilig Graf, en door instrumentale muziek van zijn tijdgenoot Francesco Antonio Bonporti en de veel oudere Giovanni Battista Buonamente. Vivaldi’s beroemdheid Omstreeks 1710-1720 ging de naam van Antonio Vivaldi over de lippen van talloze muziekliefhebbers in Italië en de rest van Europa. Vivaldi had zijn reputatie vooral te danken aan zijn virtuoze vioolspel en de meeslepende sonates en concerten die hij uitvoerde met het orkest van weesmeisjes dat hij dirigeerde in Venetië. Vanuit deze oude handelsstad verspreidde zijn muziek zich als een olievlek over Europa en ontketende tot in

De prachtige tekst van het Stabat Mater – en haar eenvoudige middeleeuwse melodie – vloeide mogelijk uit de pen van de dertiendeeeuwse Italiaanse monnik Jacopone da Todi. Eeuwenlang hebben componisten Maria’s klaagzang getoonzet, van Josquin des Prez, Palestrina, Alessandro Scarlatti, Vivaldi en Pergolesi, tot Haydn, Schubert, Rossini, Verdi, Stanford, Diepenbrock en Szymanovski. In de katholieke kerk wordt het oude Stabat Mater 4

TOELICHTING

Noord-Duitsland een enorme ‘hype’ waarin ook componisten als Bach, Telemann en Händel werden meegezogen. Vivaldi’s vioolspel werd zelfs bij toeristen aangeprezen in een stadsgids uit 1713. Door de enthousiaste verhalen over dit vioolmirakel trokken uit heel Europa musici naar Venetië om les bij hem te nemen. En Vivaldi zelf bereisde half Europa om er zijn werken uit te voeren en uit te geven. Zo beroemd als hij was in zijn tijd, zo snel was hij na zijn dood vergeten. Maar sinds de herontdekking van zijn muziek in de jaren 20 weten we, dat de muziekgeschiedenis er zonder hem drastisch anders zou hebben uitgezien. Nu geldt hij als een van de invloedrijkste componisten van de vroege achttiende eeuw.

van de strijkersfamilie. De meeste van zijn ongeveer 500 concerten schreef hij voor het Santo Ospedale della Pietà in Venetië, een van de vier kloosters waar honderden Venetiaanse weesjongens en -meisjes werden ondergebracht. De jongens werden opgeleid tot schoenmaker, wever of steenhouwer zodat ze later in hun eigen onderhoud konden voorzien. Maar de meisjes en de in de Pietà woonachtige vrouwen wijden zich vrijwel volledig aan de muziek. Daardoor werd de Pietà, dankzij de concerten en liturgievieringen, een grote culturele attractie die tot ver buiten Venetië bekend was. De vanavond uitgevoerde Sinfonia in e RV 134 en het Concerto in a RV 522 zijn voorbeelden van muziek die onder leiding van Vivaldi in de Pietà geklonken heeft. Vivaldi en de kerkmuziek Dat Vivaldi, de componerende roodharige priester, ook kerkmuziek geschreven had bleef tot 1939 een van de best bewaarde geheimen uit de muziekhistorie. Toen dook de componist Alfredo Casella vanwege een Vivaldiherdenkingsweek in de Nationale Bibliotheek in Turijn het manuscript van het Gloria van Vivaldi op. Hoewel sinds de jaren 1950 ook vijftig andere vergeten partituren met Vivaldi’s kerkmuziek weer langzaam tot leven zijn gekomen, is zijn Gloria het bekendst gebleven. Vermoed wordt

Zo beroemd als Vivaldi tijdens zijn leven was, zo snel was hij na zijn dood vergeten Voor vrijwel alle destijds bestaande instrumenten heeft Vivaldi wel concerten geschreven, maar de meeste voor zijn eigen instrument, de viool, en voor de rest 5

college

dat Vivaldi de meeste van zijn kerkmuziek ook schreef voor zijn leerlingen van het weeshuis voor meisjes, het Ospedale della Pietà. Net als zijn indringende Stabat Mater, waarvoor hij alleen de eerste verzen van het oorspronkelijke gedicht gebruikte. Prachtige smartelijke lijnen ontmoeten elkaar in snijdende dissonanten en geven uitdrukking aan woorden van rouw en verdriet. Maar nergens laat het notenbeeld zich helemaal gaan in de tekening van leed en pijn, want steeds hervindt het zich in een mengeling van melancholie en waardigheid, zo eigen aan veel kerkmuziek.

In heel de katholieke wereld werd in de Goede Week, de week voor Pasen, gemediteerd over het graf van Christus. Dit naar het voorbeeld van de traditionele pelgrims die van heinde en verre naar Jeruzalem trokken om te bidden bij het Heilig Graf. Dit verhaal is vaker verwerkt tot oratoria en orkestwerken. Vivaldi wijdde twee kleinschalige werken aan het thema, respectievelijk de Sonata in Es ‘Al Santo Sepolcro’ (Bij het Heilig Graf), een werkje van een minuut of drie, en de gelijknamige Sinfonia in b, die zo’n vier minuten duurt. Voorloper Buonamente, Giovanni Battista Buonamente (1595–1642) was als zanger en violist verbonden aan het hof van de Gonzaga’s in zijn geboortestad Mantua waar destijds ook Claudio Monteverdi nog werkte. Door het huwelijk van prinses Eleonora met keizer Ferdinand II kwam Buonamente als keizerlijk kamermusicus in Wenen terecht en was hij ook bij de kroning van diens zoon Ferdinand III als koning van Bohemen in Praag. Later was Buonamente werkzaam als altzanger en violist in Bergamo. Zijn laatste post was die van kapelmeester in Assisi, de stad van Franciscus, de stichter van de Franciskaner orde waartoe ook Buonamente behoorde. Vanavond is aan de sonates van Buonamente te horen hoe de Italiaanse vioolmuziek klonk zo’n veertig jaar voordat Vivaldi geboren werd.

Sterk verschillend qua sfeer en inhoud is het strijdvaardige en virtuoze motet Invicti bellate. Het is een van de vele kerkelijke vocale werken uit Vivaldi’s pen, en niet gebonden aan een bepaald moment uit de kerkelijke kalender. Mottetto per ogni tempo, motet voor alle seizoenen wordt deze soort muziek genoemd. Zoals wel vaker bij Vivaldi klinkt in de tekst en de muziek een vurig engagement door dat zeker politiek geladen was, vanwege de dreiging die Venetië ondervond van de kant van het Ottomaanse Rijk. Hier niet het beeld van een Jezus die lijdt aan het kruis, en ook niet dat van een milde zalver. Nee, Jezus is hier de inspirator tot de strijd, de onoverwinnelijke vechter, zoals het in de titel heet. 6

Bonporti, in de schaduw van Vivaldi Net als Vivaldi was ook zijn iets oudere tijdgenoot Francesco Antonio Bonporti een componerende priester. Men vermoed dat hij ergens na 1690 bij Arcangelo Corelli in Rome studeerde. Het grootste deel van zijn behoorlijk geïsoleerde leven bracht hij door in zijn NoordItaliaanse geboorteplaats Trente. Terwijl Vivaldi met veel succes zijn best deed om zijn muziek uitgegeven te krijgen, bleef Bonporti zelfs al tijdens zijn leven in de schaduw. Aan de kwaliteit van muziek lag dat zeker niet, weten we nu die weer mondjesmaat boven water komt en wordt uitgevoerd. In 1911 toonde musicoloog Werner Wolffheim aan dat vier werken die eerder werden toegeschreven aan Johann Sebastian Bach in feite van Bonporti zijn. Bach zelf maakte kopieën van enkele Invenzioni uit Bonporti’s Opus 10, en gebruikte later dezelfde term voor zijn eigen twee- en driestemmige Inventionen. Eigen aan Bonporti’s stijl zijn prachtig vloeiende melodieën met verrassende wendingen, mooie retorische pauzes en kleurrijke contrasten.

stof, omdat de heersers het als hun persoonlijke eigendom beschouwden en de muziek niet in druk verscheen. Inmiddels is die schatkist op een kier gezet en zijn de juwelen van de in Wenen werkzame Italianen Bertali, Sances en Ziani weer mondjesmaat te beluisteren. Hoogst expressief is de van chromatiek en schrijnende harmonieën doortrokken schildering van het verdriet van Maria aan de voet van het kruis van de in Rome geboren Giovanni Felice Sances. Zijn Stabat Mater is een twaalf minuten durend meesterwerk van barokke droefenis.

Stabat Mater van Sances Ook in het keizerlijk Wenen van de zeventiende en achttiende eeuw zwaaiden diverse Italianen als componisten en kapelmeesters de scepter. Maar het weelderige kerkmuziekrepertoire van de Habsburgse keizers bleef lange tijd onder het 7

liedteksten Antonio Vivaldi Stabat Mater Stabat Mater dolorosa Juxta crucem lacrimosa Dum pendebat Filius.

Naast het kruis met wenende ogen Stond de Moeder droefgebogen, Waar haar Zoon te lijden hing.

Cujus animam gementem, Contristantem et dolentem, Pertansivit gladius.

Ach, hoe haar door ’t zuchtend harte Medelijdend met zijn smarte ’t Zwaard van droefheid henenging.

O quam tristis et afflicta Fuit illa benedicta Mater Unigeniti.

O, hoe weende in pijn en rouwe Die gebenedijde Vrouwe, Moeder van Gods enige Zoon!

Quae moerebat et dolebat Et tremebat cum videbat Nati poenas inclyti.

Ach hoe treurde en hoe streed zij, Ach wat moederangsten leed zij, Ziende Hem ten spot en hoon.

Quis est homo, qui non fleret Quis Christi Matrem si videret In tanto supplicio?

Wie, die zonder mederouwen Christi Moeder kan aanschouwen In zo wrede foltering?

Quis non posset contristari Piam Matrem contemplari Dolentem cum Filio?

Wie wil niet in droevig wenen Met Maria zich verenen, Lijdend met haar Lieveling?

Pro peccatis suae gentis Vidit Jesum in tormentis Et flagellis subditum.

Voor de zonden van de zijnen Zag zij Jezus zó in pijnen En door gesels wreed gewond. 8

liedteksten

Vidit suum dulcem Natum Morientem desolatum Dum emisit spiritum.

Gans alleen zag zij Hem lijden Troosteloos de doodsstrijd strijden In Zijn laatste stervensstond.

Eja Mater fons amoris, Me sentire vim doloris, Fac ut tecum lugeam.

Geef, O Moeder, bron van liefde, Dat ik voele, wat U griefde, Dat ik met U medeklaag.

Fac ut ardeat cor meum In amando Christum Deum, Ut sibi complaceam.

Dat mijn hart ontgloei van binnen In mijn Heer en God te minnen, Dat ik Hem alleen behaag.

Tui nati vulnerati, Tam dignati pro me pati, Poenas mecum divide.

’k Zie Uw Zoon bedekt met wonden Talloos om mijn vele zonden, Laat mij delen in Zijn smart.

Virgo virginum praeclara, Mihi jam non sis amara: Fac me tecum plangere.

Maagd der maagden, uitverkoren, Wil mij in Uw goedheid horen, Laat mij wenend bij U zijn.

Fac, ut portem Christi mortem, Passionis ejus sortem Et plagas recolere.

Laat mij Christus’ doodsangst proeven, Om Zijn lijden mij bedroeven, Stil herdenkend al Zijn pijn.

Inflammatus et accensus Per te, Virgo, sim defensus In die judicii.

Van het vuur en ’t eeuwig lijden Wil, O Maagd, mij toch bevrijden Als ik staan zal voor Zijn troon.

Fac me cruce custodiri, Morte Christi praemuniri Confoveri gratia.

Laat het kruis mij bewaken, De dood van Christus mij beschermen Gezegend door zijn genade.

Quando corpus morietur Fac ut animae donetur Paradisi gloria.

Als mijn lichaam weg zal sterven Doe mijn ziele dan verwerven, ’t Glorievolle Paradijs.

Amen. Vertaling: Hélène Nolthenius

liedteksten

Antonio Vivaldi Invicti Bellate Aria da capo - Presto Invicti bellate, intrat diem squalida nox.

Ongeslagen vechter, treed de stormachtige nacht binnen.

Recitativo Fortes estote in bello. Nec difficilis est tiranni fuga Vos caelestis invitat tubae clangor ad arma

Summus omnipotens dal signa ductor. Sub tanto duce certa vestra victoria Certo triumph vestro et vestra Gloria.

Wees moedig in oorlogstijd Het is zwaar de tiran te ontvluchten U heeft de hemelse trompetten uitgenodigd het â&#x20AC;&#x2DC;ten strijdeâ&#x20AC;&#x2122; te laten horen Aanschouw de bewonderde kruizen, vaandels en normen Die ons leiden naar de hoogste Almachtige Door de zekerheid van uw overwinning, zullen we zegevieren te uwer glorie.

Aria da capo - Larghetto Dux aeterne Jesu care, si per te gaudet certare da vigorem cordi meo.

Dierbare Jezus, onze eeuwige leider, als het u belieft, maak mijn hart sterker.

Ecce adorata cruces vexilla

En de heilige vlam werd ontstoken en de ziel werd gevuld met liefde Om ons te verdedigen tegen het kwaad van onze ongeslagen vijand.

Et accensum (assensum) sacro ardore Et defensum almo amore Noceat hosti invicte reo.

Alleluia

liedteksten

Giovanni Felice Sances Stabat Mater Stabat Mater dolorosa Juxta crucem lacrimosa Dum pendebat Filius.