do 3 dec 2015 donderdagavond serie grote zaal / 20.15 uur
PIERRE-LAURENT AIMARD + TAMARA STEFANOVICH Mantra
PROGRAMMA
do 3 dec 2015 donderdagavond serie Grote Zaal / 20.15-21.30 uur DUUR: ca. 75 minuten zonder pauze
PIERRE-LAURENT AIMARD + TAMARA STEFANOVICH Mantra
inleiding
Pierre-Laurent Aimard piano Tamara Stefanovich piano Marco Stroppa elektronica
foyerdeck 1 / 19.15-19.45 uur
Karlheinz Stockhausen (1928-2007) Mantra (1970)
Thea Derks in gesprek met Tamara Stefanovich en Pierre‑Laurent Aimard
Tekst toelichting Paul Janssen
Karlheinz Stockhausen - Mantra (schets)
TOELICHTING Op 5 december 2007 stierf Karlheinz Stockhausen. Het baarde weinig opzien; hij haalde er niet eens het journaal mee. Terwijl hij net zo bij de hedendaagse muziek hoort als Fidel Castro bij Cuba. Natuurlijk: net als Castro kende ook Stockhausen felle tegenstanders. Maar waar de tegenstanders van Castro vooral protesteren tegen zijn onbuigzaamheid en onveranderlijkheid, schrok men bij Stockhausen vaak van zijn ogenschijnlijke koerswijzigingen. De hogepriester van het integraal serialisme, van muziek gevat in reeksen, rijen, wetten en regels, van noten waar schijnbaar elke vorm van subjectiviteit, van emotie uit gebannen is, begaf zich bijvoorbeeld al aan het einde van de jaren zestig op het pad van de vrije improvisatie, de vrije expressie, de schijnbare onvoorspelbaarheid. Paniek. De briljante technicus was losgeslagen, de weg kwijt, gek geworden. Ook toen hij zijn megalomane project Licht aankondigde, zeven avondvullende opera’s naar alle dagen van de week waarbij hij zowel componist en soundengineer als librettist en regisseur was, wisten velen het zeker: Stockhausen was ontspoord.
georganiseerde elektronische muziek (de ruis, bliep, pruttel- en onderbuikgeluiden) en een vorm van musique concrète (de vooraf opgenomen jongensstem). Daarvoor had hij zich onder andere tijdens de Darmstädter Ferienkurse für Neue Musik al doen gelden als een componist en theoreticus om geducht rekening mee te houden. Ondanks zijn 23 jaren zette hij in 1951 Darmstadt op stelten met zijn ideeën over ‘punktuelle Musik’ die hij zelf gestalte gaf in partituren als Kreuzspiel, Punkte, Kontra-Punkte en de eerste vier Klavierstücke. Dat zijn ideeën overgenomen werden als ‘pointillistische muziek’ en dat velen er de verklaring in zagen van het fragmentarische karakter van vele naoorlogse partituren, was een neveneffect dat de appreciatie van zijn werk behoorlijk in de weg stond. Dat Stockhausen slechts bedoelde dat ieder punt in de muziek een aparte gebeurtenis was, een moment dat uiteraard een sterke en onlosmakelijke relatie had met andere ‘punten’, drong destijds niet werkelijk door. Stockhausen
Diepere verbanden En dat is dus niet waar. Stockhausen volgde een strak pad, een kaarsrechte lijn waarin elke stap met terugwerkende kracht volkomen logisch is. De eerste keer dat hij de wereld van de muziek werkelijk op de grondvesten deed schudden, was met Gesang der Jünglinge uit 1956; niet alleen vanwege de schoonheid, maar ook vanwege de combinatie van streng 4
toelichting
gebruikte zijn terminologie vooral om van het traditionele westerse harmonische denken in akkoorden en akkoordrelaties af te komen, want verder was hij juist doordrongen van de diepere verbanden tussen noten, intervallen, tijdsduren, dynamiek en wat al niet. Vooral na zijn diepgaande elektronische studies erkende hij de relatie tussen tijdsduur, toonhoogte en meer en werd hij een van de peetvaders van het naoorlogse integraal serialisme.
was gebleven. Mantra werd niet alleen de opmaat voor zijn manier van werken vanaf de jaren zeventig, het bracht ook vele zaken samen. De strikte ordening, de combinatie van conventionele instrumenten en elektronica die hij in 1964 met Mixtur al onderzocht had, de schijnbare onvoorspelbaarheid door de toepassing van ringmodulatoren en boven alles de herintroductie van wat Stockhausen de ‘Formel’ noemde. Al in 1951 componeerde hij met Formel in feite zijn ideaal: een wereld van muziek ontspruitend aan één enkele muzikale formule (traditioneel gesproken: een motief) die alles bepaalt en waaruit Stockhausen de hele voortgang van een werk afleidde. Dit idee van ‘het al’ dat ontspruit uit een enkele kiemcel, was de technisch muzikale vertaling van Stockhausens spirituele levensvisie die hij ook in zijn improvisatiewerken onderzocht.
Maar terwijl een hele generatie componisten zich op het serialisme stortte en vele rekenlineaal-partituren afleverde, was Stockhausen de muziekgeschiedenis al weer een paar passen voor. De grootvorst van de muzikale organisatie wierp zich met composities als Plus Minus, Prozession en Kurzwellen uit de tweede helft van de jaren zestig op als voorvechter van vormen van improvisatie. ‘Procescompositie’, noemde Stockhausen het zelf. Hij gaf het basismateriaal en de spelregels en de rest was aan de musici. Zo werd een werk wel herkenbaar, maar toch steeds anders.
‘Om het zo simpel mogelijk te zeggen: Mantra is een miniatuur van de manier waarop het universum is samengesteld’, zo schreef de componist. ‘Toen ik het werk componeerde had ik geen bijkomstige gevoelens of gedachten; ik wist slechts dat ik de ‘mantra’ moest vervullen. Het schreef zichzelf, het begon gewoon te bloeien. Zoals het via mij geconstrueerd werd, ervoer ik als een zeer juiste afspiegeling van de manier waarop de kosmos geconstrueerd is; ik had nooit eerder een werk geschreven waarbij ik zo zeker was dat elke noot juist was.
Muzikale formule Na een periode waarin hij zelfs werkte met tekstimprovisaties was daar in 1970 Mantra, het eerste volledig genoteerde werk na een lange periode van improvisatie waarbij hij altijd de regisseur van de gebeurtenissen 5
toelichting
En dat kwam door de integrale systematiek, de combinatie van het idee van een toonschaal en het idee dat alles van dat Ene afgeleid is.’
een centrale noot’. Mantra is niets anders dan een aaneenschakeling van de uitwerking van iedere noot en de bijbehorende karakteristieken toegepast op de gehele ‘mantra’, de gehele melodie en daarna op 13 x 12 transposities, wat resulteert in een enerverend klanktheater van ruim zeventig minuten.
Stockhausen schreef Mantra voor twee pianisten die niet alleen piano spelen, maar ook percussie en daarbij nog twee ringmodulatoren bedienen. Het werk, gecomponeerd voor de broers Kontarsky, destijds het meest tot de verbeelding sprekende pianoduo, ontstond in twee etappes. Het idee en de basis-‘Formel’ ontstonden in het voorjaar van 1970 in Japan en hij werkte het in juli en augustus van dat jaar verder uit in zijn woonplaats Kürten.
Gebruik ringmodulatoren Een extra laag wordt gevormd door de beide ringmodulatoren die voor Stockhausen ‘een nieuw systeem van harmonische relaties’ definieert. Een ringmodulator vermenigvuldigt twee toonsignalen met elkaar. Hierdoor ontstaat een signaal dat uit de som en verschil van de frequenties van de ingevoerde signalen bestaat, de somtoon en de verschiltoon. De samengestelde toon klinkt als een ‘multiphonic’, een interessant disharmoniërende samenklank. In elk van de 13 cycli van het werk voegen de pianisten een sinustoon analoog aan de melodie van de ‘Tonformel’ toe. Deze toon is zelf niet hoorbaar, maar wel verantwoordelijk voor het harmonische resultaat dat door een klankregisseur in balans wordt gebracht met de klanken van de piano’s zelf. Naarmate de sinustonen van de beide pianisten meer van elkaar verschillen is het resultaat dissonanter. Omdat Mantra voor beide pianisten op dezelfde toon begint en eindigt is het begin en slot consonant.
Stockhausen: ‘Mantra schreef zichzelf, het begon gewoon te bloeien.’ De basis van het werk is een melodie, een toonreeks van 13 noten die op ‘a’ begint en op ‘a’ eindigt en daartussen alle noten van de chromatische reeks bevat. Dit is de ‘Tonformel’ voor de eerste pianist. Het materiaal voor de tweede pianist is gebaseerd op dezelfde reeks maar dan gespiegeld. Elke noot heeft voor Stockhausen een bepaalde karakteristiek zoals ‘repeterende noten’, een ‘accent aan het einde van de toonduur’ of ‘snelle versieringen rond 6
toelichting
‘Vanzelfsprekend is deze constructie van Mantra een muzikale miniatuur van de verenigde macrostructuur van de kosmos, net zoals het een uitvergroting is van het akoestische veld van de verenigde microstructuur van de harmonische vibraties in de noten zelf’, aldus de componist. Waarmee hij in feite zijn eigen harmonie der sferen heeft geschapen waar hij later in de cycli Licht en Klang op voortborduurde.
7
BIOGRAFIEﾃ起 COMPONIST Karlheinz Stockhausen De Duitse componist Karlheinz Stockhausen (19282007) is samen met Pierre Boulez een van de meest invloedrijke componisten uit de tweede helft van de twintigste eeuw. Hoewel hij het thuis niet breed had en al als tiener zijn beide ouders verloor, was Stockhausen een van de eerste componisten die opgroeide met grammofoonplaten en de radio om zich heen, zaken die een verstrekkende invloed hadden op zijn waarneming. Hij studeerde in Keulen bij Frank Martin, maar de belangrijkste impulsen kreeg hij in Darmstadt tijdens de beroemde zomercursus. Hij studeerde verder bij Olivier Messiaen en hij werd een van de kopstukken van het naoorlogse serialisme. Daarnaast zette hij de
elektronische muziek op de kaart en werkte hij met verschillende vormen van muzikale vrijheid voor de uitvoerenden. Stockhausen schreef een veelheid aan invloedrijke werken zoals Gruppen, Stimmung, Mantra en Gesang der Jﾃｼnglinge. Vanaf 1977 tot 2003 stond zijn compositorisch werk in het teken van de omvangrijke operacyclus Licht, gebaseerd op de zeven dagen van de week, waarin Stockhausen zich zowel dramatisch als muzikaal bleef vernieuwen. Tot zijn dood werkte Stockhausen aan een niet voltooide cyclus gebaseerd op de uren van de dag, Klang.
8
biografieĂŤn
9
biografieën
UITVOERENDEN Pierre-Laurent Aimard Piano
Al op 12-jarige leeftijd ontmoette hij Olivier Messiaen en hij groeide uit tot de favoriete vertolker van het werk van de componist. In 1973 won hij op 16-jarige leeftijd de Messiaen Competitie. Ook tijdens zijn studie aan het Parijse conservatorium bij Messiaens echtgenote Yvonne Loriod zat hij dicht bij het vuur. Naast Messiaen waren meer grote componisten zeer van de inspanningen van Aimard gecharmeerd. Pierre Boulez vroeg Aimard ondanks zijn
foto: Felix Broede
De Franse pianist PierreLaurent Aimard (1957) vond al jong zijn weg in de hedendaagse muziek en geldt vandaag de dag als een van de sleutelfiguren als het gaat om de interpretatie van hedendaagse muziek.
jeugdige leeftijd in 1976 de eerste pianist te worden van het net opgerichte Ensemble InterContemporain en de immer kritische György Ligeti vertrouwde Aimard de opname toe van zijn 10
complete pianowerk. Aimard treedt inmiddels met alle grote wereldorkesten op en geeft regelmatig solo- en duorecitals. Daarnaast is hij docent aan de Hochschule für Musik in Keulen.
biografieën
Tamara Stefanovich Piano
De van oorsprong Joegoslavische pianiste Tamara Stefanovich begon op vijfjarige leeftijd met pianospelen, werd als 13-jarige de jongste studente ooit aan de Universiteit van Belgrado en studeerde op 19-jarige leeftijd af.
foto: Frank Alexander Rümmele
Naast piano studeerde ze ook psychologie en sociologie, al concentreerde ze zich vooral op de piano. Na haar studie in haar vaderland studeerde ze verder aan het Curtis Institute en daarna in Keulen bij Pierre-Laurent Aimard. Daar groeide ze uit tot de sterleerling en protegé van Aimard die vervolgens met haar een duo vormde. Inmiddels is ze niet alleen in duovorm met Aimard, maar ook als soliste een graag geziene gast bij alle grote internationale orkesten en concertzalen. Ze is tevens docente aan de Hochschule für Musik in Keulen. 11
biografieĂŤn
Marco Stroppa Elektronica
en artificiĂŤle technologie studeerde. Ook leidde Stroppa op uitnodiging van Pierre Boulez enige jaren het onderzoeksdepartement van Ircam in Parijs. Tegenwoordig is Stroppa compositiedocent aan de Staatsuniversiteit voor muziek in Stuttgart en werkt hij onder andere als componist, uitvoerend musicus en klankregisseur.
De Italiaanse componist Marco Stroppa (1959) studeerde piano, compositie, koordirectie en elektronische muziek aan de conservatoria van Verona, Milaan en VenetiĂŤ. In de Verenigde Staten werkte hij enige tijd voor het Massachusetts Institute of Technology, waar hij ook computerwetenschap 12
VERWACHT
do 10 dec 2015 donderdagavond serie grote zaal / 20.15 uur
Het Collectief + Reinbert de Leeuw De vroege Tweede Weense school
Op de drempel van de 20e eeuw barstte de klassieke tonale muziek haast uit zijn voegen. Arnold Schönberg en zijn geestverwanten ontwikkelden zich van de broeierige laatromantiek naar het complete verlaten van de tonale wetmatigheden. Het leverde emotioneel geladen muziek en liederen op, die in dit concert klinken in fraaie bewerkingen voor ensemble en sopraan van onder anderen Reinbert de Leeuw zelf. PROGRAMMA: Ferruccio Busoni Berceuse Elégiaque (arrangement Erwin Stein) / Alban Berg Sieben frühe Lieder (arrangement Reinbert de Leeuw) / Arnold Schönberg Kammersymphonie op. 9 (arrangement Anton Webern) / Alexander Zemlinksy Sechs Gesänge nach Maeterlinck (arrangement Leonard & Erwin Stein, Reinbert de Leeuw) / Anton Webern Passacaglia op. 1 (arrangement Reinbert de Leeuw) 13
foto: Claudia Hansen
Als musicus is Reinbert de Leeuw al zo’n veertig jaar gefascineerd door het werk van Schönberg, Berg en Webern, drie componisten die samen de Tweede Weense school vormden. Internationaal geldt De Leeuw als de absolute specialist in hun muziek. Samen met het Vlaamse ensemble Het Collectief en sopraan Katrien Baerts brengt hij nu dit schitterende concertprogramma, dat recent ook op cd verscheen. ‘Een wereld van glinsterende schoonheid, weerspiegeld in gloeiende kleuren’, aldus muziektijdschrift Gramophone.
Katrien Baerts
VERWACHT
December 2015
zo 13 dec / 14.00 + 16.00 uur
ma 28 december / 19.30 uur
Calefax PAN 12
Marc-André Hamelin Van Mozart tot Debussy
De Notenkraker met Angela Schijf Familieconcert door Het Balletorkest
wo 9 dec / 20.15 uur
do 17 dec– wo 23 dec
zo 3 jan / 14.00 uur / hele gebouw
Eichmann. Een opera over de vrije wil Diamantfabriek
Kerst in het Muziekgebouw
Splendor Parade
vr 4 dec / 20.15 uur
do 10 dec / 20.15 uur
Het Collectief + Reinbert de Leeuw De vroege Tweede Weense school
do 17 dec / 20.15 uur
Holland Baroque + Vox Luminis Lux
The Tallis Scholars Kerst met Tallis en Pärt za 19 dec / 19.30 uur
Noa Love Medicine
Nederlands Kamerkoor + Concerto Copenhagen Weihnachtsoratorium
za 12 dec / 15.00 uur zo 20 dec / 15.00 uur
Nederlands Bachvereniging Kerstconcert 2015
za 12 dec / 22.30 uur / SPLENDOR
Het Weeshuis van de Nederlandse Muziek in Splendor
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices
vr 18 dec / 20.15 uur
vr 11 dec / 20.15 uur
IJ Salon De aartshertog en zijn harem
Januari 2016
di 22 dec/ 15.00 + 19.30 uur wo 23 dec / 11.00 uur
Nieuw Amsterdams Kinderkoor + Amsterdam Baroque Orchestra Kerstspel
14
Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX