za 14 mei 2016 serie strijkkwartetten grote zaal / 20.15 uur
Jerusalem Quartet Baanbrekende strijkkwartetten
PROGRAMMA
za 14 mei 2016 serie strijkkwartetten Grote Zaal / 20.15-22.10 uur DUUR: ca. 55 minuten voor de pauze ca. 25 minuten na de pauze
Jerusalem Quartet
voorprogramma
Alexander Pavlovsky viool Sergei Bresler viool Ori Kam altviool Kyril Zlotnikov cello
entreehal / 19.45-19.55 uur
Baanbrekende strijkkwartetten
Ebonit Saxofoonkwartet Simone Müller sopraansaxofoon Dineke Nauta altsaxofoon Johannes Pfeuffer tenorsaxofoon Paulina Kulesza baritonsaxofoon Antonín Dvo rák ˇ (1841-1904) Strijkkwartet nr. 12 in F op. 96 ‘Amerikaanse’ (1893) I. Allegro ma non troppo II. Lento
Ludwig van Beethoven (1770-1827) Strijkkwartet in Bes op. 18 nr. 6 (1800) I. Allegro con brio II. Adagio, ma non troppo III. Scherzo. Allegro IV. La Malinconia. Adagio-Allegretto quasi Allegro Béla Bartók (1881-1945) Strijkkwartet nr. 6 (1939) I. Mesto – Vivace II. Mesto – Marcia III. Mesto – Burletta IV. Mesto – Molto tranquillo PAUZE Antonín Dvo rák ˇ (1841-1904) Strijkkwartet nr. 12 in F op. 96 ‘Amerikaanse’ (1893) I. Allegro ma non troppo II. Lento III. Molto vivace IV. Finale: Vivace ma non troppo
toelichting
Voor veel componisten is het schrijven van een strijkkwartet de ultieme uitdaging. Het is een genre waarin je als componist als het ware met de billen bloot gaat. Vier strijkers, daar moet je het mee doen. Geen enkele tekortkoming of tijdelijk gebrek aan inspiratie kan verbloemd worden door schetterend koper en lawaaiig slagwerk. Hoe zijn componisten te werk gegaan bij het nemen van deze hindernis? Brahms heeft twintig kwartetmanuscripten in de kachel gegooid voordat hij er een durfde te laten uitgeven. Ook Beethoven heeft wel drie keer nagedacht voordat hij eraan begon. Hij bestudeerde grondig allerlei kwartetten van collega’s en liet zich ook uitgebreid adviseren. Pas toen hij dertig was durfde hij het aan. Hij publiceerde meteen een serie van zes die zo vernieuwend waren en zo populair dat Haydn acuut stopte met het schrijven ervan. Vandaag klinkt nummer zes uit die reeks, waarin we voorboden horen van zijn latere kwartetten. Ook Mozart bereikte pas grote hoogte in het genre nadat hij zich had laten inspireren en adviseren door zijn bevriende, veel oudere collega Haydn.
het duidelijk dat hij als kwartetcomponist nog een lange weg te gaan had. En die lange weg leidde uiteindelijk naar het vandaag te spelen ‘Amerikaanse’ kwartet, een hoogtepunt in zijn oeuvre. Hij schreef het, verteerd door heimwee, tijdens zijn verblijf in Amerika. Bartók componeerde zijn eerste kwartet op zijn achttiende. Het manuscript daarvan heeft hij waarschijnlijk als jeugdzonde vernietigd. En hij ging tot vlak voor zijn dood door met het componeren van kwartetten, getuige enkele schetsen voor een zevende. De zes die wij van hem kennen vormen een hoeksteen, niet alleen van zijn oeuvre, maar ook van de gehele kwartetliteratuur. Nummer zes, uit 1939, vandaag op de lessenaars, vertoont duidelijk de sporen van Bartóks angst voor nazi-Duitsland, die hem uiteindelijk dwong om te emigreren naar Amerika.
Zoals opvallend veel componisten, waaronder Beethoven en Mozart, speelde Dvo rák ˇ altviool. Kamermuziek lag hem na aan het hart en ook voor hem was het componeren van strijkkwartetten een groot goed. Hij begon eraan op zijn eenentwintigste. Maar hoor je zijn eerste poging – het stuk duurt ruim zeventig minuten – dan is 4
toelichting
Ludwig van Beethoven
de melancholie. Aanleiding daartoe had Beethoven te over, omdat hij, aan het begin van zijn carrière, dagelijks merkte hoe snel zijn gehoor achteruit ging. Dit deel is een voorbode van de sterk geconcentreerde uitingen van emotie in zijn late kwartetten. Erboven staat in het Italiaans Beethovens dringende verzoek aan de uitvoerenden om zeer voorzichtig met dit stuk om te springen.
Strijkkwartet op. 18 nr. 6
Voordat Beethoven begon met het schrijven van strijkkwartetten bereidde hij zich dus terdege voor. Hij bestudeerde diepgaand kwartetpartituren van Mozart en Haydn, waaronder diens Strijkkwartet op. 20 nr. 1 dat hij zo belangwekkend vond, dat hij het van a tot z overpende om een kijkje in Haydns keuken te nemen. Ook vroeg hij ervaren collega’s om raad.
Béla Bartók
Strijkkwartet nr. 6 Uiteindelijk besloot Beethoven om een reeks van zes kwartetten te publiceren. Met dat getal zes maakte hij een buiging richting zijn voorganger en leermeester Haydn, die zijn kwartetten ook vaak per zes publiceerde. En ook naar Mozart, die er zes opdroeg aan Haydn. De meest opvallende delen zijn het derde deel, Scherzo, en de Finale. In het Scherzo is het bijna onvoorstelbaar hoeveel tegendraadse accenten Beethoven heeft weten te stoppen binnen een gewone driekwartsmaat. Het is alsof je kijkt naar iemand die bezig is een tentje op te zetten en erin is gekropen. Op onverwachte plaatsen zie je dan onder het doek de vorm van een hand, hoofd of voet opduiken.
Zijn zesde strijkkwartet is de laatste compositie die Bartók schreef voordat hij met zijn vrouw naar Amerika vluchtte. Hij begon eraan in Zwitserland in augustus 1939. Maar hij moest het werken eraan onderbreken omdat hij hals over kop terug moest naar Boedapest vanwege het nietaanvalsverdrag tussen Duitsland en de Sovjet Unie. Het is niet moeilijk om in deze muziek de angst en het verdriet te horen die Bartók gevoeld moet hebben toen de beschaafde wereld om hem heen instortte en het duidelijk werd dat hij uit zijn geliefde Hongarije zou moeten vluchten. Het is niet voor niets dat alle delen worden aangeduid met ‘mesto’, Italiaans voor droevig.
De opgewekte finale wordt voorafgegaan door een soms bijna atonaal adagio, getiteld La Malinconia, 5
toelichting
Antonín Dvo rˇák
De altviool opent met het thema dat in alle delen voorkomt. Er volgt een snel deel. Elk deel dat volgt is langzamer dan het voorafgaande. Het tweede thema van het openingsdeel heeft dat typische ritme dat we vaak tegenkomen in de Hongaarse volksmuziek, waar Bartók zo dol op was. Lang-kort, kort-lang.
Strijkkwartet nr. 12 ‘Amerikaanse’ In 1891 kreeg Dvo rák ˇ een nogal dwingend telegram uit New York. Het was ondertekend door Jeanette M. Thurber, getrouwd met het Amerikaanse equivalent van Albert Heijn. Zij wist wel raad met de miljoenen van haar echtgenoot en had een conservatorium opgericht dat speciaal was bedoeld voor het promoten van Amerikaanse muziek.
In het strijkkwartet van Bartók klinkt het verdriet van zijn vlucht door
Revolutionair in die dagen was dat er bij de toelating niet werd gekeken naar huidskleur. Deze voortvarende dame wilde de in Europa gevierde Dvo rák ˇ als directeur van dat instituut en wist hem te verleiden met vijfentwintig maal het salaris dat hij verdiende aan het Praagse conservatorium, waar hij pas een half jaar werkzaam was. Eenmaal in New York werd hij verteerd door heimwee. Hij was helemaal geen stadsmens en had het erg druk als directeur. Ook moest hij bij allerlei gelegenheden komen opdraven als buitenlandse beroemdheid. Hij haatte het uitwisselen van beleefdheden op party’s, georganiseerd rond zijn persoon. Daarom ging hij gretig in op een uitnodiging om de zomer van 1893 door te brengen in Spilville, een dorpje waar driehonderd Tsjechische boeren woonden.
Er zit hier en daar wel wat humor in het kwartet, maar die is wel wrang en sardonisch. Bijvoorbeeld in het tweede deel. Daarin maakt hij de mars belachelijk. Ook al staat er boven het derde deel ‘Burletta’, het Italiaanse woord voor grapje, toch is de sfeer grimmig en cynisch. De twee violen laten kort na het begin dezelfde melodie horen maar met een kwarttoon ertussen, wat leidt tot schurende dissonanten. In de zeer emotionele finale krijgen we een terugblik naar de twee thema’s van het eerste deel, maar nu somber en minder levendig. Er heerst een sfeer van uitzichtloze berusting. De première van dit kwartet vond plaats in New York in 1941. 6
toelichting
Een echte enclave, waar de Tsjechische taal, cultuur en gewoonten angstvallig werden bewaakt.
En voordat hij de finale afsluit, kijkt hij nog even achterom naar de andere delen van dit kwartet, dat een publiekslieveling is geworden.
De bijnaam ‘Amerikaans’ is bedacht door mensen die negrospirituals meenden te horen in dit stuk. Anderen denken dat Dvo rák ˇ heeft gezocht naar overeenkomsten tussen Boheemse en Amerikaanse volksmuziek en die vervolgens heeft verwerkt. Dat dorpje, Spilville, ligt ‘in the middle of nowhere’ in de staat Iowa. Vaak stond hij om vier uur op en wandelde dan uren door het eenzame landschap. In deze omgeving, volgens Dvo rák ˇ zelf, met weinig mensen en veel leegte, kwam hij tot rust. En die rust zorgde meteen voor een golf van inspiratie. In drie dagen waren de schetsen voor het kwartet klaar. In het scherzo verwerkte hij de roep van een inheemse Amerikaanse vogel, de scarlet tanager. Het openingsdeel begint praktisch hetzelfde als Smetana’s kwartet Aus meinem Leben. Na een startschot van de cello mag de altviool, Dvo ráks eigen instrument, het zwierige thema ˇ spelen. Het langzame deel is een soort treurige aria voor viool en cello. De finale zit vol vrolijke, veerkrachtige ritmiek, onderbroken door een koraalmelodie die hij zelf tijdens de dienst had gespeeld op het orgel in de dorpskerk.
Tekst toelichting: Thijs Bonger
7
BIOGRAFIEËN COMPONISTEN Ludwig van Beethoven
Ludwig van Beethoven (1770-1827) was in Bonn aanvankelijk hofmusicus van de keurvorst en leerling van Christian Gottlob Neefe. In 1792 vestigde hij zich in Wenen, eerst als leerling van Haydn maar al snel als zelfstandig musicus.
Aanvankelijk werd Beethoven in Wenen vooral beroemd als pianist en fenomenaal improvisator. Hij verkeerde op gelijke voet met adellijke personen aan wie hij zijn werken opdroeg. Toen hij in 1808 overwoog om Wenen te verlaten, besloten zijn adellijke vrienden hem een jaarlijkse toelage toe te kennen, om hem zo in Wenen te kunnen houden. Al rond zijn vijfentwintigste kreeg hij gehoorproblemen die uiteindelijk uitmondden in vrijwel gehele doofheid. Niet alleen door zijn vele brieven, maar ook door de ‘Konversationshefte’ die de dove componist hielpen tijdens gevoerde gesprekken, weten we veel over zijn leven en denken. Door zijn tijdgenoot E.T.A. Hoffmann werd hij beschouwd als een van de eerste romantici: ‘Zijn muziek wekt dat oneindige verlangen op dat het wezen is van de romantiek.’ 8
Béla Bartók
Béla Bartók (1881-1945) werd geboren in het Hongaarse Nagyszentmiklós. Hij kreeg zijn eerste pianolessen van zijn moeder en in 1899 begon hij zijn studie compositie en piano aan de Muziekacademie van Boedapest. Bartók ontwikkelde zich in eerste instantie als begenadigd pianist en nam in 1907 de docentenpraktijk
biografieën
aan de Muziekacademie van zijn leraar István Thoman over. Als componist begon zijn ontwikkeling pas echt toen hij in 1905 componist Zoltán Kodály ontmoette. De twee gingen op ontdekking naar de ware Hongaarse volksmuziek, maakten er een omvangrijke etnomusicologische studie van en de muzikale taal van Bartók veranderde snel. Met de eenakter Hertog Blauwbaards Burcht en het ballet De Houten Prins vestigde hij zijn naam in Hongarije en de rest van Europa. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog emigreerde Bartók naar de Verenigde Staten. Daar schreef hij ondanks een zware tijd – zowel financieel als fysiek – belangwekkende werken als het Concert voor Orkest, zijn Derde pianoconcert en het Altvioolconcert. In september 1945 stierf hij aan een vorm van leukemie.
Antonín Dvo rˇák
De Tsjechische componist Antonín Dvo rák ˇ (1841-1904) brak met de slagerstraditie van zijn familie en ging muziek studeren aan de Praagse Orgelschool. Ook speelde hij viool en altviool en in die hoedanigheid trad hij toe tot het orkest van het Nationaal Theater Praag. Al snel concentreerde hij zich enkel op componeren en 9
lesgeven. Hij liet zich in eerste instantie beïnvloeden door Wagner en Brahms, maar ging zich meer en meer verdiepen in de Slavische volksmuziek. Dvo rák ˇ werd zo de stem van de Tsjechische nationale muziek. In 1892 kreeg hij de uitnodiging om directeur te worden van een conservatorium in New York, speciaal opgericht voor het promoten van Amerikaanse muziek. In die hoedanigheid wees hij vele Amerikaans studenten op het belang van de oorspronkelijke Amerikaanse volksmuziek. In 1901 werd hij directeur van het Praags Conservatorium.
biografieën
UITVOERENDEN Jerusalem Quartet Het Jerusalem Quartet werd opgericht binnen het kader van de ‘Young musicians’ Group of the Jerusalem Music Centre’ en de ‘AmericaIsrael Cultural Foundation’ in samenwerking met het Rubin Conservatorium van Jerusalem, waar het kwartet studeerde bij Avi Abramovitsj. Het kwartet vervolmaakte zich in masterclasses bij Isaac Stern, György Kurtág, Michael Tree, Henry Meyer en leden van het Amadeus Quartet. In 1996 won het Jerusalem Quartet de eerste prijs op de Jerusalem Academy Chamber Music Competition, waarna nog meerdere prijzen volgden, waaronder de eerste BorlettiBuitoni Trust Award in 2003, met daaraan verbonden
belangrijke concerten in Londen, Konzerthaus Wien en Het Concertgebouw. Het kwartet is in hun ruim twintigjarig bestaan een regelmatige en graag geziene gast op ‘s werelds grote podia. Het ensemble trad op in de Verenigde Staten in steden als New York, Chicago, Los Angeles, Cleveland en Washington. In Europa waren ze onder meer te horen in concertzalen als de Tonhalle in Zürich, de Herkulessaal in München, de Wigmore Hall in Londen en Salle Pleyel in Parijs. Het Jerusalem Quartet heeft een exclusief contract met het label harmonia mundi. Hun opnamen van de kwartetten van Haydn en van Schuberts Der Tod und das Mädchen kregen verschillende onderscheidingen zoals de Diapason d’Or, BBC Music Magazine Award en ECHO Klassik. Het kwartet werkte de afgelopen tijd samen met 10
uitzonderlijke musici als Martin Fröst, Steven Isserlis, Sharon Kam, Elisabeth Leonskaja en Alexander Melnikov. Ter gelegenheid van van hun twintigjarig bestaan presenteerde het kwartet bijzondere projecten, zoals de integrale uitvoering van de kwartetten van Béla Bartók en een Europese tournee met pianist Sir András Schiff.
foto: Felix Broede
biografieĂŤn
11
biografieĂŤn
Ebonit Saxofoonkwartet Het Ebonit Saxofoonkwartet is een jong, sprankelend ensemble opgericht in 2011 aan het Conservatorium van Amsterdam. De vier musici uit Polen, Nederland en Duitsland traden op in de belangrijkste concertzalen van Nederland en daarbuiten. Het Ebonit Kwartet ontving eerste prijzen in het Ottomani Concours in Den Bosch (2012) en het Who’s Next Kamermuziek Concours in Almere (2015), waar het ensemble ook de Brava Kijkersprijs kreeg uitgereikt. In seizoen 2016/2017 zal het kwartet door Nederland toeren als laureaat van het concours Dutch Classical Talent. Om het originele repertoire voor saxofoonkwartet te vergroten werkt het kwartet regelmatig samen met componisten
als Richard Whalley, Kevin Malone, Valentin Villard and Chris Chamoun. Het kwartet maakte een opname van de Sonate voor saxofoonkwartet van Chamoun, die te vinden is op zijn cd The greatest Hits (so far). De debuut-cd van Ebonit Saxofoonkwartet, The Last Words of Christ met muziek van Haydn, Webern, Sibelius en Sjostakovitsj, verscheen in februari 2016 op het label Challenge Classics. Sinds 2015 mogen de vier musici zichzelf officieel SELMER Artist noemen. 12
seizoen 2016-2017 serie strijkkwartetten De absolute top onder de strijkkwartetten in ĂŠĂŠn serie: het zeventigjarige Juilliard String Quartet, het veertigjarige Emerson String Quartet en de jongere topgeneratie waaronder het Artemis Quartett en Cuarteto Casals. De kwartetten spelen een boeiende mix van klassieke muziek en enerverend hedendaags. za 19 nov 2016 Signum Quartett Meesterproef van Mantovani za 17 dec 2016 St. Lawrence String Quartet Vader en zoon Adams za 21 jan 2017 Juilliard String Quartet Instituut onder de strijkkwartetten za 11 mrt 2017 Emerson String Quartet Machtig indrukwekkend kwartet za 15 apr 2017 Artemis Quartett Het romantische strijkkwartet za 13 mei 2017 Cuarteto Casals Lichtvoetige Brahms 13
VERWACHT
Mei zo 15 mei / 19.00 uur college + 20.15 uur concert
Weser Renaissance Benedicta es + college Ignatius van Loyola
zo 22 mei / 20.15 uur
Plaid + Southbank Gamelan Players Gamelantronics
do 19 mei / 20.15 uur
Uwe leipe mastdramnis Nieuw Amsterdams Peil + Gerrie de Vries vr 20 mei / 20.00-3.00 uur /
Underworld Metropole Orkest Bigband
Central Conservatory Junior Orchestra Beijing Butterfly lovers
Unieke jubileumwandeling Muziekgebouw met app Curvices
vr 27 mei / 19.30 uur / Muziekgebouw aan de Ring
Lucy (live concert) feat. Jon Jacobs & Ignazio Mortellaro za 28 mei / 20.15 uur
Nederlands Kamerkoor + Residentie Orkest Händels Israël in Egypte
Juni
za 21 mei / 21.00 uur
Ragazze Quartet Nocturne
The Corridor & The Cure Harrison Birtwistle + David Harsent + London Sinfonietta
do 26 mei / 20.15 uur
Kleine Zaal
Online Radio Festival Not Waving, Suzanne Kraft, BEA1991, Orpheu b2b Nosedrip, Lullabies for Insomniacs
www.hollandfestival.nl do 9 + vr 10 jun / 20.30 uur
wo 25 mei / 20.15 uur
wo 18 mei / 20.15 uur
Amsterdam Sinfonietta Chopin in Bohemen
Holland Festival 4 t/m 26 jun
wo 1 jun / 20.30 uur / Bimhuis
Calefax Duke Ellington De Suites
zo 22 mei / 11.00 uur / Kleine Zaal
Pimp My Organ 4Ever! Ere Lievonen, Fokker-orgel & Carrillo-piano 14
Speciaal voor ons 10-jarig bestaan maakte componiste Rosalie Hirs de poëzie- en klankinstallatie Curvices Amsterdam. Een unieke muzikale rondwandeling waarvoor u de gratis Curvices-app kunt downloaden via de App Store, Google Play of iTunes. De app schakelt in zodra u rondom het gebouw een van de wandelzones betreedt. Een cadeautje van de componist waarvan u het hele jubileumseizoen kunt profiteren! Meer info: muziekgebouw.nl/ festival/10jaar Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Muziekgebouw aan ‘t IJ / foto: Erik van Gurp
MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Piet Heinkade 1 / 1019 BR Postbus 1122 / 1000 BC Amsterdam Kaartverkoop T 020 788 2000 ma t/m za 12.00 -18.00 uur Kantoor T 020 788 2010 F 020 788 2020 E post@muziekgebouw.nl Zakelijke evenementen T 020 788 2023
Restaurant Zouthaven bevindt zich op de begane grond van het Muziekgebouw. Voor een heerlijke start van uw concertavond. Openingstijden en reserveren www.zouthaven.nl of T 020 788 2090 WORD VRIEND Steun het Muziekgebouw al vanaf € 75 per jaar. Lees meer op : muziekgebouw.nl/steunons
PARTNERS De activiteiten van het Muziekgebouw aan ’t IJ komen tot stand door steun van:
Gelieve te zorgen dat uw mobiele telefoon uit staat tijdens het concert. Camerabeeld- en geluidsopnamen alleen toegestaan met toestemming vooraf.
Mediapartner:
Pauzedrankje (indien inbegrepen) serveren wij op tafels bij de uitgang van de zaal.
Druk binnenwerk:
EARLY BIRD TICKETS Voor jongeren tot 30 jaar, bijna alle concerten € 10. Wees snel: hoe eerder, hoe meer kans. Lees meer op: www.muziekgebouw.nl/earlybirds
Reserveren en openingstijden restaurant Zouthaven: www.zouthaven.nl. Centraal Station (10-15 min lopen) is met tram 26 bereikbaar tot 00.00 uur. Taxicentrale Amsterdam: T 020 677 7777. De Piet Heinparkeergarage onder Muziekgebouw aan ’t IJ is 24 uur per dag open. Informatie + online kaarten bestellen www.muziekgebouw.nl. Ook voor onze nieuwsbrief.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX