za 16 mei 2015 serie piano Grote Zaal / 20.15 uur
Alexander Melnikov Skrjabin en Feldman
PROGRAMMA
za 16 mei 2015 serie piano Grote Zaal / 20.15-±23.00 uur DUUR: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 90 minuten na de pauze
Alexander Melnikov Skrjabin en Feldman
Alexander Melnikov piano Aleksandr Skrjabin (1872-1915) Sonate nr. 2 in gis op. 19 (1898) Andante Presto Sonate nr. 3 in fis op. 23 (1897-1898) Drammàtico Allegretto Andante Presto con fuoco Sonate nr. 9 op. 68 ‘Zwarte Mis’ (1912-1913) PAUZE Morton Feldman (1926-1987) Triadic memories (1983)
Tekst toelichting: Paul Janssen
TOELICHTING
De Russische componist Aleksandr Skrjabin en de Amerikaan Morton Feldman lijken voor iemand die hun muziek vluchtig beluistert van andere planeten te komen. Toch zijn er grote parallellen en is de invloed van Skrjabin op Feldman groot volgens de Russische pianist Alexander Melnikov. Melnikov is er zelfs van overtuigd dat ‘Feldmans muzikale taal een directe voortzetting is van die van Skrjabin’. Misschien is dat een al te boude bewering, maar het is een feit dat Morton Feldmans eerste werken die hij als jonge pianostudent schreef, tot stand kwamen onder invloed van de sonates en preludes van Skrjabin waar Feldman goed bekend mee was.
Feldman zocht na zijn ontmoeting met de componist John Cage in feite ook naar die mystieke ervaring, naar een vorm van ‘bevroren beweging’, het ‘moment gevangen in de eeuwigheid’. Hij ging daarbij net als Skrjabin in zijn latere werken vooral intuïtief te werk en kwam zonder enig compositiesysteem tot werken die vaak opvielen door hun extreme lengte zoals het vier uur durende For Philip Guston en het ruim zes uur durende Tweede Strijkkwartet. Zowel Skrjabin als Feldman leken in hun tijd eenlingen, maar zoals Skrjabin pas rond het midden van de twintigste eeuw door Feldman werd opgepakt, is Feldman nu van grote invloed op een hele generatie componisten.
Zowel Skrjabin als Feldman waren op zoek naar de mystieke ervaring En er zit ook wel wat in de vergelijking van deze twee eenlingen uit de twintigste-eeuwse muziekgeschiedenis. Skrjabin begon weliswaar als een componist in de lijn van Frédéric Chopin, wat nog goed hoorbaar is in zijn Tweede Sonate, maar ontwikkelde zich daarna tot een visionair die streefde naar een immens ‘Gesamtkunstwerk’ waarbinnen het vooral ging om de mystieke ervaring van het moment. 3
TOELICHTING
Aleksandr Skrjabin
sonate. Het eerste deel vertegenwoordigt een nachtelijke zee en het maanlicht dat reflecteert – Beethovens Monscheinsonate is niet ver weg – en het tweede deel brengt diezelfde oceaan in stormachtig weer tot leven.
Sonates nr. 2, nr. 3 en nr. 9
Aleksandr Skrjabin schreef tien pianosonates die zijn compositorische ontwikkeling uitstekend in kaart brengen. De eerste vier sonates zijn werken die de romantiek van Chopin als vertrekpunt hebben. Vanaf de vijfde sonate, geschreven in 1907 in de tijd dat hij ook bezig was met Le Poème de l’extase, slaat hij esoterischere wegen in.
Sonate nr. 3 In de Derde pianosonate is naast Chopin de Beethoven van de klassieke vierdelige sonates aanwezig. Skrjabin schreef het werk tussen 1897 en 1898, kort na zijn huwelijk met de jonge pianiste Vera Ivanovna Isaakovich en zijn vertrek naar Parijs. Hoewel in de noten de romantiek nog hoogtij viert, geeft Skrjabin in het programma dat hij later aan de sonate toevoegde al blijk van een belangstelling die verder gaat dan louter de noten. Hij gaf de sonate de subtitel Toestanden van de ziel mee. Het eerste deel staat voor de vrije ziel die in een ‘draaikolk van lijden en strijd’ terechtkomt. Het tweede deel vertegenwoordigt de ziel die moe van de strijd wil vergeten, maar die onder het masker van de luchtige ritmes rusteloos gloeit. Het derde deel is een reflectie van zorg, maar ook van ‘vage verlangens en delicate dromen’ en het laatste deel is de angstige stem van de creatieve mens die op probeert te staan, maar nog te weinig kracht heeft en weer terug valt in een ‘staat van niet-zijn’. Skrjabin vatte deze strijd in een cyclische structuur waarbij elementen uit het eerste en derde deel uiteindelijk in de finale weer terugkeren.
In deze vijfde sonate speelt voor het eerst zijn zogenaamde mystiek akkoord een rol, een akkoord dat niet verwijst naar een bepaalde toonsoort en dat in veel latere werken van de componist de bron van de voornaamste melodische en harmonische beweging is. Het akkoord is opgebouwd uit een grondtoon en oneven boventonen gerangschikt in kwarten. Op de grondtoon C wordt het akkoord bijvoorbeeld C-Fis-Bes-E-A-D. Voor Skrjabin reflecteerde het akkoord de mystieke elementen van de theosofie waar hij bijzonder in geïnteresseerd was. Sonate nr. 2 In de Tweede pianosonate is nog geen spoor te vinden van deze latere ontwikkeling. Skrjabin werkte vijf jaar aan de sonate en publiceerde het werk in 1898. Het werk in twee delen is duidelijk geïnspireerd op de lyriek van Chopin en is een van Skrjabins meest direct aansprekende werken. Het eerste deel, Andante, bestaat uit een introductie en twee melodische secties die na een climax gevarieerd terugkeren. Het tweede deel, Presto, is een duivels soort etude die in contrast met het eerste deel razendsnel voort dendert. Skrjabin had een soort natuurschildering voor ogen met deze
Sonate nr. 9 In verhouding tot de Tweede en Derde sonate is Sonate nr. 9 met de ondertitel Zwarte mis een heel ander verhaal. Het werk, geschreven in de jaren 1912-1913, is eendelig en vrij atonaal. De sonate reflecteert in alles de instabiliteit en 4
toelichting
rusteloosheid van de Russische politieke situatie rond 1917. En als er dan een gevoeliger thema opduikt – alsof de lokroep van een Sirene klinkt – blijkt ook dat later in een marsachtige sectie (alla marcia) een duivelse kant te hebben. Skrjabin noemde de sonate een ‘nachtmerrieachtige visie op goddeloosheid die spuugt op alles wat heilig is’. Na deze inktzwarte sonate wilde hij met zijn omvangrijke Mysterium de mens de weg wijzen naar een vorm van ‘bevrijding’. Zover kwam het niet. Toen Skrjabin in 1915 stierf aan een bloedvergiftiging was Mysterium slechts een stapel schetsen en ideeën.
over de negatieve reactie van het publiek was als Feldman. Ze werden goede vrienden en geestgenoten.
Misschien dat Morton Feldmans Triadic Memories, zijn langste werk voor piano solo, na Skrjabins Negende sonate als een vorm van ‘bevrijding’ kan gelden. Het is immers een werk dat slechts twee keuzes biedt: er in opgaan of de oren sluiten.
Via Cage kwam Feldman in aanraking met andere experimentele geesten als de beeldende kunstenaars Jackson Pollock, Mark Rothko en Philip Guston en de auteur Samuel Beckett. Door Cage werd Feldman geïnspireerd om muziek te schrijven die geen enkele relatie had met welk muzikaal systeem of welke traditie ook. In zijn vroege werken speelt het toeval een grote rol en ook vormen van herhaling zoals in Structures voor strijkkwartet uit 1951. Hoewel Feldman om die reden vaak als ‘minimalist’ is omschreven heeft zijn werk niets te maken met de minimal music van Steve Reich, Philip Glass en consorten. In de jaren tachtig werden zijn werken steeds langer en verstilder zoals Violin and String Quartet (1985), For Philip Guston (1984) en in meest extreme vorm het Tweede strijkkwartet. In al deze werken is de dynamiek vaak zacht tot heel zacht, omdat ‘zachte geluiden de enige zijn die mij interesseren’ aldus de componist.
Wie erin opgaat, maakt een fascinerende reis door de denkwereld van de componist en raakt verzeild in klankstructuren die traag voortgaan, geen enkele relatie hebben met bekende toonsystemen en uiteindelijk toch compleet logisch en vanzelfsprekend aanvoelen. Feldman, een leerling van Wallingford Riegger en Stefan Wolpe, de eerste Amerikaanse aanhangers van de weg van Arnold Schönberg, werd definitief op het spoor van zijn uiteindelijke muzikale taal gezet nadat hij een uitvoering van Weberns Symfonie op. 21 hoorde. In de concertzaal ontmoette hij John Cage die even verbolgen
In deze werken zoekt hij als het ware naar een ‘nieuw luisterbegin’, een tabula rasa. ‘Hebben we iets in de muziek dat alles uitveegt? Dat alles opschoont?’ vroeg Feldman zich in 1982 tijdens een lezing af. Triadic Memories uit 1983 is een poging deze vraag te beantwoorden. Feldman speelt een spel met terugkerende thema’s en akkoorden, waarmee hij ‘de desoriëntatie van de herinnering’ probeert te ‘formaliseren’. Het levert ruim negentig minuten lang een betoverende klankwereld op van in elkaar hakende patronen die uiteindelijk allemaal voortkomen uit de ‘tonale’ suggesties die de openingsmaten in zich dragen.
Morton Feldman Triadic memories
5
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Aleksandr Skrjabin
De Russische componist en pianist Aleksandr Skrjabin (1872-1915) werd geboren in een aristocratische familie. Al op vijfjarige leeftijd bleek hij een groot muzikaal talent te hebben, ook al kreeg hij pas vanaf zijn elfde serieus pianoles.
niet toegelaten tot het compositie-examen en verliet hij het conservatorium zonder diploma. Hij bouwde een goede praktijk op als componist en concertpianist. Hij was van 1892 tot 1902 pianodocent aan het Conservatorium van Moskou en leefde daarna als freelancecomponist en -pianist. Zijn composities lagen in eerste instantie in de lijn van Chopin, maar in het eerste decennium van de twintigste eeuw raakte hij in de ban van het mystieke gedachtengoed. Zijn composities werden atonaler en mysterieuzer. Zijn ‘Gesamtkunstwerk’ Mysterium moest de kroon op zijn werk worden; door zijn dood door een bloedvergiftiging bleef het onvoltooid.
Hij studeerde piano en compositie aan het Conservatorium van Moskou. Toen hij in 1892 zou afstuderen werd hij door een conflict 6
biografie
Morton Feldman
toevalsmuziek, grafische partituren en meer. Feldman, leerling van Wallingford Riegger en Stefan Wolpe, voegde daar een vrije ritmiek, statische en fluisterzachte lijnen en in de laatste jaren van zijn leven werken van extreme lengte aan toe. Hij gaf jarenlang compositieles aan de University in Buffalo.
De Amerikaanse componist Morton Feldman (1926-1987), kind van Russisch-joodse immigranten, groeide uit tot een van de belangrijkste en meest vooruitstrevende componisten van zijn tijd. Samen met onder anderen John Cage, Christian Wolff en Earle Brown gaf hij de New Yorkse School van componisten een stem. Deze componisten boden een alternatief voor het academisme dat in de jaren vijftig en zestig heerste in de Verenigde Staten en kwamen met innovaties als 7
biografie
UITVOERENDEN Alexander Melnikov Piano
Melnikov zette zijn opleiding voort aan het Tsjaikovski Conservatorium en bij onder anderen Eliso Virsaladze en Andreas Staier, bij wie hij zich bekwaamde in de historische uitvoeringspraktijk. Sinds 2002 geeft Melnikov zelf les aan het Northern Royal College of Music in Manchester. Al tijdens zijn studie won hij diverse concoursen en trad hij regelmatig op. Hij ontwikkelde zich tot een eigenzinnig solist en een gewaardeerd kamermusicus. Zijn discografie met onder andere de veelgeprezen opname van alle 24 Preludes en Fuga’s van Sjostakovitsj kreeg diverse
foto: Martin Lengemann
De Russische pianist Alexander Melnikov (1973) begon zijn studie op zesjarige leeftijd aan de Centrale Muziekschool van Moskou. Hier trok hij ook de aandacht van de grote pianist Svjatoslav Richter die de jonge Melnikov uitnodigde op te treden op zijn festivals in Rusland en Frankrijk.
onderscheidingen. In seizoen 2013-2014 was Alexander Melnikov artist in residence van Muziekgebouw aan ‘t IJ.
8
seizoen 2015-2016 serie piano
Uit de overvloed aan schitterende muziek voor piano maakt het Muziekgebouw een gedurfde keuze. Daaronder grote klassiekers zoals Bachs fenomenale Goldbergvariaties en Beethovens hartstochtelijke Appassionata sonate. Maar ook de spirituele muziek van Erik Satie of de avant-garde van Stockhausen. Hoogtepunten: twee recitals door artist-in-residence Marc-André Hamelin én alle negen sonates van Prokofjev door de Fin Olli Mustonen. vr 18 sep 2015 Barry Douglas Brahms en Schubert
wo 2 mrt 2016 Marc-André Hamelin Pianist en componist
wo 28 okt 2015 Reinbert de Leeuw Satie
wo 23 mrt 2016 Till Fellner Quasi una fantasia
wo 18 nov 2015 Alexandre Tharaud Goldbergvariaties
vr 15 apr 2016 Olli Mustonen De sonates van Prokofjev I
vr 4 dec 2015 Marc-André Hamelin Van Mozart tot Debussy
za 16 apr 2016 Olli Mustonen De sonates van Prokofjev II
vr 8 jan 2016 Pierre-Laurent Aimard Beethoven en Stockhausen 9
VERWACHT
Mei
Za 23 + zo 24 mei
Haydn Weekend
zo 17 mei
Kindermiddag
Juni di 2 jun / 20.30 uur
20.15 uur
Holland Festival
13.30 uur
Orkest van de 18e Eeuw Haydn Weekend 1
Enkele reis Mars (6+) Calefax
zo 24 mei / 14.30 uur
13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal
Orkest van de 18e Eeuw Haydn Weekend 2
Pierre Boulez, Asko|Schönberg, Slagwerk Den Haag Beyond the Score® A Portrait of Pierre Boulez
Sarah Jeffery, Nadja Spooren, Silvia Bennett Uit logeren (2-4 jaar) 14.30 uur / Bimhuis
do 4 jun / 20.30 uur zo 24 mei / 20.15 uur
Holland Festival
Orkest van de 18e Eeuw Die Schöpfung van Haydn
Annie Dorsen Yesterday Tomorrow
The Ex (10+) wo 20 mei / 20.15 uur
Calefax Tonale spelletjes
za 6 jun 12.12 uur tot do 28 mei / 20.15 uur
zo 7 jun 13.12 uur
Love Fail Anonymous 4
Holland Festival
vr 29 mei / 20.15 uur
Cappella Amsterdam Ton de Leeuw in het Frans
Johannes Moser + Andrei Korobeinikov Cellojuwelen
vr 22 mei / 20.15 uur
za 30 mei / 15.00 uur
Winnaarsconcert Oskar Back Vioolconcours, Nationaal Cello Concours en YPF Piano Competition
Amsterdam Sinfonietta De magie van Blechacz
do 21 mei / 20.15 uur
Klangforum Wien, Netzzeit, forum experimentelle architektur urbo kune zo 7 jun / 20.30 uur Holland Festival
The Gurdjieff Folk Instruments Ensemble Armenia: Orient and Occident
za 30 mei / 20.15 uur
Collegium Vocale Gent Madrigalen van Gesualdo
10
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.