za 19 sep 2015 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15 uur
Quatuor Ebène Uitersten verenigd
PROGRAMMA
za 19 sep 2015 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15-22.00 uur DUUR: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 35 minuten na de pauze
Quatuor Ebène
voorprogramma
Pierre Colombet viool Gabriel Le Magadure viool Adrien Boisseau altviool Raphaël Merlin cello
entreehal / 19.45-19.55 uur
Uitersten verenigd
Dostojevski kwartet Charlotte Basalo Vázquez viool Julia Kleinsmann viool Lisa Eggen altviool Emma Kroon cello Franz Schubert (1797-1828) Allegro moderato uit Strijkkwartet nr. 10 op. 125
Tekst toelichting Paul Janssen
Joseph Haydn (1732-1809) Strijkkwartet in C op. 76 nr. 3 Hob.III: 77 ‘Kaiserquartett’ (1796-1797) Allegro Poco Adagio. Cantabile – Var. I–IV Menuetto Finale. Presto Henri Dutilleux (1916-2013) Strijkkwartet ‘Ainsi la nuit’ (1976) Nocturne Miroir d’espace Litanies Litanies II Constellations Nocturne II Temps suspendu PAUZE Johannes Brahms (1833-1897) Strijkkwartet in a op. 51 nr. 2 (1873) Allegro non troppo Andante moderato Quasi minuetto, moderato – Allegretto vivace Finale. Allegro non assai
TOELICHTING Joseph Haydn, Henri Dutilleux en Johannes Brahms waren meesters in het laten groeien van een werk uit een klein thema, een motief van slechts een paar noten. Vooral Haydn gaf het goede voorbeeld. Haydn was zo niet alleen de belangrijkste grondlegger van het klassieke strijkkwartet, maar ook een groot voorbeeld voor de componisten na hem in de even economische als verrassende omgang met het toonmateriaal. Tot op de dag van vandaag is Haydn de te bestuderen componist als het gaat om het scheppen van eenheid in een werk door de steeds terugkerende rol van een kernmotief. Ook Johannes Brahms en later de Fransman Henri Dutilleux hebben veel geleerd van het werk van Haydn en bestudeerden zijn strijkkwartetten voordat ze zelf aarzelend aan het werk togen.
belangrijke steunpilaar voor de componist was. Al direct na de eerste publicatie werden de strijkkwartetten onthaald als meesterwerken. Uitgever Artaria prees ze aan met de woorden ‘niets dat we ooit uitgegeven hebben komt in de buurt van deze werken’. En de Engelse muziekreiziger Charles Burney schreef: ‘Het lijkt in niets op het werk van een genie dat al veel geschreven heeft en teert op oude successen, deze werken hebben alles van een talent dat nog niets van zijn vuur en enthousiasme verloren heeft.’
Joseph Haydn
Strijkkwartet op. 76 nr. 3 ‘Kaiserquartett’ Het kwartet dankt zijn bijnaam aan de variaties over het Kaiserlied in het tweede deel. Dit Kaiserlied schreef Haydn geïnspireerd door God save the king dat hij in Engeland hoorde. Op het speciaal voor deze gelegenheid geschreven gedicht Gott erhalte Franz den Kaiser componeerde Haydn een lied dat direct een klassieker werd, ook in Duitsland. Daar kreeg de melodie in 1841 de woorden ‘Deutschland über alles’ en groeide het uit tot het Duitse volkslied. Enkele maanden na het componeren van het lied gebruikte Haydn de melodie als thema voor
Hoe Haydn te werk kon gaan met een heel bescheiden motief is goed te horen in het eerste deel van zijn Strijkkwartet op. 76 nr. 3, bijgenaamd ‘Kaiser’. Het kwartet maakt deel uit van een serie van zes, de voorlaatste reeks kwartetten die Haydn schreef. Alleen de twee kwartetten van opus 77 en het onvoltooide opus 103 zouden nog volgen. Haydn schreef de kwartetten in opdracht van de Weense graaf Joseph Erdödy, die al sinds 1776 een 4
TOELICHTING
het langzame tweede deel. Dat Haydn hiermee patriottische bedoelingen had, blijkt ook uit het eerste deel waar hij het hoofdthema vlak voor de ‘normale’ terugkeer laat verschijnen als een Hongaarse volksdans. Het derde deel is een – zeker voor Haydn – haast conventioneel menuet en in het dramatische laatste deel strijden in een stormachtige sonatevorm regen en zonneschijn (c mineur en c majeur) om de voorrang.
Dutilleux schreef bij voorkeur voor orkest, maar toen hij begin jaren zeventig van de Koussevitsky Foundation een opdracht kreeg om een werk voor het Juilliard String Quartet te schrijven kon hij niet weigeren. Omdat hij zich sinds zijn studententijd niet meer met het strijkkwartet bezig had gehouden, bestudeerde hij onder andere de Zes bagatellen van Webern en Bergs Lyrische Suite naast strijkkwartetten van Haydn, Beethoven en Bartók. Hij maakte een serie schetsen die hij uitbouwde tot drie delen onder de titel Nuits (1974). Dit werd de basis voor het definitieve Ainsi la nuit uit 1976.
Henri Dutilleux Ainsi la nuit
Henry Dutilleux was een bijzondere stem in het Franse muziekleven van de twintigste en vroege eenentwintigste eeuw. Hij is jonger dan Olivier Messiaen en ouder dan Pierre Boulez, maar de esthetiek van beiden lijkt hem vreemd.
Het werk bestaat uit zeven delen met vier ‘parentheses’ tussen de eerste vijf delen. Deze verder naamloze fragmenten zijn een soort terzijdes die terugblikken of vooruitkijken naar het materiaal dat eerder langs gekomen is of naar motieven die later nog verschijnen. Ainsi la nuit heeft zo veel te maken met het thema herinnering, een thema dat vaker voorkomt in het werk van Dutilleux. Hoewel de zeven delen van het kwartet een grote verscheidenheid aan thema’s en motieven lijkt te presenteren, komt in wezen alles voort uit de eerste maten van het eerste deel. Zowel de toonhoogtes als de motieven van deze eerste maten keren steeds in al dan niet gevarieerde vorm terug. Het geeft Ainsi la nuit een vorm van eenheid die ook
Dutilleux bleef altijd een zekere vorm van tonaliteit, een duidelijk gevoel van richting behouden, al lag dat vaak verborgen in een meer atonale context. De componist werd wel een ‘gematigd modernist’ genoemd en bouwde meer voort op de werken van componisten als Ravel, Bartók en Stravinsky. Ook de manier waarop Haydn en Beethoven omgingen met het thematisch materiaal en motiefverwerking had zijn warme belangstelling. 5
toelichting
versterkt wordt doordat de drie noten van de drieklank van D (D-Fis-A) op cruciale plekken een belangrijke rol spelen.
met een strijkkwartet. En in 1869 waren de beide strijkkwartetten opus 51 zelfs zo compleet dat ze uitgevoerd konden worden. Brahms was echter nog niet tevreden en bleef schaven en schuren. Als excuus schreef hij in 1869 aan zijn uitgever dat ‘Mozart zich behoorlijk wat moeite had getroost om de zes fantastische Haydnkwartetten te componeren’ en dat hij daarom toch zeker ook zijn ‘uiterste best moest doen om met iets degelijks te komen’. Zelfs voordat de aan zijn goede vriend Dr. Theodor Billroth opgedragen strijkkwartetten uiteindelijk gepubliceerd werden stond Brahms nog op een ‘geheime’ uitvoering, waarna hij de noten wederom zorgvuldig reviseerde.
Het werk ging op 6 januari 1977 in première in Parijs en werd bij die gelegenheid uitgevoerd door Quatuor Parrenin. Het Juilliard String Quartet verzorgde de Amerikaanse première op 13 april 1978.
Johannes Brahms
Strijkkwartet op. 51 nr. 2 Zoals Brahms de veertig al gepasseerd was toen hij eindelijk zijn Eerste symfonie aan de openbaarheid prijsgaf, zo worstelde hij ook met het strijkkwartet. Dat was immers net als de symfonie het genre waarin hij de hete adem van Ludwig van Beethoven stevig in zijn nek voelde blazen.
Brahms’ strijkkwartet is vooral een ode aan Haydn De zorgvuldigheid heeft in elk geval gewerkt, want het even tragische als volkse tweede strijkkwartet in c mineur is een schoolvoorbeeld van Brahms’ verfijnde harmonische taal, zijn orkestraal aandoende schrijfwijze en vooral van zijn economische motiefverwerking. In die zin is het kwartet niet alleen een ode aan Beethoven – al klinkt de erfenis van Schubert ook stevig mee – maar ook en vooral een ode aan Joseph
Hoe verder gaan op de weg van Beethoven en toch modern en vernieuwend klinken, was de grote vraag die Brahms zichzelf ongetwijfeld stelde. En dat leverde een aardige worsteling op, getuige zijn eerste twee strijkkwartetten die hij in 1873 completeerde als opus 51 nr. 1 en 2. Al in 1865 was er in een brief van de violist Joseph Joachim sprake van dat Brahms bezig zou zijn 6
toelichting
Haydn. Daarnaast is het werk een hommage aan Brahms’ goede vriend, de violist Joseph Joachim. Het openingsmotief van het eerste deel bevat heel prominent de noten F-A-E, een motief dat voor Brahms stond voor het motto van zijn vriend: ‘frei aber einsam’. Dit motief blijft ook in de andere delen een belangrijke rol spelen, net als verwijzingen naar de Hongaarse zigeunermuziek. De eerste twee strijkkwartetten van Brahms werden uiteindelijk ‘vol respect maar zonder al te veel enthousiasme’ ontvangen. Desondanks werd het werk voor latere componisten zoals Schönberg en Bartók een belangrijke springplank om het strijkkwartet ook in de twintigste eeuw alle aandacht te geven.
7
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Joseph Haydn
Joseph Haydn (1732-1809) is de geschiedenisboeken ingegaan als de ‘vader van de symfonie’. Het is misschien wat veel eer, maar feit is dat deze goede vriend van Mozart en kortstondig docent van en vooral voorbeeld voor Beethoven van groot belang is geweest voor de belangrijkste genres van de klassieke muziek zoals de symfonie, het strijkkwartet en het pianotrio.
Ook de sonatevorm, de belangrijkste klassieke vorm, kreeg zijn definitieve contouren vooral dankzij het werk van Haydn. De componist, violist en klavecinist was vrijwel zijn hele werkzame leven als Kapellmeister in dienst van de invloedrijke Esterházyfamilie. In de laatste jaren van zijn leven was hij vrij om te gaan en staan waar hij wilde en nam hij onder andere de uitnodiging aan om naar Engeland te komen. Daar schreef hij een aantal van zijn belangrijkste symfonieën. In totaal zou Haydn met 104 voltooide symfonieën, bijna 100 strijkkwartetten, opera’s, missen en een veelheid aan kamermuziek een krachtig fundament leggen onder de stijl van de Weense Klassieken.
8
biografie
foto: AFP
Henri Dutilleux
De Franse componist en muziekpedagoog Henri Dutilleux (1916-2013) was geen veelschrijver. Gedurende zijn lange en rijke leven componeerde hij een even opvallend als eigenzinnig oeuvre bijeen dat bestaat uit elf orkestwerken, zeven kamermuziekwerken en twee handen vol pianowerken, vooral geschreven voor zijn echtgenote, de pianiste Geneviève Joy.
Dutilleux begon al zeer jong met de vooropleiding aan het conservatorium van Douai. In de jaren dertig studeerde hij aan het Conservatoire National SupĂŠrieure de Musique in Parijs. Hij bekroonde zijn studie met de Prix de Rome. Door het begin van de Tweede Wereldoorlog was zijn verblijf in de Villa Medici slechts van korte duur. In Parijs werd hij koordirigent van de Opera en muziekproducent van de ORTF, een functie die hij tot 1963 vervulde. In de jaren daarna doceerde hij compositie en componeerde hij langzaam maar gestaag in een geheel eigen stijl. Dutilleux heeft als zodanig geen school gemaakt en is ook niet, ondanks invloeden van Debussy en Ravel, tot enige Franse school te rekenen. Zijn werken worden internationaal veelvuldig uitgevoerd.
9
biografie
Johannes Brahms
het echtpaar Robert en Clara Schumann dat hem omarmde als de nieuwe stem van Duitsland. Hij schreef een omvangrijk oeuvre bijeen met vier symfonieën, twee pianoconcerten een vioolconcert, koorwerken, liederen, kamermuziek en werk voor piano solo. Met zijn hang naar de muziek van onder anderen Beethoven en Bach werd hij beschouwd als een conservatief componist en een tegenpool van de ‘nieuwlichters’ Liszt en Wagner.
De Duitse componist, dirigent, organist en pianist Johannes Brahms (1833-1897) begon zijn leven in een arme buurt van Hamburg. Zijn muzikale kwaliteiten werden al snel onderkend door zijn vader die freelance-musicus was. Hij ontwikkelde zich tot een begenadigd pianist en een hartstochtelijk verzamelaar van volksmuziek. Op zijn twintigste werd hij als componist ontdekt door 10
biografie
UITVOERENDEN Quatuor Ebène
Het kwartet dat in 1999 voorzichtig begon als een ontmoeting tussen vier studenten van het BoulogneBillancourt Conservatorium is inderdaad uitgegroeid tot een veelzijdig ensemble dat het woord kamermuziek voor strijkkwartet een nieuwe lading heeft gegeven. Jazz, musical, Frans chanson, filmmuziek, oude muziek, hedendaags, het viertal speelt alles met hetzelfde gemak en met dezelfde passie. Al in 2004 won het kwartet de pretentieuze Duitse ARD Muziekcompetitie, wat het begin werd van de
foto: Julien Mignot | © Warner Classics
‘A string quartet that can easily morph into a jazz band’, zo omschreef de New York Times het Franse Quatuor Ebène een aantal jaren geleden. En daar is niets te veel mee gezegd.
wereldwijde roem en vele prijzen. In 2006 verscheen de eerste cd met Haydnkwartetten. Sindsdien is een even diverse als opmerkelijke discografie ontstaan die standaard op jubelende kritieken kan rekenen. Tot begin 2015 speelde het kwartet in dezelfde samenstelling. Medio dit jaar verliet altviolist Mathieu Herzog het kwartet en werd vervangen door Adrien Boisseau.
11
biografie
Dostojevski kwartet Het Dostojevski Kwartet werd in oktober 2014 opgericht. De jonge musici hebben elkaar op het conservatorium leren kennen en zitten allen in de bacheloropleiding van het Conservatorium van Amsterdam. foto: Co Broerse
Het strijkkwartet ontving lessen van onder anderen Dmitri Ferschtman, Kees Koelmans, Michel Dispa en Marc Danel (primarius van het Danel Quartet). Met veel succes deden de leden solo mee aan concoursen en zijn allen afzonderlijk prijswinnaars van het toonaangevende Prinses Christina Concours. Als jong kwartet vinden zij het extra belangrijk om andere jonge mensen te betrekken bij klassieke muziek. Om deze reden verzorgt het strijkkwartet veel educatieve concerten. Lisa en Julia spelen beiden op een instrument ter beschikking gesteld door het Nationaal Muziekinstrumenten Fonds. 12
VERWACHT
vr 27 nov 2015 serie strijkkwartetten grote zaal / 20.15 uur
Pavel Haas Quartet
Tsjechisch strijkkwartettraditie
Met het weinig gespeelde Eerste strijkkwartet van Prokofjev en befaamde kwartetten van Bartók en Beethoven bewijst het Pavel Haas Quartet allround te zijn in de beste zin van het woord. Het Tsjechische kwartet begon in 2002 en onderscheidde zich meteen met opnamen van kwartetten van hun landgenoot Pavel Haas, in 1944 omgekomen in Auschwitz.
13
foto: Marco Borggreve
Het Pavel Haas Quartet behoort tot de absolute top op strijkkwartetgebied. Het Franse tijdschrift Diapason noemde hun recente cd met Prokofjevs strijkkwartetten zonder omwegen de ‘definitieve opname van deze werken’. De vier Tsjechische musici weten het beste van zowel de westerse als de Russische strijktraditie samen te voegen. In dit concert doen ze dat in drie prachtige, zeer uiteenlopende meesterwerken.
Pavel Haas Quartet
VERWACHT
September
za 26 sep / 20.15 uur
za 3 okt / 15.00 uur
De IJ-Salon De kaiser uit het kamp
13.30 uur
Jazz Orchestra of the Concertgebouw o.l.v. Rob Horsting met Gideon van Gelder en Simin Tander Rhythm Changes
L’Histoire du Soldat (6+) Insomnio
zo 27 sep / 16.00 uur / Waalse Kerk
13.30 + 15.30 uur / Kleine zaal
Nederlandse Bachvereniging Virtuoze Solocantates
zo 20 sep
Kindermiddag
Peter en de Wolf (2-4) Frank Groothof + Trio Tripletov 14.30 uur / Bimhuis
zo 27 sep / 20.15 uur
LUDWIG Met hakkebord en psalmenpomp
Estafest (10+) wo 30 sep / 20.15 uur di 22 sep / 20.15 uur
Matthias Goerne + Alexander Schmalcz Die schöne Müllerin
Daria van den Bercken + Dudok Kwartet Much Ado About A Menuet
Oktober
do 24 sep / 12.30 uur
Tim de Vries + Sergio Abdoelrahman + Olivier van Niekerk Lunchconcert ism Prinses Christina Concours
do 1 okt / 20.15 uur
Asko|Schönberg Goebaidoelina en Oestvolskaja vr 2 okt / 20.30 uur
do 24 sep / 20.15 uur
Matthias Goerne + Alexander Schmalcz Schwanengesang
The Rest Is Noise: Xiu Xiu Twin Peaks
14
zo 4 okt / 15.00 uur
Nora Fischer (8+) Wat is het geheim van de stem?
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ tienjaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.