vr 27 nov 2015 serie strijkkwartetten grote zaal / 20.15 uur
Pavel Haas kwartet Tsjechische strijkkwartettraditie
PROGRAMMA
vr 27 nov 2015 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15-22.00 uur DUUR: ca. 50 minuten voor de pauze ca. 35 minuten na de Pauze
Pavel Haas Kwartet
voorprogramma
Veronika Jarušková ˚ viool Marek Zwiebel viool Pavel Nikl altviool Peter Jarušek ˚ cello
entreehal / 19.30-19.45 uur
Tsjechische strijkkwartettraditie
Sergej Prokofjev (1891-1953) Strijkkwartet nr. 1 op. 50 in b (1930-1931) I Allegro II Andante molto - Vivace III Andante Ludwig van Beethoven (1770-1827) Strijkkwartet nr. 11 op. 95 in f ‘Serioso’ (1810) I Allegro con brio II Allegretto ma non troppo III Allegro assai vivace ma serioso – Più Allegro IV Larghetto espressivo – Allegretto agitato – Allegro
Hadewych Kwartet Nikita Kuts viool Vanya Dolav viool Audinga Musteikyt e¯ altviool Hadewych van Gent cello PROGRAMMA Joseph Haydn (1732-1809) Strijkkwartet op.33 no.4 in Bes (1781) I. Allegro moderato II. Scherzo: Allegretto III. Largo IV. Finale: Presto
PAUZE Béla Bartók (1881-1945) Strijkkwartet nr. 5 Sz. 102 (1934) I Allegro II Adagio molto III Scherzo: alla bulgarese IV Andante V Finale: Allegro vivace.
Tekst toelichting Thijs Bonger
TOELICHTING Rond 1920 waren de Verenigde Staten economisch gezien al oppermachtig maar in cultureel opzicht was Europa nog steeds hun grote voorbeeld. Dat gemis aan een eigen culturele identiteit begon te wringen. Het wereldwijde succes van Gershwins Rhapsody in Blue in 1924 kwam dan ook als geroepen. Maar men wilde meer. Library of Congress in Washington was een groots opgezet, eerbiedwaardig instituut maar afgezet tegen vergelijkbare instellingen in Europa was hun afdeling muziekmanuscripten angstig leeg. Daarom richtte men in 1925 met financiële steun van een rijke, kamermuziekminnende weduwe een stichting op die compositieopdrachten verstrekte aan succesvolle componisten, de Elizabeth Sprague Coolidge Foundation. Vijf jaar later maakte Prokofjev een concertreis door de Verenigde Staten. Hij had als pianist en dirigent zoveel succes dat hij van de Foundation opdracht kreeg om een strijkkwartet te schrijven.
aandacht uit naar het vandaag gespeelde Strijkkwartet op. 95. Hypergeconcentreerde, barse muziek, die heel wat luisteraars tegen de schenen schopt. Muzikaal choqueren zat Prokofjev nou eenmaal in het bloed. In 1934 verstrekte de Elizabeth Sprague Coolidge Foundation weer een compositieopdracht voor een strijkkwartet. Ditmaal was Béla Bartók de gelukkige. Het werd zijn vijfde strijkkwartet, vandaag op de lessenaars, waarin Bartók zich bedient van nieuw muzikaal idioom, een soort zelfbedachte, geconcentreerde volksmuziek.
Zowel Prokofjev als Bartók schreven in opdracht van de Elizabeth Sprague Coolidge Foundation Het was zijn eerste proeve in dat genre en om zich voor te bereiden bestudeerde hij uitgebreid de kwartetten van Beethoven. Hij deed dat in de trein, reizend van het ene optreden naar het andere. En ongetwijfeld ging zijn speciale 3
toelichting
Sergej Prokofjev
Zijn uitgebreide onderdompeling in de partituren van Beethoven tijdens zijn lange treinreizen is niet zonder effect gebleven. Zijn eerste kwartet is voor zijn doen zeer serieus en diepzinnig. Springerig en bijtend is het eerste thema en op den duur ook een beetje grotesk. Maar er valt weinig te lachen want de stemming blijft grimmig. Hoeveel inspiratie Prokofjev heeft opgedaan bij Beethoven horen we in de langzame, melancholische inleiding tot het tweede deel, een supersnel, springerig scherzo. Hoogst ongebruikelijk om een scherzo te voorzien van een langzame inleiding. En het was minstens even gewaagd om een kwartet af te sluiten met een andante. Zelf schrijft hij hierover: ‘Ik liet het kwartet eindigen met een langzaam deel omdat ik het materiaal daarin beschouw als het meest belangwekkende uit het hele werk’. Ernst, wanhoop en melancholie vormen de hoofdschotel van dit bijna tien minuten durende andante.
Strijkkwartet nr. 1
Voor veel componisten is het schrijven van een strijkkwartet de ultieme uitdaging. Het is een genre waarin je als componist als het ware met de billen bloot gaat. Hij moet het doen met vier strijkers. Geen enkele tekortkoming of tijdelijk gebrek aan inspiratie kan verbloemd worden door schetterend koper en lawaaiig slagwerk. Zelfs een vakman als Brahms heeft twintig manuscripten van kwartetten in de kachel gegooid voordat hij er een durfde te laten uitgeven. Ook Beethoven heeft wel drie keer nagedacht voordat hij eraan begon. Hij bestudeerde grondig allerlei kwartetten van collega’s en liet zich ook uitgebreid adviseren. Een heel kwartet van zijn leraar Haydn pende hij noot voor noot over om een kijkje in diens keuken te nemen. Pas toen hij dertig was durfde hij het aan. Prokofjev stond al tijdens zijn conservatoriumstudie oog in oog met het moeilijke genre. Van zijn leraar RimskyKorsakov moest hij een keer een pianosonate van Beethoven arrangeren voor strijkkwartet. Hij schreef daarover: ‘Ik voelde sterke behoefte om er een orkestversie van te maken, een strijkkwartet biedt te weinig mogelijkheden om te werken met klankkleur.’ Daarom zal hij zich wel eens achter het oor gekrabd hebben toen hij van de Elizabeth Sprague Coolidge Foundation opdracht kreeg om een strijkkwartet te schrijven.
Elizabeth Sprague Coolidge financierde niet alleen de stichting waarvan Prokofjev deze compositieopdracht kreeg, ze liet ook in het Thomas Jefferson Building, waarin Library of Congress huist, een kamermuziekzaal bouwen. The Coolidge Auditorium met 500 stoelen. En in deze zaal ging Prokofjevs eerste kwartet in première op 25 april 1931.
4
toelichting
Ludwig van Beethoven
behoedzaam op kousenvoeten ingeleid door de cello, begint lyrisch en belooft wat ontspanning maar lost die belofte niet in. De sombere sfeer van emotionele geladenheid blijft volop gehandhaafd, ook in de vierstemmige fuga die centraal staat. Het derde deel volgt attacca, zonder pauze. Erboven staat: Allegro assai vivace ma serioso. Met dat ‘serioso’ benadrukt Beethoven nog eens dat de oorspronkelijke betekenis van het woord ‘scherzo’, ‘grap’, hier absoluut niet van toepassing is. Hier zorgen ruwe, tegendraadse ritmes voor de spanning. Het middendeel van het scherzo, het trio, bedient zich van een plechtige koraalmelodie. De finale wordt ingeleid door een korte maar uiterst sombere langzame inleiding. Wat volgt is weer geagiteerd en heftig. Vlak voor het eind legt Beethoven de zaak stil met een aangehouden F-akkoord. Dan voert hij het tempo op en sluit het geheel totaal onverwacht af met een zonnige en luchtige episode. Een soort muzikale knipoog. Alsof hij wil zeggen: ‘Het is allemaal niet zo ernstig als het lijkt’. Componist Randall Thompson verwoordde het eens als volgt: ‘Wat een uitgelezen moment om de champagne open te trekken!’
Strijkkwartet op. 95
Waarom heeft Beethoven het Strijkkwartet op. 95 ‘Serioso’ genoemd? De kwartetten die hij daarvoor schreef bestaan toch echt niet alleen uit humor. Maar lees je wat over zijn leven in 1810, toen hij het werk schreef, dan begrijp je dat er voor hem weinig aanleiding was tot vrolijkheid. Zijn angstig snel toenemende doofheid, zijn slechte gezondheid, ongelukkige liefdes, financiële zorgen en de moeizame relatie met zijn familie hadden hem boos, bitter en neerslachtig gemaakt. Wat opvalt is dat dit kwartet veel korter is dan de voorafgaande. Het vormt een keerpunt in Beethovens schrijfwijze en is een duidelijke voorbode van zijn late kwartetten. Hij offert oorstrelende klankschoonheid op ten gunste van rauwe expressie. Wie de barse unisono gespeelde openingsmaten voor het eerst hoort, schrikt een beetje van de ondiplomatieke muzikale taal. En het lijkt of Beethoven zijn muzikale ideeën heeft geconcentreerd, ingekookt tot de essentie overbleef. De beroemde musicoloog Donald Tovey schreef: ‘Beethoven heeft in het eerste deel zijn best gedaan om een grote symfonische tragedie in krap vijf minuten te proppen’. Het tweede deel, 5
toelichting
Béla Bartók
Het kwartet bestaat uit vijf delen met een soort brugconstructie. Delen één en vijf zijn snel en deels opgebouwd uit hetzelfde thematische materiaal. En het tweede en vierde deel zijn langzaam en enigszins vergelijkbaar qua sfeer. De gehamerde noten waarmee het stuk opent doen denken aan klaagzangen die Bartók ooit hoorde in Roemenië. Het langzame tweede deel is een mooi voorbeeld van Bartóks nachtmuziek. Hij roept de sfeer op van een nacht in de natuur. In de verte horen we vogels en insecten en er klinken plukjes vaag herinnerde volksmelodieën. Deel drie vormt in feite het fundament van het hele werk. Daarin kunnen we horen hoe vertrouwd Bartók was met Bulgaarse volksmuziek, vol met asymmetrische ritmes. De melodie danst luchtig boven de ritmisch tegendraadse begeleiding. Deel vier roept weer de nachtelijke sfeer op van deel twee maar nu wel koeler en afstandelijker. En er is een geagiteerd middengedeelte. In de finale keert de energie van het openingsdeel terug, maar vlak voor het eind is er een raadselachtige korte onderbreking. Er klinkt een banaal melodietje dat zich steeds minder thuis voelt in de omgeving. Het doet denken aan een buikorgeltje dat nodig gestemd moet worden.
Strijkkwartet nr. 5 Toen Bartók elf was gaf hij zijn eerste pianorecital. Op het programma stond een eigen compositie, getiteld De Donau. Daarin volgt hij de loop van de rivier door melodieën te gebruiken uit alle landen waar hij doorheen stroomt. In dit jeugdwerk zit in feite al de kiem van een project waar hij later een grote hoeveelheid energie en tijd in zou stoppen. Samen met zijn collega en vriend Kodály reisde Bartók jarenlang naar de uithoeken van OostEuropa om volksliedjes vast te leggen op de wasrollen van zijn loodzware Edison fonograaf. Hun inspanningen resulteerden in een van de allerrijkste verzamelingen volksmuziek die ooit bijeen zijn gebracht. Bartóks eigen klankidioom raakte helemaal doortrokken van de elementen die hij tijdens die reizen oppikte. Zelf geloofde Bartók dat componisten op drie manieren gebruik konden maken van volksmuziek. Je kon volksmelodieën opnemen in je muziek, eigen melodieën componeren in volksmuziekstijl, of de essentie van het volkse idioom in je opnemen en verwerken in je eigen composities.
Bartók schreef het kwartet in de recordtijd van één maand. Hij droeg het op aan Elizabeth Sprague Coolidge, omdat zij zoveel voor de kamermuziek had gedaan. De première vond plaats op 8 april 1935 in The Coolidge Auditorium van Library of Congress.
Zijn vijfde strijkkwartet hoort duidelijk thuis in die laatste categorie. We horen hierin geen boerenmelodieën of imitaties daarvan. Hij gebruikt eerder de vitaliteit van de volksmuziek als bron van inspiratie voor compleet nieuwe muziek. 6
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Sergej Prokofjev
Zijn studietijd aan het conservatorium van Sint Petersburg vond hij ‘saai’ en de meeste inspiratie kreeg hij al tijdens zijn jeugd van de Russische componist Reinhold Glière, en later van Nikolaj Mjaskovski. Hij maakte naam als jonge componist met heftig dissonante en virtuoze pianomuziek, en werd beroemd met zijn Scythische suite (1915) voor orkest. Na de Revolutie vertrok Prokofjev naar het buitenland en verbleef onder andere in de Verenigde Staten, Duitsland en Parijs. In 1936 keerde hij wegens geldgebrek terug naar Rusland waar hij,
foto: Olga Shad
Sergej Prokofjev (1891‑1953) werd geboren in de Oekraïne als enig kind van een landbouwkundig ingenieur. Hij was een ‘wonderkind’ dat al op zijn elfde twee opera’s had gecomponeerd.
evenals zijn tijdgenoten, onder druk werd gezet door het regime. Hij stierf in 1953 op dezelfde dag als Stalin.
7
biografieën
Ludwig van Beethoven Het werk van Ludwig van Beethoven (1770-1827) geldt als het hoogtepunt van de klassieke tijd en tevens als de belangrijkste overgang naar de romantische periode. De componist uit Bonn geldt als de eerste freelancecomponist.
portret: Joseph Willebrord Mähler (1815)
Met zijn negen symfonieën, tweeëndertig pianosonates, zestien strijkkwartetten en meer definieerde hij diverse genres en werd hij voor de componisten na hem de maatstaf. Aan het einde van de achttiende eeuw vestigde Beethoven zich in Wenen waar hij onder de adel en gegoede burgerij furore maakte. Niet alleen zijn muziek, ook zijn gezondheid hield de gemoederen bezig. Vooral zijn opkomende doofheid is veelbesproken. Ondanks de vele gezondheidsproblemen bleef Beethoven tot enkele dagen voor zijn dood componeren. 8
biografieën
Béla Barók Béla Bartók (1881-1945) werd geboren in het Hongaarse Nagyszentmiklós. Hij kreeg zijn eerste pianolessen van zijn moeder en in 1899 begon hij zijn studie compositie en piano aan de Muziekacademie van Boedapest. Bartók ontwikkelde zich in eerste instantie als begenadigd pianist en nam in 1907 de docentenpraktijk aan de Muziekacademie van zijn leraar István Thoman over. Als componist begon zijn ontwikkeling pas echt toen hij in 1905 componist Zoltán Kodály ontmoette. De twee gingen op ontdekking naar de ware Hongaarse volksmuziek, maakten er een omvangrijke etnomusicologische studie van en de muzikale taal van Bartók veranderde snel. Met de eenakter Hertog Blauwbaards Burcht en het ballet De Houten Prins vestigde hij zijn naam in Hongarije en de rest van Europa. Bij het uitbreken
van de Tweede Wereldoorlog emigreerde Bartók naar de Verenigde Staten. Daar schreef hij ondanks een zware tijd – zowel financieel als fysiek – belangwekkende werken als 9
het Concert voor Orkest, zijn Derde pianoconcert en het Altvioolconcert. In september 1945 stierf hij aan een vorm van leukemie.
biografieën
UITVOERENDEN Pavel Haas Kwartet In juni 2005 won het Pavel Haas Kwartet het Paolo Borciani Concours in Reggio Emilia en begon kort daarna met zijn internationale carrière. Sindsdien trad het kwartet op in tal van vooraanstaande internationale concertzalen en kreeg het veel lof van publiek en critici. Het in Praag woonachtige kwartet heeft in de afgelopen jaren gestudeerd bij leden van het Quartetto Italiano, het Amadeus Kwartet, het Borodin Kwartet en Quatuor Mosaïques. Verder hebben ze zeer nauwe banden met Milan Skampa (Smetana Quartett) en Walter Levin (LaSalle Quartett). Het ensemble is vernoemd naar de Tsjechische componist Pavel Haas, die in 1944 in Auschwitz werd omgebracht. Zijn nalatenschap omvat onder
meer drie strijkkwartetten die doen vermoeden dat de muziekwereld met Haas’ voortijdige dood een gevoelig verlies heeft moeten incasseren. In 2011 won het kwartet voor haar cd Dvorak’s String Quartets de Gramophone Award voor beste opname. Het Pavel Haas Kwartet schaarde zich daarmee in het prestigieuze rijtje van eerste prijswinnaars zoals Claudio Abbado, Krystian Zimerman, Maxim Vengerov and Sir Simon Rattle. Onlangs gooide het kwartet hoge ogen met de opname van de strijkkwartetten van Sergej Prokofjev. Het Franse Diapason noemde deze registratie zonder omwegen de ‘definitieve opname van deze werken.’
10
11
foto: Marco Borggreve
biografieĂŤn
biografieĂŤn
Hadewych Kwartet Het Hadewych Kwartet is nog maar net opgericht, in oktober 2015. Alle leden zitten in het eerste jaar van hun opleiding op het Conservatorium van Amsterdam. Het kwartet werkte met Kees Koelmans en zal het komende jaar worden gecoacht door Michel Dispa en Dmitri Ferschtman.
12
VERWACHT
za 23 jan 2016 serie strijkkwartetten grote zaal / 20.15 uur
Quatuor Diotima + Christian Poltéra Nieuw licht op Schuberts Strijkkwintet
In seizoen 2013-2014 onderscheidde Quatuor Diotima zich door in het Muziekgebouw twee delen uit de strijkkwartetcyclus Liturgia Fractal van de Spaanse componist Alberto Posadas te vertolken. Nu is het kwartet terug met het eerste deel van Posadas’ intrigerende cyclus Sombras uit 2012, dat is geïnspireerd op The Book of Delusions van de Roemeense filosoof Emil Cioran. Net als Hosokawa’s Distant Voices klinkt deze muziek als intrigerende, moderne strijkerspoëzie. PROGRAMMA: Toshio Hosokawa Distant Voices (Nederlandse première) / Alberto Posadas Elogio de la sombra (Nederlandse première) / Franz Schubert Strijkkwintet in C
13
foto: Nikolaj Lund
Schuberts fameuze Strijkkwintet in C graaft diep en waaiert breed uit. Alles wat de romantiek omvat zit erin: meeslepende melodieën, lichtvoetige (volks)dansen en diepe droefenis. Samen met de vooraanstaande Zwitserse cellist Christian Poltéra zet het Franse Quatuor Diotima dit indringende muziekstuk in een nieuw licht. Door het te combineren met hedendaagse werken van de Japanner Toshio Hosokawa en de Spanjaard Alberto Posadas. Een meesterzet waarmee Schuberts noten alleen maar aan diepgang winnen.
Christian Poltéra
VERWACHT
November zo 29 november
vr 4 december / 20.15 uur
do 17 december – wo 23 december
Marc-André Hamelin Van Mozart tot Debussy
Kerst in het Muziekgebouw
MicroFest Amsterdam 2015
do 17 december / 20.15 uur wo 9 december / 20.15 uur
11.00 uur / Kleine Zaal
SCALA’s Spectrum Opening MicroFest Amsterdam 2015
Eichmann. Een opera over de vrije wil Diamantfabriek do 10 december / 20.15 uur
Trio Scordatura Nicola Vicento, a second life
Het Collectief + Reinbert de Leeuw De vroege Tweede Weense school
20.15 uur / Kleine Zaal
vr 11 december / 20.15 uur
Vokalproject 31 Berlin New and Old Harmonies: Vocal Music in 31-EDO
Noa Love Medicine
15.00 uur / Kleine Zaal
December
za 12 december / 15.00 uur
IJ Salon De aartshertog en zijn harem
di 1 december / 20.15 uur
Amsterdam Sinfonietta Tango, triphop en klassiek wo 2 december / 20.15 uur
La Passion de Jeanne d’Arc Orlando Consort
za 12 december / 22.30 uur / SPLENDOR
Het Weeshuis van de Nederlandse Muziek in Splendor zo 13 december / 14.00 + 16.00 uur
do 3 december / 20.15 uur
Pierre-Laurent Aimard + Tamara Stefanovich Mantra
De Notenkraker met Angela Schijf Familieconcert door Het Balletorkest 14
Holland Baroque + Vox Luminis Lux vr 18 december / 20.15 uur
The Tallis Scholars Kerst met Tallis en Pärt Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX