vr 18 sep 2015 serie piano Grote Zaal / 20.15 uur
Barry Douglas Brahms en Schubert
PROGRAMMA
vr 18 sep 2015 serie piano Grote Zaal / 20.15-22.20 uur DUUR: ca. 55 minuten voor de pauze ca. 50 minuten na de pauze
Barry Douglas
Brahms en Schubert Barry Douglas piano Franz Schubert (1797-1828) 4 Impromptus op. 90, D899 (1827) Johannes Brahms (1833-1897) Paganinivariaties op. 35 in a (1863) PAUZE Johannes Brahms 8 Klavierstücke op. 76 (1879) Franz Schubert Fantasie in C ‘Wanderer’, D760 (1822)
Tekst toelichting: Katja Reichenfeld
TOELICHTING Hoe zou de pianomuziek van Brahms en Schubert hebben geklonken, gespeeld door de componisten zelf? Helaas, we zullen het nooit weten want beiden leefden in het tijdperk vóór de geluidsopnamen. Toch is van het spel van Brahms in 1889 een archaïsche opname op wasrol gemaakt. We horen één minuut geknetter, gemengd met wat vage klanken van zijn Hongaarse dans nr. 1. Hoewel dat meer is dan we van Schubert hebben (namelijk niets), zijn we bij beiden aangewezen op getuigenissen van tijdgenoten. Over de jonge Brahms schreef Clara Schumann: ‘Het is werkelijk ontroerend om hem achter de piano te zien zitten met dat interessante jonge gezicht dat totaal verandert als hij speelt, zijn mooie handen die met gemak de grootste moeilijkheden overwinnen (zijn stukken zijn erg moeilijk), en bovendien die verbazingwekkende composities.’ Nog uitbundiger was violist Joseph Joachim over Brahms, die schreef: ‘Ik heb nog nooit een pianist gehoord die me zoveel voldoening gaf, behalve misschien Liszt. Zijn spel is zo licht en helder, zo koel en onverschillig voor passie.’ Brahms was kennelijk een pianist van formaat. Op tienjarige leeftijd werd hij gelanceerd als een wonderkind op de piano, en hoewel zijn belangstelling al snel verschoof naar het componeren, was hij ook later uitstekend in staat zijn eigen pianomuziek van achter het klavier onder de aandacht te brengen.
we wel een heel bijzondere getuigenis, namelijk van Schubert zelf. In de zomer van 1825 reisde hij samen met de zanger Johann Michael Vogl door het noorden van Oostenrijk waar zij samen optraden.
Hoe het pianospel van Franz Schubert en Johannes Bramhs klonk, weten we door getuigenissen van tijdgenoten Als solist speelde Schubert het Andante van zijn net voltooide Sonate D 845 waarover hij trots aan zijn ouders meldde: ‘Ik speelde de variaties uit mijn nieuwe sonate zelf, en kennelijk zat er een engel op mijn schouder want er waren mensen die me verzekerden dat de toetsen onder mijn handen klonken als zangstemmen. Ik ben daar erg blij mee want ik kan dat verdomde gehak van zelfs heel goede pianisten niet uitstaan. Dat is niet aangenaam voor het oor en ook niet
Ook Schubert speelde zijn eigen pianomuziek, maar dan vooral in de intieme kring van vrienden en bewonderaars. Over zijn pianospel hebben 3
TOELICHTING
De vijf jaar eerder gecomponeerde Wandererfantasie is heel anders van opzet: een grote, ambitieuze compositie die eigenlijk een vierdelige sonate vormt: een allegro, adagio, scherzo en een fugatische finale waarbij hij het voorbeeld van Beethoven volgt. De delen gaan echter naadloos in elkaar over en worden verbonden door een steeds terugkerend ritme: lang-kort-kort. Het thema van het adagio heeft Schubert van zichzelf ‘gepikt’, namelijk uit zijn lied Der Wanderer D493. De tekst bij deze melodie luidt: ‘De zon lijkt me hier zo koud, de bloemen verwelkt, het leven oud. En wat zij zeggen klinkt zo leeg; ik ben een vreemdeling overal.’ De melancholie van dit adagio vormt een scherp contrast met de vitale en virtuoos geschreven overige delen. Schubert zelf was niet bij machte de moeilijke noten foutloos te spelen. Het schijnt dat hij tijdens een poging daartoe opstond en luidkeels riep om bijstand van de duivel.
voor de ziel.’ Schuberts vriend Albert Stadler bevestigde postuum het beeld van een lyrische pianist met een zangerig toucher: ‘Hij behoorde tot de oude school van goede pianisten die niet als roofvogels de toetsen aanvielen’. Een andere vriend, Joseph von Sonnleithner, laat ons weten: ‘Hij hield zich strikt aan het tempo en week daar slechts vanaf op de plekken waar hij in de partituur een vertraging, versnelling, et cetera had aangegeven.’ Schubert: verbeeldingskracht en poëzie De Impromptus van Schubert die vanavond worden gespeeld zijn de eerste vier uit een serie van acht, gecomponeerd in zijn voorlaatste levensjaar. Een ‘impromptu’ is zoiets als een ‘spontane ingeving’ en past in het rijtje van Schuberts korte stukken met titels als Moment musical, Klavierstück en Fantasie waarin de verbeeldingskracht en de poëzie op de voorgrond staan. Niet dat deze stukken geen vorm hebben, want dat hebben zij wel. Maar de vorm is meestal eenvoudig: een hoofdgedachte die terugkomt en wordt afgewisseld door contrasterende episoden. Meer dan in de late pianosonates waarin Schubert worstelt met zijn grote voorbeeld Beethoven, vormgever bij uitstek, komen we in deze korte stukken dicht bij Schuberts lyrische aard. In de stroom van muzikale invallen lijken de melodieën altijd gezongen te worden door een zangstem.
Brahms: van virtuositeit naar introversie De Paganinivariaties van Brahms is pas echt een duivels moeilijk werk. Het bestaat uit twee series van veertien variaties op het thema van de Caprice nr. 24 voor viool van Paganini, door Clara Schumann aangeduid als ‘de heksenvariaties’. De Amerikaanse pianist en criticus James Huneker schreef: ‘Om dit werk te kunnen spelen 4
toelichting
moet je vingers hebben van staal, een hart van brandende lava en de moed van een leeuw.’ Het is het enige werk van Brahms waarbij de pianistische virtuositeit centraal staat en hij noemde het: ‘Studies voor piano’. De variaties zijn opgedragen aan de duivelskunstenaar Carl Tausig, de favoriete leerling van Franz Liszt waarmee Brahms bevriend raakte. Met hem speelde hij zijn Pianokwintet op. 34 in f in de oorspronkelijke versie voor twee piano’s. Brahms deed kennelijk als dertigjarige pianist niet onder voor Tausig en hij voerde de Paganinivariaties zelf uit in 1865. Allerlei pianistische hoogstandjes komen aan de orde en hoewel het heerlijke muziek is, gaat het hier toch vooral om de sportieve prestatie van de rasechte klavierleeuw.
zorgenkind van de vriendenkring. Maar de titel verwijst ook naar Schumanns Kreisleriana en in de vele poëtische passages van de Klavierstücke doemt inderdaad af en toe de geest van Schumann op.
In de circa zestien jaar later geschreven 8 Klavierstücke zijn de pianistische hoogstandjes ondergeschikt geraakt aan het poëtische gehalte van de muziek. De uitbundige kerel van de Paganinivariaties is een introverte oudere man geworden die zijn turbulente gevoelens meestal verstopt in een broeierige en melancholieke sfeer. Aan Simrock, zijn uitgever, schreef Brahms: ‘Weet u een titel?! Kirchneriana zou het leukste zijn.’ Met zijn bruuske ironie doelt Brahms hier op zijn vriend Theodor Kirchner, een getroebleerde pianist en componist, het 5
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Franz Schubert
Franz Schubert (1797-1828) was de zoon van een muzikale schoolmeester die hem leerde vioolspelen. Pianoles kreeg hij van zijn twaalf jaar oudere broer Ignaz, daarnaast leerde hij zingen.
Wenen. Aan het Stadtskonvikt kreeg hij een goede schoolopleiding. Op zijn dertiende begon hij liederen te schrijven, en vanaf zijn zeventiende ontstond het ene meesterwerk na het andere, waaronder Der Wanderer, geschreven toen hij negentien was. Met zijn mooie stem en zijn vertrouwdheid met de piano voerde hij zijn liederen in z’n eentje uit tijdens de ‘Schubertiades’, informele salonavonden van Schuberts vriendenkring. Zo schijnt hij nog kort voor zijn dood de hele Winterreise te hebben gespeeld én gezongen. Ook trad hij op als pianosolist en gaf hij pianoles aan adellijke meisjes met wie hij graag vierhandig speelde.
Met zijn mooie jongenssopraan werd hij op zijn elfde aangenomen als koorknaapje in de keizerlijke hofkapel in 6
biografie
Johannes Brahms
Johannes Brahms (1833-1897) studeerde in Hamburg piano en muziektheorie bij pianist en componist Eduard Marxen. Door een ontmoeting met de Hongaarse zigeunerviolist Eduard RemĂŠnyi kwam hij in contact met violist Joseph Joachim en met het echtpaar Robert en Clara Schumann.
naam als pianist. Het liefst trad hij op in de salon van pianist en conservatoriumleraar Julius Epstein. Daar hield hij onder andere zijn pianokwartetten ten doop. Als Noord-Duitser voelde hij zich in Wenen enigszins ontworteld. De elegante Weense omgangsvormen trad hij tegemoet met een haast boerse en vaak beledigende directheid en scherpe ironie. Toch wist hij vele trouwe vrienden om zich heen te verzamelen. Na de dood van Robert Schumann bleef hij nauw bevriend met Clara; zij gaf hem respons en raad, vooral bij zijn pianocomposities.
In 1862 arriveerde hij in Wenen en werd daar dirigent van de Wiener Singakademie, maar maakte aanvankelijk vooral 7
biografie
UITVOERENDE Barry Douglas Piano
Aanvankelijk speelde Douglas klarinet, cello, orgel en piano; pas op zijn zestiende besloot hij pianist te worden. Zijn spel werd gevormd door zijn Londense leraar John Barstow, door Maria Curcio en in Parijs door de Russische pianist Evgeny Malinin. Hij speelt niet alleen de grote klassieke en romantische pianoconcerten maar ook veel solo pianomuziek. Zo neemt hij voor het label Chandos alle solo werken van Brahms op (vier cd’s zijn al uitgebracht, nog twee cd’s volgen
foto: Katya Kraynova
De grote carrière van de Ierse pianist Barry Douglas (1960) begon toen hij op zesentwintigjarige leeftijd de eerste prijs won van het Tsjaikovski Concours in Moskou.
binnenkort). In Londen nam hij samen met vier collega’s deel aan een Beethoven-cyclus waarin hij onder andere de Hammerklaviersonate speelde. Douglas doceert in Londen aan het Royal College of Music en staat als dirigent voor het door hem in 1998 opgerichte kamerorkest Camerata Ireland.
8
VERWACHT
wo 28 okt 2015 serie piano grote zaal / 20.15 uur
Reinbert de Leeuw Satie
‘Erik Satie was een componist die zich van helemaal niets iets aantrok. Dat fascineert mij zo ongelooflijk.’ Reinbert de Leeuw is bezeten van de mystieke, bijna middeleeuws pure pianomuziek die Satie eind 19e eeuw in Parijs als uit het niets schreef. Naar eigen zeggen vindt de Leeuw zijn Satie-opnamen intussen ‘vreselijk’, wat heel nieuwsgierig maakt naar zijn interpretaties bijna 40 jaar later.
9
foto: Merlijn Doomernik
Hier is lang op gewacht: pianist/dirigent Reinbert de Leeuw speelt weer Satie. Klassieke muziek wordt zelden een hit, maar in de jaren 80 had De Leeuw een enorm verkoopsucces met zijn opname van de Gymnopédies van deze excentrieke Franse componist. Reinbert de Leeuw speelde deze sfeervolle muziek dan ook ongeëvenaard mooi, ‘met een grote innerlijke rust en een onmiskenbare visie,’ zo schreef dagblad Trouw.
Reinbert de Leeuw
VERWACHT
September za 19 sep / 20.15 uur
Quatuor Ebène Uitersten verenigd
do 24 sep / 20.15 uur
vr 2 okt / 20.30 uur
Matthias Goerne + Alexander Schmalcz Schwanengesang
The Rest Is Noise: Xiu Xiu Twin Peaks za 3 okt / 15.00 uur
za 26 sep / 20.15 uur zo 20 sep
Kindermiddag 13.30 uur
L’Histoire du Soldat (6+) Insomnio
Jazz Orchestra of the Concertgebouw o.l.v. Rob Horsting met Gideon van Gelder en Simin Tander Rhythm Changes zo 27 sep / 16.00 uur / Waalse Kerk
13.30 + 15.30 uur / Kleine zaal
Peter en de Wolf (2-4) Frank Groothof + Trio Tripletov
Nederlandse Bachvereniging Virtuoze Solocantates zo 27 sep / 20.15 uur
Estafest (10+)
LUDWIG Met hakkebord en psalmenpomp
di 22 sep / 20.15 uur
wo 30 sep / 20.15 uur
Matthias Goerne + Alexander Schmalcz Die schöne Müllerin
Daria van den Bercken + Dudok Kwartet Much Ado About A Menuet
do 24 sep / 12.30 uur
Oktober
14.30 uur / Bimhuis
Tim de Vries + Sergio Abdoelrahman + Olivier van Niekerk Lunchconcert ism Prinses Christina Concours
do 1 okt / 20.15 uur
Asko|Schönberg Goebaidoelina en Oestvolskaja
10
De IJ-Salon De kaiser uit het kamp
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ tienjaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.