do 19 nov 2015 donderdagavond serie serie asko|schรถnberg grote zaal / 20.15 uur
Asko|Schรถnberg Natuurkrachten
PROGRAMMA
do 19 nov 2015 donderdagavond serie serie asko|Schönberg Grote Zaal / 20.15-22.05 uur DUUR: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de Pauze
Asko|Schönberg Natuurkrachten
inleiding
Christian Karlsen dirigent Hans Woudenberg cello
foyerdeck 1 / 19.15-19.45 uur
Iannis Xenakis (1922-2001) Thalleïn (1984)
Thea Derks in gesprek met Christian Karlsen, Kate Moore en Anders Hillborg.
Anders Hillborg (1954) Scream Sing Whisper (2014-2015; wereldpremière)* PAUZE Kate Moore (1979) Cello Concerto (2014) I, II, III * i.o.v. Asko|Schönberg, Föreningen Kamarmusik NU, Swedish Radio Dit concert is mede mogelijk gemaakt door
Tekst toelichting Joep Christenhusz
TOELICHTING
Toen Asko|Schönberg dirigent Christian Karlsen vroeg wat hij op de lessenaars zou zetten als hij zelf een programma mocht samenstellen, hoefde hij niet lang na te denken. De jonge Zweed koestert namelijk al jaren een voorliefde voor de muziek van zijn componerende landgenoot Anders Hillborg. Tijdens dit concert houdt Karlsen het gloednieuwe ensemblewerk Scream Sing Whisper van hem ten doop. Van Hillborgs muzikale inspiratiebron Iannis Xenakis klinkt Thalleïn, een werk waarin ongebreidelde natuurkrachten sluimeren, die in Kate Moore’s Cello Concerto een mechanische tegenhanger krijgen.
slagwerk. Zoals veel van Xenakis’ muziek laat Thalleïn zich beluisteren als een klankgeworden natuurfenomeen. De titel, in het Nederlands te vertalen als ‘ontspruiten’, spreekt boekdelen en is met haar botanische connotaties een treffende metafoor voor de ongebreidelde kiemkracht die in de partituur besloten ligt. Vanaf de eerste maat komt die samengebalde energie in al haar woestheid tot klinken. Een oorsplijtend tutti-akkoord, geënt op een daverende gongslag, dient er als sonore voedingsbodem waaruit langzaam knoestige timbremengsels en weerbarstige texturen opbloeien om gedurende een dikke zeventien minuten door het ensemble te woekeren. Exemplarisch zijn de snerpende blazerslijnen in het hout. Kwarttoonsgewijs gebundeld slingeren ze zich als de loten van een exotische klimplant om de notenbalk. Elders ontkiemen krioelende notenslierten in de piano om zich in de strijkers verder te vertakken tot een wildgroei van gruizige snaarklanken. Of wat te denken van de gelaagde glissando-passages, die een klankwoud voor oren
Iannis Xenakis Thalleïn
Medio 1983 kreeg Iannis Xenakis bericht uit Engeland. Of de componist het zag zitten om een nieuw stuk te schrijven voor London Sinfonietta, het ensemble dat enkele jaren ervoor ook zijn Phlegra (1975) met succes in première had gebracht. Xenakis stemde toe en noteerde zes maanden later de dubbele maatstreep achter Thalleïn, een werk voor een enkelvoudig bezette hout- en kopersectie, piano, strijkkwintet en een omvangrijke batterij 3
toelichting
toveren dat heen en weer golft in de luchtstroom van joelende koperblazers?
Vooral Xenakis was een openbaring voor Hillborg, zo vertelde hij enkele jaren terug aan de Amerikaanse muziekcriticus Jeff Dunn: ‘Hij was voor mij de eerste componist in wiens muziek het totaal niet om de expressie van gevoelens gaat. Zijn werk drukt geen emoties uit, het stemt je niet gelukkig of triest. Je luistert als het ware naar een natuurverschijnsel. Dat bovenpersoonlijke vond ik indertijd zeer aantrekkelijk.’ Dat Xenakis’ idioom sindsdien een constante invloed is geweest op Hillborgs componeren, mag blijken uit een orkeststuk als Liquid Marble (1997), waarin ruw gebeitste klanklagen als lavastromen over elkaar kolken. In Mirage (2002), eveneens voor groot orkest, flakkeren ijle kwarttoonnevels op als een auditieve luchtspiegeling.
Opvallend: de ritmisch fel gearticuleerde middensectie van Thalleïn. Net als in Jonchaies (1977) en Ikhoor (1978) klinken in de pulserende blokakkoorden echo’s door van Xenakis’ fascinatie voor Oost-Europese volksmuziek. Het was de Britse muziekcriticus Paul Griffiths die in de beukende clusters een knipoog naar Le Sacre du Printemps ontwaarde. Geen gekke parallel: naar verluidt wilde Stravinsky in zijn revolutionaire ballet het geweld verklanken waarmee de natuur in de lente tot uitbarsting komt.
Anders Hillborg
Scream Sing Whisper De Zweedse componist Anders Hillborg had al aardig wat pop- en rockbandjes versleten toen hij zich als midden-twintiger inschreef voor een compositiestudie aan de Kungliga Musikhögskolan in Stockholm.
Het idioom van Xenakis heeft een constante invloed op Hillborgs componeren
Naar eigen zeggen was hij indertijd dringend op zoek naar muzikale verdieping: ‘Ik had het gevoel dat popmuziek mij weliswaar veel had gebracht, maar niet genoeg. Ik voelde een grote behoefte om mijn grenzen te verleggen.’ Dat deed Hillborg dan ook. Gedurende de late jaren zeventig experimenteerde hij er lustig op los met elektronica en microtonale harmonie, waarin de pietepeuterige toonhoogtenuances binnen de halve toonsafstand worden verkend. Wanneer hij niet achter zijn schrijftafel zat, ploos hij het werk van avant-gardistische boegbeelden tot op de millimeter uit.
In Hillborgs gloednieuwe Scream Sing Whisper is Xenakis evenmin ver weg, getuige de verglijdende glissandovelden en massieve klankmassa’s die in de slotmaten van het stuk opduiken. Maar even goed klinken er passages die de componist omschrijft als een ‘vreemde, tetterende kermis’, zoals de dolgedraaide melodie uit de openingsmaten die vanuit klarinet en altviool het hele ensemble in lichterlaaie zet. Het naast elkaar bestaan van zulke uitersten maakt van Scream Sing Whisper een caleidoscopisch stuk, aldus Hillborg. Een kleurrijke muzikale assemblage, 4
toelichting
waarin uitzinnig collectief geschetter plotseling kan overgaan in een zangerige melodielijn of fluisterzachte, etherische klankweefsels.
ensemblestuk Days and Nature (2012): in herhalende motiefjes, ritmische verschuivingen en gelaagde pulspatronen weerklinkt hoorbaar een invloed van componisten als Steve Reich en Terry Riley. Waar het deze Amerikaanse minimalgoeroes echter te doen was om de naakte muzikale processen ‘an sich’, daar dienen zij bij Moore vooral als een ondergronds tektonisch krachtenveld, waarop zij epische soundscapes en klankzeeën laat voortdrijven.
Kate Moore Cello Concerto
Als klein meisje zat de Australische Kate Moore urenlang aan de piano om al pingelend haar eerste muziekstukjes op papier te zetten. Aan de technische kanten van het klavierspel (lees: eindeloze vingeroefeningen en toonladders) had ze een broertje dood, reden waarom het ook met de blokfluit en de viool niet zo wilde vlotten.
Zoals de titel duidelijk maakt waren het in Days and Nature vooral organische groeiprocessen die aan de basis lagen van Moore’s kolkende klankwolken. Daartegenover plaatst de componiste in het Cello Concerto een technologische component, die onder meer wordt belichaamd door een drietal ratelende muziekmachines van de Haagse installatiemaker Peter van Loon. Moore’s Cello Concerto is daarmee een werk dat voortdrijft op de tegengestelde krachten die eigen zijn aan onze eigen tijd. Uit de botsing tussen het organische en het mechanische, natuur en techniek, ontstaat een verrassend sonoor ecosysteem, dat zowel delicaat en teer is als rauw en vuig.
De cello bleek een heel ander verhaal. ‘Ik weet niet waarom, maar op de een of andere manier was het meteen raak’, aldus de componiste in een interview met Sharon Brassey-Brierly (mei, 2014). ‘Inmiddels weet ik dat het kwam omdat de cello gewoon het beste instrument is, en het enige dat het waard is om eindeloos toonladders te studeren.’ Gezien haar voorliefde voor het instrument is het niet vreemd dat Moore al jaren rondliep met ideeën voor een grootschalige cellocompositie. In 2013 werden die plannen werkelijkheid en schreef ze een soloconcerto voor de Amerikaanse celliste Ashley Bathgate en Asko|Schönberg die het werk samen in première brachten tijdens de Gaudeamus Muziekweek 2014. Stilistisch gezien borduurt Moore in haar Cello Concerto onverstoorbaar voort op het maximalistische minimalisme dat al jaren tot haar muzikale ABC behoort. Neem het verwante 5
BIOGRAFIEËN Iannis Xenakis
Geboren in Roemenië als zoon van Griekse ouders studeerde Iannis Xenakis (1922-2001) bouwkunde in Athene. In 1947 ontvluchtte hij Griekenland na drie jaar gevochten te hebben tegen de bezetting door de nazi’s. Xenakis vestigde zich in Frankrijk waar hij in de jaren vijftig als architect samenwerkte met Le
Corbusier. Zo ontwierp hij het Philipspaviljoen voor de Wereldtentoonstelling in Brussel van 1958. Vanaf 1952 studeerde hij compositie bij Olivier Messiaen, die hem aanraadde zijn natuurkundige achtergrond te gebruiken in zijn muziek. Het resultaat is de zogeheten ‘stochastische’ muziek, waarin hij beginselen en formules uit de wiskunde en de statistiek gebruikt om de waarden als toonhoogte, ritme en timbre te bepalen. Daarvoor ontwikkelde hij speciale programmatuur. Met deze radicale compositietechniek veroverde Xenakis een plaats in de voorhoede van de muziek. Hoezeer hij ook controle uitoefende op de structuur van zijn composities, de muziek zelf geeft de indruk van elementaire levenskracht, een energie die aan de aarde zelf lijkt te ontspringen. Hij schreef muziek voor orkest maar ook solowerken, waarvan met name stukken voor slagwerk als Psappha en Rebonds bekendheid genieten. 6
Anders Hillborg
foto: Mats Lundqvist
COMPONISTEN
De Zweedse componist Anders Hillborg (1954) studeerde van 1976 tot 1982 de vakken contrapunt, compositie en elektronische muziek aan het Kungliga Musikhögskolan te Stockholm bij Gunnar Bucht, Lars-Erik Rosell, Arne Mellnäs en Pär Lindgren. Van Brian Ferneyhough, gastdocent aan het Kungliga Musikhögskolan te Stockholm kreeg hij belangrijke impulsen voor zijn
biografieĂŤn
Kate Moore
foto: Thanasis Deligiannis
compositiewerk. Hij schreef werken voor symfonieorkest, harmonieorkest en koor, kamermuziek, film- en popmuziek. Zijn orkestwerken zijn uitgevoerd door dirigenten als Esa-Pekka Salonen, Susanna Mälkki, Michael Gielen en vele anderen. Zijn muziek is door gerenommeerde orkesten uitgevoerd, waaronder de Los Angeles Philharmonic, de Berliner Philharmoniker en het BBC Symphony Orchestra. Hillborg heeft diverse prijzen gewonnen, de Swedish Gramophone Award zelfs twee keer.
De Australische componiste Kate Moore (1979) werd geboren in Engeland en woont en werkt in Nederland. Ze studeerde aan het Conservatorium van Sydney, de School of Music Canberra en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Moore studeerde onder meer bij Louis Andriessen, Martijn Padding, Diderik Wagenaar, Gilius van Bergeijk, Larry Sitsky, Jim Cotter, David Lang, Julia Wolfe, Michael Gordon, 7
Susan Blake en Dorothy Sumner. Haar werk wordt inmiddels internationaal uitgevoerd en klonk in onder meer Carnegie Hall, Het Concertgebouw, Sydney Opera House en op diverse festivals zoals The Bang on a Can Marathon, ISCM World Music Days - Sydney, Gaudeamus Muziekweek, November Music, The Sonic Festival NY, MATA Festival, Carlsbad Music Festival en het Canberra International Chamber Music Festival. Er vielen haar al diverse prijzen ten deel zoals De Komeet Cultuurprijs en de compositieprijs van het Carlsbad Music Festival.
biografieën
UITVOERENDEN Christian Karlsen Dirigent
Karlsen dirigeerde de meeste orkesten in ons land en staat regelmatig voor Asko|Schönberg. Hij is ook veelgevraagd in het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Oostenrijk en Scandinavië. Recente hoogtepunten zijn onder andere concerten met het Frankfurt Radiosymfonieorkest, Göteborgs Symfoniker en een tournee door Mexico met de Birmingham Contemporary Music Group. In het kader van de festiviteiten in Umeå als European Capital of Culture
foto: Karl Gabor
De Zweedse dirigent Christian Karlsen (1985) is een van de talentvolste dirigenten van zijn generatie. Met Nederland als thuisbasis is hij net benoemd tot artistin-residence en artistiek coördinator van Festival Dag in de Branding.
dirigeerde hij in 2014 nieuwe producties van Benjamin Staerns Saiyah en Kaaija Saariaho’s Nox Borealis in de Norrland Opera. Bij Asko|Schönberg dirigeerde hij een spraakmakende semiscenische uitvoering van Beat Furrers FAMA.In 2008 was Karlsen medeoprichter van het New European Ensemble, waarmee hij als artistiek leider en chef-dirigent optrad in 8
Nederland, Scandinavië en Engeland en internationale erkenning verwierf voor de innovatieve projecten en programma’s. In 2011 was hij artistiek directeur van het Saariaho Festival in Den Haag. Karlsen dirigeerde vele wereldpremières en werkte samen met vooraanstaande componisten als Goebaidoelina, Goebbels, Birtwistle en Stockhausen.
biografieën
Hans Woudenberg Cello
Hans Woudenberg, vaste cellist bij Asko|Schönberg, studeerde aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag bij Carel van Leeuwen Boomkamp en Anner Bijlsma. Al jong voelde hij grote interesse voor nieuwe muziek.
foto: Louis Haagman
Toen hij als tweedejaars student gevraagd werd om met een groep medeleerlingen Pierrot Lunaire van Arnold Schönberg in te studeren, was dat een vraag die bepalend werd voor zijn latere professionele loopbaan. Daarnaast ontwikkelde hij zich als orkestmusicus en barokcellist. Momenteel verdeelt hij zijn kracht tussen Asko|Schönberg en het DoelenKwartet. Als solist trad hij onder andere op tijdens de Cello Biënnale Amsterdam met voor hem geschreven concerten van Vanessa Lann en Diego Soifer. 9
biografieën
Asko|Schönberg Asko|Schönberg, toonaangevend ensemble voor nieuwe muziek, voert gecomponeerde werken van de 20ste- en 21ste-eeuw uit. Deze muziek is niet alleen van grote, gevestigde namen als Louis Andriessen, Sofia Goebaidoelina, György Kurtág, György Ligeti en Karlheinz Stockhausen, maar ook van jongere componisten als Michel van der Aa, Martijn Padding, Joey Roukens, Jörg Widmann, Rob Zuidam en van de jongste talenten. Speciale aandacht is er voor langjarige relaties en samenwerking met grote, betekenisvolle componisten en voor onbekend en gloednieuw werk van hoge kwaliteit. Concerten vinden plaats in series in Muziekgebouw aan ‘t IJ en Het Concertgebouw, in gastoptredens in het Holland Festival, De Nationale Opera en in co-producties met de Veenfabriek, Slagwerk Den Haag en Silbersee. Het
ensemble treedt op in een keur aan concertzalen en festivals in binnen- en buitenland. Naast dirigent Reinbert de Leeuw werkt het ensemble met vaste gastdirigent Etienne Siebens. Dit alles met een gedreven groep veelzijdige musici en solisten uit binnenen buitenland. Asko|Schönberg is ensemble in residence bij Muziekgebouw aan ’t IJ. www.askoschoenberg.nl.
10
Musici: Jana Machalett fluit/piccolo Arthur Klaassens hobo Pierre Woudenberg klarinet David Kweksilber klarinet/ basklarinet Remko Edelaar fagot/ contrafagot Edward Peeters hoorn Laurens Otto hoorn Frank Braafhart trompet/ piccolotrompet Saleem Khan trompet Koen Kaptijn trombone Tjeerd Oostendorp tuba Pauline Post piano Godelieve Schrama harp Joey Marijs slagwerk Alfonso Salar Ruiz slagwerk Joseph Puglia viool Wim de Jong viool Bernadette Verhagen altviool Charles Watt cello Pieter Smithuijsen contrabas
foto: Gerrit Schreurs
biografieĂŤn
11
VERWACHT
do 26 nov 2015 donderdagavond serie grote zaal / 20.15 uur
Amsterdam Sinfonietta Tango, triphop en klassiek
Roemeense dansen, Argentijnse tango, klezmerliederen en rock: in dit concert komen muzikale invloeden uit alle delen van de wereld samen. Van de Duits-Nederlandse componist Florian Magnus Maier klinkt de wereldpremière van Schattenspiel Suite 2, een werk voor twee gitaren, slagwerk, cimbalon en strijkorkest. De Hongaar Bartók verenigt zijn 20e-eeuwse klanken met Roemeense dansmuziek, terwijl Osvaldo Golijov de Oost-Europese klezmermuziek van zijn ouders mengt met de Argentijnse tango waarmee hij is opgegroeid. De Italiaanse Argentijn Piazzolla lardeerde de tangomuziek uit zijn Vier Seizoenen met die van de grootmeester Vivaldi. Een glansrol is weggelegd voor artistiek leider Candida Thompson. PROGRAMMA: Osvaldo Golijov Last Round / Bryce Dessner Aheym / Florian Magnus Maier Schattenspiel Suite 2 (wereldpremière) / Béla Bartók Roemeense dansen / Ástor Piazzolla De Vier Seizoenen van Buenos Aires
12
Ástor Piazzolla
VERWACHT
do 4 feb 2016 donderdagavond serie serie asko|Schönberg grote zaal / 20.15 uur
Asko|Schönberg Hemels
Een ongewone combinatie: nieuwe, experimentele werken van de Oostenrijkse componist Beat Furrer én een symfonie van Gustav Mahler in één concert. Maar het is geen ‘normale’ Mahler, want zijn Vierde klinkt nu in de zelden te horen ensembleversie van Erwin Stein (1885-1958), leerling van Arnold Schönberg. Mahlers ‘Himmlische Freuden’, teruggebracht tot de muzikale essentie, belooft een unieke luisterervaring te worden. Furrer liet zich in Gaspra inspireren door een asteroïde. Alsof het gaat om een onderzoek naar de atomen en moleculen van een onbekend hemellichaam, ontwikkelt het stuk zich tot een boeiende verkenning van de klankeigenschappen van de afzonderlijke instrumenten. In Aria laat Furrer de primadonna met het expressieve belcanto worstelen. Asko|Schönberg is ensemble in residence.
PROGRAMMA: Beat Furrer Aria / Gaspra / Gustav Mahler Symfonie nr. 4 (ensemblebewerking van Erwin Stein)
13
Beat Furrer
VERWACHT
November do 12 - zo 22 nov
wo 25 november / 20.15 uur
Bram van Sambeek Vivaldi Rocks
Young Pianists Festival 2015
December di 1 december / 20.15 uur
do 26 november / 20.15 uur
Amsterdam Sinfonietta Tango, triphop en klassiek
Amsterdam Sinfonietta Tango, triphop en klassiek
wo 2 december / 20.15 uur
vr 20 nov / 15.30 uur
vr 27 november / 20.15 uur
La Passion de Jeanne d’Arc Orlando Consort
Seminar: De fortepiano: instrument, spel en pedagogiek
Pavel Haas Quartet Tsjechisch strijkkwartettraditie
vr 20 november / 20.15 uur
zo 29 november
Andreas Staier + Tobias Koch Meesters van de fortepiano
MicroFest Amsterdam 2015
zie voor volledig programma: www.ypf.nl/ypf/festival
za 21 november / 14.30 uur
Barry Douglas + Symfonieorkest CvA Meesterpianist met Amsterdamse toptalenten
11.00 uur / Kleine Zaal
SCALA’s Spectrum Opening MicroFest Amsterdam 2015 15.00 uur / Kleine Zaal
za 21 november / 20.15 uur
Trio Scordatura Nicola Vicento, a second life
A Tribute to Youri Egorov (YPF)
20.15 uur / Kleine Zaal
zo 22 november / 14.15 uur
Grote Finale YPF Piano Competition 2015 De drie beste pianisten van Nederland (t/m 25 jaar)
Vokalproject 31 Berlin New and Old Harmonies: Vocal Music in 31-EDO
14
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX