zo 3 apr 2016 serie oude muziek Grote Zaal / 19.00 uur college + 20.15 uur concert
graindelavoix
Broederschappen en devotie + college Antonius Abt
PROGRAMMA
zo 3 apr 2016 serie oude muziek Grote Zaal / 19.00-21.30 uur
college
aanvang 19.00 uur duur: ca. 45 minuten
graindelavoix
Broederschappen en devotie + college Antonius Abt
concert
aanvang: 20.15 uur DUUR: ca. 75 minuten zonder pauze
Luc Panhuysen historicus graindelavoix: Razek Franรงois Bitar, Albert Riera, Marius Peterson, Arnout Malfliet zang Bjรถrn Schmelzer dirigent, zang
Dit concert wordt live uitgezonden door Omroep MAX op NPO Radio 4.
MAANDAG: BROEDERSCHAP VAN SINTANTONIUS
Loyset Compère (ca. 1445-1518) O salutaris hostia
Introitus Os Justi Gregoriaans
VRIJDAG: BROEDERSCHAP VAN HET HEILIGE KRUIS
Pierre de la Rue (ca. 1452-1518) Kyrie uit de Missa de Sancto Antonio
Loyset Compère Officium de Cruce
DINSDAG: BROEDERSCHAP VAN SINT-ANNA ZATERDAG: ONZE-LIEVEVROUWEBROEDERSCHAP
Alleluia Multiplicabitur que derelicta fuerat Gregoriaans
Johannes Ockeghem (ca. 1410-1497) Alma Redemptoris mater
Jean Mouton (ca. 1459-1522) Celeste beneficium
Jacob Obrecht (1457/58-1505) Salve Regina
WOENSDAG: BROEDERSCHAP VAN DE HEILIGE BESNIJDENIS Josquin des Prez (ca. 1450-1521) O admirabile commercium Quando natus est DONDERDAG: BROEDERSCHAP VAN HET HEILIG SACRAMENT Pange Lingua Gregoriaans Josquin des Prez Sanctus uit de Missa Pange Lingua 3
college Leven in de tijd van Antonius Abt (252-357) College door Luc Panhuysen Antonius (251-357) werd geboren in een verwarrende tijd. Het Romeinse Rijk verloor voor het eerst de ene oorlog na de andere. Het keizerrijk was failliet en zo onbestuurbaar geworden dat het in tweeën moest worden gedeeld. En een relatief nieuwe religie, het christendom, werd wreed vervolgd. Maar een volgende keizer, Constantijn de Grote, werd zelf christen en organiseerde het eerste kerkconcilie uit de geschiedenis van de katholieke kerk. het alomtegenwoordige Kwaad. Helemaal alleen neemt hij het op tegen de duivel. De ene keer doet de duivel zich voor als een wulpse schoonheid, de andere keer stuurt hij horden demonen naar stulpje van de kluizenaar. Maar telkens overwint Antonius’ geloof. Zo talrijk als de verleidingskunsten van de duivel waren, zo bewonderenswaardig was Antonius’ volharding.
Antonius, afkomstig uit een christelijk gezin, navigeerde op zijn eigen wijze door de stormen van de derde en vierde eeuw en groeide uit tot een baken van hoop. Antonius werd een gelovige van een geheel nieuw type en deed dat zo overtuigend dat hij zelfs brieven kreeg van keizer Constantijn. Antonius trok zich terug uit de bewoonde wereld om in afzondering een geheel spiritueel en gelovig leven te lijden. Hij deed dit zo volhardend en voorbeeldig dat hij al tijdens zijn leven beroemd werd. Na zijn dood werd hij nog veel beroemder door een boek dat over hem werd geschreven, de eerste christelijke heldenbeschrijving. Onze kennis over Antonius is geheel gebaseerd op dit boek, dat eerder een legende is dan een levensbeschrijving. Hierin treedt Antonius op als een spirituele krachtpatser die voortdurend is verwikkeld in een episch gevecht van het Goede tegen
Antonius is een spirituele krachtpatser, voortdurend in gevecht tegen het Kwaad Antonius’ kluizenaarschap werd een voorbeeld dat massale navolging kreeg. De woestijn raakte bevolkt door duizenden heremieten. Geïnspireerd door zijn voorbeeld maakte het kloosterwezen een grote vlucht door. In de middeleeuwen werd in zijn naam een 4
college
verplegingsorde gesticht. Antonius werd beschermheilige van tal van beroepen. Ook werd hij een populair schutspatroon van religieuze broederschappen. In dit concert zullen enkele van de eeuwenoude liederen van middeleeuwse broederschappen ten gehore worden gebracht, onder andere ook van een naar Antonius vernoemde broederschap. Tekst: Luc Panhuysen Lees meer over Luc Panhuysen en zijn werk op lucpanhuysen.wordpress.com
5
toelichting Maar liefst twee eeuwen lang, tussen 1400 en 1600, waren de Lage Landen de belangrijkste bakermat van muziek in Europa. Dit tijdperk, aangeduid met renaissance, was de periode dat vanuit de zuidelijke Nederlanden de kerkelijke meerstemmige muziek, maar ook het wereldlijke genre van het chanson, zich als een olievlek over het katholieke Europa verspreidde. praalwagens met taferelen uit de Bijbel of het leven van de heiligen. En over de kathedraal zelf schreef hij: ‘De Onze-Lieve-Vrouwekerk te Antwerpen is zo enorm groot, dat men daarin veel missen tegelijk zingt, zonder dat de ene de andere hindert; en de altaren hebben kostbare stichtingen. De beste muzikanten die men kan krijgen, zijn hier geëngageerd. De kerk bezit vele devote diensten en steenwerk, en een bijzonder fraaie toren.’ Dürer moet de gotische kruiskerk waarvan de bouw begon in 1352 bijna voltooid hebben gezien, want dit wonder van Brabantse gotiek werd een jaar later afgerond.
Talloze in Henegouwen, Vlaanderen en Brabant opgeleide zangers en componisten zwermden voor kortere of langere tijd uit over zuidelijk Europa, over Italië en Spanje, over Oostenrijk en Bohemen, en werkten daar aan adellijke hoven, kerken en kapellen. Zo verging het beroemdheden van de renaissance als Josquin des Prez en Orlande de Lassus, toondichters met een groot zelfbewustzijn en zelfs heldenstatus. Dit concert is een echo van een van de rijkste muziekculturen die Europa ooit beleefd heeft. En meer specifiek focust het programma op de devote muzikale cultuur van de diverse broederschappen die omstreeks 1500 voor liturgische diensten bijeenkwamen in de kathedraal van Antwerpen, destijds Onze-LieveVrouwekerk genoemd.
In de kathedraal van Antwerpen konden bezoekers elke dag een rituele bijeenkomst bijwonen van een andere broederschap
Een van de getuigen die het imposante kerkelijke gebeuren van nabij beleefde was de Duitse schilder Albrecht Dürer. In augustus 1520 zag hij de Onze-Lieve-Vrouweprocessie door de Antwerpse straten trekken, en legde zijn indrukken vast in dagboeknotities die later werden uitgegeven als Tagebuch der Reise in die Niederlände. Hij beschreef de mensenmassa, de feeststemming en de prachtige kledij tot de
Binnenin was het een en al ruimtelijkheid, devotionele praktijken en gezongen rituelen, decoratie, ornament en structurele architectuur. En dat alles zonder de houten zee van banken en stoelen van vandaag de dag. De bezoeker 6
toelichting
wandelde vrijelijk door de ruimte. Langs de afgebakende kapellen en zones van de diverse broederschappen. Die waren herkenbaar aan muur- en plafondschilderingen, aan afrasteringen en doksalen, met retabels en geschilderde panelen, aan ornamenten en gedecoreerde altaren, vloeren, wanden en ramen. En niet te vergeten, aan gebeden en muziek, aan recitaties, monodieën en het ingenieuze vlechtwerk van vocale lijnen van de polyfonie. Dat alles uitgevoerd door zangers en eventueel instrumentalisten ingehuurd door een van de zes broederschappen. Afhankelijk van de dag van de week kon de bezoeker getuige zijn van de rituele bijeenkomsten en luisterrijke misvieringen. Van de broederschap van Sint-Antonius op maandag, van Sint-Anna op dinsdag, van de Besnijdenis op woensdag, van het Heilig Sacrament op donderdag, van het Heilig Kruis op vrijdag en van de broederschap van Onze-Lieve-Vrouw op zaterdag. Naast deze meer gedecoreerde missen, vonden aan de altaren nog missen plaats tijdens speciale feestdagen, maar ook officies zoals vesperdiensten en andere vieringen.
herkenbaar aan hun Sint-Antoniuskruisjes en medaillons met het tau-kruis. Zij vereerden Antonius van Egypte, een derde-eeuwse kluizenaar in de Egyptische woestijn, de grondlegger van het kloosterleven en ook de patroon van de lijders aan huidziekten. De orde der antonieters legde zich toe op het verplegen van de slachtoffers en ook het verplegen van de pestlijders. Afbeeldingen van dergelijke afschuwelijk toegetakelde zieken zijn te zien op schilderijen van Grünewald, Bosch en Bruegel. Hier klinken de gregoriaanse intredezang tot de mis Os Justi (De mond der rechtvaardige spreekt wijsheid) en het eerste vaste misgezang, het Kyrie, uit de aan Antonius gewijde mis van Pierre de la Rue: echo’s van devotie uit het tijdperk van pestepidemieën. Als een voorbeeld van De la Rue’s ingenieuze contrapuntische kunst klinkt vanavond dit Kyrie, de traditionele smeekbede waarin de gelovigen op Griekse woorden zingen om redding en verlossing.
DINSDAG: BROEDERSCHAP VAN SINT-ANNA De broederschap van Sint-Anna vereerde de heilige Anna, volgens de christelijke overlevering de moeder van Maria en dus de grootmoeder van Jezus. Zij werd aanbeden als de beschermvrouwe van moeders, zwangere vrouwen en vrouwen die zwanger willen worden. Sint-Anna stond symbool voor vruchtbaarheid,
MAANDAG: BROEDERSCHAP VAN SINT-ANTONIUS Op maandag kwamen de geestelijken en leken, burgers en edelmannen en -vrouwen van de broederschap van Sint-Antonius bijeen, 7
toelichting
gold als een bron van wijsheid en als hoedster van kerkgebouwen. Zij wordt hier bezongen met een gregoriaans gezang op een tekst over vruchtbaarheid uit de profetieën van Jesaja. En vervolgens door het aan haar gewijde vierstemmig motet Celeste beneficium (‘Een hemelse weldaad’, namelijk dat Anna zwanger is van Maria) van Jean Mouton, hofcomponist van koning Lodewijk XII en Anna van Bretagne.
vergeleken, en om zijn humanistische idealen en zijn vrij scheppend kunstenaarschap ook met Beethoven. Des Prez overleed in 1521, het jaar van de voltooiing van de kathedraal van Antwerpen.
DONDERDAG: BROEDERSCHAP VAN HET HEILIG SACRAMENT Aan de zuidkant van de Antwerpse kathedraal kwam in een grote kapel op donderdag de broederschap van het Heilig Sacrament bijeen ter verering van het zogenaamde sacrament, het symbool van Christus die in de gedaante van brood en wijn geestelijk voedsel wil zijn voor de gelovigen. Het meest karakteristieke gregoriaanse gezang rond die symboliek is het Pange lingua (Bezing, tong, het mysterie van het wonderbaarlijke lichaam), dat in de katholieke liturgie twee keer per jaar wordt gebruikt: tijdens de sacramentsprocessie op Witte Donderdag en op Sacramentsdag. Josquin de Prez baseerde er zijn gelijknamige mis op, de Missa Pange Lingua, waaruit vanavond het Sanctus tot klinken komt. Een ander centraal gezang in de verering van het sacrament is Salutaris Hostia (Heilzaam Offer), hier in de vorm van een motet van de uit Henegouwen of Artois afkomstige Loyset Compère, een tijdgenoot van Josquin.
WOENSDAG: BROEDERSCHAP VAN DE HEILIGE BESNIJDENIS De broederschap van de heilige besnijdenis kwam op woensdag bijeen ter verering van de besnijdenisrelikwie die in de kathedraal van Antwerpen bewaard zou zijn. Het zou gaan om de overgeleverde voorhuid van Christus. Rond deze curieuze relikwie werd in Antwerpen jaarlijks de besnijdenisprocessie gehouden met Pinksteren. Ook hier zou het gaan om een vruchtbaarheidscultus, vergelijkbaar met de verering van de fallische god Priapus in de Romeinse Oudheid. De twee motetten hebben als thema de wonderlijke geboorte van Christus uit de maagd Maria. Ze zijn van de hand van Josquin des Prez, de talentvolle koorknaap uit Henegouwen die uitgroeide tot de grootste componist van de renaissance. Hij is met Mozart en Schubert 8
toelichting
VRIJDAG: BROEDERSCHAP VAN HET HEILIGE KRUIS
kerstperiode. Hier wordt Maria verheerlijkt en aangeroepen als voedende moeder en redder der wereld.
In de kapel van het Heilige Kruis verzamelde op vrijdag de gelijknamige broederschap ter bezinning op de ultieme menswording van Christus en zijn passie. Gelovigen die niet de gelegenheid hadden een reis naar het Heilige Land te ondernemen verenigden zich hier in de verering van de relikwie van het Heilige Kruis. Loyset Compère wijdde een motet van ongeveer een kwartier aan dit thema, het kruis en Christus die eraan stierf, het thema van Goede Vrijdag.
Een van de vroegste middeleeuwse Mariagezangen is het populaire Salve Regina (Gegroet Maria) van de hand van een Benedictijner monnik uit Reichenau. In zijn gregoriaanse versie kwam het als vaste antifoon aan het eind van het officie terecht en als cantus firmus in motetten en missen. In dit geval is het van de hand van de in Gent geboren zangmeester en componist Jacob Obrecht. Hij vervlocht de oorspronkelijk melodie van het Salve Regina door zijn meerstemmig motet met dezelfde naam. Zo eindigt deze rondgang langs de altaren en kapellen van de Antwerpse kathedraal met deze weemoedige smeekbede tot de hemelkoningin.
ZATERDAG: ONZE-LIEVEVROUWEBROEDERSCHAP Het laatste deel van het programma is gewijd aan de zaterdag, de dag dat de broederschap van Onze-Lieve-Vrouw bijeen kwam in de aan Maria gewijde Antwerpse kathedraal. In deze broederschap waren de rijkste notabelen en kooplieden van de stad verenigd. In de aan haar gewijde Mariakapel bevindt zich het genadebeeld van Onze-Lieve-Vrouw van Antwerpen waar de kerk naar is vernoemd. Vanavond wordt zij geĂŤerd met Johannes Ockeghems motet Alma redemptoris mater, gebaseerd op de gelijknamige Mariaantifoon uit het officie van de advents- en
Tekst toelichting: Clemens Romijn
9
liedteksten MAANDAG - BROEDERSCHAP VAN SINT-ANTONIUS Introitus Os Justi – plainchant Os justi meditabitur sapientiam
De mond van den rechtvaardige gewaagt van wijsheid, zijn tong spreekt het recht; de wet van zijn God is in zijn hart, zijn schreden wankelen niet
Et lingua ejus loquetur judicium. Lex Dei ejus in corde ipsius: et non supplantabuntur gressus ejus
Psalm 37
Kyrie uit de Missa de Sancto Antonio – Pierre de la Rue Heer, ontferm U over ons, Christus, ontferm U over ons. Heer, ontferm U over ons.
Kyrie eleison Christe eleison Kyrie eleison
DINSDAG - BROEDERSCHAP VAN SINT-ANNA Alleluia Multiplicabitur que derelicta fuerat – plainchant Alleluia. She shall be multiplied that was left forsaken, and there shall be still a tithing therein; that which shall stand therein, shall be a holy seed.
Alleluia Multiplicabitur que derelicta fuerat et aduc in ea decimacio, semen pacis erit id quod steterit in ea.
Jesaja 6:12-13
10
liedteksten
Celeste beneficium – Jean Mouton Celeste beneficium introivit in Annam, per quam nobis nata est Maria virgo. O beata Deo grata, Mater matris nati patris. Anna nos cum filia, Christo reconcilia.
A divine favour entered into Anne through whom the Virgin Mary was born to us. O blessed one, pleasing to God, the mother’s mother born of the Father, Anne, with your daughter, reconcile us with Christ.
WOENSDAG - BROEDERSCHAP VAN DE HEILIGE BESNIJDENIS O admirabile commercium – Josquin des Prez O admirabile commercium! Creator generis humani, animatum corpus sumens, de Virgine nasci dignatus est:
O wonderbaar gebeuren! Hij die de Schepper was van de mensheid heeft zelf een menselijk lichaam aangenomen door zich te gewaardigen uit de Maagd geboren te worden. Hij komt in de wereld, zonder tussenkomst van een man, en schenkt ons Zijn goddelijk Leven.
et procedens homo sine semine, largitus est nobis suam Deitatem.
Quando natus est – Josquin des Prez Quando natus es ineffabiliter ex virgine,
When as unspeakably thou wast born of the virgin, then were the scriptures fulfilled, thou didst descend like rain into the fleece: that thou mightest save mankind: we praise thee our God.
tunc impletae sunt scripturae, sicut pluvia in vellus descendisti: ut salvum faceres genus humanum: te laudamus Deus Noster.
11
liedteksten
DONDERDAG - BROEDERSCHAP VAN HET HEILIG SACRAMENT Pange Lingua – plainchant Pange, lingua, gloriósi Córporis mystérium, Sanguinísque pretiósi, Quem in mundi prétium Fructus ventris generósi Rex effúdit géntium.
Bezing, tong, het Mysterie van het glorieuze Lichaam, En van het kostbaar Bloed, Dat tot prijs voor de wereld, Een vrucht van edele schoot, De Koning der volkeren heeft uitgestort.
Nobis datus, nobis natus Ex intácta Vírgine, Et in mundo conversátus, Sparso verbi sémine, Sui moras incolátus Miro clausit órdine.
Voor ons gegeven, voor ons geboren, Uit een ongerepte Maagd, En op aarde verkeerd, Heeft Hij, nadat het zaad van het woord was uitgestrooid, Het toeven hier besloten, Met een wonderbare orde.
In suprémæ nocte coenæ Recúmbens cum frátribus Observáta lege plene Cibis in legálibus, Cibum turbæ duodénæ Se dat suis mánibus.
In de nacht van het hoogste avondmaal, Aanliggend met zijn broeders, De gehele wet in acht nemend, Met het wettelijk voedsel, Tot voedsel voor de schare van twaalf, Gaf Hij zichzelf met eigen hand.
Verbum caro, panem verum Verbo carnem éfficit: Fitque sanguis Christi merum, Et si sensus déficit, Ad firmándum cor sincérum Sola fides súfficit.
Het Woord als vlees maakt echt brood Door een Woord tot Vlees; En de wijn wordt het Bloed van Christus; En als de zintuigen falen, Volstaat, om het oprechte hart te versterken, Het geloof alleen.
12
liedteksten
Sanctus uit de Missa Pange Lingua – Josquin des Prez Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth. Pleni sunt cæli et terra gloria tua. Hosanna in excelsis. Benedictus qui venit in nomine Domini. Hosanna in excelsis.
Heilig, heilig, heilig de Heer, de God der hemelse machten. Vol zijn hemel en aarde van uw heerlijkheid. Hosanna in den hoge. Gezegend Hij die komt in de Naam des Heren. Hosanna in den hoge.
O salutaris hostia – Loyset Compère O salutaris Hostia, Quae caeli pandis ostium; Bella premunt hostilia, Da robur, fer auxilium. Amen
0 zegen brengende offergave Die u de poorten v.d. hemel opent Vijandige gevechten bedreigen ons Geef sterkte, zend hulp. Amen
Uni trinoque Domino Sit sempiterna gloria, Qui vitam sine termino Nobis donet in patria. Da robur, fer auxilium. Amen.
Drie-enige God, Geprezen zijt Gij tot in eeuwigheid, Schenk ons het eeuwige leven In Uw koninkrijk. Geef sterkte, zend hulp. Amen
13
liedteksten
VRIJDAG - BROEDERSCHAP VAN HET HEILIGE KRUIS Officium de Cruce - Loyset Compère In nomine Jesu omne genu flectatur, cælestium, terrestrium, et infernorum, quia Dominus factus est pro nobis oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis.
In de naam van de Heer buige zich iedere knie, in de hemel op aarde en onder de aarde; omdat de Heer gehoorzaam geworden is tot aan de dood, de dood echter aan het kruis.
Adoramus te Christe et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum. Qui passus est pro nobis, miserere nobis.
Wij aanbidden U, Christus en zegenen U, omdat gij door uw heilig kruis de wereld verlost hebt. Degene die is gestorven voor ons, Ontferm u over ons.
Patris sapientia, veritas divina, Deus homo captus est hora matutina.
The wisdom of the Father, and truth divine beside, God and man surprised was even at the morning tide: His known disciples left Him for to follow more: Sold and betrayed to the Jews they did afflict Him sore.
Notis a discipulis cito derelictus, a Iudæis traditus, venditus et afflictus.
Hora prima ductus est Jesus ad Pilatum, et a falsis testibus multum accusatum, colaphis percutiunt manibus ligatum,
They our Lord to Pilate led at the hour of prime, And by witnesses full false accused much of crime, His hands tied they beat Him with fists in great dispite, They upon God’s face do spit the heaven’s grateful light.
vultum Dei conspuunt lumen cæli gratum.
Crucifige, clamitant hora tertiarum: illusus induitur veste purpurarum, caput eius pungitur corona spinarum.
At the third hour of the day they crucify Him cry, In a purple robe clad Him more to mock thereby, Piteously His head was pricked with the crown of thorn, To the place of pain His cross was on His shoulders born.
Crucem portans humeris ad loca poenarum. 14
liedteksten
Hora sexta Iesus est in cruce clavatus
To the Cross Christ nailed was the sixth hour of the day, And there hanging with two thieves reputed was as they: Thirsting by torments made with gall they seek to slake: Mocked was the Lamb while He our guilt on Him did take.
et est cum latronibus morti deputatus. Præ tormentis sitiens felle saturatus, agnus crimen diluens sic ludificatus.
Hora nona Dominus Iesus expiravit,
Jesus Lord at the ninth hour His spirit forth did send: Crying Eli and His soul to Father did commend: With a lance a soldier did pierce through His tender side: The earth then trembled and the sun His shining light did hide.
Heli clamans, spiritum patri commendavit. Latus eius lancea miles perforavit, terra tunc contremuit et sol obscuravit.
De cruce deponitur hora vespertina.
At the hour of eventide Christ from His cross was ta’en, In whose soul His fortitude did covertly remain. Such a death vouchsafed to take of life the medicine sound: Glory’s crown alas the while lay groveling on the ground.
Fortitudo latuit in mente divina, talem mortem subiit vitæ medicina. Heu, corona gloriæ iacuit supina.
Hora completorii datur sepulturæ, corpus Christi nobile, spes vitæ futuræ conditur aromate: complentur Scripturæ.
When as Compline was come was laid in His tomb, Christ His body precious the hope of life to come. Embalmed it was: scriptures thus accomplished we see: Still this death to have in mind my care O let it be
Iugis sit memoria mortis mihi curæ.
Hymne Patris Sapientia Text toegeschreven aan Egidio da Colonna (1245-131) Leerling van Thomas van Aquino
15
liedteksten
ZATERDAG - ONZE-LIEVE-VROUWEBROEDERSCHAP Alma Redemptoris mater – Johannes Ockeghem Alma Redemptoris Mater, quae pervia caeli Porta manes, et stella maris, succurre cadenti, Surgere qui curat, populo: tu quae genuisti,
Verheven moeder van de Verlosser, die altijd zijt de open deur des hemels en de ster der zee, kom het volk te hulp dat valt en poogt op te staan. Gij die tot verwondering van de natuur uw heilige Schepper hebt gebaard en maagd zijt gebleven; gij die door Gabriël zijt begroet, ontferm u over ons, zondaars.
Natura mirante, tuum sanctum Genitorem Virgo prius ac posterius, Gabrielis ab ore Sumens illud Ave, peccatorum miserere.
Salve Regina – Jacob Obrecht Salve, Regina, mater misericordiae:
Wees gegroet, koningin, moeder van barmhartigheid; ons leven, onze vreugde en onze hoop, wees gegroet. Tot u roepen wij, ballingen, kinderen van Eva; tot u smeken wij, zuchtend en wenend in dit dal van tranen.
Vita, dulcedo, et spes nostra, salve. Ad te clamamus, exsules, filii Hevae. Ad te suspiramus, gementes et flentes in hac lacrimarum valle. Eia ergo, Advocata nostra, illos tuos misericordes oculos ad nos converte. Et Iesum, benedictum fructum ventris tui, nobis, post hoc exsilium ostende. O clemens: O pia: O dulcis Virgo Maria.
Daarom dan, onze voorspreekster, sla op ons uw barmhartige ogen; en toon ons, na deze ballingschap, Jezus, de gezegende vrucht van uw schoot. O goedertieren, o liefdevolle, o zoete maagd Maria.
16
17
Het motet Celeste beneficium van Jean Mouton afkomstig uit The Spy's Choirbook. Auteur is de Vlaming Petrus Alamire (†1536) die het boek maakte in dracht van de Engelse koning Henry VIII.
BIOGRAFIEËN Componisten Pierre de la Rue Pierre de la Rue (ca. 1452– 1518) was geboren in Tournay (Doornik) en bracht het grootste deel van zijn leven door in de Nederlanden. De la Rue behoorde tot dezelfde generatie als Josquin des Prez, en was lang verbonden aan de HabsburgsBougondische hofmuziekkapel in Brussel en Mechelen. Hij was een van de beroemdste en invloedrijkste componisten van de Zuid-Nederlandse polyfone stijl omstreeks 1500. Margaretha van Oostenrijk, die als Habsburgse landvoogdes de zuidelijke Nederlanden bestuurde, beschouwde Pierre de la Rue als haar favoriete componist en liet kostbare verzamelbanden vervaardigen met zijn muziek.
Jean Mouton
Josquin des Prez
De Franse componist Jean Mouton (ca. 1459-1522) was vooral bekend door zijn kerkmuziek.
Josquin des Prez (ca. 14501521) was een Bourgondische componist uit Condé-surl’Escaut (Frankrijk). Hij wordt wel de voornaamste componist van de renaissance genoemd.
Voordat Mouton in dienst kwam bij het Franse Hof, eerst onder Louis XII en vervolgens François I, werkte hij in Amiens en Grenoble. Hij studeerde waarschijnlijk met Josquin des Prez en was docent van Adriaan Willaert. Zijn specialiteit was het schrijven van canons. Bekendheid verwierf hij voornamelijk door zijn motetten.
18
Josquin was vooral werkzaam in Frankrijk en ook enkele jaren in Italië. Hij genoot faam als componist en pedagoog. Midden vijftiende eeuw was hij de belangrijkste vertegenwoordiger van een nieuwe stijl, waarin de technieken van de canon en het contrapunt werden toegepast op wereldlijke liederen. Hij werkte als zanger aan de dom van Milaan, bij de Milanese hertog Sforza, bij de pauselijke kapel in Rome en aan het hof van Ercole d’Este in Ferrara. In 1504 ontvluchtte hij Italië vanwege een pestepidemie en enige tijd later werd hij provoost van de collegekerk Notre Dame in Condé-sur-l’Escaut.
biografieën
Loyset Compère
Johannes Ockeghem
Jacob Obrecht
Loyset Compère (ca. 14451518) was zanger en geestelijke. Oorspronkelijk afkomstig uit Henegouwen, kende in 1494 Karel VIII van Frankrijk hem de Franse nationaliteit toe.
Johannes Ockeghem (ca. 1410-1497) begon zijn muzikale leven als zanger bij de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Antwerpen. Daarna kwam hij in dienst van Karel, de hertog van Bourbon in Moulins.
Jacob Obrecht (1457/14581505) was een Vlaams componist. Zijn werkzame leven lijkt een aaneenschakeling van korte aanstellingen.
In 1474 werd Compère aangenomen als zanger van de hofkapel van de hertogen van Milaan. Vervolgens werkte hij bij de kapel van het Franse hof onder leiding van Johannes Ockeghem. Met koning Karel VIII ging hij mee op krijgstocht naar Italië en verbleef enige tijd in Rome. Hij keerde terug naar Henegouwen en was doyen bij de kerk in Kamerijk, waar hij leiding had over 48 kanunniken. Sinds 1491 was hij zelf kannunik aan de kerk in Sint-Kwintens. Hij bleef echter verbonden aan de Franse hofkapel.
Aan dit Franse koningshuis kreeg hij in 1452 een betrekking als zanger en componist. Hier diende hij onder Karel VII, Lodewijk XI en Karel VIII. Ockeghem ontpopte zich tot grootmeester van de nog jonge meerstemmigheid in de renaissance. Hij was een van de eersten die ook in de religieuze muziek experimenteerde met een vrijere vorm van meerstemmigheid.
19
Zo was deze componerende priester werkzaam in Bergen op Zoom, Brugge en Antwerpen en volgde hij in 1504 Josquin des Prez op als kapelmeester van de hertog van Ferrara. Maar Ferrara was ook de plek waar Obrecht ruim een jaar later de dood vond door de pest. Jacob Obrecht schreef vooral kerkelijke muziek: missen en motetten. Van hem zijn daarnaast enkele wereldlijke liederen bekend. Hij was een volgeling van Johannes Ockeghem. Jacob Obrecht was naast Josquin des Prez een van de toonaangevende vertegenwoordigers van de Vlaamse polyfonie.
biografieĂŤn
Uitvoerenden Luc Panhuysen Historicus
Luc Panhuysen (1962) studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Groningen. Na tien jaar werkzaam te zijn geweest bij een landelijk dagblad besloot hij de waan van de dag te verruilen voor de verbeelding van het verleden. Panhuysen combineert archiefonderzoek met het vertellen van een historisch verhaal, waarin de mensen van toen centraal staan. In zijn boeken verbindt hij de levensgeschiedenissen van zijn hoofdpersonen met de grotere lijnen van de Nederlandse en internationale geschiedenis. Zijn werk is dan ook breed toegankelijk en is goed ontvangen. Hij is een veel gevraagd spreker, werkte mee aan verschillende cdluisterboxen en valt regelmatig te beluisteren en te zien op radio en televisie.
Over de Reformatie en de godsdienstwaanzin in de zestiende eeuw schreef hij De beloofde stad. Opkomst en ondergang van het koninkrijk der wederdopers (2000) en Jantje van Leiden (2002). Hij brak door met zijn dubbelbiografie De Ware Vrijheid. De levens van Johan en Cornelis de Witt (2005) en met zijn dicht op de huid van zeventiende-eeuwers geschreven Rampjaar 1672. Hoe de Republiek aan de ondergang ontsnapte (2009). In opdracht van het Rijksmuseum schreef hij Een Nederlander in de Wildernis. De ontdekkingsreizen van Robert Jacob Gordon (1743-1795) in Zuid-Afrika (2011). Onlangs verscheen een bundeling van zijn artikelen met als titel De Gouden Eeuw. 17 portretten en momenten.
20
biografieĂŤn
21
biografieën
graindelavoix graindelavoix is een multidisciplinair gezelschap, gevestigd in Antwerpen. Het werd opgericht in 1999 door antropoloog en etnomusicoloog Björn Schmelzer. Graindelavoix is gefascineerd door stemmen: stemmen die – voorbij elke vorm van communicatie – de expressie zijn van hun instinct en ondergrond. Het ensemble zoekt in oude repertoires naar de onderstroom die hen doet oplichten uit hun tijd, zodat het ontijdse karakter van de muziek oplicht en een spatie met onze tijd mogelijk wordt. ‘Oude muziek’ boeit deze musici niet om haar illustratieve historiciteit of potentiële actualiteit: ze willen het ongehoorde doen horen, via openingen in, achter of onder de muziek. Cruciaal is het verband tussen notatie en wat daaraan ontsnapt: het bovenbewuste savoir-faire van de uitvoerder. Met elementen uit de Frans-Vlaamse
polyfonie, mediterrane uitvoeringstradities, laatscholastische dynamica, gestiek, beeldcultuur en psycho-akoestica worden voorstellingen geboetseerd die laveren tussen concert en muziektheater. De gelauwerde opnamen van het ensemble verschenen bij het Spaanse label Glossa.
22
foto: Koen Broos
biografieĂŤn
23
VERWACHT
vr 6 mei 2016 serie oude muziek grote zaal / 20.15 uur
Zefiro Torna + Vocalconsort Berlin + Ghalia Benali De allegorie van het verlangen
Het Hooglied, een van de boeken in het Oude Testament, heeft vele componisten en dichters geïnspireerd. Niet alleen in het westen, ook in de Arabische wereld. De soms ronduit erotische woorden van liefde en verlangen spreken in Oost en West tot de verbeelding. Het Belgische ensemble Zefiro Torna gaat met Vocalconsort Berlin en de Tunesische zangeres/kunstenares Ghalia Benali in een sprankelend programma op zoek naar de diepere verbanden tussen devotie en sensualiteit. Het Vlaamse vocaal-instrumentale ensemble Zefira Torna brengt al jaren op even verrassende als non-conformistische wijze het Europese erfgoed tot leven. Bovendien schuwt het gezelschap de dialoog tussen Oost en West en oud en nieuw niet. Het resultaat is een immer boeiend theatraal onderzoek naar overeenkomsten en verschillen tussen tijden en culturen. PROGRAMMA: Werken van Hildegard von Bingen, Guillaume de Machaut, John Dunstable, Alexander Agricola, Orlando Lassus, Allesandro Grandi, Giovanni Sances, Claudio Monteverdi, Heinrich Schütz, Dietrich Buxtehude, Johann Christian Bach en traditionele en moderne Arabische liederen op teksten van soefidichters als R– abi‘a al-‘Adawiyya en van de Egyptische dichter Abdallah Ghoneem
24
Ghalia Benali
SEIZOEN 2016-2017 SERIE OUDE MUZIEK
De serie Oude Muziek concentreert zich dit seizoen op de barok. De ensembles die aantreden, zijn stuk voor stuk Europese topensembles in dit genre. De muziek is afwisselend ontroerend, dramatisch, vrolijk en beschouwend, maar altijd intens en met veel passie gespeeld en gezongen. Het beste uit de authentieke uitvoeringspraktijk in één serie. In vier colleges belichten we de rijkdom van de oude muziek. Collegereeks Rijkdom van de oude muziek Voorafgaand aan vier concerten in deze serie organiseren wij een college in de Grote Zaal. Docent is Xavier Vandamme, directeur van het internationaal toonaangevende Utrechtse Festival Oude Muziek. Ieder college behandelt een ander thema, zoals emotie in de barok of de geschiedenis van de oude-muziekbeweging. De colleges vullen elkaar mooi aan, maar zijn ook goed los te volgen. Samen schetsen ze de rijkdom van de oude muziek. zo 18 sep 2016 Amsterdam Baroque Orchestra Favorieten van Bach za 12 nov 2016 B’Rock + Vox Luminis Barokke rouw
wo 21 dec 2016 Liza Ferschtman + Jonathan Cohen Bibers Rozenkranssonates 18.30 uur college Oude muziek uit Oostenrijk
za 10 dec 2016 Akademie für Alte Musik Berlin Kerst met Händel, Bach en Telemann
di 17 jan 2017 Jean Rondeau Goldbergvariaties 19.00 uur college Esthetiek van het klavecimbel
wo 14 dec 2016 Cappella Pratensis Kerst met Josquin
wo 8 feb 2017 Cappella Mariana Canticum Canticorum
25
za 4 mrt 2017 Café Zimmerman + Andreas Staier Bach op het grensvlak van een tijdperk 19.00 uur college Revival van de oude muziek zo 2 apr 2017 Combattimento Passie volgens Pergolesi za 6 mei 2017 Holland Baroque + Lars Ulrik Mortensen Drama in de barok 19.00 uur college Drama en barokke emotie
VERWACHT
April
za 9 april / 15.00 uur / Bimhuis
zo 10 april / 20.15 uur
ma 4 apr / 20.30 uur / Kleine Zaal
Tango Factory Art = Tango
Amsterdam Klezmer Band Branie uit Amsterdam
Anna Meredith The Rest is Noise
za 9 april / 17.00 uur / Bimhuis
wo 13 april / 20.15 uur
Presentatieconcert Clarinet Choir o.l.v. Jan Cober
Doelenkwartet + Ralph van Raat (AAA serie) Thomas Adès
wo 6 april / 20.15 uur
Cappella Amsterdam Feesten met Brahms
za 9 april / 20.15 uur do 7 t/m zo 10 apr
Nederlands Klarinetfestival zie voor het volledige programma
Europese topklarinettisten ontmoeten Nederlands toptalent
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices
www.muziekgebouw.nl/klarinetfestival za 9 april / 22.30 uur / Bimhuis
Nederlands Blazers Ensemble Een reis door de tijd
David Kweksilber Big Band We squeek the language of music. Let us squeek to your heart!
vr 8 april / 20.15 uur
zo 10 april / 13.00 uur / Bimhuis
Sabine Meyer + Quatuor Modigliani Meesterlijke kwintetten van Mozart en Brahms
Linsey Pollak Live and Loopy
do 7 apr / 20.15 uur
vr 8 apr / 22.30 uur / Bimhuis
Joris Roelofs & Han Bennink
zo 10 april / 15.00 uur
Royal Clarinets Klarinetsectie van het Koninklijk Concertgebouworkest
za 9 april / 13.00 uur
Calefax Goldbergvariaties
zo 10 april / 19.00 uur / Bimhuis
Hüsnü Senlendrici + Breathing Ensemble 26
Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX