di 27 okt 2015 serie oude muziek grote zaal / 20.15 uur
Hespèrion XXI + Jordi Savall Folias & Canarios
PROGRAMMA
di 27 okt 2015 serie oude muziek Grote Zaal / 20.15-22.00 uur DUUR: ca. 35 minuten voor de Pauze ca. 35 minuten na de pauze
Hespèrion XXI + Jordi Savall
Folias & Canarios In de Oude Wereld & de Nieuwe Wereld Jordi Savall leiding, sopraan viola da gamba (anoniem, Italië, ca. 1500) en zevensnarige bas-gamba (Barak Norman, Londen 1697) Andrew Lawrence-King Spaanse barokharp Xavier Díaz-Latorre gitaar Pedro Estevan slagwerk
Met steun van Departament de Cultura of the Generalitat de Catalunya, Institut Ramon Llull en Instituto Nacional de las Artes Escénicas y de la Música (INAEM)
Tekst: Kees Arntzen
Folías Antiquas Diego Ortiz (1510-ca. 1570) La Spagna Anoniem (CMP 121) Folías Antiguas / improvisatie Anoniem (CMP 12) Folía Rodrigo Martinez / improvisatie
Keltische tradities in de Nieuwe Wereld Regents Rant Schotse traditional Lord Moira Schotse traditional Lord Moira’s Hornpipe uit Ryan's Collection Boston Santiago de Murcia (1673-1739) Fandango voor harp
Gaspar Sanz (1640-1710) Jácaras & Canarios voor gitaar
Antonio Martín y Coll (1650-1734) Diferencias sobre las Folías / improvisatie
Diego Ortiz Recercadas sobre Tenores Folia IV - Passamezzo antico I - Passamezzo Moderno III Ruggiero IX - Romanesca VII - Passamezzo moderno II
Francisco Correa de Arauxo (1584-1654) Glosas sobre ‘Todo el mundo en general’ Anoniem Canarios / improvisatie Antonio Valente (fl. 1565-80) Gallarda – Jarabe Loco (Jarocho) / improvisatie
Pedro Guerrero (ca. 1520-??) Morisca Antonio de Cabezón (1510-1566) Folía: Pavana con su Glosa Anoniem Guaracha / improvisatie, traditional van Tixtla PAUZE
3
TOELICHTING
We realiseren het ons zelden, maar tussen de eerste gedrukte bijbel en de eerste gedrukte muziek ligt een periode van bijna vijftig jaar. Alsof pas een halve eeuw na de uitvinding van het scannen iemand op het idee kwam dat wat met letters kan, ook met noten mogelijk is! Gutenbergs eerste gedrukte bijbel dateert uit ongeveer 1452 en vergemakkelijkte voor leken de toegang tot de Schrift. Mede hierdoor kwam in het Noorden de Reformatie op gang, die tot grote geo-politieke veranderingen zou leiden – we weten er in Nederland alles van. Ook de muziekdruk – overigens een veel gecompliceerder drukprocédé – in 1501 in Venetië in gang gezet door Ottavio Petrucci, zou grote gevolgen hebben voor het publieke leven in de nog openliggende zestiende eeuw. Gebruiksmuziek kwam onder handbereik van de gewone burger. Er rolden boekjes van de persen die je lieten zien hoe je een instrument kunt bespelen – het begin van een geleidelijke verschuiving van de vocale naar de instrumentale muziekbeoefening. Rond het midden van de zestiende eeuw verschenen in Spanje de eerste collecties met muziek voor vihuela, een voorloper van de gitaar. Naar verluidt, zou het Keizer Karel V op zijn sterfbed bijzonder behaagd hebben naar dit instrument te luisteren. De romancier Theun de Vries, wijdde er zelfs een novelle aan: De dood kwam met muziek.
‘De gitaarmuziek klonk eenzelvig, vrijwel vredig. Ze trok een dunne, zilveren draad van melodie door de gouden hitte van de avond, een draad die haast niet zou zijn opgevallen als de diepe stilte er niet was geweest en als de muziek zichzelf niet nu en dan onverhoeds had verhevigd tot enkele snel opeenvolgende harde akkoorden. Die gaven aan de ijle zwaarmoedigheid van het nachtlied een ondertoon van verborgen, steeds weer gesmoorde pijn, waar de man achter de zonneblinden van het imperiale landhuis met herkennend heimwee naar luisterde.’ (uit: De dood kwam met muziek, Theun de Vries, Uitgeverij Querido, ISBN:90-214-8652-0)
Luit- en gitaarspelers knoopten graag aan bij vocale modellen, ze maakten ‘intavolaties’: instrumentale versies van koorwerken. 4
toelichting
Een bekend voorbeeld is het afscheidslied van Josquin des Prez Mille regretz, dat de Spaanse componist Luys de Narváez op vihuela speelde, en dat zelfs de naam Cancion del Emperador (Het lied van de Keizer) meekreeg. Het werd gebruik zulke intavolaties met allerlei snelle versieringen op te smukken. In 1553 verscheen van een andere Spaanse componist, Diego Ortiz, het Tratado de Glosas, een belangrijk handboek voor de ornamentatiekunst op strijkinstrumenten. Maar ook ontstond er in Spanje nu zelfstandige instrumentale muziek, los van vocale voorbeelden, vaak in de vorm van diferencias (variaties op een zich telkens herhalende reeks noten in de bas). De beroemdste werden de Folias die met name Frankrijk en Italië rond 1700 in hun greep kregen als Folies d’Espagne, dwaasheden uit Spanje. De voortdurende herhaling van de bas bewerkstelligt een hallucinerend effect: je werd er tenslotte gek van. Grote componisten als Lully en Corelli en vele anderen schreven er opzwepende muziek bij.
Spaanse dansen raakten in het Noorden geliefd: de statige sarabande, maar ook een dans die bij toneelschrijvers als Lope de Vega en Shakespeare met name genoemd wordt: de wilde Canarios, een dans ‘met barbaarse inslag’. De Canarische eilanden vormden een belangrijk tussenstation op weg naar ‘las Indias’. Hier, in de net veroverde Nieuwe Wereld, konden rassen en talen zich vrijelijk vermengen. Hier kon ook de muziek ongehinderd vreemde, vaak creoolse elementen in zich opnemen. Het is de fascinatie voor deze kruisbestuiving die Hespèrion XXI in het programma van vanavond wil overdragen. Diego Ortiz was een in Toledo geboren Spanjaard, maar werkte lange tijd in het sterk aan Spanje gelieerde Napels. Hij schreef ook religieuze muziek, maar raakte vooral bekend om zijn Recercadas, uitgeschreven improvisaties voor de gamba over bestaande melodieën. In La Spagna duikt het boven genoemde Foliasthema op in zijn oorspronkelijke vorm, zoals we die tegenkomen in het Cancionero de Palacio bij het lied Rodrigo Martinez. Nog steeds leent dit thema zich uitstekend tot allerlei improvisaties.
De voortdurende herhaling van de bas zorgt voor een hallucinerend effect
Gaspar Sanz werkte in de zeventiende en achttiende eeuw als priester en als componist. Hij schreef een Instrucción de musica waarin hij talrijke populaire dansen en liedjes, die hij waarschijnlijk gewoon op straat gehoord had, speelklaar maakte voor de amateur-gitarist. In zijn Concierto para un gentilhombre voor gitaar en orkest – de opvolger van het beroemde Concierto d’Aranjuez – hergebruikte de twintigste-eeuwse Spaanse componist Joaquin Rodrigo op zijn beurt de muziek van Sanz, ook de snelle en uitbundige Canarios.
In 1588 publiceerde Franse componist Thoinot Arbeau zijn Orchésographie waarin in dialoogvorm de belangrijke dansen van die tijd uit de doeken werden gedaan, compleet met getekende figuurtjes die de passen voordoen. Veel van die dansen, zoals de pavane, de passamezzo en de gallarda kwamen oorspronkelijk uit Italië, maar ook van oorsprong 5
toelichting
Sommige dansen waren in hun tijd zo populair, dat ze er zelfs in slaagden ‘door de kieren van deuren en vensters de nonnenkloosters binnen te dringen’ zoals de romanschrijver Miguel de Cervantes schreef. Dat geldt ook voor de sterk Arabisch gekruide Morisca, waarvan een versie van Pedro Guerero is opgenomen in het Medinaceli-liedboek.
maar in de modder (fango) moeten rondkruipen.’ Al in de zestiende eeuw behoorde de harp, naast het klavier en de vihuela tot de belangrijkste instrumenten in Spanje. Tokkelinstrumenten waren toen al in Spanje meer geliefd dan strijkinstrumenten, misschien dat om die reden de gambist Diego Ortiz zo lang in Napels bleef. Antonio Martín y Coll, een Franciscaan, gebruikt in zijn set variaties over het Folias-thema de modernere versie, die bij de zeventiende en achttiende-eeuwse barokcomponisten opgeld doet. Het harmonisch schema is wat strakker, er zijn meer contrasten in het tempo en virtuoos vertoon ligt er soms duimendik bovenop. Ook Francisco Correa de Arauxo, die nog met een been in de renaissance staat, gebruikte voor zijn prachtige reeks variaties een reeks basnoten: die van het lied Todo el mundo en general.
Antonio de Cabezón was van adellijke afkomst, maar blind vanaf zijn vroege jeugd. Al snel een gunsteling aan het hof en huisleraar van Keizer Karels gemalin Isabella, werd hij later, na Titiaan, de grote favoriet van haar zoon Philips II, die zijn muziek als norm stelde voor andere eigentijdse componisten. Met kleine uitzonderingen gebruikt Cabezón in de Pavana con su Glosa uit 1557 de oervorm van de Folia-bas. In de Mexicaanse Guaracha vermengen zich Spaanse en Latijns-amerikaanse vormen. De Mexicaanse dans heeft Afro-Cubaanse kenmerken zoals het habanera-ritme. Niet alleen Spaanse, ook Keltische invloeden vonden via immigratie hun weg naar de Nieuwe Wereld: Savall laat op zijn gamba een aantal voorbeelden met Schotse inslag, zoals de Hornpipe horen
Met improvisaties over de Canarios en de Gallarda Napolitano van Antonio Valente – een blinde in Napels werkzame Italiaan – besluit Hespèrion XXI dit programma, met werken die in de Oude en de Nieuwe Wereld gekend waren. De muziek van de Gallarda blijkt zelfs dezelfde te zijn als die van El Jarabe Loco, een lied dat in de zeventiende eeuw nog verboden werd door de Mexicaanse Inquisitie.
Van Santiago de Murcia, een vroeg achttiendeeeuwse gitarist kwamen nog aan het begin van deze eeuw interessante onbekende werken boven water. De fandango is een Spaanse dans, in die tijd populair aan beide kanten van de Atlantische Oceaan. In Mozarts opera permitteert Figaro zich er een woordspeling mee. Hij zegt tegen Cherubino, die het leger in moet: ‘Je zult niet langer de fandango dansen, 6
Diego Ortiz - La Spagna
7
BIOGRAFIEËN Uitvoerenden Hespèrion XXI Jordi Savall
Muzikale leiding, sopraan- en bas-viola da gamba
Dat blijkt alleen al uit de naam van het ensemble Hespèrion XXI dat hij al in 1974 met zijn inmiddels overleden vrouw, sopraan Montserrat Figueras, oprichtte. Die gaat terug tot de oude Griekse benaming voor het westelijk deel van de toen bekende wereld, het ‘avondland’. Later volgden nog het koor ‘La Capella Reial de Cataluña’ en ‘Le Concert de Nations’. Met zijn ensemble, koor of orkest geeft Savall wel tot zo’n 140 concerten per
foto: David Ignaszewski
Al meer dan vijftig jaar houdt gambist en dirigent Jordi Savall zich intensief bezig met het redden van waardevol muzikaal erfgoed. Zijn speciale aandacht gaat daarbij uit naar muziek uit het Middellandse Zee-gebied.
jaar. Op zijn eigen platenlabel Alia Vox verschenen talloze registraties, die een groot publiek aanspreken. Voor zijn werk ontving Savall talloze onderscheidingen waaronder 8
de Gouden Medaille van de Generalitat van Catalonië en eredoctoraten van universiteiten in Barcelona, Leuven en Basel.
biografieën
Xavier Díaz-Latorre Gitaar
Na studies in Basel bij Oscar Gighlia aan de Muziekacademie en bij Hopkinson Smith aan de Schola Cantorum, verbond de in Barcelona geboren gitarist Xavier Diaz-Latorre zich aan diverse ensembles voor oude muziek. Zo speelde Díaz-Latorre bij Hespèrion XXI, Concerto Vocale en Concerto Köln. Ook met zijn eigen ensemble Laberintos Ingeniosos maakt hij concerttours. Xavier Díaz-Latorre geeft les aan de Muziekhogeschool van Catalonië in vroege tokkelinstrumenten, basso continuo en kamermuziek.
9
biografieĂŤn
Andrew Lawrence-King Spaanse barokharp
Geboren en getogen op het Britse eiland Guernsey kreeg Andrew Lawrence King al vroeg de gelegenheid orgel te studeren in Cambridge.
foto: Vico Chamla
Hij legde zich toe op continuospel en completeerde zijn studies aan het London Early Music Centre. Als harpsolist voegde hij zich al vroeg bij het ensemble Hespèrion XXI van Jordi Savall en formeerde in 1994 een eigen ensemble, The Harp Consort. Tegenwoordig verdeelt hij zijn tijd over solorecitals, tournees met het ensemble en optredens als gastdirigent bij barokorkesten. Met zijn vrouw, de harpbouwer Katerina Antonenko, woont Lawrence-King op Guernsey.
10
biografieĂŤn
Pedro Estevan Slagwerk
Aan het Conservatorium van Madrid studeerde Pedro Estevan slagwerk. Later specialiseerde hij zich in Afrikaanse percussie, tamboerijntechnieken en hedendaagse slagwerkmuziek.
foto: Teresa LlordĂŠs
Estevan richtte de Percussie Groep van Madrid op en werkte bij vele ensembles en orkesten, zoals het Portugese Gulbenkian en het Nederlandse Orkest van de Achttiende Eeuw. Als componist verzorgde hij de muziek bij diverse films zoals La Gran Sultana naar een tekst van Cervantes.
11
VERWACHT
vr 30 okt 2015 serie oude muziek grote zaal / 20.15 uur
Huelgas Ensemble + Paul Van Nevel De Rore 500
Als er één oeuvre is dat als de ultieme renaissancemuziek beschouwd mag worden, dan is het dat van componist Cipriano de Rore. Zowel zijn spectaculaire kennis van de antieke literatuur als zijn revolutionaire composities zijn indrukwekkend. De Rore was werkelijk de ‘Erasmus van de muziek’ in de 16e eeuw. Het Huelgas Ensemble en dirigent Paul Van Nevel vieren De Rore’s 500e geboortejaar met zijn humanistische motetten in het Latijn, Italiaans en Frans. Het Huelgas Ensemble is al veertig jaar een van de topensembles voor de uitvoering van renaissancepolyfonie. Het ensemble werkt met wisselende vocaal-instrumentale bezettingen, afhankelijk van het uit te voeren repertoire. De tientallen cd’s die het Huelgas Ensemble opnam, kregen internationaal vele onderscheidingen zoals de prestigieuze Diapason d’Or.
12
Cipriano de Rore
VERWACHT
do 17 dec 2015 serie oude muziek grote zaal / 20.15 uur
Holland Baroque + Vox Luminis Lux
Kerst is door de eeuwen heen altijd een periode van bezinning geweest. Duitse barokcomponisten als Buxtehude en Praetorius schreven voor de kersttijd prachtige muziek waar een grote innerlijke rust en stralende verlichting van uitgaat. Holland Baroque en het voortreffelijke vocale ensemble Vox Luminis maken er met dit bijzondere repertoire een onvergetelijk kerstconcert van. Holland Baroque heeft zich de laatste jaren ontwikkeld tot een dynamisch barokensemble dat buiten de gebaande paden gaat. En Vox Luminis verrast al net zo met nieuwe invalshoeken. Het toonaangevende oude-muziektijdschrift Early Music Review noemde dit Belgische ensemble ‘een extreem indrukwekkend jong vocaal ensemble’.
13
Dietrich Buxtehude
VERWACHT
Oktober
14.30 uur / Bimhuis
wo 11 november / 20.15 uur
DASH! (10+)
ELECTRA Rache
wo 28 oktober / 20.15 uur
Reinbert de Leeuw Satie
zo 1 november / 20.15 uur
Kurt Elling
do 12 november / 12.30 uur
do 29 oktober / 20.15 uur
do 5 november / 20.15 uur
Asko|Schönberg + Martin Fondse Near East Up North
Rias Kammerchor + Ufuk + Bahar Dördüncü Kamerkoor en piano
Lunchconcert Ism Conservatorium van Amsterdam
vr 30 oktober / 20.15 uur
vr 6 nov / 16.00 uur / Bimhuis
Huelgas Ensemble + Paul van Nevel De Rore 500
Masterclass Joshua Redman vr 6 november / 20.15 uur
James Farm za 31 oktober / 20.15
Cello Biënnale 2016 Sneak Preview
November
zo 8 november / 15.00 uur
Nederlandse Bachvereniging Händels The Ways of Zion ma 9 november / 20.30 uur
zo 1 november
Kindermiddag 13.30 uur
De Geniale Oerknalvoorstelling (6+) Wouter van Reek + Slagwerk Den Haag 13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal
The Rest is Noise: Touch Label Night Philip Jeck, Thomas Ankersmit, Claire M Singer, The Eternal Chord di 10 november / 20.15 uur
Annette Dasch + Rudolf Jansen Schumann en Mendelssohn
MOUW (2-4) Theater de Spiegel 14
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX