za 23 jan 2016 serie strijkkwartetten grote zaal / 20.15 uur
Quatuor Diotima + Christian PoltĂŠra Nieuw licht op Schuberts Strijkkwintet
PROGRAMMA
za 23 jan 2016 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15-22.05 uur DUUR: ca. 35 minuten voor de pauze ca. 55 minuten na de pauze
Quatuor Diotima + Christian Poltéra
voorprogramma
YunPeng Zhao viool Constance Ronzatti viool Franck Chevalier altviool Pierre Morlet cello
entreehal / 19.45-19.55 uur
Nieuw licht op Schuberts Strijkkwintet
Christian Poltéra cello Toshio Hosokawa (1955) Distant Voices (2013, Nederlandse première)
Nostos Quartet Panos Charalampidis viool Xavier Tortosa Teruel viool Albert Payà Velázquez altviool Pierre Sutra cello PROGRAMMA
Alberto Posadas (1967) Elogio de la sombra (2012, Nederlandse première) PAUZE Franz Schubert (1797-1828) Strijkkwintet in C D956 (1828) I. Allegro ma non troppo II. Adagio III. Scherzo: Presto - Trio: Andante sostenuto IV. Allegretto
Joseph Haydn (1732-1809) Strijkkwartet op. 1 nr. 3 in D (1759-ca. 1762) I. Adagio II. Minuet III. Scherzo: Presto IV. Menuet V. Finale: Presto
Tekst toelichting: Paul Janssen
TOELICHTING Wat zou Franz Schubert geschreven hebben als hij anno 2016 geleefd had? Zou zijn werk voor strijkinstrumenten in de buurt komen van de avonturen die de Japanner Toshio Hosokawa en de Spanjaard Alberto Posadas uit het strijkkwartet toveren? Het zou zomaar kunnen. Het fameuze Strijkkwintet in C dat Schubert kort voor zijn dood in 1828 schreef was destijds immers een baanbrekend werk dat ongehoorde klanken voor de bezetting bevatte. Vooral het langzame deel, het Adagio, moet de mensen die het geluk hebben gehad het Strijkkwintet kort na het ontstaan te horen, minstens zo verbluffend in de oren hebben geklonken als Distant Voices van Hosokawa of de grensverleggende toverklanken van Posadas in Elogio de la sombra. Nu Schuberts kwintet na deze meesterwerken van de eenentwintigste eeuw klinkt, lijkt het een verre echo uit het verleden die met dezelfde intentie en vooral dezelfde urgentie geschreven is.
3
toelichting
Toshio Hosokawa
Zo klinkt ook zijn meest recente strijkkwartet Distant Voices dat hij schreef voor het Quatuor Diotima in opdracht van het wijnhuis Alois Lageder, het Weimar Arts Festival en Wigmore Hall. Het ging in november 2013 in première tijdens de concertreeks VIN-o-TON van Lageder. ‘De luisteraar zal de individuele noten van het muzikale landschap voelen en door de tuin van de muzikale tijd wandelen’, zo luidt de cryptische omschrijving van Hosokawa die tijdens de première te kennen gaf dat hij zich met de wijnmaker verbonden voelde in de wens ‘uitdrukking te geven aan de essentie van de natuur.’ Distant Voices komt organisch voort uit de eerste aarzelende akkoorden. Het werk lijkt vooral geïnspireerd op de klanken en akkoorden van de shô, het Japanse mondorgel dat in de achtste eeuw ontwikkeld werd om het geluid van de feniks na te bootsen, en kent tegenover een meditatief palet van statig complexe akkoorden enkele uitbarstingen van stemmen die zich even uit de verte los lijken te rukken.
Distant Voices
Toshio Hosokawa geldt tegenwoordig als de belangrijkste levende componist uit Japan. Vooral omdat hij de moderne verworvenheden van de westerse muziek combineert met een diep inzicht in de traditionele Japanse muziek. Dankzij het werk van de Koreaanse componist Isang Yun werd Hosokawa zich bewust van het bestaan van een hedendaagse oosterse muziek en van de mogelijkheid om zijn eigen Japanse achtergrond mee te nemen in zijn werken. Hij studeerde enige tijd bij Yun en verdiepte zich verder in de westerse muziek aan de Hochschule für Musik Freiburg bij Brian Ferneyhough en Klaus Huber. Ook maakte Hosokawa een uitgebreide studie van de traditionele Japanse muziek. Het resultaat is dat beide werelden opvallend in zijn werk doorklinken en in zijn beste werken een absolute synthese aangaan. Hosokawa vergelijkt zijn muziek met de kunst van kalligrafie, de kunst van het schoonschrijven op een gedefinieerde achtergrond. ‘Muziek is geluid op het canvas van de stilte’, zo meent de componist. Zijn werk ontstaat doorgaans ook vanuit het niets en gaat uiteindelijk ‘nergens’ naar toe. Het zijn momentopnamen, toevallige ontmoetingen. 4
toelichting
Alberto Posadas
maar waarmee hij ook de hechte klankrelatie tussen strijkers, een rietinstrument en de menselijke stem tot onderwerp van onderzoek bombardeerde.
Elogio de la sombra
Met de vijfdelige cyclus Liturgia fractal die Alberto Posadas tussen 2003 en 2008 voor strijkkwartet schreef, meldde de Spaanse componist zich aan het front van het hedendaags componeren.
Sombras werd een cyclus met drie werken voor ensemble en twee duo’s die als een soort intermezzo fungeren. Van deze vijf stukken is Elogio de la sombra het werk voor louter strijkkwartet dat ook afzonderlijk uitgevoerd kan worden. Dit deel uit de cyclus beleeft vandaag zijn Nederlandse première. Elogio de la sombra gaat verder waar Posadas met Liturgia fractal was gebleven. De fractalmodellen zijn in dit werk meer gereedschap dan uitgangspunt en Posadas voegt een enorme bandbreedte aan klankkleur toe door preparatie van de instrumenten. Zo vraagt hij van de musici niet alleen verschillende vormen van demping, maar wenst hij ook een riet van de klarinet dat op welomschreven wijze tussen de snaren gestoken moet worden om zo percussieve ruisklanken met toch een zweem van gedefinieerde toonhoogte te creëren. Ondanks deze vervreemdende effecten en ondanks het feit dat het begrip schaduw een donkere muziek doet vermoeden is Elogio de la sombra (lofzang van de schaduw) vooral een zeer lichte en navolgbare ontdekkingsreis door een klankwereld die nieuw is, maar die zo vanzelfsprekend klinkt dat de luisteraar direct wordt meegevoerd.
Het werk, dat gedeeltelijk in september 2013 door het Quatuor Diotima in het Muziekgebouw werd uitgevoerd, is algemeen erkend als een van de belangrijkste toevoegingen aan het genre en wordt al in één adem genoemd met de kwartetten van onder anderen György Ligeti, Luigi Nono, Wolfgang Rihm en Brian Ferneyhough. In de vijf kwartetten gebruikt Posadas fractalmodellen als compositiehulpmiddelen om natuurfenomenen zo adequaat mogelijk in muziek te vatten. Die wiskundige modellen spelen ook in zijn cyclus die direct na Liturgia fractal ontstond een belangrijke rol, al zijn ze niet meer zo alomtegenwoordig. In de zeventig minuten durende cyclus Sombras, die Posadas voltooide in 2012, staat het fenomeen schaduw in alle facetten centraal. Uitgangspunt is wederom het strijkkwartet, maar gaandeweg de cyclus voelde Posadas de behoefte om de bezetting uit te breiden met een sopraan en een klarinet waarmee hij de strijkers niet alleen van een ‘schaduwklank’ wilde voorzien, 5
toelichting
Franz Schubert
zoals gebruikelijk bij bijvoorbeeld Mozart en Beethoven – voegde hij een tweede cello toe. Deze toegevoegde cello gebruikte hij vervolgens in het klankpalet als een soort lage altviool, wat de diepe, sonore klank van het kwintet tot gevolg had. Ook harmonisch haalde Schubert een aantal zeer onconventionele klankcombinaties uit de kast die de eerste luisteraars in 1850 ongetwijfeld de wenkbrauwen deden fronsen.
Strijkkwintet in C
Het Strijkkwintet in C is niet alleen het enige strijkkwintet dat Franz Schubert schreef, het is ook zijn meest opvallende bijdrage aan de kamermuziek voor strijkers. Schubert componeerde het werk in de zomer van 1828, twee maanden voor zijn dood. Het zou zijn laatste instrumentale werk worden.
Recensenten konden Schuberts diepe en rauwe emoties nog niet verdragen
Hoewel hij het werk naar zijn uitgever, Heinrich Albert Probst, stuurde met de boodschap dat ‘de repetities van het kwintet over enkele dagen reeds starten’, is het tijdens Schuberts leven waarschijnlijk nooit voor publiek uitgevoerd. De uitgever had in elk geval geen belangstelling. Hij liet Schubert in antwoord weten dat hij graag meer pianostukjes en liederen wilde en dat hij niet zat te wachten op een strijkkwintet. Het werk beleefde zo pas in 1850 zijn première en werd in 1853 als opus postuum 163 uitgegeven.
Na deze eerste uitvoering groeide het werk snel uit tot de kwintessens van de romantische kamermuziek, een werk waarbij elk woord tekort schiet om enigszins tot de finesse door te dringen. Violist Jehudi Menuhin noemde het Strijkkwintet ooit ‘de puurheid zelve’. En daar zit wat in, want Schubert was niet alleen absoluut vernieuwend in dit werk, hij wist het ook zo te schrijven dat het elke keer weer als nieuw, als een ontdekking klinkt. Want hoewel de focus vaak ligt op het tijdloos mooie en intens schrijnende tweede deel, heeft elk deel iets bijzonders. Zo blijft de introductie van
De eerste recensenten moesten er nog erg aan wennen. Ze konden de zeker voor die tijd diepe en rauwe emoties niet verdragen en misten de ‘gepolijstheid die zo bij de klassieke muziek hoort’. Ook in klankkleur week Schubert met zijn enige strijkkwintet direct af van het gangbare. In plaats van een tweede altviool – 6
toelichting
het eerste deel van een verbazingwekkende schoonheid en is de wijze waarop Schubert het tweede thema in de twee celli legt en de andere instrumenten daar omheen vlecht een staaltje hogeschool-componeren. Het tweede deel lijkt met zijn intense melodie de tijd zo te bevriezen en zo diep te graven dat velen er nauwelijks naar kunnen luisteren. Het lichtvoetige Scherzo komt hierna als een kleine verrassing en pas in die wonderlijk volkse finale – een sonate- en rondovorm in één – met weer zo’n meesterlijk eenzaam celloduet, keert de algehele sfeer van wanhoop en verlangen weer even terug. Al gloort het lichtgevende C groot hoopvol aan het slot.
7
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Toshio Hosokawa
Toshio Hosokawa (1955) zag het levenslicht in Hiroshima en studeerde piano en compositie in Tokio. In de jaren zeventig trok hij naar West-Berlijn waar hij aan de Hochschule der Künste studeerde bij onder anderen Isang Yun.
bij Klaus Huber en Brian Ferneyhough. Hosokawa wist zich al jong te profileren als een van de belangrijkste Japanse componisten van zijn generatie. Hij won onder andere de compositiewedstrijd Valentino Bucchi in Rome (1980), de Irino-prijs voor jonge componisten in Tokio (1982) en de compositieprijs ‘Jonge Generatie in Europa’ (1985). Hosokawa verdiepte zich uitvoerig in de traditionele Japanse muziek. Zijn eigen werk is een intelligente mix van Japanse en hedendaagse westerse invloeden. Zijn muziek vergelijkt hij graag met kalligrafie: schrijfkunst ten opzichte van de achtergrond, geluid op het doek van de stilte. In 2006 veroorzaakte Hosokawa opschudding tijdens de Ferienkurze für neue Musik in Darmstadt door te beweren dat oosterse muziek uit het hart komt en westerse uit het hoofd.
In de jaren tachtig vervolgde hij zijn studie in Freiburg 8
Alberto Posadas
De Spaanse componist Alberto Posadas (1967) groeide naar eigen zeggen uit tot de componist die hij nu is door zijn ontmoeting met compositiedocent Francisco Guerrero Marín aan het Conservatorium van Madrid. Met Guerrero begon hij aan zijn ontdekkingsreis naar de relatie tussen muzikale vorm en mathematische combinatieen fractaltheorieën die hij samenvoegde met modellen
biografieën
en componenten uit andere disciplines als architectuur en schilderkunst. Ook de elektronische muziek heeft zijn grote belangstelling, wat al leidde tot een groots multidisciplinair project aan het Ircam (Institut de Recherche et Coordination Acoustique/Musique) in Parijs. Vanaf het begin van de jaren negentig groeide zijn reputatie gestaag, kreeg hij vele opdrachten en werd hij ook een veelgevraagd (gast-)docent. Tegenwoordig geeft Posadas les aan het conservatorium van Majadahonda, Madrid. In 2011 kreeg hij de prestigieuze Spaanse Premio Nacional de Música.
Franz Schubert
Franz Schubert (1797-1828) toonde al jong een interesse voor muziek. Hij blonk uit als zanger en werd aangenomen als Sängerknabe aan de Weense Hofkapel. Daar kreeg hij les van onder anderen Antonio Salieri. Schubert werkte een tijd als hulponderwijzer om onder militaire dienst uit te komen en vervolgens verdiende hij de kost als muziekdocent. Hij leefde 9
in relatieve armoede, maar slaagde er in de romantiek in muziek te definiëren met zijn kamermuziek- en symfonische werken. Daarnaast zette hij met ruim zeshonderd liederen het romantische lied voorgoed op de kaart.
biografieën
UITVOERENDEN Quatuor Diotima
Het kwartet groeide snel uit tot een internationaal veelgevraagd ensemble en viel vooral op door de vertolking van vroeg twintigste-eeuwse werken en de meesterwerken van de laatste vijftig jaar. Ook voert het kwartet een actief opdrachtenbeleid dat onder andere resulteerde in de cyclus Liturgia fractal van Alberto Posadas. Het kwartet kent een opvallende discografie met opnamen van werk van onder anderen Luigi Nono,
foto: Verena Chen
Het Quatuor Diotima werd twintig jaar geleden opgericht en liet voor het eerst publiek van zich horen toen het in 1999 de FNAPEC Competitie in Parijs won. In het jaar daarna volgde de Hedendaagse Muziekprijs bij de Strijkkwartetcompetitie in Londen.
George Onslow, Posadas en de veelgeprezen registratie van Livre pour Quatuor van de onlangs overleden Pierre Boulez. In maart 2016 verschijnt er een box met alle strijkkwartetten van de componisten van de Tweede Weense School. Nog tot eind 2016 is het kwartet artist in residence bij het Parijse Théâtre des Bouffes du Nord. Aan het begin van seizoen 10
2015-2016 vond de eerste personeelswisseling plaats. Tweede violist Guillaume Latour moest het kwartet wegens ziekte verlaten en werd vervangen door Constance Ronzatti. Het kwartet treedt vandaag voor het eerst in het Muziekgebouw op in de nieuwe formatie.
biografieën
Christian Poltéra
2006-2007 was hij een van de Rising Stars van de European Concert Hall Organisation. Poltéra geldt als een van de belangrijkste cellisten van zijn generatie en is wereldwijd een veelgevraagd solist. Ook in de kamermuziek is hij zeer actief en vormt hij onder andere een strijktrio met violist Frank Peter Zimmermann en altviolist Antoine Tamestit. foto: Nicolaj Lund
Cello
De Zwitserse cellist Christian Poltéra (1977) begon zijn studie in Zwitserland en rondde deze af bij Heinrich Schiff in Salzburg en Wenen. Hij vestigde zijn naam toen hij op 17-jarige leeftijd op het laatste moment Yo-Yo Ma verving en Elgars Celloconcert uitvoerde met het Tonhalle Orchester Zurich onder leiding van David Zinman. In 2004 ontving hij de BorlettiBuitoni Award en in het seizoen
Nostos Quartet De vier leden van het Nostos Quartet ontmoetten elkaar op het Koninklijk Conservatorium in Brussel in 2013 en besloten een kwartet te vormen onder leiding van hun docenten Katalin Sebestyen en Ervin Schiffer. Onder de naam Nostos Quartet kregen zij les van onder anderen Justus Grimm,Isabelle Charisius (Alban Berg Quartet),Luc Marie Aguera (Ysaÿe Quartet), Marc Danel, 11
Dirk Vermeulen en kwartetten als Quatuor Danel, het Prazak Quartet en het Weense Artis Quartet. Het Nostros Quartet speelde in België, Frankrijk en Spanje. Momenteel volgen de vier musici de strijkkwartetopleiding aan het Conservatorium van Amsterdam.
VERWACHT
vr 4 t/m z0 6 maart 2016 special grote zaal
Brodsky Quartet
Alle vijftien strijkkwartetten van Sjostakovitsj Het Britse Brodsky Quartet verdiept zich al jaren in de strijkkwartetten van Sjostakovitsj. In 1990 nam het de complete cyclus voor het eerst op. Met de concerten in het Muziekgebouw komt een einde aan een tweede periode van intense bemoeienis met deze vijftien werken. Het kwartet neemt ze nu nogmaals op: live, voor het internationaal zeer gerenommeerde Chandoslabel. Het Brodsky Quartet koos daarbij speciaal voor de unieke akoestiek en ambiance van Muziekgebouw aan ’t IJ. Een unieke integrale uitvoering van de vijftien strijkkwartetten van de Russische componist Dmitri Sjostakovitsj. Op zijn manier schreef hij hierin de geschiedenis van de Sovjet-Unie. Tegelijkertijd zijn de kwartetten te lezen als een persoonlijk dagboek van de door censuur geteisterde componist. Hartstocht, droefenis, stille verwijzingen naar Sovjetleiders, protestmuziek voor de goede verstaander – het zit allemaal in deze noten. Het Brodsky Quartet vertelt de hele geschiedenis in één weekend.
12
Dmitri Sjostakovitsj
verwacht
VR 4 MRT / GROTE ZAAL / 20.15 UUR Strijkkwartet nr. 1 / Strijkkwartet nr. 2 / Strijkkwartet nr. 3 ZA 5 MRT / GROTE ZAAL / 15.00 UUR Strijkkwartet nr. 6 / Strijkkwartet nr. 4 / Strijkkwartet nr. 5 ZA 5 MRT / GROTE ZAAL / 20.15 UUR Strijkkwartet nr. 7 / Strijkkwartet nr. 8 / Strijkkwartet nr. 9 ZO 6 MRT / GROTE ZAAL / 15.00 UUR Strijkkwartet nr. 11 / Strijkkwartet nr. 12 / Strijkkwartet nr. 13 / Strijkkwartet nr. 14 ZO 6 MRT / GROTE ZAAL / 20.15 UUR Strijkkwartet nr. 10 / Strijkkwartet nr. 15
13
VERWACHT
Januari zo 24 jan / 15.00 uur
Nederlandse Bachvereniging Driekoningen
16.00 uur
do 11 feb / 20.15 uur
Les Voix Humaines Die Kunst der Fuge op viola da gamba
Amsterdam Sinfonietta Larcher + Queyras vr 12 feb / 20.15 uur
20.15 uur wo 27 jan / 20.15 uur
Cappella Amsterdam Elegieën van Maria
Vox Luminis Magnificat
Jazz Orchestra of the Concertgebouw invites Fuse Rhythm Changes
Februari
do 28 + vr 29 jan / 20.15 uur
Nederlands Blazers Ensemble Cuba
wo 3 feb / 19.00 uur college + 20.15 uur concert
Ensemble Masques De wereld voor Bach
za 30 jan / 15.00 uur
De IJ-Salon Klavesymbolisme II met Ronald Snijders
do 4 feb / 20.15 uur
zo 31 jan
vr 5 feb / 20.15 uur
Bachdag
Calefax Overwoekerde Paden
Asko|Schönberg Hemels
10.30 uur
BachScratch Zelf Bach zingen met Klaas Stok
za 6 feb / 22.30 uur / Splendor
14.00 uur
zo 7 feb / 11.00 uur / Kleine Zaal
Nevermind Bach + Telemann
Johannes Keller + Eva Saladin Betoverende microtonen uit de 16e en 17e eeuw
Het Weeshuis van de Nederlandse Muziek
14
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX