wo 17 feb 2016 serie orkest van de 18e eeuw grote zaal / 20.15 uur
Orkest van de 18e Eeuw Faust speelt Beethoven
PROGRAMMA
wo 17 feb 2016 serie orkest van de 18e eeuw Grote Zaal / 20.15-22.00 uur DUUR: ca. 45 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Orkest van de 18e Eeuw Faust speelt Beethoven
Isabelle Faust leiding en viool Ludwig van Beethoven (1770-1827) Vioolconcert in D op. 61 (1806) Allegro ma non troppo Larghetto Rondo: Allegro PAUZE Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) Symfonie in D nr. 38 KV 504 ‘Praagse’ (1786) Adagio-Allegro Andante Presto
Het Orkest van de 18e Eeuw kan zijn plannen realiseren dankzij de genereuze ondersteuning van het Fonds Podiumkunsten, een internationale vriendenkring en het Gieskes-Strijbis Fonds.
TOELICHTING
Het was toch pure poëzie? Eerst vier zachte paukenslagen. Een vragende melodie in de houtblazers. En dan de inzet van de viool. Alsof een engel sierlijk van de aarde naar de hemel wiekte. Het mocht niet baten. Het werd een fiasco, de première van het Vioolconcert van Beethoven. De oren van de luisteraars waren nog niet rijp voor deze muziek. En het was wachten op een gewetensvol vertolker van de halsbrekende vioolpartij. Dat was in Wenen op 23 december 1806. Het concert verdween in de la. Pas na propaganda van dirigent Felix Mendelssohn en violist Joseph Joachim in Londen in 1844 kwam het goed.
Beethoven en had voor zijn kerstconcert van 1806 een concert besteld waarmee hij goed voor de dag kon komen. Beethoven was enthousiast over het voorstel. Eerder had hij al, toen het viool spelende wonderkind nog veertien was, lovende woorden geschreven in een gastboek: ‘Natur und Kunst wetteifern, dich zu einen der grössten Künstler zu machen. Sei glücklich, lieber Junge, und komme bald wieder dass ich dein liebes, herrliches Spiel wieder höre.’
Violist Franz Clement Het Vioolconcert op. 61 behoort tot die werken van Beethoven die hun ontstaan danken aan een opdracht en een bijzondere instrumentalist. Zo is het de vraag of hij zijn Hoornsonate wel geschreven zou hebben zonder Wenzel Stich, bijgenaamd Punto, zijn ‘Kreutzer’-Sonate zonder violist Bridgetower en de vliegensvlugge contrabaspassages in de Vijfde en Negende symfonie als hij niet de contrabasvirtuoos Domenico Dragonetti had gekend. Zo zou het Vioolconcert ondenkbaar zijn geweest zonder violist Franz Clement (1780-1842). Deze concertmeester en dirigent van het Theater an der Wien in Wenen was tien jaar jonger dan
Oorspronkelijk had Beethoven zijn concert opgedragen aan Franz Clement, maar de latere uitgave bevat de opdracht aan Beethovens goede vriend Stephan von Breuning. Het vioolspel van Franz Clement was een wonder van techniek. Zo gaf hij bij de eerste uitvoering na het eerste deel van Beethovens Vioolconcert een demonstratie van het spelen op een omgedraaide viool! Tot de meer serieuze kwaliteiten van zijn spel behoorden de briljante beheersing van de allerhoogste posities en de korte boogvoering naar het voorbeeld van de Italiaanse vioolschool van zijn tijd. Beethoven 3
toelichting
had zijn concert doorspekt met de allerlastigste technische moeilijkheden qua vingerzetting en streektechniek en toch wist Clement het concert, dat hij pas twee dagen voor de uitvoering onder ogen kreeg, vlekkeloos van blad te spelen. Daarbij leidde hij tegelijkertijd ook nog het orkest. En dat alles zonder één enkele repetitie. Clement bezat het zeldzame vermogen om in korte tijd complete partituren uit zijn hoofd te leren, inclusief allerlei details van instrumentatie en dynamische tekens en tempi. Maar dat alles mocht niet baten voor de publieke waardering bij de première.
Opvallend is dat het Vioolconcert een overwegend lyrische en poëtische indruk maakt, ondanks de vele speeltechnische hoogstandjes in de vioolpartij, die maakten dat tijdgenoten het concert als onspeelbaar betitelden. Een andere kritiek was dat het concert te wijdlopig zou zijn, met name het eerste deel. Het zeer uitgebreide eerste deel ontleent zijn ‘rustige kracht’ aan de vier zachte paukenslagen aan het begin. Die slagen gaan een eigen leven leiden en vormen eigenlijk de basis van de twee hoofdthema’s. Het langzame deel, Larghetto, is een oase van rust. Hier passeert een reeks variaties de revue waarin de begin-melodie subtiel wordt omspeeld in de vioolpartij. De Finale is een echte joviale uitsmijter in rondovorm waarvoor Franz Clement zelf het thema aanleverde.
Verschillende versies Het is niet helemaal meer te reconstrueren hoe de solopartij die Franz Clement bij de première speelde eruitzag. Beethoven had de orkestratie tot in detail uitgewerkt, maar had in de vioolpartij allerlei mogelijkheden opengelaten. Het originele manuscript dat werd teruggevonden in de nalatenschap van Beethovens leerling Carl Czerny in 1857 en toen werd overgebracht naar de Österreichische Nationalbibliothek, bevat diverse passages die op verschillende manieren zijn uit te voeren. De originele uitgave van het werk uit 1808 wijkt nogal af van hetgeen in het eerdere manuscript van Beethoven staat, en daardoor bestaan er drie min of meer verschillende versies van het concert.
Tussen Wenen en Praag 1781 is een historisch jaartal in de muziekgeschiedenis. Dat was het jaar dat Wolfgang Amadeus Mozart voor goed zijn geboorteplaats Salzburg verliet. In de muzikale wereldstad Wenen zou hij de resterende tien jaar van zijn korte leven doorbrengen. Hij trouwde er met Constanze Weber, stichtte een gezin en componeerde zijn bekendste en beste pianoconcerten, symfonieën, strijkkwartetten, opera’s als Die Entführung aus dem Serail, Le nozze di Figaro, Don Giovanni, Così fan tutte, 4
toelichting
Die Zauberflöte en ten slotte zijn Requiem. In Wenen vonden de wereldberoemde en historische ontmoetingen plaats met de componisten Gluck, Haydn en Beethoven. Verschillende keren verliet Mozart Wenen voor muzikale reizen. In Praag vierde hij in 1787 enorme triomfen met zijn Figaro en zijn Praagse symfonie KV504. Tweemaal reisde hij naar Duitsland, in 1789 naar Dresden, Leipzig, waar hij orgel speelde in de sinds Bach beroemde Thomaskirche, en Berlijn. In Potsdam ontmoette hij koning Friedrich Wilhelm II, voor wie hij de Pruisische strijkkwartetten componeerde.
Vijf ferme slagen op de deur verschaffen toegang tot een wereld van twijfel, kwellende vragen en verwarring. Licht en donker strijden hier om de voorrang. Het voorgeschreven D-groot is met een lampje te zoeken. Net op tijd brengt Mozart een sprankelend Allegro op gang met een machtig en geslepen lijnenspel en avontuurlijke verwikkeling in de doorwerking. Ook het centrale deinende Andante blijft wankelmoedig. Klinkt hier verdriet met een gouden randje of gesluierde vreugde? Het Menuet wordt overgeslagen, want Mozart heeft genoeg aan drie delen. Heeft hij de Weense etiquette van het voorgeschreven galante menuet expres genegeerd? De Finale is vol van de heerlijkste blazerspartijen en lijkt een generale repetitie van Le nozze di Figaro, de opera waarmee Mozart Praag op zijn kop zette.
Mozart componeerde zijn Praagse symfonie in Wenen
Tekst toelichting: Clemens Romijn
Het was dan wel in Wenen dat Mozart in december 1786 zijn Symfonie nr. 38 voltooide, toch gaat het werk over de wereld als de ‘Praagse’. Want in Praag, waar hij veel van zijn grootste successen beleefde, was ook de première van deze bijzondere symfonie. Vanwege de fascinerende inhoud en de bijnaam wordt ze in één naam genoemd met de laatste grote drie symfonieën. De opening met een langzaam deel hoort meer thuis bij Haydn dan bij Mozart. 5
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Ludwig van Beethoven Ludwig van Beethoven (1770-1827) was in Bonn aanvankelijk hofmusicus van de keurvorst en leerling van Christian Gottlob Neefe. In 1792 vestigde hij zich in Wenen, eerst als leerling van Haydn maar al snel als zelfstandig musicus. Aanvankelijk werd Beethoven in Wenen vooral beroemd als pianist en fenomenaal improvisator. Hij verkeerde op gelijke voet met adellijke personen aan wie hij zijn werken opdroeg. Toen hij in 1808 overwoog om Wenen te verlaten, besloten zijn adellijke vrienden hem een jaarlijkse toelage toe te kennen, om hem zo in Wenen te kunnen houden. Al rond zijn vijfentwintigste kreeg hij gehoorproblemen die uiteindelijk uitmondden
in vrijwel gehele doofheid. Niet alleen door zijn vele brieven, maar ook door de ‘Konversationshefte’ die de dove componist hielpen tijdens gevoerde gesprekken, weten we veel over zijn leven en 6
denken. Door zijn tijdgenoot E.T.A. Hoffmann werd hij beschouwd als een van de eerste romantici: ‘Zijn muziek wekt dat oneindige verlangen op dat het wezen is van de romantiek.’
biografieën
Wolfgang Amadeus Mozart Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) trok als componerend, viool- en pianospelend wonderkind tussen zijn zesde en zijn 23e jaar samen met zijn vader door Europa. Zijn enorme vermogen tot absorberen maakte dat deze reizen een diepgaande invloed hadden op zijn componeren. In Salzburg was hij aanvankelijk als hofmusicus in dienst van de aartsbisschop, maar in 1781 kwam het tot een breuk en Mozart vestigde zich in Wenen als eerste zelfstandige musicus in de geschiedenis. Daar werd hij beroemd en rijk maar gaf het geld te makkelijk uit, zodat hij toch altijd krap bij kas zat. Met zijn soloconcerten, zijn symfonieën, zijn opera’s en zijn kamermuziek wist hij twee soorten publiek te
bedienen: het grote, niet speciaal onderlegde publiek, en de ‘kenners’. Of het nu ging om de opera, de symfonie, het soloconcert, het strijkkwartet, de pianoliteratuur of om vocale werken, op alle gebieden 7
leverde Mozart bijdragen die gelden als de beste en de bekendste in hun soort.
biografieën
UITVOERENDEN Isabelle Faust Leiding en viool
De Duitse violiste Isabelle Faust (1972) wordt met haar uitzonderlijke techniek en bijzondere interpretatie beschouwd als een van de meest vooraanstaande violisten van haar generatie.
voor haar gecomponeerd. Kamermuziek neemt een belangrijke plaats in en ze werkt samen met musici als Alexander Lonquich, Alexander Melnikov, Andreas Staier, Lars Vogt en Steven Isserlis.
Op jonge leeftijd begon ze al met haar vioolstudie bij Christoph Poppen. Sindsdien won ze diverse concoursen en in 1997 werd ze ‘Young Artist of the year’. Ze heeft met vele gerenommeerde orkesten samengewerkt, waaronder het Gewandhausorchester Leipzig, de London Philharmonic en het biografie Nederlands Philharmonisch Orkest. Net als meer artiesten van haar generatie beperkt Faust zich niet tot de muziek van ‘slechts’ één tijdvak uit de muziekgeschiedenis. Met Concerto Köln en Andreas Staier heeft ze zich beziggehouden met de historische uitvoeringspraktijk. Daarnaast speelt ze ook veel hedendaagse muziek en wordt er regelmatig nieuw werk 8
foto: Detlev Schneider
biografieĂŤn
9
biografieën
Orkest van de 18e Eeuw Het Orkest van de 18e Eeuw werd in 1981 opgericht door Frans Brüggen en bestaat uit circa vijftig leden, afkomstig uit zo’n twintig verschillende landen. De musici gelden allen als specialisten op het gebied van de achttiendeeeuwse muziek en spelen op instrumenten uit die tijd of kopieën daarvan. Op deze wijze proberen zij het doel van het orkest te bereiken: de klassieke meesterwerken van Haydn, Mozart en Beethoven en werken uit de eerste helft van de achttiende eeuw te laten klinken zoals de componisten het zich destijds moeten hebben voorgesteld. Het Orkest van de 18e Eeuw vormt qua grootte en samenstelling een afspiegeling van de ‘klassieke’ orkesten zoals die in Mannheim, Parijs en Wenen bestonden. Het orkest komt drie tot vijf keer per jaar bijeen voor internationale tournees en maakte talloze cd-opnamen, die vaak werden bekroond met belangrijke prijzen. In 2010 ontving het orkest de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs, uit handen van de toenmalige
Prinses Máxima, ‘vanwege de collectieve topprestatie die het orkest sinds de jaren tachtig op artistiek gebied levert’. In augustus 2014 heeft het orkest afscheid moeten nemen van Frans Brüggen, die op 79-jarige leeftijd overleed. De samenwerking met de ‘founding father’ van het orkest kwam ten einde, maar Brüggen zal een belangrijke bron van inspiratie blijven. Het orkest heeft besloten de traditie van vijf projecten per seizoen voort te zetten en werkt daarvoor samen met verschillende gastdirigenten.
10
foto: Dirk Rietveld
biografieën
Bezetting: Eerste viool Marc Destrubé, concertmeester Rémy Baudet Kees Koelmans Franc Polman Irmgard Schaller Annelies van der Vegt Sayuri Yamagata Tweede viool Staas Swierstra Hans Christian Euler Anthony Martin Guya Martinini Marinette Troost Dirk Vermeulen Richard Walz Gustavo Zarba
Altviool Emilio Moreno Marten Boeken Antonio Clares Else Krieg Yoshiko Morita Cello Richte van der Meer Emmanuel Balssa Albert Brüggen Lidewij Scheifes Rainer Zipperling Contrabas Margaret Urquhart Robert Franenberg Fluit Michael Schmidt-Casdorff Ricardo Kanji 11
Hobo Frank de Bruine Alayne Leslie Klarinet Eric Hoeprich Guy van Waas Fagot Danny Bond Donna Agrell Hoorn Teunis van der Zwart Stefan Blonk Trompet David Staff Jonathan Impett Pauken Maarten van der Valk
VERWACHT
za 27 feb 2016 serie oude muziek grote zaal / 20.15 uur
La Risonanza + Coro Costanzo Porta Purcells Dido en Aeneas
In de jaren 1680 klonk voor het eerst de opera Dido and Aeneas van Henry Purcell. Het werk zou uitgroeien tot hét symbool van de Engelse barok, mede dankzij de prachtig schrijnende aria When I am laid in earth. In 1704 werd het werk hernomen samen met The love of Mars and Venus. Deze masque (een soort opera) was gecomponeerd door twee muzikale erfgenamen van Purcell, John Eccles en Gottfried Finger. La Risonanza brengt dit tweeluik over liefde en strijd opnieuw tot leven. Het Italiaanse La Risonanza heeft sinds het ontstaan in 1995 vele belangwekkende reconstructies achter zijn naam. Ook voor de ‘herneming’ van de werken van Purcell en Eccles deed ensembleleider Fabio Bonizzoni veel speurwerk. Hij reconstrueerde de ontbrekende muziek voor Mars en Venus zodat een even uniek als volledig beeld ontstaat van een legendarisch operaconcert. PROGRAMMA: John Eccles, Gottfried Finger The Loves of Mars and Venus / Henry Purcell Dido and Aeneas
12
Henry Purcell
verwacht
VERWACHT
di 22 mrt 2016 serie orkest van de 18e eeuw grote zaal / 20.15 uur
Orkest van de 18e Eeuw + Cappella Amsterdam Het genie Bach
Een concert als een prachtige bos bloemen, zorgvuldig gekozen in kleur en vorm, die samen een perfect boeket maken. Vocale muziek, orkestmuziek, een soloconcert en religieuze muziek; allemaal van het genie Johann Sebastian Bach. Met verrassend een concert op de oboe d’amore – de ‘liefdeshobo’ – die lieflijker en lichter klinkt dan de moderne hobo. En tot slot de in het Duits gezongen Lutherse mis. Bach streefde in zijn muziek naar toegankelijkheid. Daarom componeerde hij de Lutherse mis in de Duitse taal en niet in het gebruikelijke Latijn. Zo kon iedereen de tekst volgen. Een groot publiek heeft tegenwoordig ook zijn hart verpand aan de Derde orkestsuite; de beroemde Air daaruit maakt altijd weer diepe indruk en komt voor in talloze films. PROGRAMMA: Johann Sebastian Bach Gloria in excelsis Deo BWV 191 / Orkestsuite nr. 3 BWV 1068 / Concert voor oboe d’amore BVW 1055 / Lutherse mis BWV 234
13
Johann Sebastian Bach
VERWACHT
Februari do 18 feb / 20.15 uur
Nieuw Ensemble An Evening of Today 2016 vr 19 feb / 20.15 uur
Nederlands Kamerorkest + Nederlands Kamerkoor Memento Mori
vr 26 feb / 19.00 uur / hele gebouw
do 3 mrt / 20.15 uur
Cross-linx
Calefax Rietkwintet Nieuwe Rietoogst
Neil Finn & Glenn Kotche’s Unlimited Orchestra | Andrew Bird | The Notwist | Son Lux | Peter Buck (R.E.M.) | Third Coast Percussion | Emilie & Ogden | On Fillmore | Aart Strootman | Yuri Landman | Luke Deane & Ragnar Olafsson | Dawn of Midi | Diamanda Dramm | Dominique Vleeshouwers
za 20 feb / 20.15 uur
Chitose Trio (Japan) Gagaku, toeval en stilte zo 21 feb / 15.00 uur
Barokorkest Il Fondamento ism Sweelinck Barokorkest Vier heuvels: Liefde in tijden van oorlog di 23 feb / 20.30 uur
Oneohtrix Point Never The Rest Is Noise do 25 feb / 12.30 uur
Leiermann Ensemble Lunchconcert ism NMF
za 27 feb / 20.15 uur
La Risonanza + Coro Costanzo Porta Purcells Dido en Aeneas zo 28 feb / 20.15 uur
Sarah’s Passion Silbersee + Ragazze Quartet
Maart di 1 mrt / 20.15 uur
Cécile McLorin Salvant + Metropole Orkest o.l.v. Vince Mendoza wo 2 mrt / 20.15 uur
Marc-André Hamelin Pianist en componist
14
vr 4 t/m zo 6 mrt
De 15 kwartetten van Sjostakovitsj
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX