Do 29 sep 2016 Grote Zaal 20.15 - 21.45 uur
Donderdag avondserie
DoelenKwartet Tussen stilte en materie
Programma
Donderdag avondserie Do 29 sep 2016 Grote Zaal 20.15 - 21.45 uur
DoelenKwartet Tussen stilte en materie DoelenKwartet Frank de Groot viool Maartje Kraan viool Karin Dolma altviool Hans Woudenberg cello
Hans Woudenberg, cellist DoelenKwartet ‘Four is one van Andries van Rossem is niet zo heel vaak uitgevoerd. Wij hebben daar stukken bij gekozen waar we een band mee hebben.’
2
ca. 45 minuten voor de pauze ca. 25 minuten na de pauze
Inleiding Foyerdeck 1 19.15 - 19.45 uur Door Michel Khalifa
Programma
Anton Webern (1883-1945) Fünf Sätze op. 5 (1909) Heftig bewegt Sehr langsam Sehr bewegt Sehr langsam In zarter Bewegung John Cage (1912-1992) Delen uit Apartment House 1776 (1976, bew. Irvine Arditti 1999-2000) I - II - III - XIV - XVIII - XXVI - XXVII -XXX -XXXIX - XL – XLI Andries van Rossem (1957) Four is one (1996) PAUZE Helmut Lachenmann (1935) Strijkkwartet nr. 1 ‘Gran Torso’ (1972)
3
Toelichting De aanleiding voor het programma Tussen stilte en materie was een verzoek van Musis in Arnhem aan het DoelenKwartet om Four is one uit te voeren van Andries van Rossum, dit seizoen composer-in-residence van de Arnhemse concertzaal. Van Rossem schreef dit werk voor het gerenommeerde Kronos Quartet. Het DoelenKwartet groepeerde rond Four is one drie composities die onderling sterk contrasteren, maar een bijzondere omgang met materiaal gemeen hebben. Cellist Hans Woudenberg van het kwartet: ‘Het stuk van Andries van Rossem doet denken aan Morton Feldman. De muziek – waarin ritmische verschuivingen plaatsvinden – wordt gedragen door enkele tonen. Het is in 1996 geschreven en niet zo vaak uitgevoerd. Wij hebben daar stukken bij gekozen waar we een band mee hebben.
van uitzonderlijke speeltechnieken. Als je een stuk van hem speelt, moet je helemaal vanaf nul beginnen. Hij is heel precies in zijn notatie. Hij geeft aan waar je moet strijken en met wat voor beweging. Het is een eigen taal, waar hij een eigen alfabet voor ontwikkeld heeft.’
Anton Webern, een vertegenwoordiger van de Tweede Weense School, was aan het begin van de twintigste eeuw gericht op het loslaten van oude stramienen. Je hoort hoe hij in zijn Fünf Sätze vanuit de stilte het hooggebergte opzoekt, letterlijk. In de muziek klimt hij tot ijle hoogten, maar hij blijft expressief. Bij John Cage daarentegen speelt expressie geen rol van betekenis. Het verstilde Apartment House 1776 is gebaseerd op muziek van Amerikaanse componisten uit de tijd van de Onafhankelijkheidsoorlog. Het zijn korte stukjes die Cage als het ware ontstoffelijkt heeft door er noten uit weg te laten. Op die manier haalde hij muziek van twee eeuwen oud naar zijn eigen tijd.’ Het eerste strijkkwartet van Helmut Lachenmann vertegenwoordigt de materie in het programma, aldus Woudenberg. ‘Het is door en door stoffelijk’, zegt hij. ‘Hout op hout. Hij haalt alles uit de instrumenten door middel
Anton Webern
4
Fünf Sätze op. 5 Webern componeerde dit werk voor strijkkwartet vroeg in zijn carrière, op 26-jarige leeftijd. Hij studeerde toen vijf jaar bij Arnold Schönberg. Ook toen al getuigde zijn werk van een uiterste beknoptheid. De vijf delen komen in tien minuten voorbij; het middelste deel Sehr bewegt duurt net aan veertig seconden. Maar die tijd is voldoende voor grote uitdrukkingskracht en puntige wendingen, als een uiterst nauwkerige pentekening. De muziek beroert, ontroert, danst en is speels. Webern heeft de tonaliteit achter zich gelaten, voelt zich vrij in zijn omgang met maatsoorten. De Fünf Sätze getuigen van het plezier dat hij beleeft aan het feit dat hij die banden verbroken heeft.
Toelichting
Hoe kort de delen ook mogen zijn, Webern haalt een veelheid van speeltechnieken van stal: pizzicato (tokkelen), con sordino (met demper), sul ponticello (op de kam strijken), col legno (bespelen met het hout van de strijkstok). In het laatste deel laat hij de instrumenten zuchten, fluisteren en zacht fluiten. Ze balanceren op de rand van de stilte. Opvallend is dat hij deze compositie niet betitelt als strijkkwartet. Hij breekt ook los van de traditie die Joseph Haydn heeft gevestigd. Webern mag dan met zijn muziek aan de basis hebben gestaan van muzikale ontwikkelingen in de twintigste eeuw, qua gevoelslading doet dit werk niet onder voor composities uit de romantiek.
John Cage Delen uit Apartment House 1776 Cage schreef Apartment House 1776 ter gelegenheid van de Bicentennial in 1976, de tweehonderdste verjaardag van de Onafhankelijkheidsverklaring van de Verenigde Staten. De latere president Thomas Jefferson schreef de oerversie van de tekst, waarin hij stelde dat alle mensen gelijk zijn, en recht hebben op leven, vrijheid en het verwezenlijken van geluk. Apartment House 1776 is een overkoepelende compositie die, zoals de volledige titel aangeeft, bestaat uit 44 Harmonies, 14 Tunes, 4 Marches and 2 Imitations. Cage gebruikte voor de 44 Harmonies muziek
van Amerikaanse componisten die in 1776 actief waren, merendeels religieuze gezangen. Hij bewerkte deze door er, middels toevalsoperaties, tonen uit weg te laten. Ook in bewerkte staat is het bespiegelende karakter van de muziek intact gebleven. De 14 Tunes zijn liederen uit de tradities van de bevolkingsgroepen die rond 1776 in Amerika woonden (protestantse Europeanen, de oorspronkelijke bewoners, sefardische joden en Afro-Amerikanen). Tijdens de uitvoering kiezen de vertegenwoordigers van die bevolkingsgroepen welke liederen ze zingen. Bij de wereldpremière werd dit stuk uitgevoerd naast het orkestwerk Renga. Irvine Arditti arrangeerde de 44 Harmonies, oorspronkelijk voor toetsinstrumenten, voor het Arditti Quartet waarvan hij de eerste violist is. Het DoelenKwartet speelt een selectie van elf delen van deze bewerking.
Andries van Rossem Four is one ‘Ik wilde in Four is one met de meest eenvoudige middelen muziek maken’, zegt Andries van Rossem, die dit strijkkwartet in 1996 schreef voor het wereldberoemde Kronos Quartet. ‘Het strijkkwartet is in zekere zin een overblijfsel van het ‘consort’, een ensemble van verwante instrumenten uit de renaissance. Toen Joseph Haydn als eerste voor deze bezetting schreef, gebruikte hij 5
Toelichting
de klankverwantschap om de afzonderlijke instrumenten in fuga’s onafhankelijke stemmen te geven. Ik heb het meer in deze tijd geplaatst door te zoeken naar de verschillen. Het zijn juist de verschillen die de muziek boeiend maken.
Van Rossem: ‘Juist de verschillen tussen de strijkers maken de muziek boeiend.’ Net voor Four is one had ik een serie werken geschreven waarin ik de expressie niet door melodie, door toonbewegingen, wilde uitdrukken maar door andere elementen. In Strings & harpsichord, dat ik voor Amsterdam Sinfonietta schreef, legde ik de harmonische beweging stil, en liet ik de instrumenten één akkoord spelen. Four is one is daar in zekere zin een opvolger van. Het gaat uit van het idee dat een strijkkwartet uit vier stemmen bestaat. Met een enkele toon als basis wilde ik de kleurverschillen tussen de instrumenten onderzoeken en benadrukken. Het is een conversatie tussen vier mensen, die één geluid proberen te creëren door hun intonatie en hun aanzetten op elkaar af te stemmen. Gaandeweg wordt de muziek steeds dissonanter. Ik sta er nog steeds van te kijken hoezeer de spanning stijgt in de loop van de uitvoering.’ 6
Helmut Lachenmann Strijkkwartet nr. 1 ‘Gran Torso’ Van de drie strijkkwartetten die Helmut Lachenmann tot nu toe geschreven heeft, is zijn eerste het meest radicaal. De componist staat bekend om zijn geconcentreerde omgang met de verste uithoeken van de klanken die instrumenten kunnen voortbrengen. Lachenmann vraagt van de musici grote concentratie om zijn partituren nauwgezet uit te voeren. Van luisteraars vraagt hij een open geest, en een bereidheid om hun ideeën opzij te zetten over hoe muziek zou moeten klinken. Dat is in Gran Torso niet anders. Hij laat de strijkers raspende, tikkende, krassende en gazen glissandi (glijdende tonen) spelen. Het is muziek die haaks lijkt te staan op de verfijning die doorgaans geassocieerd wordt met het strijkkwartetgenre. Hoewel de muziek van tijd tot tijd bars en scherp aan kan doen, is deze compositie grotendeels uiterst delicaat in de manier waarop Lachenmann langs de grenzen van de stilte zwerft. Soms brengt het kwartet niet meer dan een miniem suizen voort, een fluisteren van haar op hout, van hout op hout. Daar tussendoor springen spaarzame tonen op, wanneer de strijkstokken omzichtig dansen en stuiteren op de snaren. Steeds blijft Lachenmann oog houden voor het kleinste detail, zoals een enkele snaar die aan het einde van het stuk geplukt
Toelichting
wordt – één toon, die overgaat in een zachte boventoon. Het is muziek die balanceert op het randje van wat hoorbaar is, daardoor grote diepte suggereert én bereikt. Tekst toelichting: René van Peer
Anton Webern - Fünf Sätze für Streichquartett. De eerste twee pagina’s van de gedrukte versie met aantekeningen in het handschrift van de componist. Het betreft aanvullingen en wijzigingen ter voorbereiding op de eerste versie voor strijkorkest (1928). Collectie Paul Sacher Stiftung.
7
Biografieën Componisten Anton Webern
Tijdens zijn studie compositie aan de universiteit van Wenen ging Anton Webern (1883 - 1945) in 1904 in de leer bij Arnold Schönberg. Met zijn leraar en medestudent Alban Berg ging hij op zoek naar nieuwe grondslagen voor muzikale uitdrukking. Ze vonden die in het verlaten van de tonaliteit als basis voor composities, en bepaalden daarmee belangrijke ontwikkelingen 8
in de compositietechnieken van de twintigste eeuw, zoals de twaalftoonstechniek en het serialisme. Webern onderscheidde zich van zijn geestverwanten in de zogeheten Tweede Weense School door de uiterste beknoptheid van zijn muziek. Van hem werd gezegd dat hij in twee minuten meer te vertellen heeft dan de meeste andere componisten in tien minuten. In de nasleep van de Tweede Wereldoorlog werd hij in de buurt van Salzburg per abuis doodgeschoten door een soldaat van de Amerikaanse bezettingsmacht.
geprepareerde piano, het gebruik van toeval in het schrijven van muziek door middel van orakels als de I-Ching. Een van zijn beproefde werkwijzen was ‘indeterminacy’, waarbij hij aan musici de keuze liet hoe ze een stuk uitvoeren.
John Cage John Cage (1912 - 1992) geldt als een van de grootste pioniers in de muziek van de twintigste eeuw. Hij studeerde onder meer bij Henry Cowell en Arnold Schönberg, beiden eveneens belangrijke vernieuwers. Cage omschreef zichzelf vaak als een uitvinder. Hij introduceerde de
Foto: Steven A. Gunther
Hij werkte intensief samen met zijn levenspartner, choreograaf Merce Cunningham. Behalve componist was Cage ook dichter, schrijver, beeldend kunstenaar en denker. Bovendien was hij een groot kenner van paddestoelen. Zijn meest controversiële werk 4’33” (voor elk mogelijk
Biografieën
instrument) bestaat uit drie delen stilte. De geluiden die tijdens de uitvoering hoorbaar zijn, worden onderdeel van de compositie.
Andries van Rossem
door verscheidene Nederlandse orkesten, waaronder het Metropole Orkest en het Radio Kamerorkest. Daarnaast heeft hij muziek geschreven in opdracht van ensembles in binnen- en buitenland, zoals Amsterdam Sinfonietta, het Nederlands Blazers Ensemble en het Kronos Quartet. Van Rossem componeert voor het Arnhemse muziektheatergezelschap De Plaats. Dit seizoen is hij huiscomponist van concertzaal Musis in Arnhem.
bandcomposities maakte met opnamen van geluiden om hem heen. Anderzijds is zijn muziek stevig verankerd in de klankmogelijkheden van akoestische instrumenten.
Helmut Lachenmann
Andries van Rossem (1957) studeerde orgel aan het conservatorium in Arnhem en compositie in Rotterdam bij Klaas de Vries en PeterJan Wagemans.
De Duitse componist Helmut Lachenmann (1935) ziet zijn muziek als akoestische ‘musique concrète’, een Franse muziekstroming waarbij gebruik wordt gemaakt van alledaagse geluiden die met behulp van elektronica worden verwerkt tot composities en geluidscollages.
Van Rossem kreeg in 1990 een beurs om lessen te nemen bij Franco Donatoni. Zijn muziek is uitgevoerd
Lachenmann is in zijn werk enerzijds geïnspireerd door het pionierswerk van mensen als Pierre Schaeffer, die
Foto: Mieke Gresnigt
Voor zijn muziek heeft hij een aparte notatie ontwikkeld. Hij is uiterst precies in de klanken die hij musici wil laten produceren. Dat zijn niet alleen ruis- en tikgeluiden. Hij verwerkt net zo goed melodische geluiden in zijn composities. Maar altijd vraagt hij van uitvoerder en luisteraar een bijzondere concentratie. Een van zijn grootste werken is een opera van twee uur, Das Mädchen mit den Schwefelhölzern. 9
BiografieĂŤn
Uitvoerenden DoelenKwartet Het DoelenKwartet is een van de belangrijkste strijkkwartetten op het gebied van de hedendaagse klassieke muziek. Het repertoire omvat rond de tweehonderdvijftig voornamelijk eigentijdse werken en composities uit de vroeg-twintigste eeuw. De vele ontmoetingen die het DoelenKwartet met vooraanstaande componisten mocht hebben, zijn voor het kwartet een leidraad geweest bij het vormen van een onmiskenbaar eigen signatuur: Steve Reich, Henri Dutilleux, Kevin Volans, John Adams, Wolfgang Rihm, Hans Abrahamsen, Willem Jeths, Peter-Jan Wagemans, om er enkelen van te noemen. Eveneens zet het DoelenKwartet zich in voor een jongere generatie componisten uit binnen- en buitenland, zoals bijvoorbeeld jaarlijks te horen is tijdens het 10
Gaudeamus Festival. Als huiskwartet van de Doelen programmeert het DoelenKwartet jaarlijks een serie concerten die grote populariteit bij het publiek geniet. Met het Rotterdam Philharmonisch Orkest gaf het DoelenKwartet onder leiding van Reinbert de Leeuw in oktober 2015 een exemplarische uitvoering van Absolute Jest van John Adams. De bij CybeleRecords uitgebrachte cd’s werden alle onderscheiden met diverse prijzen, waaronder tweemaal de Echo Klassik Preis, de Leopold Preis, de Editors Choice van The Grammophone en nominaties voor de Deutsche Schallplattenpreis 2009 en 2010. www.doelenkwartet.nl
BiografieĂŤn
Foto: Louis Haagman
11
Donderdag avondserie
Verwacht
do 6 okt 2016 Grote Zaal 20.15 - 21.45 uur
Nederlands Blazers Ensemble Stemmen uit het Oosten Kan iemand die zijn land ontvlucht ook zijn verhalen inpakken en meenemen? De kritische liederen van IraniĂŤr Mohsen Namjoo, de Bob Dylan van Iran, riepen in zijn vaderland zoveel weerstand op dat hij moest vluchten. Deze avond brengt ook verteller Sahand Sahebdivani verhalen tot leven. Toen Sahebdivani drie jaar was, vertrokken zijn ouders als politiek vluchteling uit Iran naar Nederland. Hij vertelt de verhalen van zijn ouders. Het Nederlands Blazers Ensemble maakt samen met deze twee bijzondere solisten een voorstelling over hoop op een nieuwe wereld. Programma: Liederen en verhalen uit Iran
12
Nederlands Blazers Ensemble Foto: Simon van Boxtel
Serie Piano
Verwacht
Za 15 okt 2016 Grote Zaal 20.15 - 22.00 uur
Pierre-Laurent Aimard Het verband tussen Kurtág, Schumann en Sweelinck Voor de Franse meesterpianist PierreLaurent Aimard is er een duidelijk verband tussen de componisten György Kurtág, Robert Schumann en zelfs Jan Pieterszoon Sweelinck: allen gebruikten het klavier als notitie- of zelfs dagboek. Aan hun toetsinstrument noteerden ze persoonlijke gedachten en poëtische ingevingen in de muzikale taal die bij de tijd pasten. Aimard brengt hun diepzinnige muziek samen en laat de mens achter de noten horen.
Pierre-Laurent Aimard Foto: Felix Broede
Programma: Jan Pieterszoon Sweelinck Fantasia à 4: Echo SwWv 260 / Fantasia Crommatica / Robert Schumann delen uit Bunte Blätter / György Kurtág delen uit Játékok en andere recente werken
13
Verwacht
do 6 okt / 20.15 uur Nederlands Blazers Ensemble Stemmen uit het Oosten
zo 16 okt / 13.30 uur Marieke Koopman, Jonas Furrer + Ton Koopman Caecilia (5+)
September
vr 7 okt / 20.15 uur Nederlandse Bachvereniging De vier jaargetijden
zo 16 okt / 13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal Jeroen Schipper + Henrik Holm Chocokrokodil (2-4)
vr 30 sep / 20.15 uur Ju Percussion Slagwerksensatie uit Azië
Oktober za 1 okt / 20.00-8.00 uur Merlijn Twaalfhoven Resonance night zo 2 okt / 11.00 uur / Kleine Zaal Maarten Havinga In de geest van Huygens zo 2 okt / 15.00 uur Sabrina Starke Wat is het geheim van zingen? (8+) zo 2 okt / 20.15 uur Brodsky Quartet Concert en cd-presentatie integrale opname Sjostakovitsj do 6 okt / 12.30 uur Jacob Olie Trio Lunchconcert i.s.m. NMF 14
za 8 okt / 20.15 uur Anoushka Shankar Land of Gold zo 9 okt / 15.00 uur Nederlands Kamerkoor + Peter Phillips Nederlands Kamerkoor ontmoet Rob Wijnberg wo 12 okt / 20.15 uur Liza Ferschtman + André Morsch + Julius Drake Parijse sferen do 13 okt / 20.15 uur Asko|Schönberg, Stefanovich + Queyras Ode aan Kurtág vr 14 okt / 20.15 uur Amsterdam Sinfonietta Muzikale roots za 15 okt / 20.15 uur Pierre-Laurent Aimard Het verband tussen Kurtág, Schumann en Sweelinck
zo 16 okt / 20.15 uur António Zambujo
Cello Biënnale Amsterdam do 20 t/m za 29 okt
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/huil van de wolff Geheimtips Bijzondere concerten
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15