Zo 18 sep 2016 Grote Zaal 15.00 - 17.00 uur
Serie Oude Muziek
Amsterdam Baroque Orchestra Favorieten van Bach
Programma Amsterdam Baroque Orchestra Favorieten van Bach Ton Koopman dirigent
2
Serie Oude Muziek Zo 18 sep 2016 Grote Zaal 15.00 - 17.00 uur ca. 50 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Programma
Johann Sebastian Bach (1685 - 1750) Orkestsuite nr. 3 in D groot, BWV 1068 (ca. 1729 - 1731) Ouverture Air Gavotte Gavotte Bourrée Gigue Sinfonia in D groot, BWV 1045 (ca. 1742 - 1746). Fragment uit een onbekende cantate. Brandenburgs concert nr. 4 in G groot, BWV 1049 (ca. 1720) Allegro Andante Presto PAUZE Brandenburgs concert nr. 3 in G groot, BWV 1048 (ca. 1711 - 1713) ? (zonder tempoaanduiding, waarschijnlijk Allegro) Adagio Allegro Sinfonia uit Cantate BWV 42 (1725) Orkestsuite nr. 4 in D groot, BWV 1069 (ca. 1717 - 1723) Ouverture Bourrée Bourrée Gavotte Menuet Menuet Réjouissance
3
Toelichting In mei 1723 arriveerde de 38-jarige Johann Sebastian Bach in Leipzig als gloednieuwe cantor van de Thomaskirche. De overgang van het rustige, landelijke Köthen naar de levendige handels- en universiteitsstad Leipzig moet enorm zijn geweest. In het vredige Köthen woonde Bach met zijn gezin in een huisje dicht bij het paleis van vorst Leopold waar hij zes jaar lang floreerde als hofmusicus. Het was misschien wel de gelukkigste tijd van zijn leven. Maar de baan die in Leipzig vacant was gekomen bood veel meer uitdaging. Daar kreeg hij als Thomascantor en stedelijk muziekdirecteur de verantwoordelijkheid voor de kerkmuziek in vier verschillende kerken, terwijl hij ook geacht werd de jongetjes van de Thomasschool te onderwijzen. Thuis was het een komen en gaan van baby’s: afgezien van de vier kinderen uit zijn eerste huwelijk werden er nog dertien geboren tijdens zijn tweede huwelijk. De meesten daarvan waren al gauw engeltjes geworden, maar de kinderen die de gevaarlijke peutertijd hadden overleefd, gaf hij thuis zelf muziekles. Collegium Musicum Bach moet de conditie hebben gehad van een grizzlybeer, de werkdrift van een bezetene en de natuurlijke discipline van een mier. Binnen twee jaar tijd schreef hij twee volledige cycli cantates voor het kerkelijk jaar: in totaal zou hij in Leipzig zo’n driehonderd cantates schrijven. Maar Bach had nog wel energie over en in 1729 nam hij de leiding op zich over het Collegium Musicum. Dit was een goed amateurorkest waarin ook professionals speelden, in 1701 door Bachs vriend Telemann opgericht. De amateurmusici waren meestal studenten aan de universiteit van Leipzig en het hoge niveau van het ensemble was waarschijnlijk 4
te vergelijken met die van ons NSO, het Nederlands Studenten Orkest. Wekelijks gaf het Collegium concerten in het koffiehuis van Gottfried Zimmermann, een sjieke gelegenheid met een echte concertzaal en een voorraad instrumenten die werden uitgeleend aan studenten die een eigen instrument niet konden betalen. Bach had er kennelijk plezier in want hij heeft het Collegium in totaal tien jaar geleid. Het gaf hem niet alleen de gelegenheid de uit Köthen meegebrachte werken te laten horen, maar ook om voor dit ensemble nieuwe wereldlijke muziek te componeren. Zo is Orkestsuite nr. 3 speciaal gecomponeerd voor het Collegium. In Köthen had hij de beschikking gehad over de hofkapel. Deze bestond uit zo’n zestien leden terwijl aan het Collegium in Leipzig gemiddeld vijftig musici meewerkten. Op het programma in Leipzig stonden naast zijn eigen werken ook werken van tijdgenoten op het programma, waaronder Antonio Vivaldi, Johann Friedrich Fasch, Nicola Porpora en Georg Friedrich Händel. Van de meer dan vijfhonderd concertprogramma’s die Bach verzorgde is weinig orkestmateriaal bewaard gebleven, zodat het repertoire niet precies te reconstrueren is. Zeker is wel dat het Collegium Bach ook in de gelegenheid stelde om zijn
Toelichting
privéleerlingen, waaronder zijn zonen, als solisten aan het publiek voor te stellen. Terwijl de zonen waarschijnlijk schitterden in Bachs klavecimbelconcerten, kregen de orkestleden in kleine solo’s de kans om zich te laten horen. In 1736 schreef Lorenz Christoph Mizler: ‘De orkestleden zijn voor het grootste deel studenten, en daaronder zijn altijd goede musici die vaak uitgroeien tot beroemde virtuozen.’ Orkestsuites nr. 3 en 4 Bachs Orkestsuites nr. 3 en 4 zijn beide overgeleverd in manuscripten uit de periode in Leipzig. Maar dat betekent niet dat beide werken ook in Leipzig zijn gecomponeerd. De Derde suite wél: die werd zeker voor het Collegium Musicum gecomponeerd. Maar de Vierde suite dateert uit een vroegere periode en werd voor het Collegium opnieuw uitgewerkt. Van de Derde suite bestaan zelfs partijen in het handschrift van Bach zelf, namelijk de eerste vioolpartij en de basso continuo. De overige partijen werden door zijn zoon Carl Philipp Emanuel en een leerling uitgeschreven. Een ideale samenwerking! Beide suites zijn geschoeid op Franse leest: na de feestelijke ouverture met inzet van trompetten en pauk volgen lichtere en contrasterende dansen elkaar op. Maar door het gewicht van de Duitse polyfonie is de muziek van Bach zwaarder geworden dan het lichtvoetige Franse voorbeeld. Bach gebruikte de benaming ‘ouverture’ voor de hele suite, waarschijnlijk omdat het openingsdeel de meest ambitieuze compositie was. Hierin ging Bach een
wedstrijd aan met zijn grote Franse voorbeeld, Lully, die aan het hof van Lodewijk XIV voorname ouvertures schreef bij zijn opera’s. Een gepunteerd ritme was het kenmerk van de inleiding, een sneller middendeel met solistische partijen volgde, waarna de inleiding in gevarieerde vorm terugkeerde. Dit voorbeeld volgde Bach op Bachiaanse wijze, waarbij hij zijn voorbeeld glansrijk wist te overtreffen, vooral in het contrapuntische middendeel. Wat hierop volgt, zijn een aantal ‘dansen’ die zo geraffineerd zijn geschreven dat het publiek in Leipzig geen enkele aanvechting zal hebben gevoeld om in beweging te komen. Brandenburgse concerten nr. 3 en 4 De Brandenburgse concerten nr. 3 en 4 zijn heel verschillend van klankkleur. Nr. 3 werd geschreven voor een strijkersbezetting, maar in nr. 4 komen daar de mild klinkende blokfluiten bij. Alle zes Brandenburgse concerten zijn voor een steeds andere bezetting geschreven. Contrast, daar ging het Bach om. In het langzame tweede deel van het Derde concert mag het klavecimbel een solistische improvisatie laten horen. In de partituur staan namelijk slechts twee afsluitende akkoorden genoteerd. Deze solo loopt vooruit op de indrukwekkende, door Bach volledig uitgeschreven klavecimbelsolo in het Vijfde Brandenburgse concert. De Brandenburgse Concerten zijn waarschijnlijk geschreven in de periode waarin Bach in Weimar werkte. In Köthen was hij daarna aanvankelijk heel gelukkig, maar toen prins Leopold von Anhalt Köthen trouwde met een amuzikale dame, 5
Toelichting
zag Bach de bui al hangen en begon plannen te maken om naar een baan elders te solliciteren. In 1721 stuurde hij het manuscript van de Brandenburgse concerten naar Berlijn waar Christian Ludwig, Markgraaf van Brandenburg, een rijk hof onderhield. Bach had hem ontmoet en het was hem opgevallen dat Christian Ludwig veel belangstelling had voor muziek. De door Bach geschreven opdracht met de stroperige en nederige strijkages is op te vatten als een open sollicitatie. Wat een geweldig geschenk was dit aan de Markgraaf! De driedelige werken naar Italiaans concerto-model vormen nog steeds een niet-aflatende bron van vreugde voor zowel ‘kenners’ als ‘liefhebbers’. Het manuscript is volledig bewaard gebleven en kan op aanvraag worden bekeken in de Staatsbibliotheek in Berlijn. Twee Sinfonia’s De twee Sinfonia’s zijn beide inleidende delen van cantates. BWV 1045 is als een los fragment overgeleverd. De bijbehorende cantate is niet bekend en waarschijnlijk verloren gegaan. Van deze sinfonia staat trouwens niet vast of Bach die zelf heeft geschreven. De Sinfonia BWV 42 is genomen uit cantate Am Abend aber desselbigen Sabbats. Het gaat hierin om de beroemde scène op Witte Zondag na Pasen toen twee discipelen van Jezus samenkwamen in Emmaus. We zouden verwachten dat deze ontmoeting in diepe verslagenheid plaatsvond, maar nee! Er gebeurde namelijk het wonder van de verschijning van Jezus zelf, opgestaan uit de dood (althans volgens de Bijbel). 6
In plaats van treurmuziek schreef Bach hier een uiterst blijmoedige stuk. De strijkersgroep en de blazersgroep worden tegen elkaar uitgespeeld en raken met elkaar verweven. Deze driedelige sinfonia (ABA-vorm) is waarschijnlijk al in Köthen gecomponeerd en geschreven in de stijl van het concerto grosso. Tekst toelichting: Katja Reichenfeld
Johann Sebastian Bach 7
Biografieën Componist Johann Sebastian Bach Johann Sebastian Bach (1685 - 1750) kwam uit een oud geslacht van cantors, organisten en stadsmuzikanten. Van zijn vader en zijn oom leerde hij viool en orgel spelen. Op negenjarige leeftijd verloor hij zijn beide ouders, waarna zijn oudste broer in Ohrdruf hem in huis nam en hem klavierles gaf. Het was in die periode dat Bach begon te componeren. Op zijn vijftiende verhuisde Bach naar een kostschool in Lüneburg. Daar maakte hij in het stadspaleis bij uitvoeringen van de hofkapel voor het eerst kennis met de Franse muziekstijl. Op zeventienjarige leeftijd sloeg hij zijn vleugels uit en kreeg een baan in Weimar, vervolgens in Arnstadt en Mühlhausen. In 1707 trouwde hij met zijn achternichtje Maria Barbara en samen gingen zij terug naar Weimar waar Bach kamermusicus 8
en hoforganist werd. Daar kwam hij in aanraking met de werken van Italiaanse componisten als Corelli en Vivaldi, en in Weimar componeerde hij onder andere het leeuwendeel van zijn orgelwerken. Hierna volgde van 1717 tot 1723 een gelukkige periode aan het calvinistische hof van Köthen waar de nadruk lag op wereldlijke muziek: kamermuziek en orkestmuziek. In 1721 overleed Bachs eerste vrouw, waarna hij snel hertrouwde met de jonge zangeres Anna Magdalena Wilcke. In 1722 solliciteerde hij naar de functie van Thomascantor en stedelijk muziekdirecteur in Leipzig, een stad die Bach de mogelijkheid bood om zich te ontplooien, en die een waarborg vormde voor de toekomst van zijn opgroeiende kinderen. Het merendeel van zijn religieuze composities zijn in Leipzig geschreven. Bach geldt nog steeds als een van de grootste componisten aller tijden. Zijn symbolische grafsteen in het koor van de Thomaskerk in Leipzig vermeldt alleen zijn naam, maar dan in omgekeerde letters gericht naar het
Oosten: als het ware alleen leesbaar voor God. Ongetwijfeld is hij daarboven Gods lieveling en wordt hij omringd door engeltjes. Maar toch kan God Bach niet helemaal voor zichzelf claimen: wanneer het toeval hem bijvoorbeeld niet in Leipzig maar in Hamburg had gebracht, wat ook bijna was gebeurd, dan zou hij ongetwijfeld een groot operacomponist zijn geworden.
Biografieën
Uitvoerenden Ton Koopman Dirigent Ton Koopman studeerde orgel, klavecimbel en muziekwetenschap in Amsterdam. Voor zijn spel ontving hij tweemaal de Prix d’Excellence. Als organist heeft Ton Koopman op de belangrijkste historische instrumenten van Europa gespeeld en als klavecinist en dirigent van het Amsterdam Baroque Orchestra & Choir is hij te gast geweest in nagenoeg alle belangrijke concertzalen en muziekfestivals ter wereld. Ton Koopman is een veelgevraagde gastdirigent en werkte samen met wereldberoemde orkesten als de Berliner Philharmoniker, New York Philharmonic, Koninklijk Concertgebouworkest, Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, Wiener Symphoniker, Boston Symphony en Cleveland Orchestra. Daarnaast publiceert Koopman regelmatig. Hij verzorgde
een nieuwe uitgave van alle zestien orgelconcerten van Georg Friedrich Händel voor Breitkopf & Härtel, en recentelijk Händels Messiah en Buxtehudes Das Jüngste Gericht voor Carus Verlag. Ton Koopman is voorzitter van het Internationale Buxtehude Gesellschaft.
Foto: Camile Schelstraete
9
Biografieën
Amsterdam Baroque Orchestra Het internationaal samengestelde Amsterdam Baroque Orchestra werd in 1979 door de toen 35-jarige Ton Koopman opgericht. Het is een projectorkest dat enkele malen per jaar samenkomt. Gespeeld wordt op kopieën van historische instrumenten en de aanwijzingen van Ton Koopman, organist, klavecinist en musicoloog, zijn normgevend voor de speelstijl. Het repertoire bestaat uit muziek uit de barok en de klassieke periode met de dood van Mozart in 1791 als uiterste grens. In 1992 werd het Amsterdam Baroque Choir opgericht, en toen kon een begin worden gemaakt met een megaproject: het uitvoeren en opnemen van alle cantates van Bach. Daarna werd bovendien het hele overgeleverde oeuvre van Buxtehude opgenomen, een project dat in 2014 werd afgerond. Samen met het koor werd het orkest onder leiding van Koopman vele malen onderscheiden 10
met belangrijke prijzen (onder andere Gramophone Award, Diapason d’Or, twee Edisons). Met de vele concerten in Europa, Amerika en Japan oogsten zij steevast groot succes.
Biografieën
Amsterdam Baroque Orchestra olv Ton Koopman Viool 1 Catherine Manson Joseph Tan John Wilson Meyer Anna Eunjung Ryu Rie Kimura
Cello Robert Smith Diederik van Dijk
Viool 2 David Rabinovich Marc Cooper Liesbeth Nijs Chiara Zanisi
Blokfluit Inês d’Avena Reine-Marie Verhagen
Altviool John Ma John Crockatt
Contrabas Michele Zeoli
Fagot Wouter Verschuren Trompet David Hendry James Ghigi Robert Vanryne Pauken Luuk Nagtegaal
Hobo Antoine Torunczyk Josep Domenech Nienke van der Meulen 11
Verwacht
Serie Nederlandse Bachvereniging
Nederlandse Bachvereniging De vier jaargetijden
Vr 7 okt 2016 Grote Zaal 20.15 - 22.00 uur
De vier jaargetijden van Vivaldi behoren tot de populairste en beste vioolconcerten uit de barok. Ontembare hits zijn het, net als Bachs Dubbelconcert en zijn Derde Brandenburgse concert. Bach was een bewonderaar van Vivaldi en borduurde voort op Vivaldi’s virtuoze stijl. Concertmeester Shunske Sato en violiste Emily Deans soleren. Programma: Johann Sebastian Bach Brandenburgs concert nr. 3 BWV 1048 / Dubbelconcert in d BWV 1043 / Antonio Vivaldi De vier jaargetijden
Antonio Vivaldi
12
Verwacht B’Rock + Vox Luminis Barokke rouw
Serie Oude Muziek Za 12 nov 2016 Grote Zaal 20.15 - 22.00 uur
In de barokperiode bestond in de muzikale uiting van rouw een enorme variatie. Zo wist de Fransman Jean Gilles zijn Requiem lichtvoetig te laten klinken, terwijl Engelsen als Dowland en Purcell juist heel melancholische stukken schreven. B’rock en Vox Luminis, die inmiddels tot de internationale top van de barokensembles behoren, laten de kracht en verscheidenheid van deze schitterende rouwmuziek vanavond perfect tot hun recht komen. Programma: John Dowland Lacrymae or seven tears / Henry Purcell Funeral Sentences / Jean Gilles Messe des Morts Jean Gilles
13
Verwacht
September di 20 sep / 20.30 uur Jesu / Sun Kil Moon The Rest Is Noise wo 21 sep / 20.15 uur Georg Nigl + Alexander Melnikov Rihm in het voetspoor van Schubert vr 23 sep / 20.15 uur Boris Giltburg Etudes van Skrjabin, Liszt en Rachmaninov za 24 sep / 15.00 uur De IJ-Salon Vroeg of laat?
Oktober za 1 okt / 20.00-8.00 uur Merlijn Twaalfhoven Resonance night zo 2 okt / 11.00 uur / Kleine Zaal Maarten Havinga In de geest van Huygens zo 2 okt / 15.00 uur Sabrina Starke Wat is het geheim van zingen? (8+) zo 2 okt / 20.15 uur Brodsky Quartet Concert en cd-presentatie integrale opname Sjostakovitsj do 6 okt / 12.30 uur Jacob Olie Trio Lunchconcert i.s.m. NMF
wo 28 sep / 20.15 uur Rosanne Philippens & friends I love Schubert
do 6 okt / 20.15 uur Nederlands Blazers Ensemble Stemmen uit het Oosten
do 29 sep / 20.15 uur Doelenkwartet Tussen stilte en materie
vr 7 okt / 20.15 uur Nederlandse Bachvereniging De vier jaargetijden
vr 30 sep / 20.15 uur Ju Percussion Slagwerksensatie uit Azië
za 8 okt / 20.15 uur Anoushka Shankar Land of Gold
14
zo 9 okt / 15.00 uur Nederlands Kamerkoor + Peter Phillips Nederlands Kamerkoor ontmoet Rob Wijnberg wo 12 okt / 20.15 uur Liza Ferschtman + André Morsch + Julius Drake Parijse sferen do 13 okt / 20.15 uur Asko|Schönberg, Stefanovich + Queyras Ode aan Kurtág vr 14 okt / 20.15 uur Amsterdam Sinfonietta Muzikale roots
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan onze oprichter Jan Wolff (1941 2012). Zie voor meer informatie http://www.muziekgebouw.nl/ muziekgebouw/Monument Jan Wolff
Geheimtips Bijzondere concerten
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15