za 9 mei 2015 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15 uur
signum Quartett Een carrousel van stijlen
PROGRAMMA
za 9 mei 2015 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15-22.00 uur DUUR: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Signum Quartett
Een carrousel van stijlen Kerstin Dill viool Annette Walther viool Xandi van Dijk altviool Thomas Schmitz cello
Tekst toelichting Paul Janssen
Alban Berg (1885-1935) Strijkkwartet op. 3 (1909-1910) Langsam Mäßige viertel
voorprogramma
Thomas Adès (1971) Arcadiana op. 12 (1994) Venezia notturno Das klinget so herrlich, das klinget so schon Auf dem Wasser zu singen Et… (tango mortale) L’Embarquement O Albion Lethe
Dostojevski Kwartet
PAUZE Igor Stravinsky (1882-1971) Trois pièces pour quatuor à cordes (1914, rev. 1918) Danse Excentrique Cantique Alfred Schnittke (1934-1998) Strijkkwartet nr. 3 (1983) Andante Agitato Pesante
entreehal / 19.45-19.55 uur
Charlotte Basalo Vázquez viool Julia Kleinsmann viool Lisa Eggen altviool Emma Kroon cello Antonín Dvorák ˇ (1841-1904) Uit Strijkkwartet no.12 in F op. 96 ‘Amerikaans’ (1893) II. Lento IV. Finale: Vivace ma non troppo
TOELICHTING Het repertoire voor strijkkwartet vormt sinds de klassieke tijd van Haydn, Mozart en Beethoven in het klein een indicatie voor de ontwikkelingen in de muziekgeschiedenis, ook in de twintigste eeuw. Aan het begin van de twintigste eeuw explodeert de tot grote romantische proporties opgeblazen muziek die nog gebruik maakt van de klassieke tonaliteit en zoeken veel componisten nieuwe mogelijkheden. Alban Berg onderzocht in het kielzog van Arnold Schönberg de atonaliteit en Igor Stravinsky ging in de eerste decennia van de twintigste eeuw te rade bij de authentieke Russische volksmuziek. Ook sinds de jaren zeventig bracht de twintigste eeuw een veelheid aan stijlen. Na het strenge naoorlogse serialisme, dat in de kern de band met de traditie zoveel mogelijk verwierp, gingen vooral Oost-Europese componisten weer op zoek naar die traditie, naar warmte, naar direct communicerende muziek.
Thomas Adès dat er echt wel constanten in de muziekhistorie zijn en blijven, zeker op een van het vasteland afgesneden koninkrijk als GrootBrittannië. Zijn Arcadiana voor strijkkwartet is bovenal op en top Engels.
Aan het begin van de twintigste eeuw zoeken veel componisten naar nieuwe mogelijkheden. De Rus Alfred Schnittke deed dat door in zijn zogenaamde poylstilisme alle stijlen op een hoop te gooien en alles langs te laten komen wat hij maar gebruiken kon. En aan het einde van de twintigste eeuw bewees de Engelse componist 4
TOELICHTING
Alban Berg
paar herkenbare motieven bouwt Berg in dit strijkkwartet een broeiend emotioneel discours op dat de romantiek en de toekomst met elkaar op één lijn brengt.
Strijkkwartet op. 3 Alban Berg schreef zijn Strijkkwartet op. 3 in 1909-1910 als een soort testcase, om te bewijzen dat hij op eigen benen kon staan.
Thomas Adès Arcadiana
Hij studeerde met Anton Webern bij Arnold Schönberg en schreef in de jaren 1904-1909 zijn Pianosonate op. 1 en de Vier liederen op. 2 onder het toeziend oog van zijn mentor. Met zijn strijkkwartet demonstreerde Berg dat hij ‘geen leerling meer was maar een collega’, aldus Schönberg.
Hoewel het strijkkwartet Arcadiana dat Thomas Adès in 1994 voor het Endellion Quartet schreef in vele opzichten op en tot Engels klinkt – het kwartet ging tenslotte in première tijdens het Elgar Festival in Cambridge – is het voor hetzelfde geld een mooie opmaat voor of, in chronologisch opzicht, een navolger van het Derde strijkkwartet van Alfred Schnittke.
Berg knoopt in dit tweedelige werk aan bij de laatromantische stijl van onder anderen Bruckner en Mahler, maar gaat onder invloed van Schönberg zoveel verder in zijn taal dat er nauwelijks meer een tooncentrum te herkennen is. Dat de twee delen toch uitermate coherent overkomen is allereerst te danken aan de vorm die in de verte iets weg heeft van de klassieke sonatevorm en het rondo, en in de tweede plaats aan het gebruik van het muzikale materiaal. Onder invloed van de toen net opkomende natuurkundige atoomtheorie kreeg ook in de muziek het idee dat men een werk op kon bouwen door uit te gaan van een paar kleine cellen, motieven, steeds meer vorm. Met een
Ook Adès laat in zekere zin een caleidoscopische blik op de muziekgeschiedenis los en mengt allerhande stijlen en vormen met elkaar, ook al houdt hij alles bij elkaar door zijn eigen signatuur. Arcadiana bestaat uit zeven delen die alle verwijzen naar verdwenen of verdwijnende idyllische plekken. De oneven delen hebben daarbij met water te maken, de even delen refereren aan landelijke sferen. Zo verwijst het eerste deel naar de Venetiaanse gondelliederen, 5
TOELICHTING
het derde deel haalt zijn inspiratie uit de figuratie van Schuberts bekende lied Auf dem Wasser zu singen, het vijfde deel heeft alles te maken met het schilderij L’Embarquement pour Cythère van Watteau, al is muzikaal beschouwd ook Couperin niet ver weg. Het laatste deel is een prachtige ode aan de Lethe, de Rivier der Vergetelheid in het dodenrijk. De even delen refereren respectievelijk aan het koninkrijk van de nacht (Mozarts koningin van de nacht is hier de inspiratie), de schilderijen Et in Arcadia ego van Nicolas Poussin en de wereld van Elgar, in het bijzonder zijn Nimrod uit de Enigma Variaties.
orkestreerde en uitbreidde tot de Quatre études pour orchestre kregen de delen de titels Danse, Excentrique en Cantique. Inhoudelijk deed Stravinsky er alles aan om niet in de traditie van het strijkkwartet te stappen. De Engelse auteur Paul Griffiths meende dat Stravinsky ‘voor de eerste keer in de historie geen strijkkwartet had geschreven, maar een serie stukken die gespeeld worden op vier strijkinstrumenten.’ Er zit wat in, want de textuur van de drie stukken kent geen eerdere voorbeelden in de strijkkwartetliteratuur. In het ultrakorte en folkloristische eerste deel hebben alle vier de instrumenten een eigen partij die ze spelen alsof de anderen niet bestaan. Excentrique maakt zeer vooruitstrevend gebruik van alle mogelijke instrumentale kleuren en Cantique is een bleek en dissonant koraal, zoals de componist later bijvoorbeeld in de Symphonies d’instruments à vent zou schrijven.
Igor Stravinsky
Trois pièces pour quatuor à cordes Igor Stravinsky waagde zich in 1914 voor het eerst aan het medium strijkkwartet met zijn Trois pièces. De drie stukken dragen in elke noot de sfeer van de jonge Stravinsky van Petroesjka en de Sacre du printemps. Het is de vroege Stravinsky terug gebracht tot de essentie van vier strijkers.
Alfred Schnittke Strijkkwartet nr. 3
Wie wil weten wat polystilisme, zoals het werk van de Rus Alfred Schnittke vaak omschreven wordt, kan betekenen hoeft slechts te luisteren naar het begin van het Derde strijkkwartet uit 1983.
De Trois pièces waren in eerste instantie bedoeld als een studie en de werken werden oorspronkelijk ook zonder titels gepubliceerd. Pas toen Stravinsky de stukken in 1929 6
TOELICHTING
Schijnbaar achteloos zet de componist in de eerste acht maten een citaat uit Stabat Mater van Orlando di Lasso, het thema van Beethovens Grosse Fuge en Sjostakovitsj’muzikale handtekening DSCH – de initialen van zijn naam aangeduid met de noten D-Es-C-H (de Duitse benaming voor B) – naast elkaar. Een achtbaan door de muziekgeschiedenis die minder toevallig is dan het lijkt. Niet alleen laat Schnittke op de schouders van Lasso twee componisten die van grote betekenis zijn geweest voor het strijkkwartet passeren, ook is het thema van Beethovens werk nauw verbonden met het DSCH-motief van Sjostakovitsj, dat weer een belangrijke bouwsteen voor dit Derde kwartet vormt. Ondertussen verwijst Schnittke in de drie naadloos in elkaar overgaande delen ook naar diverse historische vormen en de historie van het strijkkwartet, en komen in stilistisch opzicht zowel Haydn en Beethoven als Alban Berg en Béla Bartók langs. Daarbij zijn het eerste en derde deel een soort spiegels van elkaar. Het eerste snel en vol meerstemmige structuren, het derde langzaam en gedragen maar wel gebaseerd op hetzelfde materiaal. Het thema van Lasso keert in alle delen regelmatig terug als een soort herinnering aan waar we muzikaal vandaan komen. Het maakt dit Derde strijkkwartet even bijzonder als navolgbaar. 7
BIOGRAFIEËN
Alban Berg
Van deze drie componisten bleek Berg uiteindelijk de componist die de nieuw ontwikkelde mogelijkheden het meest toepaste vanuit het gedachtegoed van de late negentiende eeuw. Het leidde tot een zeer persoonlijke en dramatische taal die Berg met terugwerkende kracht verhief tot een van de sleutelfiguren op de drempel van de twintigsteeeuwse muziekgeschiedenis. En dat niet alleen. Want werken als het Vioolconcert, de opera Wozzeck en de Lyrische Suite vinden tot op de dag van vandaag hun weg steeds makkelijker naar het publiek.
De Oostenrijkse componist Alban Berg (1885-1935) was net als Anton Webern een leerling van Arnold Schönberg. Samen met Schönberg en Webern vormde hij het boegbeeld van de Tweede Weense School, de componisten die de tonaliteit achter zich lieten ten gunste van de door Schönberg ontwikkelde dodecafonie.
Thomas Adès
foto: Brian Voice
COMPONISTEN
Thomas Adès (1971) werd geboren in Londen en studeerde piano en compositie aan de Guildhall School of Music and Drama. Ook ontwikkelde hij zich als dirigent. In 1990 meldde hij zich aan het front van de destijds jongste generatie componisten toen zijn Kamersymfonie met veel succes werd uitgevoerd door de BBC Philharmonic
8
biografie
en Ensemble Modern. Ook zijn eerste opera, Powder her Face uit 1995, was meteen een groot succes. Sindsdien heeft zich in de hoedanigheid van componist, pianist en dirigent ontwikkeld tot een van de toonaangevende musici van deze tijd. Niet alleen zijn composities ook zijn werk als dirigent krijgen wereldwijd aandacht. Zo dirigeerde hij in 2004 bij de Metropolitan Opera de première van zijn opera The Tempest. Adès was van 1999 tot 2008 artistiek leider van het Aldeburgh Festival.
Igor Stravinsky
Igor Stravinsky (1882-1971) wordt beschouwd als een van de meest invloedrijke componisten van de twintigste eeuw. Hij werd in Rusland opgeleid door Nicolai Rimsky-Korsakov en zijn eerste werken klinken in de geest van zijn leermeester. Met revolutionaire partituren voor Les Ballets Russes zoals Petroesjka en Sacre du printemps sloeg Stravinsky 9
onder invloed van de Russische volksmuziek nieuwe wegen in. Na de jaren twintig werd zijn werk soberder met onder andere de opera Oedipus Rex en de Psalmensymfonie en na de jaren vijftig hield hij zich onder andere in de Requiem Canticles bezig met twaalftoonstechnieken. De Russische volksmuziek en de ritmische energie blijven de constante factoren in zijn werk.
biografie
Alfred Schnittke
onbevredigend en zocht hij zijn eigen weg door de muziekgeschiedenis. Zijn al dan niet parodistische gebruik van verschillende stijlen en vormen leidde tot het polystilisme. Hij groeide daarmee uit tot een van de meest gespeelde componisten van de twintigste eeuw.
Alfred Schnittke (1934-1998) was de zoon van een DuitsJoodse vader en een VolgaDuitse moeder. Hij begon zijn muzikale opleiding in Wenen, maar zette deze na drie jaar voort aan het Conservatorium in Moskou waar hij later ook les gaf. Schnittkes vroege composities zijn sterk be誰nvloed door het naoorlogse serialisme. Al snel vond hij deze stijl 10
biografie
UITVOERENDEN Signum Quartet Het Signum Quartet werd in 1994 opgericht in Keulen door cellist Thomas Schmitz en de violiste Annette Walther. Een intensieve studie volgde met onder andere het Alban Berg Kwartet, het Artemis Kwartet en het Melos Kwartet.
