vr 15 + za 16 apr 2016 serie piano Grote Zaal / 20.15 uur
DE SONATES VAN PROKOFJEV OLLI MUSTONEN
PROGRAMMA
vr 15 + za 16 apr 2016 serie piano Grote Zaal
DE SONATES VAN PROKOFJEV OLLI MUSTONEN
Alle negen pianosonates van de grote Russische componist Sergej Prokofjev: een unieke gebeurtenis. Verspreid over twee avonden speelt de Finse meesterpianist Olli Mustonen deze muziek, die binnen de pianomuziek van de twintigste eeuw canonstatus heeft.
VR 15 APR GROTE ZAAL / 20.15 UUR Sonate nr. 4 (1908-1917) Sonate nr. 2 (1912) Sonate nr. 9 (1947) Sonate nr. 6 (1939-1940)
ZA 16 APR GROTE ZAAL / 20.15 UUR Sonate nr. 5 (versie 1923) Sonate nr. 8 (1939-1944) Sonate nr. 1 (1907, rev. 1909) Sonate nr. 3 (1907, rev. 1917) Sonate nr. 7 (1939-1942)
Tekst programmaboek: Thijs Bonger
inleiding
Sergej Prokofjev (1891-1953) begon al zo jong piano te spelen – op zijn derde zat hij al naast zijn moeder mee te pingelen - dat we kunnen stellen dat hij achter de toetsen is opgegroeid. Vanaf zijn vijfde begon hij ook te componeren voor dat instrument. Prokofjev begon met een hele reeks miniatuurtjes, vaak tegendraads en venijnig. Toen een vriend een paar van die stukjes hoorde zei hij: ‘Het zijn net onopgevoede hondjes.’ Prokofjev vatte dat op als een eretitel en heeft die jeugdwerkjes zijn leven lang gekoesterd en ook verwerkt in latere composities. Hij componeerde altijd aan de piano, dat instrument was zijn atelier. Bijna al zijn muziek is vanuit de piano gedacht. Daarom speelde hij op zijn recitals ook vaak zeer geslaagde pianobewerkingen van zijn orkestwerken. In zijn negen pianosonates komen alle aspecten van zijn muzikale persoonlijkheid voorbij: van agressief ritmisch geweld tot tedere uitingen en alle nuances die daartussenin liggen. Heel bijzonder is dat er na zijn prille jeugd eigenlijk nauwelijks sprake is van stijlontwikkeling. Het lijkt of hij zijn muzikale taal, waaraan je hem meestal al na een paar maten herkent, vanaf zijn geboorte kant en klaar meekreeg. 3
sergej prokofjev
Sergej Prokofjev werd geboren op het landgoed Sontsovka, Donetsk. Nu het strijdtoneel van een burgeroorlog, in 1891 nog een vredig landbouwgebied in het Oosten van Oekraïne. Vader Prokofjev was landbouwkundig ingenieur en voerde het bewind over uitgestrekte landerijen. Zijn moeder was dol op kunst. Sergej was enig kind. Zijn twee oudere zusjes waren heel jong gestorven, dus alle ouderlijke liefde en aandacht gingen naar Sergej. Sergej werd dus vertroeteld en verwend. Zijn vriendjes waren kinderen van het personeel op het landgoed. Vanwege het standsverschil moesten zij hem altijd aanspreken met ‘u’. En Sergej had altijd het laatste woord. Dit alles vormde de grondslag voor zijn latere karaktertrekken: gewend om volledig zijn eigen gang te gaan, nogal uit de hoogte, schijnbaar onkwetsbaar en ongevoelig voor kritiek. Onderwijs kreeg de kleine Sergej van zijn strenge vader en Franse en Duitse gouvernantes. Zijn moeder nam het kunstzinnige deel voor haar rekening. Zij was een goede pianiste. Als Sergej niet in slaap kon komen hielp het als zij zachtjes een walsje van Chopin voor hem speelde. Ook Beethoven stond vaak op de lessenaar. Sergej was niet weg te slaan bij de vleugel en vaak zei hij: ‘Dat stukje vind ik mooi…zullen we tegen iedereen zeggen dat ik heb het geschreven?’
een Chopin mazurka die ik heb gecomponeerd. Speel hem maar eens.” Ik zette zijn papier op de lessenaar en begon een van Chopins mazurka’s te spelen. Sergej reageerde boos en zei: “Nee, niet dat stuk! Speel de Chopin mazurka die ik heb geschreven!” Ik antwoordde dat ik dat niet kon omdat hij de muziek verkeerd had genoteerd. Hij was bijna in tranen en ik moest hem uitleggen wat hij verkeerd had gedaan.’ Vijf jaar oud componeerde Sergej zijn eerste pianostukje. Toen zijn moeder het werkje voor hem opschreef, viel het haar op dat het in de zogenaamde Lydische toonaard stond. En toen ze hem vroeg waarom het zo vreemd klonk zei hij: ‘Ik heb gewoon geen zin in die zwarte toetsen’. Daar kon hij met zijn kleine vingertjes ook niet zo goed bij. Toen besloot zijn moeder om hem pianoles te gaan geven en ze bracht hem ook wat muziektheorie bij. Zo begon hij te componeren. Een aantal pianostukjes, een opera, een paar liederen en op zijn elfde zelfs een symfonie. Het recalcitrante zit er al helemaal in. Dertien jaar oud had hij al drie opera’s geschreven.
Moeder Prokofjev schrijft verder in haar memoires: ‘Op een dag, toen ik klaar was met spelen, kwam hij op me af met een stuk papier en zei: “Dit is 4
Sergej Prokofjev (foto ca. 1915)
sergej prokofjev
Op het conservatorium Zijn moeder vond de tijd rijp om hem aan te melden bij het conservatorium in St.Petersburg, waar hij les kreeg van onder anderen Anatoli Ljadov en Nikolaj Rimski-Korsakov. Geliefd was hij daar niet. Hij was zo’n tien jaar jonger dan zijn medestudenten, maar onwaarschijnlijk arrogant. En irritant. Om te pesten hield hij een administratie bij van de hoeveelheid fouten die zijn klasgenoten maakten. Het Petersburgse muziekinstituut was op dat moment een uitermate conservatief bolwerk en Prokofjev schopte hard en graag tegen al die heilige
huisjes. Hij had legio aanvaringen met zijn pianolerares. ‘Zegt men dat je geen recital kunt geven zonder Chopin? Ik zal wel eens even bewijzen dat dat heel goed kan zonder hem’. Na een jaar noteerde die pianolerares een beetje moedeloos: ‘Hij heeft niet erg veel van mij opgestoken. Is zeer getalenteerd maar nogal ongepolijst’. Prokofjevs manier van pianospelen was anti-romantisch. Bij hem geen lieflijke melodieën, fluisterzachte aanslag of sierlijke omspelingen. Hij kon dat allemaal wel, zoals we kunnen horen in sommige plaatopnames, maar hij had er geen zin in. ‘Paste niet meer in de tijd’ vond hij. De tijd, waarin hoekigheid mode werd, ook in de architectuur en bij kubistische schilders. Hamerend met vingers van staal, metalig en praktisch zonder pedaal speelde hij.
Prokofjev speelde met vingers van staal en vrijwel zonder pedaal Ruim voordat Prokofjev was afgestudeerd had hij als componist al zo’n reputatie opgebouwd dat hij een vast contract kreeg aangeboden bij een beroemde muziekuitgeverij. Als 5
sergej prokofjev
eindexamen deed hij in 1914 mee met het Rubinstein pianoconcours. Hoe hij het voor elkaar kreeg weten we niet, maar in plaats van het verplichte klassieke pianoconcert speelde hij zijn eigen eerste concert, dat natuurlijk eerst overhaast in druk moest verschijnen. De directeur van het conservatorium, Aleksandr Glazoenov, liep halverwege de uitvoering van het stuk hoofdschuddend de zaal uit. Maar Prokofjev won het concours wel en hield er onder meer een mooie vleugel aan over. Kort daarna begon hij balletmuziek te schrijven voor choreograaf Sergej Diaghilev. Er volgde een lange en vruchtbare samenwerking.
om de reissom naar Amerika te kunnen betalen. Ook daar hield hij het hoofd boven water met pianospelen. Hij speelde zeer virtuoos, maar hoekig met een keihard staccato. Kortom: hij wond er geen doekjes om. Zijn aparte manier van pianospelen en zijn composities baarden in Amerika wel veel opzien, maar invloedrijke muziekrecensenten waren niet gecharmeerd. Zij gebruikten termen als ‘woest’, ‘metaalachtig’ en zelfs ‘barbaars’ en op posters stond hij aangekondigd als ‘Bolshevik piano player’. Prokofjev was helemaal niet blij met dat imago, want het verhinderde zijn doorbraak als componist. Hijzelf zei daarover: ‘Soms, als ik door het New Yorkse Central Park liep en opkeek naar de wolkenkrabbers, dacht ik woedend aan alle fantastische orkesten in Amerika, die totaal niet in mijn muziek geïnteresseerd waren; aan de critici die niet verder kwamen dan het bezingen van de grootheid van Beethoven en heftig tekeer gingen tegen alles wat nieuw was; aan de impresario’s die voor de zoveelste keer tournees organiseerden met een afgezaagd repertoire. Ik was hier te vroeg gearriveerd: het kind was niet oud genoeg om nieuwe muziek op waarde te schatten.’
Via Amerika naar Parijs Tijdens de Eerste Wereldoorlog meldde Prokofjev zich weer bij het conservatorium. Dat deed hij vooral omdat hij dan als student niet het leger in hoefde. Hij kreeg daar orgelles. De politieke instabiliteit en de communistische revolutie zorgden voor een ongunstig klimaat voor zijn muziek. En in 1918 besloot hij, net als Rachmaninov, om zijn geluk in Amerika te gaan beproeven. Maar hij kon Rusland alleen verlaten via Japan, omdat er in het Westen van Europa vanwege de oorlog niet gereisd kon worden. Hij gaf in Japan een paar pianorecitals 6
sergej prokofjev
Sergej Prokofjev in New York (foto 1918)
zwervend bestaan. Hij pendelde tussen Parijs en Moskou, maakte concertreizen in de Verenigde Staten, Canada, Cuba en Europa. Overal ging het nou eenmaal om hem als pianist en hij vond dat daardoor het componeren – hij zag dat toch als zijn grootste talent – in het gedrang kwam.
In 1920 verkaste hij naar Parijs, waar hij de samenwerking met choreograaf Diaghilev weer oppakte. Het ballet Chout had enorm veel succes, ook bij Stravinsky en Ravel, die de muziek geniaal noemde. In 1923 trouwde Prokofjev met Carolina Codina, een Spaanse zangeres bekend onder de naam Lina. Na nog meer successen in Parijs begon Prokofjev te voelen dat het schokeffect van zijn revolutionaire muziek een beetje begon te slijten. In 1927 toerde hij in de Sovjet Unie, waar hij niet alleen als pianist maar ook als componist erg veel succes had. Daarna leidde hij een 7
Terugkeer naar de Sovjet Unie In 1933 besloot hij om zich weer permanent in de Sovjet Unie te vestigen. Velen hebben zich het hoofd gebroken over dit besluit. Heimwee speelde ongetwijfeld een rol. Maar hij wist donders goed hoe zijn collegacomponisten op de huid werden gezeten door de Sovjetautoriteiten en hoe weinig artistieke vrijheid ze hadden. Misschien heeft hij zich verkeken op zijn celebrity-status. Tijdens zijn Russische concertreizen verdiende hij wel 3500 roebel voor een recital, terwijl zijn vriend, met wie hij vaak schaakte, als veearts maar 400 roebel per maand verdiende. Waarschijnlijk ging hij ervan uit dat hij, eenmaal weer terug in Rusland, een aparte status zou krijgen. In het begin leek het daar ook wel op. Hij kreeg geregeld compositieopdrachten, zoals de balletmuziek Romeo en Julia. En hij mocht in tegenstelling tot de meeste van zijn landgenoten zijn paspoort houden, zodat hij nog op tournee kon.
sergej prokofjev
En dat deed hij ook. Bijvoorbeeld naar Europa en de Verenigde Staten. Maar al vrij snel klapte de val dicht. In 1938 moest hij voor een formaliteit – zo zei men – zijn paspoort inleveren. En kreeg het niet meer terug. Kort daarna begon hij filmmuziek te schrijven voor regisseur Sergej Eisenstein. Met hem zou hij meerdere malen samenwerken. Iwan de Verschrikkelijke is zo’n film.
namelijk niet getrouwd zijn met een buitenlandse. Maar ook kreeg hij een relatie met de veel jongere dichteres Mira Mendelson.
Na beschuldiging van formalisme door het Centraal Comité deed Prokofjev nog meer water bij de wijn
Toen de Duitsers in 1941 Rusland binnenvielen was Prokofjev druk bezig met zijn nieuwe opera Oorlog en vrede. Samen met een aantal andere prominente Sovjetkunstenaars werd hij om veiligheidsredenen geëvacueerd naar de Kaukasus, ver van het oorlogsgeweld. Daar vond hij de rust om – voor zijn doen – lyrische en toegankelijke werken te schrijven, die pasten in het straatje van Sovjetautoriteiten. De muziek moest ook een zeker optimisme uitstralen, belangrijk in oorlogstijd. Tijdens de oorlog verslapten de ideologische teugels van de autoriteiten enigszins, maar daarna werden ze al gauw des te strakker aangetrokken. In 1948 werd Prokofjevs vrouw Lina beschuldigd van spionage. Ze had geprobeerd wat geld te sturen naar haar moeder in Spanje. Twintig jaar dwangarbeid kreeg ze voor dit vergrijp. Prokofjev en zij leefden toen al gescheiden. Van de Sovjetautoriteiten mocht je
In 1948 werden onder meer Sjostakovitsj, Prokofjev en Chatsjatoerjan beschuldigd van ‘formalisme’. Volgens het Centraal Comité schreven ze muziek die voor normale mensen onbegrijpelijk was. Onder grote druk – niet toegeven betekende Siberië of de doodstraf – schreven de beschuldigde componisten het volgende kruiperige manifest: ‘Wij zijn het Centraal Comité van de Communistische Partij en U persoonlijk, dierbare Kameraad Stalin, eeuwig dankbaar voor de heftige, maar zeer terechte kritiek op de huidige stand van zaken in de Sovjetmuziek … Wij zullen alles in het werk stellen om realistische muziek te schrijven die een afspiegeling is van het leven en de strijd van het Sovjetvolk’. Prokofjev had al eerder veel water bij zijn modernistische wijn gedaan. 8
Sergej Prokofjev met zijn eerste vrouw Lina en zijn twee zoons
sergej prokofjev
Na deze schrobbering schreef hij knarsetandend nog een paar werken die maar een slap aftreksel zijn van zijn hoekige, maar zeer karakteristieke stijl van daarvoor. Ook met zijn gezondheid ging het sinds die tijd bergafwaarts. Hij had een zwak hart en een veel te hoge bloeddruk. Soms haalt de geschiedenis ironische streken uit. Prokofjev overleed op zijn eenenzestigste aan een hersenbloeding op exact dezelfde dag als Stalin. Dus, ondanks het feit dat hij nog steeds de populairste Russische componist was, werd het bericht van zijn dood totaal ondergesneeuwd door het wereldnieuws van de dood van Stalin. Op Prokofjevs begrafenis waren welgeteld veertig vrienden en collega’s aanwezig. 9
PROGRAMMA
vr 15 apr 2016 serie piano Grote Zaal / 20.15-22.05 uur DUUR: ca. 40 minuten voor de pauze ca. 55 minuten na de pauze
Olli Mustonen
De sonates van Prokofjev I
inleiding
Olli Mustonen piano
Foyerdeck 1/ 19.15-19.45 uur
Elger Niels, kenner van Russische muziek, in gesprek met Olli Mustonen
Sergej Prokofjev (1891-1953) Sonate nr. 4. in c op. 29 ‘D’après de vieux cahiers’ (1908-1917) I. Allegro molto sostenuto II. Andante assai III. Allegro con brio, ma non leggiero Sonate nr. 2 in d op. 14 (1912) I. Allegro ma non troppo II. Scherzo. Allegro marcato III. Andante IV. Vivace PAUZE Sonate nr. 9 in C op. 103 (1947) I. Allegretto II. Allegro strepitoso III. Andante tranquillo IV. Allegro con brio, ma non troppo presto Sonate nr. 6 in A op. 82 (1939-1940) I. Allegro inquieto II. Allegretto III. Tempo di valzer, lentissimo IV. Vivace
toelichting
Sonate nr. 4
pianistische acrobatiek, lijkt het of hij zich lekker even uitleeft, na alle opgekropte emoties in de voorafgaande delen. Een paar dagen nadat hij zelf de première had verzorgd van deze vierde sonate pakte Prokofjev zijn koffers en verliet Rusland.
Op het conservatorium had Prokofjev weinig vrienden. Maar op zijn zeventiende leerde hij Max Schmidthof kennen en met hem klikte het meteen. Ze deelden elkaars muzikale smaak, gevoel voor humor en ze waren dol op woordspelingen.
Sonate nr. 2
Prokofjev schrijft: ‘Ik was in die tijd niet helemaal mezelf, maar half Max. Zijn invloed op mij was enorm’. Vijf jaar later hoorde hij dat Max zichzelf door het hoofd had geschoten. Om iets met zijn verdriet te doen droeg Prokofjev vier werken aan hem op, waaronder de Tweede en de Vierde pianosonate. Die laatste schreef hij in 1917 in een idyllisch kuuroord in de Kaukasus waar hij zijn moeder bezocht. Ver weg van oorlog en revolutie. Hij speelde toen al met de gedachte om naar Amerika te emigreren en dat idee werd extra gevoed door een ontmoeting met de Amerikaanse grootindustrieel Cyrus McCormick, fabrikant van landbouwmachines. Die stopte hem geld toe om muziek te laten uitgeven en beloofde hem te helpen als hij eenmaal in de Verenigde Staten was.
‘Iedere morgen ga ik naar de apotheek om te werken. Er staat een goede piano in een prettige kamer, waar niemand me stoort en waar het niet naar medicijnen stinkt.’ Zo schrijft Prokofjev in augustus 1912. Die maand logeert hij in Kislovodsk, het favoriete vakantieoord van zijn moeder in de Kaukasus. Hij leest daar veel en maakt bergwandelingen. Maar verder houdt hij zich vooral bezig met het voltooien van zijn Tweede pianosonate. Hij is dan eenentwintig en studeert nog aan het conservatorium bij Glazoenov en Ljadov. Na de forse opening krijgen we, afgewisseld met parelend lichte stukken, passages doortrokken van een heimweeachtige droefheid. Het Scherzo schreef hij oorspronkelijk op zijn zeventiende, als opdracht voor zijn leraar Ljadov. Daarin horen we het ritme van een genadeloos voortdenderende trein. Prokofjev was dol op dat motorische. Er volgt een uitzichtloos droevig Andante. Na een climax begint dreiging ook nog eens een woordje mee te spreken. De finale zit weer vol speelse, soms jazzy ritmische energie. Ook horen we een korte terugblik naar het weergaloze, intens treurige thema uit het openingsdeel.
In deze vierde sonate horen we niets terug van oorlog of revolutie. Dat ligt ook aan het feit dat Prokofjev hierin gebruik maakt van jeugdwerken. Daarom staat er op de titelpagina: D’après de vieux cahiers (uit oude schriften). Het eerste en derde deel zijn bewerkingen van delen uit een sonate die hij op zijn zeventiende schreef. Het Andante komt uit een jeugdsymfonie. De sonate is voor Prokofjevs doen nogal introvert en behoorlijk somber. In de ritmisch zeer levendige, soms clowneske finale, vol 12
toelichting
Sonate nr. 9
Kort daarvoor was hem op een gruwelijke manier duidelijk gemaakt dat je onder dit regime je leven niet zeker was. Een goede vriend van hem, de operaregisseur Vsevolod Meyerhold, werd gearresteerd omdat hij ideologische fouten gemaakt zou hebben. Toen hij weigerde om excuses te maken werd zijn vrouw vermoord. En kort daarna werd Meyerhold zelf ook geëxecuteerd. Prokofjev begon te werken aan drie sonates tegelijk. Nummers zes, zeven en acht. Samen staan ze bekend als de oorlogssonates. Maar die benaming is misleidend omdat de Sovjet Unie ten tijde van het componeren van de zesde sonate nog niet in oorlog was.
Prokofjev begon aan zijn negende en laatste sonate in 1945. Hij leed al lang aan een veel te hoge bloeddruk, en maakte een lelijke val. Daar hield hij een zware hersenschudding aan over. Verzwakt door een eerdere hartaanval is hij daar eigenlijk nooit meer helemaal bovenop gekomen. De schetsen voor deze sonate ontstonden in een herstellingsoord voor componisten, waar hij graag volleybal speelde met Sjostakovitsj, Kabalevski en Chatsjatoerjan. Pas twee jaar later, in 1947, maakte hij de sonate af. In die tijd werd de artistieke vrijheid van componisten steeds hardhandiger beknot door de Sovjetautoriteiten. Hij droeg hem op aan de Russische pianist Svjatoslav Richter.
De Zesde pianosonate is de langste en meest agressieve en schurende sonate van de negen. Vooral door Svjatoslav Richter is hij ook een van de beroemdste geworden. Een aanwezige bij de première door Prokofjev zelf tijdens een huisconcert in 1940 schreef over zijn pianospel: ‘Viriel, zelfverzekerd, wilskrachtig, met een ritme van staal en een enorm volume, waar ik eigenlijk niet tegen kon in zo’n kleine ruimte.’ Een rake beschrijving van het openingsdeel van deze spectaculaire sonate. Op een bepaald moment staat er zelfs ‘col pugno’ (met de vuist) in de partituur. Zelf verklaarde Prokofjev dat hij dit effect voorschreef ‘om de oma’s bang te maken’. In het koddige tweede deel steekt hij de draak met een militaire mars. Hierna volgt een langzame, treurige wals, een specialiteit van Prokofjev. De finale is weer turbulent en heftig. In 1947 werd de sonate op de plaat gezet maar een jaar later moesten alle banden en platen ervan worden vernietigd. De staat vond deze muziek ineens verdorven.
Een rijk scala aan emoties vinden we in dit werk. Maar de wijzer van de emotiemeter slaat minder ver uit dan in de meeste van zijn andere sonates. Het hele werk is voor Prokofjevs doen nogal introvert. De sonate zit bijzonder hecht in elkaar. De eerste drie delen eindigen stuk voor stuk met het idee waarop het volgende deel gebaseerd is.
Sonate nr. 6 Door zijn nieuwe liefde, de 24-jarige dichteres Mira Mendelson, begon Prokofjev zomer 1939 eindelijk, na zestien jaar, weer pianosonates te schrijven. En misschien kwam dat ook wel door Beethoven, wiens leven en werken hij op dat moment intensief bestudeerde. 13
PROGRAMMA
za 16 apr 2016 serie piano Grote Zaal / 20.15-22.00 uur DUUR: ca. 50 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Olli Mustonen
De sonates van Prokofjev II Olli Mustonen piano
Sergej Prokofjev (1891-1953) Sonate nr. 5 in C op. 38 (1923) I. Allegro tranquillo II. Andantino III. Un poco allegretto Sonate nr. 8 in Bes op. 84 (1939-1944) I. Andante dolce II. Andante sognando III. Vivace PAUZE Sonate nr. 1 in f op. 1 (1907, rev. 1909) Allegro - Meno mosso - Allegro Sonate nr. 3 in a op. 28 ‘D’après de vieux cahiers’ (1907, rev. 1917) Allegro tempesto Sonate nr. 7 in Bes op. 83 (1939-1942) I. Allegro inquieto II. Andante caloroso III. Precipitato
toelichting
Sonate nr. 5
jaar. De eveneens uit de Oekraïne afkomstige pianist Vladimir Horowitz verzorgde in 1945 de Amerikaanse première. Lyrisch, desolaat en zoekend begint het eerste deel en neemt langzamerhand toe in strengheid en heftigheid, die ook weer afneemt. Tot we weer terugkeren naar de mysterieuze sfeer van het begin. Na nog een snelle oprisping eindigt het deel onbeslist. Het middendeel is neoklassiek: een elegant en dromerig menuet, een rustpunt voordat de majestueuze finale begint, die barst van de ritmische energie.
In de jaren twintig ondernam Prokofjev veel concertreizen als solopianist en als begeleider van de Spaanse zangeres Lina. En hij was druk bezig met het schrijven van opera’s, symfonieën en balletmuziek. Hij behoorde echt tot de avantgarde en was beroemd en berucht vanwege zijn agressieve muziek. Vlak voordat hij met de al zwangere Lina trouwde, in 1923, voltooide hij zijn vijfde pianosonate, waarin er veel minder sprake is van agressie. Lieflijke passages worden afgewisseld door gedeeltes met veel dissonanten. Het pulserende andantino zou wel eens een bron van inspiratie geweest kunnen zijn voor Ravel. Het bluesgedeelte van diens Vioolsonate lijkt er sterk op. In de finale keert de sfeer van het openingsdeel terug. Na de première in Parijs in 1924 was het applaus niet meer dan beleefd. En de recensies waren vernietigend. Maar Prokofjev zelf vond de sonate toch zo de moeite waard dat hij er in 1953 een nieuwe, afgezwakte versie van maakte. Wij horen vandaag de oorspronkelijke versie.
Sonate nr. 1 In 1907, toen hij zestien was, componeerde Prokofjev een pianosonate. Twee jaar later besloot hij dat stuk als basis te gebruiken voor zijn officiële opus 1. Hij schrapte het tweede en derde deel en bracht wijzigingen aan in het eerste. De eendelige sonate die zo ontstond klinkt nog volledig romantisch. De muziek doet beurtelings denken aan Skrjabin, Rachmaninov en Medtner en is duidelijk geschreven door een jonge pianist die even wil laten horen hoe virtuoos hij is. Hij droeg het stuk op aan een al eerder genoemde jeugdvriend, Morolev, veearts en muziekliefhebber. Prokofjev schaakte vaak met hem.
Sonate nr. 8 Zomer 1939 was Prokofjev weer in Kislovodsk, het kuuroord in de Kaukasus. Daar begon hij, daartoe aangezet door zijn nieuwe liefde Mira Mendelson, aan drie nieuwe pianosonates tegelijk, nummers zes, zeven en acht.
Sonate nr. 3 Net als de vierde en de eerste sonate is nummer drie, uit 1917, ook gebaseerd op materiaal dat hij schreef als zestienjarige.
De achtste maakte hij uiteindelijk pas af in 1944. De vemaarde Oekraïense pianist Emil Gilels bracht hem in première op 30 december van dat 16
toelichting
Maar de muzikale taal die hij hierin bezigt verschilt hemelsbreed van die in zijn opus 1. Tempestoso, stormachtig, staat er boven het begin. Het stuk begint hoekig, zit vol samengebalde energie en bevat ook bitterzoete, lyrische passages, een soort handelsmerk van Prokofjev. Sinds de première door Prokofjev zelf in 1918 is het stuk de lieveling geweest van veel pianisten, waaronder Benno Moiseiwitsch.
dat soort martiale muziek. Het Andante noemde Prokofjev caloroso, warm. De muziek doet, behalve in het centrale agitato, denken aan de vredige delen uit zijn balletmuziek bij Romeo en Julia. De finale, een jazzy klinkend stuk in de zelden gebruikte 7/8e maat, bevat ook het een en ander aan hamerslagen. Dit deel is vaak favoriet bij pianisten en publiek. Het telkens herhaalde dwingende motief in de begeleiding blijft na afloop rondspoken in je hoofd .
Sonate nr. 7 Zoals al eerder vermeld begon Prokofjev in 1939 aan drie pianosonates tegelijk, nummers zes, zeven en acht. Telkens als hij vastliep in de ene stortte hij zich op een andere. Hij voltooide de Zevende sonate uiteindelijk in 1942 in Tbilisi, in Georgië. Naar die stad hadden de Sovjetautoriteiten hem samen met andere belangrijke kunstenaars geëvacueerd vanwege het oorlogsgeweld. De jonge Svjatoslav Richter verzorgde de première en iedereen was wild enthousiast. Prokofjev kreeg er zelfs de Stalinprijs voor. Op een of andere manier symboliseerde de sonate de voor Rusland zo angstige periode, maar ook het geloof in de uiteindelijke overwinning. Pianisten waren er als de kippen bij om het stuk toe te voegen aan hun repertoire. Emil Gilels herinnerde zich dat hij alleen de drukproeven te pakken had kunnen krijgen, witte noten op blauw papier. Prokofjev was zelf wereldberoemd als pianist met een harde, percussie-achtige aanslag. Het buitengewoon virtuoze eerste deel zit vol met 17
BIOGRAFIE
Olli Mustonen Piano
De Fin Olli Mustonen (1967) is een musicus in de multidisciplinaire traditie zoals Bach en Rachmaninov dat ook waren: hij speelt, dirigeert en componeert. Componeren en uitvoeren zijn voor hem nauw met elkaar verbonden: ‘Het is riskant voor een pianist om je niet bewust te zijn van het creatieve proces van componeren. Een pianist die nog nooit een componist gesproken heeft, begrijpt dat proces onvoldoende en dat is niet goed.’ Olli Mustonen (1967) speelde als kind al klavecimbel en piano en kreeg zijn eerste compositielessen. Tijdens zijn opleiding voegde hij daar ook het vak van dirigent aan toe. Compositie studeerde hij
bij Einojuhani Rautavaara. Zijn eerste pianoleraar was Ralf Gothoni, later studeerde hij piano bij Eero Heinonen. Mustonen werkte met vele van de vooraanstaande orkesten in de wereld. Regelmatig speelt hij recitals in de muzikale hoofdsteden: Londen, Parijs, Tokio en Berlijn. Zijn opname voor Decca van de preludes van Sjostakovitsj en Alkan won een Edison Award en een Gramophone Award. Sinds 2002 is Mustonen verbonden aan het label Ondine, waarvoor hij muziek opnam van Bach, Sjostakovitsj, Sibelius, Hindemith en Mozart. Eind 2005 kwam een selectie van de pianomuziek van Prokofjev uit. Bijzonder was zijn ontmoeting met de nog levende Russische componist Rodion Sjtsjedrin. Deze droeg zijn Pianoconcert nr. 5 aan Mustonen op, die het sindsdien regelmatig speelt. 18
Mustonen is medeoprichter van het Helsinki Festival Orchestra en hoofddirigent van het Tapiola Sinfonietta Orchestra in Helsinki. In zijn composities verkent hij verschillende muziekidiomen, van neo-klassiek tot romantiek. De nadruk in zijn stijl ligt bij de neo-barok. Met het vroege werk Toccata voor piano, strijkkwartet en contrabas (1989) legde hij de basis voor zijn reputatie als componist. Daarna schreef hij Three Mysteries voor orkest (2003), meerdere soloconcerten, composities voor piano en meerdere werken voor cello.
foto: Heikki Tuuli
biografie
19
VERWACHT
WO 11 MEI 2016
serie kamermuziek internationaal grote zaal / 20.15 uur
Angela Hewitt, Hugo Ticciati, Christoffer Sundqvist + Torleif Thedéen Quatuor pour la fin du temps
De Canadese pianiste Angela Hewitt maakte vorig seizoen grote indruk in het Muziekgebouw met haar uitvoering van Bachs Kunst der Fuge. En dat Hugo Ticciati de ideale violist is voor zulke spirituele muziek als die van Messiaen, constateerde de bekende componist Arvo Pärt al: ‘Hugo heeft een zeldzaam vermogen om zijn licht te laten schijnen op de geestelijke betekenis van de muziek.’ PROGRAMMA: Johann Sebastian Bach Partita nr. 2 in c BWV 826 / Igor Stravinsky L'histoire du soldat / Olivier Messiaen Quatuor pour la fin du temps
20
foto: Bernd Eberle
Januari 1941, kamp Stalag VIIIA in het Poolse Görlitz. Temidden van de meest barre oorlogsomstandigheden gaat de prachtigste muziek in première: het Quatuor pour la fin du temps van Olivier Messiaen. Deze Franse componist, krijgsgevangene ‘nr.35333’, vond inspiratie in het bijbelboek Openbaring van Johannes. Zijn Quatuor werd een 20e-eeuws meesterwerk. Vier topmusici spelen het.
Angela Hewitt
seizoen 2016-2017 serie piano
Het mekka voor de echte pianoliefhebber, dat is de pianoserie van het Muziekgebouw. Met dit seizoen acht belangwekkende pianisten. Rode draad zijn de gedurfde, zorgvuldig samengestelde programma’s. In avontuurlijke en vaak unieke recitals klinken hoogtepunten als alle Etudes van György Ligeti, miniaturen van György Kurtág, eigen werk van Fazil Say en de Tweede sonate van Carl Maria von Weber. vr 23 sep 2016 Boris Giltburg Etudes van Skrjabin, Liszt en Rachmaninov
za 11 feb 2017 Jean-Efflam Bavouzet De Franse slag van Beethoven
za 15 okt 2016 Pierre-Laurent Aimard Het verband tussen Kurtág, Schumann en Sweelinck
wo 1 mrt 2017 Ralph van Raat Alle etudes van Ligeti za 1 apr 2017 Abdel Rahman El Bacha 72 preludes van Bach, Chopin en Rachmaninov
vr 16 dec 2016 Fazil Say Improvisaties van Debussy en Say
wo 17 mei 2017 Paul Lewis Onmisbaar ijkpunt
za 14 jan 2017 Piotr Anderszewski Pianist van de nuance
21
VERWACHT
April
do 21 april / 20.15 uur
vr 29 april / 20.15 uur
za 16 april / 15.00 uur
Bang on a Can Steelhammer
De IJ-Salon De Kapel van Rothko
Asko|Schönberg + Neue Vocalsolisten Stuttgart Private View
vr 22 apr / 20.15 uur
zo 17 april
Kindermiddag
RIAS Kammerchor + Concerto Italiano Meerkorige Italiaanse barok
13.30 uur
zo 24 april / 11.00 uur / Kleine Zaal
Lichterlaaie (6+) Koperkwintet KWIVR
Susanne Kujala + Ere Lievonen 4 voeten, 4 handen
za 30 april / 20.15 uur
Nederlands Kamerkoor De Mis van Martin
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices
13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal
Hemelsblauw (2-4) Pantalone 14.30 uur / Bimhuis
Karsu (8+) Jazz en popliedjes met Nederlands-Turkse zangeres wo 20 april / 20.15 uur
Stéphane Degout + Alain Planès Ravel en Debussy
zo 24 april / 15.00 uur
Symfonieorkest van Conservatorium van Amsterdam De Nacht zo 24 april / 19.30 uur / Kleine Zaal
Versatile Sweet 20 Jonathan Fitoussi & Clemens Hourrière (live), Etienne Jaumet (live), Zombie Zombie (live), Young Marco
do 21 april / 12.30 uur
Lunchconcert i.s.m. Conservatorium van Amsterdam
do 28 april / 20.15 uur
Collegium Vocale Gent + Bl!ndman [sax] Salve-Salva
22
Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvicesapp kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX