za 23 + zo 24 mei 2015 festival
haydn weekend Orkest van de 18e Eeuw
programma weekend
za 23 + zo 24 mei 2015 haydn weekend
HAYDN WEEKEND
ORKEST VAN DE 18E EEUW Eén weekend de mooiste muziek van Joseph Haydn (1732-1809) Zaterdag 23 mei ‘We hebben zo ongelooflijk veel aan die man te danken, we zijn ermee opgegroeid. Hij is zó inventief. Nooit twee liedjes voor één cent, nooit.’ Frans Brüggen 20.15 uur / Grote Zaal Symfonie nr. 82 ‘De Beer’ Scena di Berenice Symfonie nr. 104 ‘Londen’ Zondag 24 mei ‘De oppervlakkige musicus of luisteraar begrijpt de onderhuidse humor en de inventiviteit van Haydn gewoon onvoldoende.’ Frans Brüggen 14.30 uur / Grote Zaal Celloconcert in C Symfonie nr. 100 'Militaire' Vertoning film In search of Haydn van cineast Phil Grabsky 20.15 uur / Grote Zaal Die Schöpfung
Tekst programmaboek: Thijs Bonger
inleiding Een accolade in de muziekgeschiedenis. Zo kunnen we Joseph Haydn wel noemen. Toen hij in 1809 stierf was hij zevenenzeventig. Voor die tijd was dat stokoud. Als negenjarige koorknaap zong hij bij de begrafenis van Vivaldi. Zijn veel jongere vriend Mozart, die hem liefdevol aansprak als ‘Papa Haydn’, stierf achttien jaar eerder dan hij en op het hoogtepunt van zijn roem gaf Haydn les aan de jonge Beethoven. en angst aanjagen, diepe gevoelens oproepen – en allemaal even goed: behalve Joseph Haydn.’ Schubert liep honderd kilometer om Haydns graf te bezoeken. Anders dan veel tijdgenoten was Brahms dol op Haydns muziek. Hij was de trotse bezitter van een van Haydns piano’s en de manuscripten van zijn zes strijkkwartetten opus 20.
Haydn is zonder meer een onmisbare schakel in de ontwikkeling van bepaalde vormen van klassieke muziek. Het genre strijkkwartet heeft hij dan wel niet ‘per ongeluk uitgevonden’, zoals hij zelf beweerde – niet zonder gevoel voor marketing –, maar hij heeft het genre wel degelijk groot gemaakt, onder andere door de vier instrumenten een gelijkwaardige rol te geven. En zijn stijl van strijkkwartetten componeren heeft erg veel componisten na hem de weg gewezen. Hij schreef er 68. Verder staat hij bekend als de vader van de symfonie. Haydns symfonie-teller staat op 104. Ook dit genre bestond al eerder, maar Haydn heeft de ontwikkeling ervan zo’n gigantische duw voorwaarts gegeven en de stijl en vorm van componeren dermate verfijnd dat hij voor veel latere collega’s een lichtend voorbeeld is geweest.
Haydn was voor veel latere collega’s een lichtend voorbeeld Papa Haydn Ruim veertig jaar was Haydn kapelmeester van het vorstenhuis Esterhazy. Hij was zeer geliefd bij de musici van het orkest en hij kreeg al gauw de bijnaam Papa Haydn. Dat lag niet aan zijn leeftijd of zijn uiterlijk maar eerder aan zijn gemeende en warme belangstelling voor alle musici. Naarmate hij bekender werd kreeg deze bijnaam Papa nog meer connotaties. Hij werd
Mozart bewonderde hem mateloos. Hij zei eens: ‘Niemand kent het geheim om mij te laten glimlachen en me diep in mijn hart te raken. Er is niemand die het allemaal kan – grappen maken 3
inleiding
dus gezien als de vader van de symfonie en van het strijkkwartet. Maar in de negentiende eeuw gingen de tuttigheid en de brave burgerlijkheid van het woord Papa langzamerhand een hoofdrol spelen en die pasten natuurlijk niet bij veel romantici van het brede armgebaar. Dus begon men anders tegen Haydn aan te kijken. De pruikentijd, waartoe hij behoorde, had men nu definitief de rug toegekeerd. Schumann heeft een keer geschreven dat je van Haydn niets nieuws kon leren. Hij vergeleek hem met ‘een oude huisvriend, die we allemaal hartelijk en met respect begroeten, maar die niets interessants meer te melden heeft.’ Daarom heeft Haydn in de negentiende eeuw nooit helemaal de erkenning gekregen die hij verdient. En zulke neerbuigende vooroordelen werken vaak langer door dan we denken. Dat al zijn muziek braaf, Biedermeier en stoffig zou zijn is een groot misverstand.
composities. Opusnummers, of in Haydns geval Hobokennummers, zeggen de meeste mensen niets. Daarom worden bijnamen voor composities zo ongeveer besprongen; die kan iedereen tenminste onthouden. Dus bestaan er veel werken van hem met soms uiterst vergezochte bijnamen. Het vervelende is alleen dat die composities helemaal niet altijd de beste hoeven te zijn. Maar die zitten in het geheugen en de rest blijft onaangeroerd. Wie de moeite neemt om te zoeken in Haydns gigantische oeuvre kan veel schitterende muziek tegenkomen, die zelden of nooit wordt uitgevoerd.
Omvangrijk oeuvre Helaas is er nog een factor die in Haydns nadeel werkt. Door zijn lange leven, zijn enorme werkkracht en onuitputtelijke inspiratie heeft Haydn waanzinnig veel muziek geschreven. Zoveel dat het vaak ontmoedigend werkt. Waar moet je in vredesnaam beginnen in het oerwoud van 68 strijkkwartetten, 104 symfonieën, 62 pianosonates en 42 pianotrio’s? En dan hebben we het nog niet eens over zijn talrijke vocale 4
biografie Joseph Haydn (1732-1809) is van zeer eenvoudige komaf. Vijf jaar oud kan hij al heel goed zingen. Tijdens dorpsconcerten wil hij zo graag meespelen dat hij fanatiek met een stok over zijn opgeheven linkerarm strijkt. Een onderwijzer brengt hem de grondbeginselen bij van een aantal instrumenten. Zelfs pauken leert hij spelen, al moet hij zich behelpen met een lap gespannen over een bakkersmand. De kamer waarin hij oefent zit onder het meel. Hofmusicus 1761 is een keerpunt in zijn leven. Hij wordt benoemd als hofmusicus bij de rijke vorst Esterhazy. Er is een ruim budget voor de muziek, waardoor er uitstekende musici worden aangesteld, ook uit het buitenland. Haydn moet componeren en leidt het koor en het orkest. Hij wordt al gauw op handen gedragen omdat hij bij de vorst zo handig en diplomatiek opkomt voor de belangen van de musici.
Op zijn achtste verhuist hij naar Wenen waar hij lid wordt van het jongenskoor van de Stephansdom. De jongens krijgen stelselmatig te weinig te eten. Hij bestudeert grondig elke partituur waar hij de hand op kan leggen. Haydn kan dan wel goed zingen maar hij is beslist geen wonderkind zoals Mozart. Hij maakt zich de kunst van het componeren eigen met veel vallen en opstaan. Over zijn jeugdwerken zei hij later: ‘Toen dacht ik dat het pas klopte als het muziekpapier propvol noten stond.’ Op zijn zeventiende moet hij het koor uit en daarna werkt hij zich een ongeluk om niet van de honger om te komen. Hij arrangeert en componeert soms wat, musiceert op straat en geeft hier en daar een lesje. In het begin is hij vaak zestien à achttien uur per etmaal in touw. Als hij nog tijd heeft bestudeert hij diepgaand muziek van anderen, vooral van Bachs een na oudste zoon, Carl Philipp Emanuel. Voetje voor voetje krijgt hij wat bekendheid in adellijke kringen, als leraar, multi-instrumentalist en mondjesmaat ook als componist.
Zo aardig als Haydn is voor zijn musici, zo hard is hij voor zijn uitgevers Ook schrijft hij werken waarin bepaalde musici als solist kunnen schitteren. Het Celloconcert in C, dat hier zondagmiddag wordt gespeeld, is daar een goed voorbeeld van. Steeds vaker wordt Haydns muziek ook uitgevoerd buiten de muren van het paleis. En zijn werken beginnen ook in het buitenland in druk te verschijnen. De vorst 5
biografie
doet daar niet moeilijk over en Haydn begint dus een aardig centje bij te verdienen. Steeds meer ontpopt hij zich als een keihard zakenman. Zo aardig als hij is voor zijn musici, zo hard is hij voor zijn uitgevers.
in te gaan op een uitnodiging om naar Londen te komen. Mozart maakt zich zorgen over zo’n riskante onderneming. ‘Maar Papa, u spreekt geen buitenlandse talen.’ Haydn antwoordt: ‘Mijn taal verstaan ze over de hele wereld.’ Zijn bezoek aan Londen is een aaneenschakeling van successen. Hij hoort daar een massale uitvoering van Händels Messiah en besluit om zelf ook een nieuw oratorium te schrijven. Het wordt uiteindelijk Die Schöpfung, hier uitgevoerd op zondagavond. Pas anderhalf jaar later keert hij terug naar Wenen met een dikke buidel geld.
Hij componeert echt iedere dag. ’s Morgens meteen na het ontbijt kruipt hij achter de piano en improviseert urenlang. En als hij dan een inval krijgt die hij de moeite waard vindt, noteert hij die. ’s Middags begint voor hem het echte, serieuze componeren. Over het omgaan met inspiratie heeft hij een keer gezegd: ‘Wacht tot de muze binnen is, doe de deur op slot en schrijf.’ Vriend Mozart In 1781 ontmoet hij de vijfentwintig jaar jongere Wolfgang Amadeus Mozart. Het klikt meteen tussen die twee en ze spelen geregeld strijkkwartet, samen met Karl Ditters von Dittersdorf en Johann Baptist Vanhal. Ze beïnvloeden elkaar en worden vrienden voor het leven. Intussen is Haydn beroemd geworden in heel Europa en hij krijgt opdrachten uit Duitsland, Spanje, Italië en Frankrijk. De Symfonie nr. 82 ‘De Beer’, zaterdag hier op de lessenaars, is zo’n opdracht uit Parijs. In 1790 komt er een nieuwe vorst Esterhazy aan het bewind, die veel minder met muziek heeft dan zijn vader. Daardoor krijgt Haydn de kans om
Engels succes Vier jaar later bezoekt hij Engeland weer en heeft zo mogelijk nog meer succes. Ovaties krijgt 6
biografie
hij over zich heen, onder meer na de Symfonieën nr. 100 en nr. 104. En voor een heftige operaaria, op maat gecomponeerd voor een zeer populaire Italiaanse sopraan: Scena di Berenice, zaterdagavond te horen met sopraan Ilse Eerens. In Engeland doen ze er alles aan om hem daar te houden. Ook Koning George III probeert hem te paaien en nodigt hem uit om in Windsor Castle te komen wonen. In een krant wordt zelfs voorgesteld om ‘deze Shakespeare van de muziek’ desnoods te ontvoeren.
zijn binnenplaats maar tegen zijn angstige huisgenoten zegt hij ironisch: ‘Niet bang zijn, kinderen, zolang Haydn bij jullie is kan jullie niets overkomen.’ Een beetje gelijk krijgt hij wel, want na de inname van de stad bewaken twee Franse soldaten zijn huis als eerbetoon. Ook Napoleon houdt van zijn muziek. Hij overlijdt op 31 mei 1809 en tijdens de dodenmis klinkt Mozarts Requiem.
Maar omdat hij nog steeds op de loonlijst staat van de vorst Esterhazy moet hij weer terug. Voor de vorst moet hij ditmaal voornamelijk religieuze muziek schrijven. Door het succes van Die Schöpfung wordt hij zwaar onder druk gezet om nog een oratorium te schrijven. Zo ontstaat Die Jahreszeiten. Maar na dat megaproject holt zijn gezondheid achteruit. In 1809 is hij al bedlegerig en componeren is fysiek te zwaar voor hem. Maar zijn hoofd zit nog vol. ‘Muzikale ideeën zitten me zo op de huid dat het een kwelling is. Ik kom er maar niet vanaf. Denk ik aan een allegro dan gaat mijn hartslag omhoog en daarom kan ik niet slapen…’
Nieuwsgierig geworden naar nog meer muziek van Haydn en nog meer verhalen over zijn lange leven? De schrijver van dit programmaboekje, Thijs Bonger, heeft een luisterboek over Haydns leven gemaakt. Zie: www.home-academy.nl
Ernstig verzwakt moet hij nog meemaken dat Wenen wordt gebombardeerd door de Fransen onder Napoleon. Er ontploft een granaat op 7
programma
za 23 mei 2015 haydn weekend grote zaal / 20.15-22.00 uur duur: ca. 40 minuten voor de pauze ca. 30 minuten na de pauze
Orkest van de 18e Eeuw Haydn Weekend 1
Inleiding
Ilse Eerens sopraan
Foyerdeck 1 / 19.15-19.45 uur
Joseph Haydn (1732-1809) Symfonie nr. 82 ‘De Beer’ in C (1786) Vivace assai Allegretto Menuetto en trio Finale: Vivace
Philip Ruitenberg in gesprek met Sieuwert Verster, directeur Orkest van de 18e Eeuw
Scena di Berenice (1795) PAUZE Symfonie nr. 104 ‘Londen’ in D (1795) Adagio - Allegro Andante Menuetto: Allegro Finale: Spirituoso
Dit concert wordt opgenomen door Stichting Concertzender
8
9
toelichting Symfonie nr. 82 ‘De Beer’
Scena di Berenice
Eind 1784 kreeg Haydn opdracht van een Franse aristocraat om zes symfonieën te componeren. Het was Haydns eerste opdracht uit het buitenland. Twee jaar werkte hij aan deze symfonieën en het honorarium was vorstelijk.
Op 2 maart 1795 ging Haydns Symfonie nr. 103 ‘mit dem Paukewirbel’ in première in een Londens theater. De volgende dag stond er in de krant dat Haydns nieuwe symfonie veel succes had, maar dat het publiek toch wel erg teleurgesteld was dat de aangekondigde zangeres niet kon optreden wegens ziekte.
Haydn wist dat het orkest in Parijs zestig man sterk was. Dat was bijna twee keer zo groot als het Esterhazy-orkest, waarvoor hij gewend was te schrijven. De première van deze werken in het Paleis van de Tuilerieën werd met gejuich beloond en was het gesprek van de dag.
Het ging om de sopraan Brigida Giorgi Banti. Waanzinnig populair was deze Italiaanse diva, die beschikte over een techniek en volume waar je u tegen zei. En ze had een fabelachtig muzikaal geheugen. Dat was hard nodig, want ze kon geen noot lezen. Ze was haar carrière begonnen op straat in Venetië, op de mandoline begeleid door haar vader. Toen ze weer hersteld was van haar ziekte zong ze op 4 mei een door Haydn speciaal voor haar vocale kwaliteiten geschreven concertaria, Scena di Berenice, op tekst van Metastasio. Ze kreeg een staande ovatie voor haar vertolking, maar de uiterst kritische Haydn was niet tevreden. In zijn dagboek noteerde hij: ‘Ze zong zeer matig’. Op datzelfde concert ging trouwens ook met veel succes Haydns Symfonie nr. 104 in première.
Het openingsdeel is feestelijk, dynamisch en trots, soms bijna agressief door dissonanten en het effectief gebruik van trompetten en pauken. Elegante, bedachtzame tussenstukjes voorkomen een overdaad aan heftigheid. Deel twee bestaat uit ingenieuze variaties op twee verwante thema’s. Het menuet tovert beelden tevoorschijn van Parijse pracht en praal. In het tussenstuk, het trio, wanen we ons weer op het Oostenrijkse platteland. De bijnaam ‘De Beer’ dankt deze symfonie aan de finale. We horen een boers thema met doedelzakbegeleiding, dat de luisteraars deed denken aan dansende beren op de dorpskermis. Dit deel is een schoolvoorbeeld van hoe virtuoos Haydn fugatisch kon componeren.
De Scena di Berenice is volgens velen Haydns mooiste opera-aria en hier en daar harmonisch 10
toelichting
uiterst gewaagd. De heldin Berenice rouwt om haar geliefde en wordt gek van verdriet. In het openingsrecitatief dat overgaat in een aria smeekt ze hem niet zonder haar naar de onderwereld te gaan. Haar woede en waanzin daarna wordt zeer effectief verklankt door middel van – voor die tijd – verbijsterende modulaties. En de scene eindigt met een hartverscheurende aria waarin Berenice haar wanhoop en doodsverlangen ventileert.
weer geraffineerde staaltjes van fugatisch componeren. Het andante begint onschuldig maar wordt gaandeweg steeds diepzinniger, op een bepaald moment zelfs heftig. Het menuet bestaat uit trotse muziek met veel tegendraadse accenten, onderbroken door een idyllisch trio met veel werk voor de blazers. Dit is muziek waar Beethoven ongetwijfeld met veel belangstelling naar heeft geluisterd. De ingenieus geconstrueerde finale is gebaseerd op een Kroatisch volksliedje, maar het Engelse publiek vond dat het thema leek op een kreet van visventers, ‘Live cod!’. In elk geval bewijst Haydn volop wat hij allemaal kon doen met een eenvoudig thema.
Symfonie nr. 104 'Londen' Toen Haydn in 1795 aanstalten maakte om weer af te reizen naar Oostenrijk, organiseerde men in het Londense King’s Theatre voor hem een afscheidsconcert. Daar klonken twee symfonieën : Symfonie nr. 100 ‘Militaire’ en zijn allerlaatste, Symfonie nr. 104 ‘Londen’. Dat concert was meer dan uitverkocht, recensenten juichten en Haydn verdiende er goudgeld mee. Hij was bepaald niet wars van geld. ‘Dat soort bedragen toucheer je alleen maar in Londen.’ zei hij.
Haydn verdiende goudgeld in Londen Het openingsadagio van Symfonie nr. 104 is zo dramatisch en mysterieus dat het bijna een pre-echo van Bruckner zou kunnen zijn. Het gaat over in een vriendelijk en vrolijk allegro. De doorwerking, waarin Haydn de thema’s gaat knippen en plakken en ermee jongleert, bevat 11
liedtekst Aria di Berenice Gecomponeerd voor de zangeres Brigida Giorgi. Uit: Antigono van Pietro Metastasio Londen, 1795 Recitativo
Recitatief
Berenice, che fai? Muore il tuo bene, stupida, e tu non corri! Oh Dio! vacilla l’incerto passo; un gelido mi scuote insolito tremor tutte le vene, e a gran pena il suo peso il piè sostiene. Dove son? Dove son? Qual confusa folla d’idee tutte funeste adombra la mia ragion?
Berenice, wat doe je? Je geliefde sterft, en jij dwaas, jij haast je niet! Oh God, mijn tred wankelt onzeker; een ijzige ongewone siddering schokt door mijn aderen, en mijn voet vermag nauwelijks zijn last te dragen. Waar ben ik? Waar ben ik? Wat een verwarde hoeveelheid noodlottige ideeën overschaduwt mijn verstand? Ik zie Demetrius; ik zie hem bezig toe te steken... Stop! Stop! Leef! Ik zal Antigonus toebehoren! Met bloedend hart ijl ik om hem trouw re zweren; ik zal zeggen, dat ik van hem hou, ik zal zeggen... Wee mij, de dag verduistert, de hemel weerlicht! Mijn weloverwogen leugens hebben hem vertoornd. Ach! Laat mij mijn geliefde redden, wrede Goden! Jullie houden mij tegen, en intussen treft misschien een onvoorziene slag... Ach, jullie zullen tevreden zijn; zie, hij is dood. Wacht, dierbare ziel: we zullen tezamen, als schaduwen naar Lethe gaan. Al kon ik je niet redden kan ik trouw... Maar je kijkt me aan, en vertrekt? Niet weggaan!
Veggo Demetrio; il veggo che in atto di ferir... Fermati! Fermati! Vivi! D’Antigono io sarò. Del core ad onta volo a giurargli fè: dirò, che l’arno, dirò... Misera me, s’oscura il giorno, balena il ciel! L’hanno irritato i miei meditati spergiuri. Ahimè! Lasciate ch’io soccorra il mio ben, barbari Dei! Voi m’impedite e intanto forse un colpo improvviso... Ah, sarete contenti; eccolo ucciso. Aspetta, anima bella; ombre compagne a Lete andrem. Se non potei salvarti potrò fedel... Ma tu mi guardi, e parti? Non partir! 12
liedtekst
Aria
Aria
Non partir, bell’idol mio; per quell’onda; all’altra sponda voglio anchi’io passar con te!
Niet weggaan, mijn dierbare; ik wil ook, met jou, dat water oversteken, naar de andere oever gaan.
Recitativo
Recitatief
Me infelice! Che fingo? Che ragiono? Dove rapita sono dal torrente crudel dei mici martiri? Misera Berenice; ah tu deliri!
Ongelukkige die ik ben! Wat beeld ik me in? Hoe denk ik toch? Waar ben ik door de wrede stroom van mijn martelingen heen gesleurd? Beklagenswaardige Berenice, ach je ijlt!
Aria
Aria
Perchè, se tanti siete, che delirar mi fate, perchè non m’uccidete, affanni del mio cor? Crescete, oh Dio, crescete afanni del mio cor finchè mi porga aita con togliermi di vita l’eccesso del dolor.
Waarom, als jullie zo talrijk zijn, dat jullie me doen ijlen, waarom doen jullie me dan niet sterven, jullie kwellingen van mijn hart? Vermeerdert, oh God, vermeerdert, kwellingen van mijn hart, totdat me te hulp komt door mijn leven te nemen deze overmaat aan verdriet.
13
programma
zo 24 mei 2015 haydn weekend grote zaal / 14.30-17.30 uur duur: ca. 50 minuten voor de pauze ca. 100 minuten na de pauze
Orkest van de 18e Eeuw
Haydn-concert inclusief documentaire film
na afloop
Roel Dieltiens cello
Foyerdeck 1 / 17.45-18.15 uur
Joseph Haydn (1732-1809) Celloconcert nr. 1 in C (1761-1765) Moderato Adagio Allegro
Phil Grabsky vertelt over de totstandkoming van zijn film In search of Haydn.
Symfonie nr. 100 in G ‘Militaire’ (1793/1794) Adagio - Allegro Allegretto Menuetto: Moderato Finale: Presto PAUZE Vertoning film In search of Haydn (2012) van cineast Phil Grabsky
14
15
toelichting Celloconcert in C
Symfonie nr. 100 'Militaire'
Lange tijd wisten musicologen alleen dat Haydn tussen 1761 en 1765 een celloconcert had gecomponeerd voor zijn goede vriend Joseph Weigl, de virtuoze solocellist uit het Esterhazyorkest. Het was nooit in druk verschenen en ze dachten dat de partituur verloren was gegaan.
Panisch waren ze, de Weners, toen in 1683 hun stad werd belegerd door vervaarlijke Turken met kromme zwaarden. Nog dreigender werd het door hun snerpend klinkende militaire muziek met veel percussie. Gelukkig werden de Turken uiteindelijk verdreven. Toen men in 1783 het eeuwfeest van die overwinning vierde was Turks klinkende muziek intussen mode geworden. Denk maar aan Mozarts overbekende Turkse mars en zijn Vijfde vioolconcert. Ook boeken, toneelstukken en opera’s werden gesitueerd in Turkije. Het fijne daarvan was dat het publiek zich straffeloos kon verlustigen in door kerk en staat verboden zaken zoals veelwijverij. Zo speelt Mozarts opera Die Entführung aus dem Serail uit 1782 zich af in een harem. In de ouverture horen we al uitgebreid Turkse percussie-instrumenten, zoals grote trom, triangel, ratel en allerlei bekkens. Bij de première brak het Weense publiek de zaal af.
In 1962 echter dook het manuscript op in een museum in Praag. Cadensen voor de solist komen daarin niet voor, maar Haydn vertrouwde waarschijnlijk op Weigl om er iets moois van te maken. Het concert opent stevig. Weigl kon waarschijnlijk erg goed dubbelklanken spelen en Haydn maakte daar dankbaar gebruik van. Het tweede thema is meer lyrisch van karakter. In het hoffelijke adagio zwijgen de hobo’s en de hoorns. De cellist krijgt hier ruimschoots de gelegenheid om te laten horen hoe mooi hij kan ‘zingen’ op zijn instrument. In de finale komt een ander aspect van Weigls virtuositeit aan bod. De muziek vereist veel acrobatiek met de strijkstok en we horen razendsnelle loopjes en ijzingwekkend hoge noten.
Ook Haydn speelde handig in op dat soort modeverschijnselen. Turkse muziek was in Wenen weer extra actueel geworden omdat Oostenrijk en Turkije vanaf 1788 weer oorlog 16
toelichting
voerden. Als voorbereiding op zijn tweede reis naar Engeland was Haydn in Wenen al begonnen aan zijn honderdste symfonie. Hij schreef daar het tweede deel, waarin hij effectief gebruik maakt van Turkse percussieinstrumenten.
maar een recensent van The Morning Chronicle hoorde van alles in deze muziek. Hij schrijft ‘We horen soldaten marcheren en aanvallen, wapengekletter, het gekreun van de gewonden en het helse kabaal van de oorlog’. In het daarop volgende elegante menuet is de oorlog ver te zoeken. Dat geldt ook voor de lichtvoetige en verende finale, waarin Haydn zijn thema’s op kunstige wijze door elkaar vlecht. De percussiegroep doet weer mee, maar ditmaal is het effect feestelijk.
Haydn speelde handig in op modeverschijnselen Een vredig en verwachtingsvol adagio leidt ons naar het allegro. Voor die tijd volkomen nieuw was dat het eerste thema wordt gepresenteerd door een fluit en twee hobo’s. Een tweede thema lijkt een soort voorloper voor de Radetzkymars van Johann Strauss Sr. Het allegretto deel daarna is eigenlijk een arrangement van een concert voor twee draailieren en orkest, door Haydn geschreven in opdracht van de koning van Napels. Het begint vredig maar wordt stukje bij beetje dreigender. Eerst spelen de percussieinstrumenten nog een bescheiden rol. Maar dan, na een fanfare, horen we plotseling een fortissimo passage van het hele orkest, die het opgehitste publiek er ongetwijfeld aan herinnerde dat het revolutionaire Frankrijk Engeland net de oorlog had verklaard. Want in de Londense parken paradeerden geregeld militaire bands, met daarin diezelfde percussie-instrumenten.
In search of Haydn Na documentaires over de levens van Beethoven en Mozart bracht filmmaker Phil Grabsky het leven van Haydn in beeld in de film In search of Haydn (2012). In de film wordt in chronologische volgorde het verhaal van het leven en werk van de componist belicht. In de persoonlijke en onthullende interviews met experts en fragmenten uit Haydns brieven worden de belangrijkste gebeurtenissen in interessantste weetjes uit de doeken gedaan. In de film ligt de nadruk op de optredens en op de vertolking van de muziek. Met optredens van beroemde hedendaagse muzikanten, onder wie Gianandrea Noseda, Sir Roger Norrington, Het Orkest van de 18e Eeuw met Frans Brüggen, het Endellion String Quartet, Christophe Rousset en Les Talens Lyriques, Ian Page en de Classical Opera Company, Ronald Brautigam, Sophie Bevan en Emmanuel Ax.
Terug naar de première van Symfonie nr. 100. Na het stormachtig applaus moest dat ‘oorlogsdeel' prompt herhaald worden. Voor de oren van vandaag lijkt het wat overdreven, 17
programma
z0 24 mei 2015 haydn weekend grote zaal / 20.15-22.15 uur duur: ca. 75 minuten voor de pauze ca.30 minuten na de pauze
Orkest van de 18e Eeuw Die Schöpfung van Haydn
Laurens Collegium Rotterdam Marcus Creed dirigent Renate Arends sopraan Fabio Trümpy tenor André Morsch bas Wiecher Mandemaker koorrepetitor Joseph Haydn (1732-1809) Die Schöpfung (1796-1798) I. Teil Einleitung: Die Vorstellung des Chaos Szene 1: Im Anfange schuf Gott Himmel und Erde Szene 2: Und Gott machte das Firmament Szene 3: Und Gott sprach: Es sammle sich das Wasser Szene 4: Und Gott sprach: Es sei’n Lichter II. Teil Szene 1: Und Gott sprach: Es bringe das Wasser Szene 2: Und Gott sprach: Es bringe die Erde hervor PAUZE III. Teil Szene 1: Aus Rosenwolken bricht Szene 2: Von deiner Güt’, o Herr und Gott Szene 3: Nun ist die erste Pflicht erfüllt Finale: O glücklich Paar
Dit concert wordt live uitgezonden door Omroep MAX
18
Aanplakbiljet voor de eerste uitvoering van Die Schรถpfung in het Burgtheater in Wenen op 19 mei 1799
19
toelichting Die Schöpfung
En Haydn en Mozart waren daar vaak bij aanwezig. In brieven van Mozart lezen we dat er werelden voor hem opengingen toen hij daar kennismaakte met de muziek van Bach en Händel.
Isidor Neugass - Jpseph Haydn werkend aan Die Schöpfung (1806)
Tijdens zijn eerste bezoek aan Engeland was Haydn totaal overrompeld door een uitvoering door een kleine duizend musici van Händels oratorium The Messiah in Westminster Abbey. Daar begon hij te denken over het schrijven van een nieuw oratorium.
Van Swieten had Haydn al vaak gezegd: ‘Wanneer krijgen we nou eindelijk een nieuw oratorium van jou?’ Toen hij dit Engelse libretto onder ogen kreeg zei hij: ‘Ik zag meteen dat zo’n verheven onderwerp Haydn de kans zou geven waar ik al zo lang naar had uitgekeken.’
Aan het einde van zijn tweede bezoek aan Londen overhandigde iemand hem een anoniem Engels libretto over de schepping, gebaseerd op de bijbel en Miltons lange gedicht Paradise Lost. Terug in Wenen liet hij dat libretto beoordelen door Gottfried van Swieten. Van Swieten was een muziekmecenas die zowel Mozart als Haydn diepgaand heeft beïnvloed door zijn buitenissige muzikale smaak. Voor de meeste van zijn tijdgenoten moest muziek zo vers mogelijk zijn. Maar Van Swieten was ook verzot op muziek van dode componisten. Elke zondag organiseerde hij thuis concerten.
Haydn: ‘Nog nooit heb ik mij zo vroom gevoeld als tijdens het schrijven van Die Schöpfung. Hij vertaalde de tekst in het Duits en moedigde Haydn aan om dit ambitieuze project ter hand te nemen. Dat deed Haydn in 1796 en er ontstond soms nogal wat wrijving tussen hem en Van Swieten, omdat die het niet kon laten zich met de muziek te bemoeien. Voor Haydn werd het componeren van dit werk naarmate hij vorderde steeds meer een soort religieuze opdracht. Hij zei: ‘Nog nooit heb ik mij zo vroom gevoeld als tijdens het schrijven van Die Schöpfung.’ 20
toelichting
Première In april 1798 had hij het werk af. Eind april 1798 dirigeerde hij zelf de première in een paleis in Wenen. Dat concert was uitsluitend voor genodigden. Maar er verzamelden zich zo veel nieuwsgierigen, die ook probeerden het paleis binnen te dringen, dat er dertig man oproerpolitie ingezet moest worden. Haydn was, net als het publiek, diep ontroerd. ‘Tijdens het dirigeren had ik het beurtelings ijskoud en gloeiend heet.’ Omdat Haydn ziek was werd de officiële première geleid door Johann Nepomuk Hummel. Alleen al tijdens Haydns leven werd Die Schöpfung zo’n veertig keer uitgevoerd. Maart 1808 was de laatste keer dat hij er zelf bij was. Oud en zwak werd hij op een draagstoel binnengebracht. Toen de mensen hem zagen begonnen ze spontaan te klappen en te juichen, maar Haydn wees met zijn vinger naar boven en zei: ‘Jullie moeten niet bij mij zijn – het komt allemaal van boven’. Binnen een paar jaar werd Die Schöpfung overal in Europa en zelfs in Amerika uitgevoerd. In Duitsland en Oostenrijk is dat sinds die tijd een jaarlijkse traditie.
en eindeloos te wachten met de oplossing van wringende akkoorden. Hierin horen we dat de romantiek duidelijk in aantocht is. En na een recitatief is daar plotseling de schepping van het licht, verklankt door een keihard stralend majeurakkoord. Het publiek was zo ondersteboven van deze revolutionaire muziek en er ontstond daardoor zoveel tumult dat de uitvoering even moest worden stilgelegd. Haydn was onwaarschijnlijk vindingrijk in het verklanken van natuurverschijnselen en dieren. Een paar voorbeelden daarvan. In Raphaels eerste aria in deel 1, Rollend in schäumenden Wellen, schildert het rusteloos spelende orkest een zeegezicht met woeste golven. In deel 2, in Gabriels aria Auf starkem Fittiche, beelden sopraan en kwinkelerende blazers allerlei vogels uit. Ook in deel 2, in Raphaels vierde recitatief Gleich öffnet sich der Erde Schoss, horen we de leeuw brullen. Een dissonerende lange noot op trombone en contrafagot zorgen voor het effect. Verende strijkers laten de tijger soepel springen. Er zijn vredig grazende koeien, begeleid door een idyllische herdersfluit. Tremolandi (snel heen en weer gestreken nootjes) van de strijkers roepen het beeld op van een zwerm insecten. Zelfs de kronkelende wormen horen we terug in de strijkers.
Revolutionaire muziek Die Schöpfung bestaat uit drie delen. In delen 1 en 2 verklankt Haydn de schepping van de wereld en de dieren. Deel 3 gaat over Adam en Eva. De tekst is een typisch product van de Verlichting. Het is één groot loflied op de schepping en geeft een optimistisch beeld van de wereld en de mens. De zondeval speelt geen rol in het geheel.
In het laatste recitatief worden Adam en Eva wel even gewaarschuwd: dat ze alleen gelukkig zullen blijven als ze zich niet bezondigen aan hebzucht en al te veel nieuwsgierigheid. En dan volgt een feestelijk, Händelachtig slotkoor, waarin Onze Lieve Heer uitgebreid wordt bedankt voor al zijn scheppende arbeid.
In de lange orkestrale inleiding verklankt Haydn de geheimzinnige chaos van voor de schepping door veel dissonanten te gebruiken 21
liedtekst Die Schöpfung Oratorium in 3 delen op een tekst van Gottfried van Swieten naar Paradise Lost (1667) van John Milton
Verwirrung weicht, und Ordnung keimt empor. Erstarrt entflieht der Höllengeister Schar in des Abgrunds Tiefen hinab zur ewigen Nacht.
ERSTER TEIL
CHOR
nr. 1 Einleitung Die Vorstellung des Chaos
Verzweiflung, Wut und Schrecken begleiten ihren Sturz, und eine neue Welt entspringt auf Gottes Wort.
Rezitativ mit Chor RAPHAEL
nr. 3 Rezitativ
Im Anfange schuf Gott Himmel und Erde, und die Erde war ohne Form und leer, und Finsternis war auf der Fläche der Tiefe.
RAPHAEL
Und Gott machte das Firmament und teilte die Wasser, die unter dem Firmament waren, von den Gewässern, die ober dem Firmament waren, und es ward so. Da tobten brausend heftige Stürme; wie Spreu vor dem Winde, so flogen die Wolken, die Luft durchschnitten feurige Blitze und schrecklich rollten die Donner umher. Der Flut entstieg auf sein Geheiß der allerquickende Regen, der allerverheerende Schauer, der leichte, flockige Schnee.
CHOR
Und der Geist Gottes schwebte auf der Fläche der Wasser, und Gott sprach: Es werde Licht! Und es ward Licht. URIEL
Und Gott sah das Licht, daß es gut war, und Gott schied das Licht von der Finsternis.
nr. 4 Chor mit Sopransolo nr. 2 Arie mit Chor
GABRIEL
URIEL
Mit Staunen sieht das Wunderwerk der Himmelsbürger frohe Schar, und laut ertönt aus ihren Kehlen des Schöpfers Lob, das Lob des zweiten Tags.
Nun schwanden vor dem heiligen Strahle des schwarzen Dunkels gräuliche Schatten: Der erste Tag entstand. 22
liedtekst
Hier duften Kräuter Balsam aus, hier sproßt den Wunden Heil. Die Zweige krümmt der goldnen Früchte Last; hier wölbt der Hain zum kühlen Schirme sich, den steilen Berg bekrönt ein dichter Wald.
CHOR
Und laut ertönt aus ihren Kehlen des Schöpfers Lob, das Lob des zweiten Tags. nr. 5 Rezitativ RAPHAEL
nr. 9 Rezitativ
Und Gott sprach: Es sammle sich das Wasser unter dem Himmel zusammen an einem Platz und es erscheine das trockne Land; und es ward so. Und Gott nannte das trockne Land ‘Erde’ und die Sammlung der Wasser nannte er ‘Meer’; und Gott sah, daß es gut war.
URIEL
Und die himmlischen Heerscharen verkündigten den dritten Tag, Gott preisend und sprechend: nr. 10 Chor CHOR
nr.6 Arie
Stimmt an die Saiten, ergreift die Leier, laßt euren Lobgesang erschallen! Frohlocket dem Herrn, dem mächtigen Gott, denn er hat Himmel und Erde bekleidet in herrlicher Pracht!
RAPHAEL
Rollend in schäumenden Wellen bewegt sich ungestüm das Meer. Hügel und Felsen erscheinen, der Berge Gipfel steigt empor. Die Fläche, weit gedehnt, durchläuft der breite Strom in mancher Krümme. Leise rauschend gleitet fort im stillen Tal der helle Bach.
nr. 11 Rezitativ URIEL
Und Gott sprach: Es sei’n Lichter an der Feste des Himmels, um den Tag von der Nacht zu scheiden und Licht auf der Erde zu geben, und es seien diese für Zeichen und für Zeiten und für Tage und für Jahre. Er machte die Sterne gleichfalls.
nr. 7 Rezitativ GABRIEL
nr. 12 Rezitativ
Und Gott sprach: Es bringe die Erde Gras hervor, Kräuter, die Samen geben, und Obstbäume, die Früchte bringen ihrer Art gemäß, die ihren Samen in sich selbst haben auf der Erde; und es ward so.
URIEL
In vollem glanze steiget jetzt die Sonne strahlend auf, ein wonnevoller Bräutigam, ein Riese stolz und froh, zu rennen seine Bahn. Mit leisem Gang und sanftem Schimmer schleicht der Mond die stille Nacht hindurch. Den ausgedehnten Himmelsraum ziert ohne Zahl der hellen Sterne Gold. Und die Söhne Gottes verkündigten den vierten Tag mit himmlischem Gesang, seine Macht ausrufend also:
nr. 8 Arie GABRIEL
Nun beut die Flur das frische Grün em Auge zur Ergötzung dar. Den anmutsvollen Blick erhöht der Blumen sanfter Schmuck. 23
liedtekst
nr. 13 Chor mit Soli Die Himmel erzählen die Ehre Gottes, und seiner Hände Werk zeigt an das Firmament.
Aus jedem Busch und Hain erschallt der Nachtigallen süße Kehle. Noch drückte Gram nicht ihre Brust, noch war zur Klage nicht gestimmt Ihr reizender Gesang.
GABRIEL, URIEL, RAPHAEL
nr. 16 Rezitativ
Dem kommenden Tage sagt es der Tag, die Nacht, die verschwand, der folgenden Nacht:
RAPHAEL
CHOR
In alle Welt ergeht das Wort, jedem Ohre klingend, keiner Zunge fremd:
Und Gott schuf große Walfische und ein jedes lebende Geschöpf, das sich beweget, und Gott segnete sie, sprechend: Seid fruchtbar alle, mehret euch, Bewohner der Luft, vermehret euch und singt auf jedem Aste! Mehret euch, ihr Flutenbewohner, und füllet jede Tiefe! Seid fruchtbar, wachset, mehret euch, erfreuet euch in eurem Gott!
CHOR
nr. 17 Rezitativ
Die Himmel erzählen die Ehre Gottes, und seiner Hände Werk zeigt an das Firmament.
RAPHAEL
ZWEITER TEIL
nr. 18 Terzett
CHOR
Die Himmel erzählen die Ehre Gottes, und seiner Hände Werk zeigt an das Firmament. GABRIEL, URIEL, RAPHAEL
Und die Engel rührten ihr’ unsterblichen Harfen und sangen die Wunder des fünften Tags.
GABRIEL
nr. 14 Rezitativ
In holder Anmut stehn, mit jungem Grün geschmückt, die wogigten Hügel da. Aus ihren Adern quillt in fließendem Kristall der kühlende Bach hervor.
GABRIEL
Und Gott sprach: Es bringe das Wasser in der Fülle hervor webende Geschöpfe, die Leben haben, und Vögel, die über der Erde fliegen mögen in dem offenen Firmamente des Himmels.
URIEL
In frohen Kreisen schwebt, sich wiegend in der Luft, der munteren Vögel Schar. Den bunten Federglanz erhöht im Wechselflug das goldene Sonnenlicht.
nr. 15 Arie GABRIEL
Auf starkem Fittiche schwinget sich der Adler stolz und teilet die Luft im schnellesten Fluge zur Sonne hin. Den Morgen grüßt der Lerche frohes Lied, und Liebe girrt das zarte Taubenpaar.
RAPHAEL
Das helle Naß durchblitzt der Fisch und windet sich im steten Gewühl umher. 24
liedtekst
nr. 22 Arie
Vom tiefsten Meeresgrund wälzet sich Leviathan auf schäumender Well’ empor.
RAPHAEL
Nun scheint in vollem Glanze der Himmel, nun prangt in ihrem Schmucke die Erde. Die Luft erfüllt das leichte Gefieder, das Wasser schwellt der Fische Gewimmel, den Boden drückt der Tiere Last. Doch war noch alles nicht vollbracht. dem ganzen fehlte das Geschöpf, das Gottes Werke dankbar sehn, des Herren Güte preisen soll.
GABRIEL, URIEL, RAPHAEL
Wie viel sind deiner Werk’, o Gott! Wer fasset ihre Zahl? Wer, o Gott! Wer fasset ihre Zahl? nr. 19 Chor mit Soli CHOR
Der Herr ist groß in seiner Macht, und ewig bleibt sein Ruhm.
nr. 23 Rezitativ URIEL Und Gott schuf den Menschen nach seinem Ebenbilde, nach dem Ebenbilde Gottes schuf er ihn. Mann und Weib erschuf er sie. Den Atem des Lebens hauchte er in sein Angesicht, und der Mensch wurde zur lebendigen Seele.
nr. 20 Rezitativ RAPHAEL
Und Gott sprach: Es bringe die Erde hervor lebende Geschöpfe nach ihrer Art: Vieh und krichendes Gewürm und Tiere der Erde nach ihren Gattungen.
nr. 24 Arie nr. 21 Rezitativ
URIEL
RAPHAEL
Mit Würd’ und Hoheit angetan, mit Schönheit, Stärk’ und Mut begabt, gen Himmel aufgerichtet steht der Mensch, ein Mann und König der Natur. Die breit gewölbt’ erhabne Stirn verkünd’t der Weisheit tiefen Sinn, und aus dem hellen Blicke strahlt der Geist, des Schöpfers Hauch und Ebenbild. An seinen Busen schmieget sich für ihn, aus ihm geformt, die Gattin, hold und anmutsvoll. In froher Unschuld lächelt sie, des Frühlings reizend Bild, ihm Liebe, Glück und Wonne zu.
Gleich öffnet sich der Erde Schoß und sie gebiert auf Gottes Wort Geschöpfe jeder Art, in vollem Wuchs und ohne Zahl. Vor Freude brüllend steht der Löwe da. Hier schießt der gelenkige Tiger empor. Das zackige Haupt erhebt der schnelle Hirsch. Mit fliegender Mähne springt und wieh’rt voll Mut und Kraft das edle Roß. Auf grünen Matten weidet schon das Rind, in Herden abgeteilt. Die Triften deckt, als wie gesät, das wollenreiche, sanfte Schaf. Wie Staub verbreitet sich in Schwarm und Wirbel Das Heer der Insekten. in langen Zügen kriecht Am Boden das Gewürm. 25
liedtekst
nr. 25 Rezitativ
DRITTER TEIL
RAPHAEL
nr. 29 Orchestereinleitung und Rezitativ
Und Gott sah jedes Ding, was er gemacht hatte; und es war sehr gut. Und der himmlische Chor feierte das Ende des sechsten Tages mit lautem Gesang:
URIEL
Aus Rosenwolken bricht, geweckt durch süßen Klang, der Morgen jung und schön. Vom himmlischen Gewölbe strömt reine Harmonie zur Erde hinab. Seht das beglückte Paar, wie Hand in Hand es geht! Aus ihren Blicken strahlt des heißen Danks Gefühl. Bald singt in lautem Ton ihr Mund des Schöpfers Lob; laßt unsre Stimme dann sich mengen in ihr Lied.
nr. 26 Chor CHOR
Vollendet ist das große Werk, Der Schöpfer sieht’s und freuet sich. Auch unsre Freund’ erschalle laut, des Herren Lob sei unser Lied! nr. 27 Terzett GABRIEL, URIEL
nr. 30 Duett mit Chor
Zu dir, o Herr, blickt alles auf. Um Speise fleht dich alles an. Du öffnest deine Hand, gesättigt werden sie.
EVA UND ADAM
Von deiner Güt’, o Herr und Gott, ist Erd’ und Himmel voll. Die Welt, so groß, so wunderbar, ist deiner Hände Werk.
RAPHAEL
Du wendest ab dein Angesicht, da bebet alles und erstarrt. Du nimmst den Odem weg, in Staub zerfallen sie.
CHOR
Gesegnet sei des Herren Macht, sein Lob erschall’ in Ewigkeit.
GABRIEL, URIEL, RAPHAEL
Den Odem hauchst du wieder aus, und neues Leben sproßt hervor. Verjüngt ist die Gestalt der Erd’ an Reiz und Kraft.
ADAM
Der Sterne hellster, o wie schön verkündest du den Tag! Wie schmückst du ihn, o Sonne du, des Weltalls Seel’ und Aug’!
nr. 28 Chor CHOR
Vollendet ist das große Werk, des Herren Lob sei unser Lied! Alles lobe seinen Namen, denn er allein ist hoch erhaben! Alleluja! Alleluja!
CHOR
Macht kund auf eurer weiten Bahn des Herren Macht und seinen Ruhm!
26
liedtekst
EVA
nr. 31 Rezitativ
Und du, der Nächte Zierd’ und Trost, und all das strahlend’ Heer, verbreitet überall sein Lob in euerm Chorgesang.
ADAM
EVA, ADAM UND CHOR
Nun ist die erste Pflicht erfüllt, dem Schöpfer haben wir gedankt. Nun folge mir, Gefährtin meines Lebens! Ich leite dich, und jeder Schritt weckt neue Freud’ in unsrer Brust, zeigt Wunder überall. Erkennen sollst du dann, welch unaussprechlich Glück der Herr uns zugedacht. Ihn preisen immerdar, Ihm weihen Herz und Sinn. Komm, folge mir, ich leite dich.
Lobsinget alle Gott, dem Herrn, groß wie sein Nam’ ist seine Macht.
EVA
ADAM
Ihr Elemente, deren Kraft stets neue Formen zeugt, ihr Dünst’ und Nebel, die der Wind versammelt und vertreibt:
O du, für den ich ward, mein Schirm, mein Schild, mein All! Dein Will’ ist mir Gesetz. So hat’s der Herr bestimmt, und dir gehorchen bringt mir Freude, Glück und Ruhm.
EVA
Sanft rauschend lobt, o Quellen, ihn! Den Wipfel neigt, ihr Bäum’! Ihr Pflanzen duftet, Blumen haucht Ihm euern Wohlgeruch! ADAM
Ihr, deren Pfad die Höh’n erklimmt, und ihr, die niedrig kriecht, ihr, deren Flug die Luft durchschneid’t, und ihr im tiefen Naß: EVA, ADAM UND CHOR
Ihr Tiere, preiset alle Gott! Ihn lobe, was nur Odem hat! EVA UND ADAM
Ihr dunklen Hain’, ihr Berg’ und Tal’, Ihr Zeugen unsres Danks, ertönen sollt ihr früh und spät von unserm Lobgesang. CHOR
Heil dir, o Gott, o Schöpfer, Heil! Aus deinem Wort entstand die Welt, dich beten Erd’ und Himmel an, wir preisen dich in Ewigkeit! 27
liedtekst
nr. 32 Duett
EVA
ADAM
der Blumen Duft.
Holde Gattin, dir zur Seite fließen sanft die Stunden hin. Jeder Augenblick ist Wonne, keine Sorge trübet sie.
eva und adam
Mit dir erhöht sich jede Freude, mit dir genieß ich doppelt sie, mit dir ist Seligkeit das Leben, Dir sei es ganz geweiht!
EVA
Teurer Gatte, dir zur Seite, schwimmt in Freuden mir das Herz. Dir gewidmet ist mein Leben, Deine Liebe sei mein Lohn.
nr. 33 Rezitativ URIEL
Der tauende Morgen, o wie ermuntert er!
O glücklich Paar, und glücklich immerfort, wenn falscher Wahn euch nicht verführt, noch mehr zu wünschen als ihr habt, und mehr zu wissen als ihr sollt!
EVA
nr. 34 Schlußchor mit Soli
Die Kühle des Abends, o wie erquicket sie!
CHOR
ADAM
Singt dem Herren alle Stimmen! Dankt ihm alle seine Werke! Laßt zu Ehren seines Namens lob im Wettgesang erschallen! Des Herren Ruhm, er bleibt in Ewigkeit! Amen!
ADAM
Wie labend ist der runden Früchte Saft! EVA
Wie reizend ist der Blumen süßer Duft! EVA UND ADAM
Doch ohne dich, was wäre mir – ADAM
der Morgentau, EVA
der Abendhauch, ADAM
der Früchte Saft, 28
Jheronimus Bosch (ca. 1450-1516) - De Schepping, linker binnenpaneel uit het drieluik De Tuin der Lusten (1480-90)
29
uitvoerenden Orkest van de 18e Eeuw Het Orkest van de 18e Eeuw werd in 1981 opgericht door Frans Brüggen en bestaat uit circa vijftig leden, afkomstig uit zo’n twintig verschillende landen. De musici gelden allen als specialisten op het gebied van de achttiendeeeuwse muziek en spelen op instrumenten uit die tijd of kopieën daarvan. Op deze wijze proberen zij het doel van het orkest te bereiken: de klassieke meesterwerken van Haydn, Mozart en Beethoven en werken uit de eerste helft van de achttiende eeuw te laten klinken zoals de componisten het zich destijds moeten hebben voorgesteld. Het Orkest van de 18e Eeuw vormt qua grootte en samenstelling een afspiegeling van de ‘klassieke’ orkesten zoals die in Mannheim, Parijs en Wenen bestonden. Het orkest komt drie tot vijf keer per jaar bijeen voor internationale tournees en maakte talloze cd-opnamen,
die vaak werden bekroond met belangrijke prijzen. In 2010 ontving het orkest de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs, uit handen van de toenmalige Prinses Máxima, ‘vanwege de collectieve topprestatie die het orkest sinds de jaren tachtig op artistiek gebied levert’. In augustus vorig jaar heeft het orkest afscheid moeten nemen van Frans Brüggen, die op 79-jarige leeftijd overleed. De samenwerking met de ‘founding father’ van het orkest kwam ten einde, maar Brüggen zal een belangrijke bron van inspiratie blijven. Het orkest heeft besloten de traditie van vijf projecten per seizoen voort te zetten en werkt daarvoor samen met verschillende gastdirigenten.
Viool 1 Marc Destrubé (concertmeester) Rémy Baudet Kees Koelmans Franc Polman Irmgard Schaller Annelies van der Vegt Natsumi Wakamatsu Sayuri Yamagata Viool 2 Staas Swierstra Hans Christian Euler Anthony Martin Guya Martinini Marinette Troost Dirk Vermeulen Gustavo Zarba Altviool Emilio Moreno Marten Boeken Antonio Clares Else Krieg Yoshiko Morita Cello Richte van der Meer Albert Brüggen Lidewij Scheifes Rainer Zipperling
30
foto: Annelies van der Vegt
uitvoerenden
Contrabas Margaret Urquhart Robert Franenberg Christian Staude Fluit Michael Schmidt-Casdorff Ricardo Kanji Eric Hoeprich Hobo Frank de Bruine Alayne Leslie Klarinet Eric Hoeprich Guy van Waas
Fagot Danny Bond Donna Agrell
Pauken en slagwerk Maarten van der Valk
Hoorn Teunis van der Zwart Stefan Blonk Trompet Jonathan Impett Graham Nicholson Trombone Sue Addison Philip Dale Steve Saunders
31
Fortepiano Pieter-Jan Belder
uitvoerenden
Ilse Eerens Sopraan
De Belgische sopraan Ilse Eersens (1982) begon haar opleiding aan het Lemmensinstituut in Leuven. In 2002 zette ze deze studie voort aan de Nieuwe Opera Academie in Amsterdam/ Den Haag, bij de beroemde zangpedagoge Jard van Nes, waar ze enkele jaren later cum laude afstudeerde.
najaar van 2007 stond zij op de planken bij De Nederlandse Opera met verschillende rollen in de vermaarde Monteverdicyclus van regisseur Pierre Audi. In verscheidene operahuizen schitterde zij in Le grand Macabre van Ligety. In 2012 maakte ze haar succesvolle debuut aan het Royal Opera House Covent Garden en een jaar later bij de Opera National de Lyon. Daarnaast is Ilse Eerens actief in de liedkunst en het concertante repertoire. Als zodanig zong zij bij diverse orkesten en werkte met dirigenten als Ed Spanjaard, Frans Brüggen en Philippe Herreweghe.
Roel Dieltiens Cello
Roel Dieltiens (1957) ruilde op vijftienjarige leeftijd de piano in voor de cello. In sneltreinvaart werkte hij zich door de studie van zijn nieuwe instrument heen. Naast moderne cello wijdde Dieltiens zich ook aan de barokcello. Dieltiens manifesteert zich als een veelzijdig musicus en kiest bewust voor alle mogelijke formaties. De ene dag is hij solist met een groot symfonieorkest, de andere dag is hij lid van het Orkest van de 18e Eeuw. Hij speelt met bevriende musici kamermuziek en verkent onbetreden paden met zijn
In 2004 kreeg ze tijdens het Internationaal Vocalisten Concours ’s-Hertogenbosch de Arleen Augér-prijs voor meest allround zangeres. In datzelfde jaar debuteerde ze bij de Vlaamse Opera met groot succes waardoor zij regelmatig werd teruggevraagd. In het 32
uitvoerenden
Ensemble Explorations. Roel Dieltiens doceert Cello aan de Hochschule der Künste van Zürich en zetelt regelmatig als jurylid in internationale wedstrijden zoals die van Leipzig en Moskou. Daarnaast is hij ook aan het Lemmensinstituut te Leuven verbonden als docent Kamermuziek.
Marcus Creed Dirigent
De Engelse dirigent Marcus Creed (1951) studeerde aan King’s College in Cambridge, waar hij meezong in het beroemde King’s College Choir. Verdere studies volgde hij aan de Christ Church in Oxford en de Guildhall School of Music in Londen. Sinds 1977 woont Marcus Creed in Berlijn, waar hij eerst als repetitor en later als koorleider verbonden was aan de Deutsche Oper. Daarnaast dirigeerde hij de ensembles Neue Musik en het Sharoun Ensemble en leidde hij de liedklas aan de Hochschule der Künste. In 1987 werd Marcus Creed artistiek leider 33
van het RIAS Kammerchor, dat onder zijn leiding talrijke internationale prijzen kreeg zoals een Edison Award, een Diapason d’Or en een Cannes Classical Award. Hij werkte samen met de Akademie für Alte Musik Berlin, het Freiburger Barockorchester en Concerto Köln en gaf concerten tijdens de Berliner Festwochen, Wien Modern, de Salzburger Festspiele en festivals in Montreux, Edinburgh, Luzern en Innsbruck. In 1998 werd hij docent koordirectie aan de Musikhochschule van Keulen. Sinds januari 2003 is Marcus Creed artistiek leider van het SWR Vokalensemble Stuttgart.
uitvoerenden
Sopraan
zong zij in Monteverdi’s L’Incoronazione di Poppea in het vermaarde Theater an der Wien. Als soliste werkte ze verder mee aan uitvoeringen van Bachs Matthäus Passion met het Koninklijk Concertgebouworkest onder leiding van Iván Fischer, Ravels L’Enfant et les Sortilèges met het Rotterdams Philharmonisch onder Yannick Nézet-Séguin en ze zong de rol van Vespetta in Telemanns Pimpinone tijdens het Grachtenfestival Amsterdam.
De Nederlandse, lyrische sopraan Renate Arends studeerde aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag, het Internationale Opera Centrum in Amsterdam en het Steans Institute in Chicago.
Fabio Trümpy Tenor
foto: Michael Klinkhamer
Renate Arends
De Zwitserse tenor Fabio Trümpy heeft een stevige band met Nederland. Na in Zürich Engelse literatuur en zang te hebben gestudeerd, vervolgde hij zijn vocale opleiding bij Margreet Honig aan het Conservatorium van Amsterdam.
Tot haar uitgebreide operarepertoire behoren rollen in werken van Mozart tot Poulenc en van Monteverdi tot Léhar. Renate Arends is te horen op vele internationale opera- en concertpodia. Zij trad op onder leiding van dirigenten als Edo de Waart, Paul McCreesh, Jan Willem de Vriend, Ed Spanjaard, George Pehlivanian en Kenneth Montgomery. Zo
In 2007 stond Fabio Trümpy in de finale van de Nederlandse Vocalistenpresentatie. In datzelfde jaar won hij de Prix des Amis du Festival d’Art Lyrique in Aix-en-Provence. Sinds seizoen 2012/13 is Trümpy verbonden aan het Opernhaus Zürich. Daar zong hij de afgelopen jaren onder meer in Richard Strauss’ Der 34
uitvoerenden
Rosenkavalier en Claudio Monteverdi’s Il ritorno d’Ulisse in patria. Ook trad de tenor de afgelopen jaren op met Nederlandse gezelschappen als het Orkest van de 18e Eeuw en het Nederlands Kamerorkest.
André Morsch Bas
André Morsch was een leerling van onder anderen Margreet Honig en was verbonden aan de Nieuwe Opera Academie in Den Haag. In 2003 debuteerde hij bij de Oper Stuttgart, als Achilla in Händels Giulio Cesare. Momenteel is hij vast verbonden aan dit operahuis en vertolkte hij er een reeks belangrijke rollen. Daarnaast was de bariton te horen bij bijvoorbeeld de Opéra Comique in Parijs, de operahuizen van Leipzig en Zürich, de Nationale Reisopera en De Nederlandse Opera. Als concertzanger was André Morsch te gast bij gezelschappen als de 35
Bochumer Symphoniker, het Radio Filharmonisch Orkest, het Koninklijk Concertgebouworkest en het Orkest van de 18e Eeuw.
uitvoerenden
Laurens Collegium Rotterdam Het Laurens Collegium Rotterdam komt op projectbasis bijeen en bestaat uit jonge professionele zangers en zangstudenten van de Nederlandse conservatoria. Het koor staat onder leiding van Wiecher Mandemaker, artistiek leider van de Stichting Laurenscantorij. Naast het realiseren van eigen producties krijgt het Collegium tal van uitnodigingen van orkesten als het Rotterdams Philharmonisch Orkest, het Orkest van de 18e Eeuw, Het Gelders Orkest en het Residentie Orkest. Het Laurens Collegium Rotterdam werkte samen met dirigenten als Frans Brüggen, Jaap van Zweden en Jan Willem de Vriend.
Sopraan Anneke Bliek Maria Goetze Anna Majchrzak Gerdine Tuinstra Rozemarijn Kalis Luca Koszeghy Christina Völtl Frédérique Klooster Annemieke Nuijten
Tenor Adrian Fernandes Daan Verlaan Bas Volkers Ruben de Grauw Diederik Rooker Niek van Den Dool Scott Wellstead Arco Mandemaker Pieter de Goede
Alt Annette Vermeulen Natascha Morsink Rosalie Sloof Carla Veeningen Pieter van Breugel Laura Lopes Sophia Patsi Stella Kattevilder Esmee Schoones
Bas Andreas Goetze Christian van Es Johan Vermeer Douwe Klinkenberg Vincent Spoeltman Angus van Grevenbroek Wouter Verhage Ralph Koreman Nicolas Clemens
36
uitvoerenden
37
VERWACHT
Mei
za 6 jun 12.12 uur tot
do 18 jun / 20.30 uur
zo 7 jun 13.12 uur
Holland Festival
do 28 mei / 20.15 uur
Holland Festival
Love Fail Anonymous 4
Klangforum Wien, Netzzeit, forum experimentelle architektur urbo kune
Sarah Nemtsov, Solistenensemble Kaleidoskop Baroque Revisited
vr 29 mei / 20.15 uur
Johannes Moser + Andrei Korobeinikov Cellojuwelen
za 20 jun 16.30 + 20.30 uur + zo 7 jun / 20.30 uur
zo 21 jun 16.30 + 20.30 uur
Holland Festival
Holland Festival
Amsterdam Sinfonietta De magie van Blechacz
The Gurdjieff Folk Instruments Ensemble Armenia: Orient and Occident
Solistenensemble Kaleidoskop Now I lay me down
za 30 mei / 20.15 uur
do 11 jun + vr 12 jun +
Collegium Vocale Gent Madrigalen van Gesualdo
zo 14 jun / 20.30 uur
za 30 mei / 15.00 uur
ma 29 jun / 20.30 / Kleine Zaal
Juni
Holland Festival
Arnoud Noordegraaf, Adrian Hornsby, Ai Weiwei As Big As The Sky
di 2 jun / 20.30 uur Holland Festival
di 16 jun / 20.30 uur
Pierre Boulez, Asko|Schönberg, Slagwerk Den Haag Beyond the Score® A Portrait of Pierre Boulez
Holland Festival
do 4 jun / 20.30 uur
BEAK> The Rest is Noise
Juli za 4 + zo 5 jul / 20.30 uur
Rundfunckchor Berlin Human Requiem
Guo Wenjing, Frank Scheffer Het Innerlijke Landschap wo 17 jun / 20.30 uur / Kleine Zaal
Jenny Hval The Rest Is Noise
Holland Festival
Annie Dorsen Yesterday Tomorrow 38
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 50 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve uw mobiele telefoon tijdens het concert uit te schakelen. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.