Ook ging het viertal in de leer bij onder anderen György Kurtág, Alfred Brendel en Jörg Widmann. Het kwartet viel al snel in de prijzen en nam van 2009 tot 2012 deel aan het stART Programme Bayer Kultur. Ook was het kwartet van 2011 tot 2013 een van de BBC New Generation Artists. Het kwartet treedt inmiddels wereldwijd op in alle belangrijke concertzalen en viel vorig jaar nog in de 11
prijzen bij de International Classical Music Awards. De nieuwe cd soundescapes met werk van Ravel, Debussy en Thomas Adès gooit hoge ogen in de internationale pers. Thomas Adès over de opname van Arcadiana: 'It is a thrill to have this magnificent recording. Bravo and many thanks to the Signum Quartet!'
biografie
Dostojevski Kwartet
Het Dostojevski Kwartet werd in oktober 2014 opgericht. De jonge musici hebben elkaar op het conservatorium leren kennen en zitten allen in de bacheloropleiding van het Conservatorium van Amsterdam.
Christina Concours. Als jong kwartet vinden zij het extra belangrijk om andere jonge mensen te betrekken bij klassieke muziek. Om deze reden verzorgt het strijkkwartet veel educatieve concerten. Lisa en Julia spelen beiden op een instrument ter beschikking gesteld door het Nationaal Muziekinstrumenten Fonds.
Het strijkkwartet ontving lessen van onder anderen Dmitri Ferschtman, Kees Koelmans, Michel Dispa en Marc Danel (primarius van het Danel Quartet). Met veel succes deden de leden solo mee aan concoursen en zijn allen afzonderlijk prijswinnaars van het toonaangevende Prinses 12
seizoen 2015-2016 serie strijkkwartetten Special: De strijkkwartetten van Sjostakovitsj
In deze serie hoort u kamermuziek in de meest pure, intense vorm. De internationale top van het genre komt naar het Muziekgebouw met avontuurlijke en spraakmakende programma’s. Klassieke topstukken in zinvolle combinatie met prachtige hedendaagse werken. En: het Brodsky Quartet speelt in één lang weekend alle vijftien strijkkwartetten van Sjostakovitsj.
vr 4 mrt 2016 Brodsky Quartet Pakkend en schokkend za 5 mrt 2016 Brodsky Quartet Klinkende autobiografie za 5 mrt 2016 Brodsky Quartet Hoogst persoonlijk manifest
za 19 sep 2015 Quatuor Ebène Uitersten verenigd
zo 6 mrt 2016 Brodsky Quartet Eerbetoon in vier kwartetten
vr 27 nov 2015 Pavel Haas Quartet Tsjechische strijkkwartettraditie
zo 6 mrt 2016 Brodsky Quartet Indringend requiem
za 23 jan 2016 Quatuor Diotima + Christian Poltéra Nieuw licht op Schuberts Strijkkwintet
za 14 mei / 20.15 uur Jerusalem Quartet Baanbrekende strijkkwartetten
13
VERWACHT
Mei
zo 17 mei
Za 23 + zo 24 mei
Kindermiddag
Haydn Weekend
di 12 mei / 12.30 uur
Lunchconcert Ism Conservatorium van Amsterdam
13.30 uur
20.15 uur
Enkele reis Mars (6+) Calefax
Orkest van de 18e Eeuw Haydn Weekend 1
di 12 mei / 20.15 uur
13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal
zo 24 mei / 14.30 uur
Van Swieten Society De romantiek begint bij Beethoven
Sarah Jeffery, Nadja Spooren, Silvia Bennett Uit logeren (2-4 jaar)
Orkest van de 18e Eeuw Haydn Weekend 2
wo 13 mei / 19.00 uur college
14.30 uur / Bimhuis
+ 20.15 uur concert
The Ex (10+)
zo 24 mei / 20.15 uur
Jordi Savall + Xavier Diaz-Latorre Spaanse improvisaties + college Columbus
Orkest van de 18e Eeuw Die Schรถpfung van Haydn
ma 18 mei / 20.30 uur / Kleine Zaal
Gabi The Rest Is Noise
do 14 mei / 20.15 uur
wo 20 mei / 20.15 uur
De Nederlandse Bachvereniging Actus Tragicus
Calefax Tonale spelletjes
wo 27 mei / 20.30 uur / Kleine Zaal
Hailu Mergia The Rest Is Noise do 28 mei / 20.15 uur
Love Fail Anonymous 4
do 21 mei / 20.15 uur vr 15mei / 20.15 uur
Zapp4 + Spinvis Hotel Atlantic
Cappella Amsterdam Ton de Leeuw in het Frans vr 22 mei / 20.15 uur
za 16 mei / 20.15 uur
Alexander Melnikov Skrjabin en Feldman
vr 29 mei / 20.15 uur
Johannes Moser + Andrei Korobeinikov Cellojuwelen
Winnaarsconcert Oskar Back Vioolconcours, Nationaal Cello Concours en YPF Piano Competition
14
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.