DO 21 mei 2015 donderdagavond serie Grote Zaal / 20.15 uur
Cappella Amsterdam
Ton de Leeuw in het Frans
PROGRAMMA
do 21 mei 2015 Donderdagavond serie Grote Zaal / 20.15-22.05 uur DUUR: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de pauze
Cappella Amsterdam Ton de Leeuw in het Frans
inleiding
Daniel Reuss dirigent
foyerdeck 1 / 19.15-19.45 uur
Ton de Leeuw (1926-1996) Prière (1953)
Thea Derks in gesprek met Laurent Durupt en Daan Manneke
Ton de Leeuw Car nos vignes sont en fleur (1981) Laurent Durupt (1978) ‘Souffler sur quelques lueurs’ (2014; Nederlandse première) PAUZE Ton de Leeuw Elégie pour les villes détruites (1994) Daan Manneke (1939) Psaume 121 (1962) Psaume 122 (2002) Ton de Leeuw A cette heure du jour (1991-1992)
Dit concert wordt live uitgezonden door Omroep MAX op NPO Radio 4 Partners Donderdagavondserie:
Tekst toelichting Katja Reichenfeld
TOELICHTING Er zijn in Nederland vele componisten die religieuze muziek schrijven voor direct gebruik tijdens de kerkdienst. Bij het concertpubliek blijven zij meestal onopgemerkt hoewel zij soms prachtige stukken schrijven die ook buiten de kerk gehoord zouden moeten worden. Maar van componisten die naam maken in de concertzaal worden ook hun religieus geïnspireerde werken daar uitgevoerd. Vanavond zijn dat Daan Manneke en Ton de Leeuw, in vriendschap met elkaar verbonden hoewel de één, Ton de Leeuw, al bijna twintig jaar niet meer in leven is. Een verbindende schakel tussen de twee was Louis Toebosch (1916-2009), leraar en inspirator van beiden. In het Brabantse muziekleven was hij een spilfiguur als organist, componist van veel orgelmuziek en religieus getinte vocale werken, dirigent van het Tilburgse Symfonieorkest, leraar en tenslotte directeur van het Brabants Conservatorium in Tilburg.
Ton de Leeuw, en het respect was kennelijk wederzijds want Toebosch voerde onmiddellijk de eerste orkestwerken van zijn twintigjarige leerling uit met zijn Tilburgse orkest. Was het misschien ook de belangstelling voor de religie die De Leeuw en Toebosch met elkaar deelden? En was dat ook de verbindende schakel tussenToebosch en Daan Manneke? In 1959 kwam Manneke vanuit Zeeland, waar hij was opgegroeid in een psalmen zingend protestants gezin, naar het katholieke Tilburg om daar aan het conservatorium te studeren. Hij kreeg les van Louis Toebosch, en werd door hem voor verdere compositiestudie in 1966 doorverwezen naar Ton de Leeuw die inmiddels doceerde aan het Amsterdamse conservatorium. Later ging Manneke op aanraden van Ton de Leeuw naar Parijs om les te nemen van Messiaen bij wie De Leeuw zelf een jaar had gestudeerd. Vele banden verbinden de twee componisten De Leeuw en Manneke, maar de sterkste band was misschien wel hun gedeelde belangstelling voor spirituele en religieuze zaken.
Ton de Leeuw en Daan Manneke waren op verschillende manieren met elkaar verbonden Ton de Leeuw woonde in Breda en kwam na de oorlog bij Toebosch als privéleerling. Met zijn hulp deed hij staatsexamen piano, muziektheorie en muziekgeschiedenis. ‘Een heel bijzondere figuur, Louis Toebosch’, vond 3
TOELICHTING
Ton de Leeuw: inspiratie uit zijn tienerjaren Ton de Leeuw kwam als tiener in Breda tíjdens en vlak ná de oorlog veel over de vloer bij de katholieke schrijver Pieter van der Meer de Walcheren, ‘een sterke estheet’ volgens De Leeuw, die op slag bekeerd was tot het katholicisme bij het horen van een hoogmis in de Notre Dame in Parijs. Later woonde Van der Meer de Walcheren in Breda waar hij bij hem thuis cursussen organiseerde over filosofie en dichters over de vloer had. ‘Dat was heel belangrijk voor mij’ schreef Ton de Leeuw. Voor de tamelijk geïsoleerd levende jonge componist die opgroeide in een muzikaal maar niet intellectueel gezin, was het huis van Van der Meer de Walcheren een verademing: ‘bij hem was het voor het eerst echt mogelijk om te praten over interessante dingen.’
met een fel gezongen unisono. De noten volgen de tekst en de indeling in frases. Groot is het verschil met zijn latere muziek, bijvoorbeeld Car nos vignes sont en fleurs, geschreven op teksten uit het Hooglied. ‘De naar binnengekeerdheid van de muziek staat in fel contrast met de exuberantie van de oude teksten’, schrijft De Leeuw. Een besef van kosmische tijdloosheid lijkt hier zijn componeren te bepalen. Het ritme en de harmonie vloeien op een volkomen natuurlijke manier waarbij de muziek uit het niets begint, uit een haast onhoorbaar pianissimo. Via een strenge eenstemmige passage aan het slot keert de klank weer terug naar het niets. Dit zevendelige werk vormt een onderdeel van een grootschalige trilogie; de beide andere delen zijn geschreven voor zangstemmen en instrumentaal ensemble.
Ton de Leeuws latere ontwikkeling, zijn grote belangstelling voor Indiase muziek en zijn vele grensverleggende werken deed zijn oorsprong vervagen. Maar in zijn koormuziek komt de inspiratie uit zijn ontvankelijke tienerjaren toch weer boven. Prière, een werk van de zevenentwintigjarige componist op een tekst uit de Koran, is geënt op het Gregoriaans en op de vocale muziek uit de renaissance. Deze inspiratiebronnen zet hij echter om in een eigentijds idioom waarbij de uitroep ‘Seigneur’ (‘Heer’) steeds de volle aandacht krijgt, soms
Een van De Leeuws laatste werken is Elégie pour les villes détruites, een aangrijpend stuk waarin dissonanten zich verdichten tot clusters, stijgende lijnen aanzwellen in aanklachten en het ontredderde individu zich schreeuwend uit in exclamaties van solozangers. Het werk werd geschreven voor het Nederlands Kamerkoor, en hoewel de teksten uit de bijbel zijn genomen dacht De Leeuw misschien toch aan zijn geboortestad 4
toelichting
Rotterdam, dat aan het begin van de Tweede Wereldoorlog door een bombardement vernietigd werd.
conservatoriumtijd, Psalm 122 veertien jaar later in opdracht van het BUMA fonds. Hij droeg het werk op aan de protestantse kerkmusicus Jan Boeke. Beide psalmen klinken als een gezongen ritueel zoals dat past in een kerkdienst waarbij de stemmen zich mengen met de ruimte.
Het verhaal bij Laurent Durupt In 2011 nam Laurent Durupt deel aan de Tenso competitie in Riga voor jonge componisten van koorwerken. Voor het werk Akikaze werd hem door de jury unaniem de eerste prijs toegekend. De jury vond dat deze jonge Fransman ‘een verhaal te vertellen had’, en de prijs diende tevens als aanmoediging om een nieuw koorwerk te schrijven: Souffler sur quelques lueurs. Het stuk is gebaseerd op een tekst van René Char, de auteur van de surrealistische dichtbundel Le marteau sans maître die Boulez in 1954 inspireerde tot zijn gelijknamige werk. In vertaling luidt de titel van Durupts koorwerk: ‘Sommige lichten moet je aanblazen om een helder schijnsel te krijgen’. Na de eerste uitvoering op 15 mei in Mechelen beleeft Souffler sur quelques lueurs vanavond zijn Nederlandse première.
Manneke werkt in zijn composities altijd toe naar een punt van verdichting, een ‘hoogtepunt’. Over zijn manier van componeren zegt hij: ‘Ik begin eigenlijk nooit met het opschrijven van noten. Het eerste wat ik ga doen is tekenen. Kleine tekeningetjes maken van stadjes. In zo’n stad is er een hoogste punt, een toren. Daar is er maar één van, en zo moet het in mijn compositie ook zijn.’ Steden zien er tegenwoordig niet meer zó uit, het is een middeleeuws beeld dat Manneke zichzelf voortovert en ook zijn klankwereld met de vele unisono’s, kwart en kwint intervallen, sluit naadloos aan bij de middeleeuwen. Het werkt rustgevend, dat wel. En rust hebben we soms broodnodig. Hier gaat het echter niet om de newage-achtige rust die passief is, maar om de actieve geconcentreerde rust van een gebed.
De Psalmen van Daan Manneke Hoewel Daan Manneke aanvankelijk vooral orgelvirtuoos was, stelt hij: ‘het koor is mijn liefste instrument’. Orgelpijpen en menselijke luchtpijpen komen dicht bij elkaar in de buurt in beide Psalmen van Manneke. Psalm 121 werd geschreven tijdens zijn 5
liedteksten Ton de Leeuw Prière
Gebed
Seigneur, Je suis le plus petit grain de sable du désert que féconde la pluie de tes bien-faits. Je ne mérite pas que tu discernes, un jour, mes bonnes actions. Je me suis trop souvent contenté de m’en remettre à ton indulgence, à ta miséricorde. Trop souvent je n’ai pas révéré ta puissance en contemplant une feuille ou une forêt, la mer, une aurore, un pétale de rose. Trop souvent je n’ai pas écouté ce que tu disais dans les grondements du tonnerre, dans les chants des fontaines, dans les plaintes des pauvres.
Heer, Ik ben het kleinste zandkorreltje van de woestijn, vruchtbaar gemaakt door uw zegen-regen. Ik verdien het niet dat u eens mijn goede daden zult beoordelen. Ik heb mij te vaak in gemakzucht verlaten op uw toegeeflijkheid, op uw genade.
Seigneur. Le silence de la nuit était pour moi ton silence, lorsque je souffrais, je ne pensais pas que d’autres souffraient plus que moi. Je faisais le bien en pensant que tu me voyais,
Heer. De stilte van de nacht was voor mij uw stilte, toen ik leed dacht ik er niet aan dat anderen meer moesten lijden dan ik. Ik deed het goede in de veronderstelling dat u mij zag, ik deed het slechte ervan uitgaande dat u mij niet zag. Toen ik gelukkig was, dacht ik dat ik mijn eigen geluk gesmeed had. Ik stond mijzelf toe u te zien, ik stond mijzelf toe tot u te spreken.
Te vaak heb ik uw macht niet geëerbiedigd bij het beschouwen van een blad of een woud, de zee, een ochtendgloren, een rozenblaadje. Te vaak heb ik niet geluisterd naar uw stem in het rommelen van de donder, in het zingen van de bronnen, in het weeklagen der armen.
je faisais le mal en pensant que tu me voyais pas. Lorsque j’étais heureux, je me croyais l’artisan de ma félicité. Je me suis permis de te regarder, je me suis permis de te parler. 6
liedteksten
Heer. Ik heb het gewaagd om te twisten over het goede, Ik heb het gewaagd om te twisten over het kwaad, over het leven en over de dood. Ik heb uw woord durven verklaren. Ik heb mijn hoofd durven opheffen in de orkaan van uw openbaringen. Heer, die het graan doet kiemen! Heer, die de oogsten verwoest! Heer van de zon bij veldslagen en van de vredige maan! Heer van de duif en van de leeuw, van het grassprietje en van de ceder, van het mos en van het marmer. Heer van de oases en van de woestijnen! Heer, die de paleizen van Babylon omver heeft geworpen. Heer, die de nomade een tent verschaft. Heer, die ons dag en nacht gegeven heeft, water en brood, de hoop en de slaap! Heer van het leven, van de dood, van de opstanding, ik kniel neer voor uw verhevenheid! Ik buig me in het stof voor uw macht. Ik weet niets meer, dan dat ik besta, als ik uw naam heb uitgesproken.
Seigneur. J’ai osé discuter sur le bien, j’ai osé discuter sur le mal, sur la vie, sur la mort. J’ai osé interpréter tes paroles. J’ai osé lever la tête dans l’ouragan de tes révélations. Seigneur, qui fais germer les graines! Seigneur, qui détruis les moissons! Seigneur du soleil des batailles et de la lune paisible! Seigneur de la colombe et du lion, du brin d’herbe et du cèdre, de la mousse et du marbre. Seigneur des oasis et des déserts! Seigneur, qui as renversé les palais de Babylone. Seigneur, qui procures une tente au nomade. Seigneur, qui nous a donné le jour et la nuit, l’eau et le pain, espoir et le sommeil! Seigneur de la vie, de la mort, de la résurrection, je me prosterne devant ta majesté! Je m’anéantis devant ta puissance. Je ne sais plus que j’existe, quand j’ai prononcé ton nom.
Vertaling: Rein de Vries
7
liedteksten
Ton de Leeuw
Car nos vignes sont en fleur
Als onze wijnstokken in bloei staan
Tekst uit het Hooglied
1 Sur ma couche, dans la nuit, j’ai cherché celui que mon coeur aime.
1 Op mijn sponde, in de nacht, heb ik gezocht hem die mijn hart bemint.
2 Je l’ai cherché et ne l’ai pas trouvé.
2 Ik zocht hem en ik vond hem niet.
3 Alors j’ai résolu de me lever, de faire le tour de la ville, dans les rues et sur les places je chercherai celui que mon coeur aime.
3 Toen besloot ik op te staan, om de ronde door de stad te doen; in de straten en op de pleinen zocht ik hem die mijn hart bemint.
4 Ah, mon bien aimé est blanc et vermeil, on le distingue autre mille. À travers ton voile tes yeux brillent pareils à ceux d’une colombe. Sa tête est comme de l›or pur, sa chevelure est souple comme le palmier. Tes cheveux sont comme un troupeau de chèvres suspendus aux flancs de la montagne. Tes yeux sont comme de colombes sur les bords d’un ruis. Tes lèvres sont comme un ruban écarlate et ta bouche respire le charme. Ses joues sont comme un parterre embaumé massif de fleurs au parfum odorant. À travers ton voile, ta joue ressemble à une moitié de grenade. Ses lèvres sont des lis d›où découle la myrrhe. Ses mains sont des anneaux d›or incrustés de rubis. Sa bouche respire la douceur. Il est superbe comme les cèdres.
4 Ach, mijn geliefde is blank en rood, hij valt op tussen duizend anderen. Door je sluier stralen je ogen als die van een duif. Zijn hoofd is als puur goud, zijn haren zijn soepel als een palmboom. Je haren zijn als een golvende kudde geiten tegen de berghelling. Je ogen zijn als duiven aan de oevers van een beek. Je lippen zijn als een scharlaken lint en je mond ademt zoet. Je wangen zijn als een bloementuin, gebalsemd met geurig parfum. Door je sluier gelijkt je gelaat een halve granaatappel. Zijn lippen zijn leliën waar mirre uit stroomt. Zijn handen zijn gouden ringen gevat met robijnen. Zijn mond is welriekend. Hij is fier als een ceder.
8
liedteksten
Ton cou est comme la tour de David, tous les boucliers y sont suspendus et tes deux seins sont pareils a deux faons comme les jumeaux d’une gazelle. Oh, mon amie tu es toute belle, aucune tache ne dépare ta beauté.
Je hals is als de toren van David, alle schilden zijn eraan gehangen en je twee borsten gelijken twee jongen van een gazelle. O mijn vriendin, je bent volmaakt mooi, geen enkele smet ontsiert je schoonheid.
5 Oh toi! Car voici, l’hiver est passé, la pluie a cessé, elle s’en est allée, les fleurs paraissent sur la terre, le temps de chanter est arrivé, le roucoulement de la tourterelle se fait entendre. Déjà mûrissent les premiers fruits du figuier, et la vigne en fleurs exhale son parfum. Lève toi, mon amie, lève toi et viens ma belle. Oh ma colombe, toi qui te cache, dans les fentes du rocher, fais moi voir ton visage, entendre ta voix, oh toi dont la voix est si douce. Mets moi comme un sceau sur ton coeur.
5 O jij! Kijk, de winter is heen, de regentijd voorgoed voorbij. Op het veld verschijnen weer bloemen; de tijd om te zingen is aangebroken; de roep van de tortel klinkt over het land, de vijgenboom draagt zijn eerste vruchten al, en de bloeiende wijnstok verspreidt zijn heerlijke geur. Sta op, mijn liefste, kom toch, mijn schoonste, mijn duif, verscholen in de spleten van de rots, in de holten van de bergwand. Laat me je gezicht zien, laat me je stem horen, je lieftallige stem. Druk mij als een zegel op je hart.
6 Avez vous vu celui que j’aime? J’ai rencontré les gardes qui font leur ronde dans la ville. Á peine les avais je dépassés que je trouvai celui que mon coeur aime. Je l›ai saisi et je ne l›ai point lâché avant de l›avoir introduit dans la chambre de ma mère.
6 Hebben jullie gezien hem die ik bemin? Ik heb de wachters ontmoet die hun ronde deden door de stad. Ternauwernood was ik hen gepasseerd en ik vond hem die mijn hart bemint. Ik heb hem vastgehouden en hem niet meer laten gaan eer ik hem had binnengebracht in de kamer van mijn moeder.
9
liedteksten
7 Druk mij als een zegel op je hart, als een zegel op je armen, want de liefde is sterk als de dood.
7 Mets moi comme un sceau sur ton coeur, comme un sceau sur ton bras, car l’amour est fort comme la mort. La passion est indomptamble comme le séjour des morts; ses flammes sont des flammes de feu dévorant de l’éternel, des torrents d’eau ne sauraient éteindre le feu de l’amour.
De hartstocht is even ontembaar als de verblijfplaats van de doden; haar vlammen zijn vurige vlammen die de eeuwigheid splijten, stromen water zouden het vuur van de liefde niet kunnen doven.
Laurent Durupt
‘Souffler sur quelques lueurs’
‘Aanblazen van sommige lichten’
Gebaseerd op de volgende zin uit een tekst van René Char (1907-1988):
Sommige lichten moet je aanblazen om een helder schijnsel te krijgen.
Il faut souffler sur quelques lueurs pour faire de la bonne lumière.
10
liedteksten
Ton de Leeuw
Elégie pour les villes détruites
Klaagzang voor de verwoeste steden
Part 1 Deus, Deus meus, respice in me, quare me dereliquisti ?
Deel 1 Mijn God, mijn God, waarom hebt u mij verlaten?
Part 2 Quand je crie, réponds-moi, Dieu de ma justice.
Deel 2 Antwoord mij als ik roep, God die mij recht doet.
Car en toi je me confie, Eternel, je dis: tu es mon Dieu.
Maar ik vertrouw op u, Heer, ik zeg: U bent mijn God. (Psalm 31:15)
Voici qu’un peuple arrive des extrémités de la terre. Ils portent des armes; ils sont cruels et sans pitié. Leur voix mugit comme la mer. Au bruit de leur approche nos mains ont défailli. L’angoisse nous a saisis, comme la femme qui enfante.
Er komt een volk aan uit het noorden, een grote overmacht. Ze houden boog en zwaard gereed, wreed zijn ze, meedogenloos. Hun krijgsrumoer klinkt als een bulderende zee. De koning hoort van hun komst, zijn handen beginnen te trillen. Angst en paniek overvallen hem, zoals weeën een barende vrouw.
(Psalm 22:1)
(Psalm 4:1)
(Jeremia 50:41, 43)
‘Hul je in het zwart, mijn volk, wentel je in het stof. Rouw als om een enig kind, klaag met bitter rouwbeklag. De verwoester overvalt je, onverhoeds.
Fille de mon peuple, roule-toi dans la cendre, verse des larmes comme pour un fils unique. Car le dévastateur fond sur nous à l’improviste.
(Jeremia 6:26)
N’allez pas sur les chemins, ne sortez pas dans les champs, car là est l’épée de l’ennemi.
Waag je niet buiten de stad, ga niet op reis, want daar heerst het zwaard van de vijand, het zaait overal paniek!’ (Jeremia 6:25)
Lève-toi, Jérusalem, fais éclater ta splendeur.
Sta op en schitter, Jeruzalem. (Jeseja 60:1)
11
liedteksten
Part 3 Comment a-t-elle pu être livrée à l’abandon, cette ville, jadis si peuplée? Toutes ses portes sont désertes et elle est remplie d’amertume. Ses enfants ont marché captifs devant l’oppresseur. Dans sa colère le Seigneur a démoli ses forteresses. Il les a fait crouler sur le sol. Le vainqueur a porté la main sur tous ses trésors. Ses princes fuient sans force devant celui qui les poursuit. Les enfants sont tombés sous les coups de l’épée. Que dirai-je? Nul n’a échappé; nul n’a survécu. Ils sont tous exterminés.
Deel 3 Ach, hoe eenzaam zit zij neer, de eens zo levendige stad. Haar poorten liggen verlaten. En zijzelf: bitter is haar lot. Haar kinderen zijn gevangen weggevoerd, voor de vijand uit. Hij heeft in zijn woede de vestingen van Juda vernietigd, hij heeft het koninkrijk vernederd en zijn leiders onteerd. De vijand heeft zijn hand naar haar kostbaarheden uitgestrekt. Haar leiders zijn van al hun kracht beroofd, voor hun vervolgers uit. De kinderen zijn gevallen door het zwaard. Wat zal ik zeggen? Niemand kan ontkomen, niemand overleeft; allen worden gedood. (Klaagliederen 1:1, 4, 5; 2:2: 1:10, 6; 2:21, 22)
Uit de diepte roep ik tot u, Heer, Heer, hoor mijn stem.
De profundis clamavi ad te Domine, Domine. Exaudi vocem meam.
(Psalm 130:1)
Sta op en schitter, Jeruzalem.
Leve-toi, Jérusalem, fais éclater ta splendeur.
(Jeseja 60:1)
Deel 4 Jullie die hier voorbijgaan, raakt het jullie niet? Merk toch op en zie: is er leed als het leed dat mij wordt aangedaan. Amen.
Part 4 Ecoutez tous, o peuples, et voyez ma douleur. Je m’adresse à vous, à vous tous qui passez ici.Regardez et voyez s’il est une douleur pareille a ma douleur. Amen
(Klaagliederen 1:12)
Wees mij genadig.
Miserere mei.
(Psalm 51:3)
12
liedteksten
Part 5 Seigneur, tu as été pour nous un refuge, de génération en génération. Avant que les montagnes fussent nées, et que tu eusses crée la terre et le monde, d’éternité en éternité tu es Dieu.Tu réduis l’homme en poussière, et tu dis: Fils de l’homme, retournez à la terre. Car mille ans sont à tes yeux comme le jour d’hier quand il n’est plus, et tu les emportes; ils sont comme un songe qui, le matin, passe comme l’aube.
Deel 5 Heer, u bent ons een toevlucht geweest van geslacht op geslacht. Nog voor de bergen waren geboren, voor u aarde en land had gebaard – u bent, o God, van eeuwigheid tot eeuwigheid. U doet de sterveling terugkeren tot stof en zegt: ‘Keer terug, mensenkind.’ Duizend jaar zijn in uw ogen als de dag van gisteren die voorbij is, niet meer dan een wake in de nacht.
Quia melior est dies una in atriis tuis, super millia.
Beter één dag in uw voorhoven dan duizend dagen daarbuiten.
(Psalm 90:1-4)
(Psalm 84:11) Vertaling: Nieuwe Bijbel Vertaling
13
liedteksten
Daan Manneke Psaume 121
Psalm 121
Je lève mes yeux vers les montagnes... D’où me viendra le secours? Le secours me vient de l’Éternel, Qui a fait les cieux et la terre. L’Éternel te gardera de tout mal, Il gardera ton âme; L’Éternel gardera ton départ et ton arrivée, Dès maintenant et à jamais. Gloire soit au Père au Fils au Saint Esprit comme elle était à l’origine maintenant et toujours et pour les siècles des siècles.
Ik richt mijn ogen op de bergen – waar komt de redding vandaan? De redding komt van de Eeuwige, die de hemel en de aarde heeft geschapen. De Eeuwige zal je steeds beschermen, hij bewaakt je ziel De Eeuwige beschermt je, waar je ook gaat, nu en altijd Glorie zij de Vader de Zoon de Heilige Geest gelijk het was in het begin, nu en altijd, tot in de eeuwigheid.
14
liedteksten
Daan Manneke Psaume 122
Psalm 122
Je suis dans la joie quand on me dit: Allons à la maison de l’Éternel! Nos pieds s’arrêtent dans tes portes, Jérusalem! Jérusalem, tu es bâtie Comme une ville dont les parties sont liées ensemble. C’est là que montent les tribus, les tribus de l’Éternel, Selon la loi d’Israël, Pour louer le nom de l’Éternel. Car là sont les trônes pour la justice, Les trônes de la maison de David. Demandez la paix de Jérusalem. Que ceux qui t’aiment jouissent du repos! Que la paix soit dans tes murs, Et la tranquillité dans tes palais! A cause de mes frères et de mes amis, Je désire la paix dans ton sein; A cause de la maison de l’Éternel, notre Dieu, Je fais des voeux pour ton bonheur. Que la gloire soit au Père au Fils au Saint Esprit comme elle était à l´origine maintenant et et toujours et pour les siècles des siècles. Amen.
Ik verblijd mij als men mij zegt: Wij zullen naar het huis van de Eeuwige gaan. Onze voeten staan in uw poorten, o Jeruzalem! Jeruzalem is gebouwd, als een stad, waarvan de delen samengevoegd zijn; daar gaan de stammen naar toe, de stammen van de Eeuwige, Volgens de wet van Israel, om de naam van de Eeuwige te prijzen. Want daar zijn de zetels van het gerecht, de tronen van het huis van David. Bidt voor de vrede van Jerusalem, mogen degenen die u liefhebben vrede genieten! Dat er vrede moge zijn in uw vesting, en rust in uw paleizen! Omwille mijn broers en mijn vrienden, verlang ik vrede in u Omwille van het huis van de Eeuwige, mijn God, spreek ik mijn wensen uit voor uw geluk. Glorie zij de Vader de Zoon de Heilige Geest gelijk het was in het begin, nu en altijd, tot in de eeuwigheid.
15
liedteksten
Ton de Leeuw
A cette heure du jour
Op dit uur van de dag
A cette heure du jour, où Sirpurla repose parce que la chaleur, pareille à la bête affamée, dévore la cité et toute la campagne, GémétarSirsira.
Op dit uur van de dag, waarop Sirpurla rust, daar de hitte gelijk een hongerig beest de stad verslindt en heel het platteland, GémétarSirsira.
Je fus agité. Un projet, je conçus. Je dis: que mon projet je l’accomplisse. Au temple de Ninâ, dans la ville de Ninâ j’irai au temple de Ninâ, ma Déesse, Ninâ, fille du Dieu Enki. Ninâ, Ninâ, j’invoquerai Nin-Girsu, Le Seigneur de la tiare, Nin-Girsu, guerrier d’Enlil, ton père sublime. Nin-Girsu, j’invoquerai. Bau, Bau, Déesse de la ville sainte qui dans Uru-Azaga brille en son temple, Bau, la dame pure, Bau j’invoquerai.
Ik werd onrustig. Een plan vatte ik op. Ik zei: moge ik mijn plan volbrengen. Naar de tempel van Nina, in de stad van Nina, zal ik naar de tempel van Nina gaan, mijn Godin, Nina, dochter van de God Enki. Nina, Nina, ik zal hem aanroepen, Nin-Girsu, de Heer van de tiara, Nin-Girsu, krijger van Enlil, uw verheven vader. Nin-Girsu, ik zal hem aanroepen. Bau, Bau, Godin van de heilige stad, die in Uru‑Azaga straalt in haar tempel, Bau, de zuivere vrouw, Bau, ik zal haar aanroepen.
Afin que le mystère en mon coeur enfermé, à la face des hommes soit comme le soleil levant; afin que de mon roi je reçois celle que j’aime, qui d’un beau nom se nomme; Gémétar-Sirsira.
Opdat het mysterie in mijn hart verborgen, ten overstaan van de mensheid als de opkomende zon moge zijn; opdat ik van mijn koning haar ontvang, die ik bemin, die met een mooie naam geheten is, Gémétar-Sirsira.
Sur la terre le jour s’enfuit. Sur la terre un autre jour monta. Au temple de mes Dieux j’allai.
Op aarde verdween de dag. Op aarde verscheen een andere dag. Naar de tempel van mijn Goden ging ik.
16
liedteksten
Devant le sanctuaire je proférai mes paroles: Mes Dieux, objets d’admiration, qui posez vos décrets sur le monde, que je vous implore! Ninâ, Nin-Girsu, Bau, Anunaki, dont la force n’a pas de borne. Tournez un regard favorable vers celui au visage courbé. Accordez-moi la science de l’entendement. Ninâ, Nin-Girsu, Bau, Anunaki.
Mijn Goden, tot wie ik bid, die uw bevelen over de wereld uitvaardigen, ik roep u aan!
Pourque mon roi me donne pour mon épouse celle qu’aime mon coeur, celle qui d’un beau nom se nomme Gémétar-Sirsira.
Opdat mijn koning mij tot echtgenote schenkt haar, die mijn hart liefheeft, die met een mooie naam geheten is Gémétar-Sirsira.
Vers mes Dieux mon évocation monta. Les sacrifiecs s›accomplierent. L›invocation de ma bouche se tut.
Naar mijn God steeg mijn bede op. De offers werden volbracht. Het aanroepen uit mijn mond verstomde.
Nina, Nin-Girsu, Bau, Anunaki, wier kracht geen grenzen kent. Werp een welwillende blik op hem met het gebogen gelaat. Verleen mij de wijsheid van het begrip. Nina, Nin-Girsu, Bau, Anunaki.
vertaling: Eric Hermans
17
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN
foto: Wim Jansen
Ton de Leeuw
Ton de Leeuw (1926‑1996) schreef zijn eerste muziekstukjes rond zijn achtste. Hij groeide op in een muzikaal gezin met twee ouders die semiberoepszangers waren. Pianoles kreeg hij van zijn zusje maar al gauw was hij uitgekeken op het klassieke repertoire. Liever luisterde De Leeuw als tiener tijdens en vlak na de de oorlog naar de radio waar hij twintigste-eeuwse muziek opving van Bartók,
Hindemith en Pijper, maar ook stomtoevallig oosterse muziek via een Arabische zender. Hier werd de kiem gelegd voor zijn latere streven om muziek te schrijven vanuit oosterse compositieprincipes maar dan benaderd vanuit een westers perspectief. Na het staatsexamen waarvoor hij zich met hulp van Louis Toebosch voorbereidde, studeerde De Leeuw verder bij Henk Badings (onder andere elektronische muziek) en in Parijs bij Olivier Messiaen en Thomas de Hartmann, en etnomusicologie in Amsterdam bij Jaap Kunst. In de jaren vijftig was De Leeuw geluidstechnicus bij de radio en gaf hij vele radiolezingen over hedendaagse muziek. Van 1959 tot 1986 was hij verbonden aan het conservatorium in Amsterdam, eerst als compositiedocent waarbij hij ook doceerde over elektronische muziek en niet-westerse muziek. Vanaf 1984 was hij directeur van het conservatorium. Daarna woonde hij tot zijn dood in en buiten Parijs. Zijn oeuvre, meer dan honderd composities, 18
omvat zowel orkestmuziek, opera, kamermuziek, maar vooral de vocale werken zijn representatief voor zijn esthetiek.
Laurent Durupt
De Franse componist Laurent Durupt (1978) studeerde piano, muziektheorie en compositie aan het conservatorium in Parijs waaraan hij tegenwoordig zelf verbonden is als pianodocent. Samen met zijn broer die slagwerker is, vormde hij het ‘Links Duo’ dat met andere musici werd uitgebreid tot het
biografie
‘Links ensemble’. Deze groep wordt uitgenodigd op allerlei Europese podia voor nieuwe muziek, ook tijdens festivals. In 2010 nam hij deel aan een masterclass van Brian Ferneyhough bij de cursus ‘Voix Nouvelles’ in de abdij van Royaumont. Als deelnemer aan de cursus van IRCAM in Parijs voor jonge componisten in de jaren 2011-2013 werd hij onderscheiden met een beurs en regende het prestigieuze opdrachten voor Franse podia en ensembles. In 2013 werkte hij een jaar lang in de Villa Medici in Rome waar hij volop experimenteel onderzoek kon doen.
Daan Manneke Daan Manneke (1939) studeerde compositie en orgel aan het Brabants Conservatorium in Tilburg en vervolgens in Brugge en Brussel. In 1966 maakte hij kennis met Ton de Leeuw bij wie hij aan het Amsterdams conservatorium ging studeren.
De Leeuw bracht hem in contact met Olivier Messiaen in Parijs. Al tijdens zijn studietijd was Daan Manneke organist aan de St. Gertrudiskerk in Bergen op Zoom en gaf hij vele orgelrecitals. In 1972 werd hij docent aan het Amsterdamse conservatorium en vanaf 1986 is hij daar docent compositie. In 1976 richtte hij het kamerkoor Cappella Breda op waarmee hij onder andere veel van zijn eigen werken uitvoerde. Voor zijn grote en veelzijdige oeuvre (orkestmuziek, koorwerken, orgelstukken en kamermuziek) ontving hij meerdere prijzen waaronder in 2009 de oeuvreprijs van de gemeente Breda. 19
biografie
UITVOERENDEN Daniel Reuss
foto: Marco Borggreve
Dirigent
Daniel Reuss (1961) studeerde koordirectie aan het Rotterdams Conservatorium bij Barend Schuurman. In 1990 volgde hij Jan Boeke op als artistiek leider en chef-dirigent van Cappella Amsterdam, dat de afgelopen jaren is uitgegroeid tot een vooraanstaand kamerkoor in Europa. Van 2003 tot 2006 was Reuss eveneens chef-dirigent van het RIAS Kammerchor in Berlijn. Onder zijn leiding bracht dit koor cd’s uit met werken van Martin, Händel en Stravinsky, welke werden onderscheiden
met belangrijke Europese prijzen. Van 2008 tot 2013 was hij tevens chef-dirigent van het Ests Philharmonisch Kamerkoor, die hij ook samenbracht met Cappella Amsterdam op een cd met Golgotha van Frank Martin, een uitgave die voor een Grammy Award werd genomineerd. Reuss werkt geregeld met vooraanstaande ensembles en orkesten in heel Europa, zoals de Akademie für Alte Musik Berlin, musikFabrik, Vocal Consort Berlin en het Rotterdams Philharmonisch Orkest. www.danielreuss.com
Cappella Amsterdam Met een rijkdom aan stemkleuren bereikt kamerkoor Cappella Amsterdam zijn specifieke homogene klank. Sinds 1990 staat het koor onder artistieke leiding van chef-dirigent Daniel Reuss. Vanaf de oprichting in 1970 door Jan Boeke vormt de liefde voor muziek de leidraad voor Cappella Amsterdam. Om elke compositie te laten spreken, heeft het koor 20
zich zowel op moderne als op oude, authentieke zangtechnieken toegelegd. De nadruk in het repertoire ligt op die twee uitersten: oude meesters en moderne muziek. Speciale aandacht schenkt het koor aan werken van Nederlandse componisten, van Sweelinck tot Andriessen en Ton de Leeuw, en werkt samen met Nederlandse en internationale topensembles en -orkesten, zoals het Orkest van de Achttiende Eeuw en Asko|Schönberg. Bij harmonia mundi verschijnen vrijwel jaarlijks cd’s van het kamerkoor. De cd met koorwerken van Leoš Janá c˘ ek (2012) is bekroond met de Edison Klassiek 2013. In 2014 zijn twee cd’s uitgebracht. De eerste cd Stabat Mater van Francis Poulenc (maart) heeft de Choc de l’annee 2014 gekregen; de tweede cd (september) Warum ist das Licht gegeben dem Mühseligen? met bijzondere koorwerken van Johannes Brahms heeft in februari de Preis der deutchen Schallplattenkritik gekregen. www.cappellaamsterdam.nl
foto: Marco Borggreve
biografie
Sopranen Andrea van Beek Martha Bosch Elisabeth van Duijn Marijke van der Harst Titia van Heijst Maria Köpcke Marjo van Someren Elma Timmers
Tenoren Stefan Berghammer Ross Buddie Dolf Drabbels Jon Etxabe-Arzuaga Guido Groenland Mattijs Hoogendijk William Knight João Moreira
Alten Sabine van der Heyden Luise Kimm Mieke van Laren Dorien Lievers Åsa Olsson Inga Schneider Suzanne Verburg Desirée Verlaan
Bassen Erks Jan Dekker Jan Douwes Pierre-Guy Le Gall White Martijn de Graaf Bierbrauwer Jan Willem van der Hagen Kees Jan de Koning Bart Oenema Robert van der Vinne 21
seizoen 2015-2016 Donderdagavondserie Onze inmiddels befaamde Donderdagavondserie laat de nieuwste ontwikkelingen in de hedendaagse muziek horen én klassiekers uit de 20e eeuw. Uitvoerenden zijn ensembles en solisten behorend tot de internationale top. Zoals ensemble in residence Asko|Schönberg, Musikfabrik, Bang on a Can en het RIAS Kammerchor. Dit seizoen premières van prominente componisten als Thomas Larcher, Joey Roukens, Salvatore Sciarrino en Rob Zuidam. En meesterwerken van onder anderen Stravinsky, Schönberg, Stockhausen en Messiaen. Een enkel concert in deze serie staat niet op de donderdag geprogrammeerd. Omdat deze concerten helemaal passen binnen deze reeks, hebben we ze er toch in opgenomen. zo 27 sep 2015 LUDWIG Met hakkebord en psalmenpomp
do 15 okt 2015 Nederlands Blazers Ensemble + Marco Beasley Una Odissea
do 1 okt 2015 Asko|Schönberg Goebaidoelina en Oestvolskaja
do 22 okt 2015 Nieuw Ensemble Visioenen van kleurenpracht – rond Unsuk Chin do 29 okt 2015 Asko|Schönberg Near East Up North
Sofie Goebaidoelina
do 5 nov 2015 RIAS Kammerchor + Ufuk en Bahar Dördüncü Kamerkoor en piano
do 8 okt 2015 Collegium Vocale Gent + I Solisti del Vento Stravinsky en Brewaeys
do 12 nov 2015 Nationaal Jeugdorkest Openingsconcert YPF
22
seizoen 2015-2016
vr 13 nov 2015 Noord Nederlands Orkest + Ralph van Raat Tachtig jaar Arvo Pärt
do 7 jan 2016 Brodsky Quartet + Loré Lixenberg Bomen, muren, steden do 14 jan 2016 Ives Ensemble What a ball do 21 jan 2016 Storioni Trio & friends Sextet van Penderecki
Arvo Pärt (foto: Kaupo Kikkas)
do 19 nov 2015 Asko|Schönberg Natuurkrachten do 26 nov 2015 Amsterdam Sinfonietta Tango, triphop en klassiek
Krzystof Penderecki
do 3 dec 2015 Pierre-Laurent Aimard + Tamara Stefanovich Mantra
do 28 jan 2016 Nederlands Blazers Ensemble Cuba do 4 feb 2016 Asko|Schönberg Hemels
Pierre-Laurent Aimard & Tamara Stefanovich
do 11 feb 2016 Amsterdam Sinfonietta Larcher & Queyras
do 10 dec 2015 Het Collectief + Reinbert de Leeuw De vroege Tweede Weense school
do 18 feb 2016 Nieuw Ensemble An Evening of Today 2016
23
seizoen 2015-2016
do 3 mrt 2016 Calefax Nieuwe Rietoogst
wo 13 apr 2016 DoelenKwartet + Ralph van Raat Thomas Adès do 14 apr 2016 Asko|Schönberg + Marc-André Hamelin Messiaen en zijn leerlingen
Calefax (foto: Marco Borggreve)
do 21 apr 2016] Bang on a Can Steel Hammer
do 10 mrt 2016 Musikfabrik Ontmoeting met Enno Poppe
do 28 apr 2016 Collegium Vocale Gent + BL!NDMAN [sax] Salve-Salva
do 17 mrt 2016 Asko|Schönberg De nieuwe Roukens
do 12 mei 2016 Nieuw Ensemble Loevendie, De Vries, Roukens en Bulsink
do 31 mrt 2016 Nederlands Kamerorkest Avontuur met Erik Bosgraaf
Theo Loevendie (foro: Theo Krijgsman)
do 19 mei 2016 De Helling + Nieuw Amsterdams Peil Uwe leipe mastdramnis
Erik Bosgraaf (foto: Marco Borggreve)
do 7 apr 2016 Nederlands Blazers Ensemble Een reis door de tijd
24
TO VRO T 40% EG KOR BOEK TING
NIEUW
SEIZOEN 11
Stel nú online uw ideale concertseizoen samen MUZIEKGEBOUW.NL / 020 788 2000 25
VERWACHT
Mei vr 22 mei / 20.15 uur
Winnaarsconcert Oskar Back Vioolconcours, Nationaal Cello Concours en YPF Piano Competition Za 23 + zo 24 mei
Haydn Weekend
za 30 mei / 15.00 uur
zo 7 jun / 20.30 uur
Amsterdam Sinfonietta De magie van Blechacz
Holland Festival
za 30 mei / 20.15 uur
Collegium Vocale Gent Madrigalen van Gesualdo
do 11 jun + vr 12 jun +
Juni
zo 14 jun / 20.30 uur Holland Festival
di 2 jun / 20.30 uur 20.15 uur
Holland Festival
Orkest van de 18e Eeuw Haydn Weekend 1
Pierre Boulez, Asko|Schönberg, Slagwerk Den Haag Beyond the Score® A Portrait of Pierre Boulez
zo 24 mei / 14.30 uur
Orkest van de 18e Eeuw Haydn Weekend 2
The Gurdjieff Folk Instruments Ensemble Armenia: Orient and Occident
Arnoud Noordegraaf, Adrian Hornsby, Ai Weiwei As Big As The Sky di 16 jun / 20.30 uur Holland Festival
Guo Wenjing, Frank Scheffer Het Innerlijke Landschap
do 4 jun / 20.30 uur zo 24 mei / 20.15 uur
Holland Festival
wo 17 jun / 20.30 uur / Kleine Zaal
Orkest van de 18e Eeuw Die Schöpfung van Haydn
Annie Dorsen Yesterday Tomorrow
Jenny Hval The Rest Is Noise
za 6 jun 12.12 uur tot
do 18 jun / 20.30 uur
do 28 mei / 20.15 uur
zo 7 jun 13.12 uur
Holland Festival
Love Fail Anonymous 4
Holland Festival
Sarah Nemtsov, Solistenensemble Kaleidoskop Baroque Revisited
vr 29 mei / 20.15 uur
Johannes Moser + Andrei Korobeinikov Cellojuwelen
Klangforum Wien, Netzzeit, forum experimentelle architektur urbo kune
26
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.