za 14 nov 2015 serie kamermuziek internationaal grote zaal / 20.15 uur
Quatuor Danel + Alexander Melnikov + Rick Stotijn Weinberg en Chopin
PROGRAMMA
za14 nov 2015 serie kamermuziek internationaal Grote Zaal / 20.15-22.20 uur DUUR: ca. 60 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de Pauze
Quatuor Danel + Alexander Melnikov + Rick Stotijn Weinberg en Chopin
Marc Danel viool Gilles Millet viool Vlad Bogdanas altviool Yovan Markovitch cello Rick Stotijn contrabas Alexander Melnikov piano
Tekst toelichting: Paul Janssen
Joseph Haydn (1732-1809) Strijkkwartet op. 20 nr. 5 (1772) Allegro moderato Minuetto Adagio Finale: Fuga a due Soggetti Frédéric Chopin (1810-1849) Pianoconcert nr. 1 (1830) bewerking voor piano en strijkkwintet Allegro maestoso Romanze - Larghetto Rondo - Vivace PAUZE Mieczysław Weinberg (1919-1996) Pianokwintet (1944) Moderato con moto Allegretto Presto Largo Allegro agitato
TOELICHTING Terwijl Joseph Haydn als de vader van het strijkkwartet te boek staat, wordt het Eerste pianoconcert van Chopin nog wel eens afgedaan als een niet geheel voldragen werk, zeker wat de orkestbegeleiding betreft. Toch is Chopin even belangrijk geweest voor het genre van het soloconcert als Haydn was voor het strijkkwartet. Chopin deed in feite hetzelfde met het soloconcert. In zijn tijd was dit vooral het domein van virtuoze saloncomponisten; hij gaf er weer een persoonlijke draai aan die van grote invloed was op latere componisten. Ook voor de PoolsRussische componist Mieczysław Weinberg is die emotionele laag van groot belang. Hij schreef in de jaren veertig van de twintigste eeuw de oorlog van zich af in een aangrijpend Pianokwintet.
met het feit dat hij er bijna zeventig schreef – Boccherini kwam immers tot bijna honderd – maar heeft alles te maken met het feit dat hij de vorm wel degelijk verzelfstandigde en los maakte van het symfonieorkest. Die omslag ligt bij de zes kwartetten die hij in 1772 schreef en die in 1774 voor het eerst gepubliceerd werden. Vanwege een voorblad met een opkomende zon staan ze ook wel bekend als de Zonnekwartetten. Hoewel Haydn ook deze kwartetten nog divertimenti noemde – de eerste keer dat hij de naam strijkkwartet gebruikte was bij de tien jaar later verschenen kwartetten op. 33 – vormen ze het scharnierpunt in de verzelfstandiging en populariteit van het genre.
Joseph Haydn
Strijkkwartet op. 20 nr. 5 Dat Joseph Haydn al vanaf zijn jongste componistendagen strijkkwartetten schreef is niet zo gek. Voor vele (hof)orkesten was het gebruikelijk om regelmatig in kleine enkelvoudige bezetting te spelen, vandaar dat Haydn zijn eerste kwartetten ook wel symfonieën of divertimenti noemde.
De eerdere kwartetten schreef Haydn in de zogeheten galante stijl, de stijl die opkwam in de nadagen van Johann Sebastian Bach en die de meerstemmige complexiteit afzwoor ten gunste van eenvoud en luchtigheid. In de jaren zeventig van de achttiende eeuw ging Haydn onder invloed van de Sturm und Drang-beweging – die in Europa in de eerste instantie in de literatuur vorm vond in het werk van onder andere
Dat Haydn beschouwd wordt als de ‘vader van het strijkkwartet’ heeft niet zozeer te maken 4
toelichting
Goethe en Schiller – emotioneler geladen, contrastrijker en persoonlijker componeren. Bovendien bereikte hij een gelijkwaardigheid van stemmen, terwijl eerder vooral de twee violen domineerden, wist hij op structureel gebied de klassieke sonatevorm verder vorm te geven, experimenteerde hij met frasen van ongelijke lengte en bracht hij de meerstemmigheid, die in de ‘style galante’ geen rol van betekenis speelde, weer geheel terug.
grote schaal navolging vond. Ook vandaag de dag nog geldt het strijkkwartet als een zowel onder componisten als luisteraars geliefd ‘goed gesprek tussen vier mensen’, zoals Goethe het destijds noemde.
Frédéric Chopin Pianoconcert nr. 1
Het strijkkwartet als uiterste reductie van het symfonieorkest, de wijze waarop Haydn ooit met het genre begon, bleef vrij gangbaar. Vooral toen in de negentiende eeuw de burgerij steeds meer opkwam en huismuziek een geliefde sociale bezigheid werd, verschenen er vele reducties van strijkerssymfonieën en verschenen soloconcerten in een bewerking voor solo-instrument en strijkkwartet of -kwintet.
Wat de emotionele geladenheid betreft is het vijfde kwartet in de reeks, het kwartet in f, misschien wel het meest opvallende. Meteen in het eerste deel neemt de viool het voortouw met een dramatisch golvende melodie die naadloos overgaat in een volgende frase. De luisteraar krijgt geen rust en wordt in het eerste deel van begin tot eind meegesleept. Ook het menuet heeft niets meer van de luchtige hofdans. De sfeer is somber en de structuur is alles behalve om op te dansen. Na het lyrische langzame deel, een meeslepende Siciliana met de eerste viool in een hoofdrol, valt de meerstemmigheid van het laatste deel des te meer op: een fuga over twee thema’s met een enorme dramatische lading. Haydn maakte van het strijkkwartet door de combinatie van emotionele geladenheid en structurele innovatie een serieus genre dat op
Dat dit ook gebeurde met het Eerste pianoconcert van Frédéric Chopin is niet zo gek. Het verhaal gaat dat Chopin het werk al repeteerde met louter een strijkkwartet om de strijkers duidelijk te maken wat hun begeleidende rol was in het geheel en dat hij plannen had voor een versie voor piano en enkelvoudig bezette strijkers. Uiteindelijk werd de kwintetversie ver na Chopins dood gemaakt 5
toelichting
door de Duitse componist Richard Hofmann (1844-1918). Hij zette in deze bewerking de piano niet louter als solist in, maar ook als deel van het ensemble. Zo neemt de piano in de lange orkestinleiding van het eerste deel al enkele ‘blazerspartijen’ voor zijn rekening.
tweede vaderland Frankrijk werd uitgegeven als zijn Eerste pianoconcert droeg hij het werk op aan de virtuoos en pedagoog Friedrich Kalkbrenner. Chopin wilde in Parijs bij hem studeren, maar uiteindelijk bleek hij zowel met zijn pianospel als in zijn bijzonder originele composities de goede man al lang en breed gepasseerd te zijn.
Chopin schreef het werk in 1830 direct nadat hij een pianoconcert had geschreven dat later gepubliceerd zou worden als zijn Tweede pianoconcert. Beide concerten waren direct een groot succes. Chopin hield zich namelijk niet alleen bezig met virtuoos spierballenvertoon, zoals andere solisten en componisten uit die tijd, maar voegde er een ongehoorde persoonlijke lyriek aan toe met een diepe emotionele lading. Nadat de Franse criticus François-Joseph Fétis het werk in Parijs hoorde schreef hij: ‘Hier is een jongeman die door gehoor te geven aan zijn natuurlijke neiging en het niet navolgen van enig voorbeeld een overvloed aan originele ideeën heeft waarvan de bron nergens anders gevonden kan worden dan bij hemzelf. Ik zie in de inspiratie van de heer Chopin aanwijzingen voor een verandering van vorm die in de toekomst een grote invloed zal hebben op deze tak van kunst.’ Eerder, op 11 oktober 1830 voerde Chopin zelf de solopartij uit tijdens zijn laatste concert in zijn geboorteland Polen. Toen het in 1833 in zijn
Mieczysław Weinberg Pianokwintet op. 18
Rond dezelfde tijd dat Chopin furore maakte in Frankrijk, bleek in andere delen van Europa dat muziek niet alleen maar virtuoos of dansbaar hoefde te zijn, maar bijvoorbeeld door gebruik van elementen uit de volksmuziek, ook een expliciete boodschap in zich kon dragen. Wat in Chopins pianoconcert al inherent aanwezig was – het derde en laatste deel is gebaseerd op de Krakowiak, een dans uit de regio rond Krakau – werd voor anderen een kapstok om niet alleen muziek te bedrijven, maar door het gebruik van volksmuziek ook politiek stelling te nemen. Zo is het werk van de twintigste-eeuwse componist Mieczysław Weinberg doordesemd met Joodse, Poolse en ook Russische referenties. 6
toelichting
Weinberg werd als jood geboren in Polen en vluchtte aan het begin van de Tweede Wereldoorlog naar Rusland. Daar kwam hij in 1943 onder de hoede van Dmitri Sjostakovitsj. De even gevierde als verguisde Russische componist werd niet alleen Weinbergs mentor en leermeester, maar er ontwikkelde zich ook een goede vriendschap tussen de twee componisten. Hoewel Weinberg zeker tot Stalins dood in 1953 doorlopend onder vuur van de autoriteiten lag, liet Sjostakovitsj geen gelegenheid onbenut om de muziek van zijn pupil aan te prijzen. Een van de eerste werken waarmee dat gebeurde was het Pianokwintet op. 18 dat Weinberg een klein jaar na zijn aankomst in Moskou schreef. Hij modelleerde het werk naar het vijfdelige Pianokwintet op. 57 van Sjostakovitsj, maar gaf er met zijn referenties aan de kille oorlogssfeer en zijn Joodse en Poolse invloeden een geheel eigen draai aan.
7
BIOGRAFIEËN muziek zoals de symfonie, het strijkkwartet en het pianotrio.
Franz Joseph Haydn
Ook de sonatevorm, de belangrijkste klassieke vorm, kreeg zijn definitieve contouren vooral dankzij het werk van Haydn. De componist, violist en klavecinist was vrijwel zijn hele werkzame leven als Kapellmeister in dienst van de invloedrijke Esterházyfamilie. In de laatste jaren van zijn leven was hij vrij om te gaan en staan waar hij wilde en nam hij onder andere de uitnodiging aan om naar Engeland te komen. Daar schreef hij een aantal van zijn belangrijkste symfonieën. In totaal zou Haydn met 104 voltooide symfonieën, bijna 100 strijkkwartetten, opera’s, missen en een veelheid aan kamermuziek een krachtig fundament leggen onder de stijl van de Weense Klassieken.
Franz Joseph Haydn (1732-1809) is de geschiedenisboeken ingegaan als de ‘vader van de symfonie’. Het is misschien wat veel eer, maar feit is dat deze goede vriend van Mozart en kortstondig docent van en vooral voorbeeld voor Beethoven van groot belang is geweest voor de belangrijkste genres van de klassieke
Frédéric Chopin
tekening: Maria Wodzinska (1819-96)
COMPONISTEN
De van oorsprong Poolse componist Frédéric Chopin (1810-1849), kind van een Franse vader en een Poolse moeder, stond in zijn vaderland al snel bekend als een muzikaal genie. Toch kwam hij pas tot volledige wasdom nadat hij Polen in 1830 achter zich liet om zich uiteindelijk te vestigen in Parijs. Daar groeide hij uit tot een van de belangrijkste pianisten en componisten en verkeerde
8
biografieën
hij doorlopend in adellijke kringen. Hij verfijnde vormen als de Mazurka, Polonaise en Nocturne en hij voegde het zijne toe aan de negentiendeeeuwse pianotechniek. Ook zijn liefdesleven en zijn gezondheid waren veelbesproken onderwerpen. Vooral zijn stormachtige relatie met de Franse schrijfster George Sand werd breed uitgemeten. Door zijn zwakke gestel werd hij niet ouder dan 39 jaar.
Mieczysław Weinberg
Het leven van de Poolse componist Mieczysław Weinberg (1919-1996) wordt getekend door zijn joodse achtergrond. Rond de Tweede Wereldoorlog verloor hij veel familieleden. Ook in Rusland, waar hij in 1939 naar toe vluchtte, was hij niet veilig en bevrijdde alleen de dood van Stalin in 1953 hem van een wisse dood. Daar kon ook zijn Russische leermeester, vriend en mentor 9
Dmitri Sjostakovitsj niet zo veel aan doen, al was het een factor van betekenis dat hij vaak in de bres sprong voor Weinberg en diens werk. Hij begon zijn pianostudie in Warschau aan de Chopin Academie en studeerde later in Rusland compositie. Toen Sjostakovitsj in 1943 Weinbergs Eerste symfonie hoorde haalde hij de componist naar Moskou. Daar schreef Weinberg het grootste deel van zijn 26 symfonieën, 17 strijkkwartetten en vele andere werken. Het is pas sinds de laatste jaren dat zijn werk meer op de West-Europese concertpodia tot klinken komt.
biografieĂŤn
UITVOERENDEN
Quatuor Danel
foto: Ant Clausen
Quatuor Danel is in 1991 in Brussel opgericht. Gedurende de eerste jaren van zijn bestaan legde het Quatuor Danel zich erop toe de groten onder de strijkkwartetten te ontmoeten en het traditionele repertoire te leren kennen. Zo bestudeerde het kwartet de strijkkwartetten van Sjostakovitsj met het Borodin Kwartet. Dankzij deze strategie groeide het kwartet uit tot een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de huidige kwartetgeneratie. Het viertal speelt op vele internationale muziekfestivals en frequenteert de grote concertzalen. Een belangrijk element in het werk van Quatuor Danel is de wens de ervaring door te geven aan de jongere generaties. 10
biografieĂŤn
Alexander Melnikov Piano
De Russische pianist Alexander Melnikov (1973) begon zijn studie op zesjarige leeftijd aan de Centrale Muziekschool van Moskou.
foto: Marco Borggreve
Melnikov zette zijn opleiding voort aan het Tsjaikovski Conservatorium bij onder anderen Eliso Virsaladze en Andreas Staier. Sinds 2002 geeft Melnikov zelf les aan het Northern Royal College of Music in Manchester. Al tijdens zijn studie won hij diverse concoursen en trad hij regelmatig op. Hij ontwikkelde zich tot een eigenzinnig solist en een gewaardeerd kamermusicus. Zijn veelgeprezen opname van alle 24 Preludes en Fuga’s van Sjostakovitsj, die in 2010 verscheen, viel regelmatig in de prijzen en won onder andere de BBC Music Magazine Award. 11
biografieĂŤn
Rick Stotijn Contrabas
Stotijn sloot zijn eerste fase cum laude af bij zijn vader Peter Stotijn en vervolgde zijn opleiding aan de Hochschule in Freiburg bij Bozo Paradzik. Dankzij een aantal prestigieuze prijzen, zoals de Nederlandse Muziekprijs in 2013, zette hij zich op de kaart wat leidde tot solo-optredens in binnenen buitenland. Naast solooptredens speelt hij ook vaak in kamermuziekbezetting en gaf hij diverse recitals, onder andere in de Kleine Zaal van
foto: Natacha Natacha
De Nederlandse contrabassist Rick Stotijn (1982) kreeg zijn eerste lessen op achtjarige leeftijd. Hij nam deel aan de jong talentklassen van de conservatoria van Utrecht en Amsterdam bij Peter Leerdam en vervolgde zijn opleiding in Amsterdam bij Quirijn van Regteren Altena en Peter Jansen. Het Concertgebouw. Stotijn speelt op een Rafaele & Antonio Gagliano contrabas, beschikbaar gesteld door het Nationaal Muziekinstrumenten Fonds.
12
VERWACHT
do 21 jan 2016 serie kamermuziek internationaal grote zaal / 20.15 uur
Storioni Trio & friends Sextet van Penderecki
Het vooraanstaande Nederlandse Storioni Trio heeft internationaal naam gemaakt met zijn eigen Storioni Festival. Jaarlijks brengt dit pianotrio gerenommeerde kamermusici van over de hele wereld bijeen in Brabant. In dit festival spelen ze belangwekkende kamermuziekwerken die doorgaans zelden uitgevoerd worden. Dit concertprogramma rond het meesterlijke Sextet van Krzysztof Penderecki is exemplarisch voor de avontuurlijke programmakeuzes van het Storioni Trio. Krzystof Penderecki schreef zijn Sextet op de drempel van de 21e eeuw. Het werd een bijzonder werk van een componist die voornamelijk grote koor- en orkestwerken schrijft. Ironie, intimiteit en klaagzang wisselen elkaar af in een intens kamermuzikaal discours. De werken van Schumann en Beethoven en de Nederlandse première van Transient Light van de Finse componist Sebastian Fagerlund zorgen voor een passende context. PROGRAMMA: Ludwig van Beethoven Variaties in Es op. 44 / Robert Schumann Märchenbilder op. 113 / Fantasiestücke op. 73 / Sebastian Fagerlund Transient Light (2013, Nederlandse première) / Krzysztof Penderecki Sextet
13
Krzysztof Penderecki
VERWACHT
November do 12 - zo 22 nov
za 21 november / 20.15 uur
do 26 november / 20.15 uur
A Tribute to Youri Egorov (YPF)
Amsterdam Sinfonietta Tango, triphop en klassiek
zo 22 november / 14.15 uur
vr 27 november / 20.15 uur
Grote Finale YPF Piano Competition 2015 De drie beste pianisten van Nederland (t/m 25 jaar)
Pavel Haas Quartet Tsjechisch strijkkwartettraditie
Young Pianists Festival 2015 zie voor volledig programma: www.ypf.nl/ypf/festival zo 15 nov / 21.00 uur
The Rest Is Noise: Francesco Tristano + Bugge Wesseltoft Tête-à-tête
zo 15 november / 15.00 uur
Nederlands Kamerkoor + Paul van Neven De laatste lamentatie
di 17 november / 20.15 uur
Ralph van Raat + Ragazze Kwartet Het moderne pianokwintet
wo 18 november / 20.15 uur
vr 20 nov / 15.30 uur
do 19 november / 20.00 uur /
Seminar: De fortepiano: instrument, spel en pedagogiek
Paradiso
vr 20 november / 20.15 uur
Andreas Staier + Tobias Koch Meesters van de fortepiano
Alexandre Tharaud Goldbergvariaties
Muziekgebouw aan ’t IJ presenteert: Nederlands Blazers Ensemble Oost West Thuis Niet Best do 19 november / 20.15 uur
Asko|Schönberg Natuurkrachten
za 21 november / 14.30 uur
Barry Douglas + Symfonieorkest CvA Meesterpianist met Amsterdamse toptalenten
wo 25 november / 20.15 uur
Bram van Sambeek Vivaldi Rocks 14
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX