Za 19 nov nov 2016 Grote Zaal 20.15 uur
Serie Strijkkwartetten
Signum Quartett Meesterproef van Mantovani
Programma
Serie Strijkkwartetten Za 19 nov 2016 Grote Zaal 20.15 - 22.05 uur
Signum Quartett Meesterproef van Mantovani Florian Donderer viool Annette Walther viool Xandi van Dijk altviool Thomas Schmitz cello
ca. 45 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de pauze
VOORPROGRAMMA Entreehal 19.45 - 20.00 uur Leden van het Cypresses Strijkkwartet Emma Roijackers viool Martin Moriarty altviool Amke Te Wies cello Johann Sebastian Bach (1785 - 1850) Driestemmige Sinfonia’s
Altviolist Xandi van Dijk over het Derde strijkkwartet van Mantovani: ‘De spanning en de opwinding zijn bijna tastbaar.’
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Heel erg bedankt.
2
Programma
John Dowland (1563 - 1626) Lachrimae or Seven Teares (1604) ·· Lachrimae antiquae ·· Lachrimae antiquae novae Péter Louis van Dijk (1953) Iinyembezi (2000) Bruno Mantovani (1974) Strijkkwartet nr. 3 (2015; Nederlandse première)* PAUZE Franz Schubert (1797 - 1828) Strijkkwartet nr. 15 in G op. 161 D 887 (1828) ·· Allegro molto moderato ·· Andante un poco moto ·· Scherzo. Allegro vivace – Trio. Allegretto ·· Allegro assai
* Geschreven in opdracht van Wigmore Hall, Konzerthaus Wien, Holzhausenschloesschen Frankfurt, Muziekgebouw aan ´t IJ en Philharmonie Luxemburg
3
Toelichting De werken van uiteenlopende componisten als John Dowland, Franz Schubert, Péter Louis van Dijk en Bruno Mantovani lijken op zichzelf te staan. Toch worden de vier composities bijeen gehouden door diverse rode draden. De eerste en belangrijkste is misschien wel de compositietechniek waarbij gevarieerd wordt op een motief, een kiemcel. Alle vier de componisten bouwen hun werk op vanuit minimale bouwstenen. Zo is Dowlands complete Lachrimae or Seven Teares in feite gebouwd op een motief van vier dalende noten. Datzelfde motief komt terug in Van Dijks imponerende iinyembezi dat gebaseerd is op Dowlands Flow my Tears, het beroemde luitlied dat Dowland maakte van zijn Lachrimae Pavan. De strijkkwartetten van Mantovani en Schubert hebben vooral een speeltechniek gemeen. Net als Mantovani maakt Schubert uitgebreid gebruik van de tremolotechniek, de razendsnelle herhaling van een enkele toon zodat de suggestie van een lang aangehouden noot wordt gewekt. Waar het bij Schubert vooral een begeleidingspatroon is waarboven de hoofdmelodie zingt, vormt het tremolo in het strijkkwartet van Mantovani – dat vandaag zijn Nederlandse première beleeft – een op zichzelf staande klankkleur.
John Dowland Lachrimae or Seven Teares De luitenist en componist John Dowland groeide in de late zestiende en vroege zeventiende eeuw uit tot de koning van de 4
Engelse lute song, het lied voor solostem met luitbegeleiding. Vooral het melancholische Flow my tears met dalende viertonige ‘tranen’-motief was een lied dat overal werd uitgevoerd en voor veel componisten een bron van inspiratie was. Tot op de dag van vandaag zelfs: het strijkkwartet van Van Dijk is er op gebaseerd en Benjamin Britten schreef in de vorige eeuw niet alleen een Lachrymae voor altviool waarin hij verwijst naar het lied, maar ook een variatiecyclus, de Nocturnal voor gitaar. De vier dalende noten – A, G, F, E – waarmee het lied begint vormen een kenmerkend motief waarop men in Engeland improviseerde. Flow my tears is gebaseerd op de Lachrimae pavan uit 1596 van Dowland. Deze Lachrimae kreeg later de titel Lachrimae antiquae en werd het eerste deel van Lachrimae or Seven Teares, de beroemdste collectie werken voor een ensemble van Dowland, gepubliceerd in 1604. De collectie bestaat uit een set van zeven instrumentale pavanes – een van de meest populaire hofdansen in de renaissance – en diverse andere dansen. De verzameling werd opgedragen aan de koning van Denemarken aan wiens hof Dowland in die tijd als luitenist werkzaam was. Lachrimae or Seven Teares groeide al snel uit tot de meest gespeelde en meest gekopieerde instrumentale cyclus. Vandaag klinken de eerste twee Lachrimae in een bewerking voor
Toelichting
strijkkwartet als stemmige en motivische opmaat voor het verdere programma.
Péter Louis van Dijk iinyembezi De in Rotterdam geboren Péter Louis van Dijk, de vader van altviolist Xandi van Dijk van het Signum Quartett, emigreerde op jonge leeftijd naar Zuid-Afrika en is als componist en docent een belangrijke schakel en motor achter de klassieke muziekscene. Zijn werk wordt in Zuid-Afrika veel uitgevoerd en geldt door de combinatie van moderne technieken en invloeden van de volksmuziek als een schoolvoorbeeld van hedendaagse Zuid-Afrikaanse muziek. Zijn indringende strijkkwartet iinyembezi, geschreven in 2000, ontleent zijn titel aan de Zuid-Afrikaanse Xhosataal. Het betekent ‘tranen’, een verwijzing naar de Lachrimae van John Dowland. Logisch, want het even elegische als furieuze werk is gebaseerd op de Lachrimae antiqua, de bron van Flow my Teares van John Dowland. Iinyembezi is een grootse omgekeerde variatievorm. In plaats van eerst het thema te laten horen, begint Van Dijk direct met variaties op losse motieven uit het thema. Pas tegen het einde van het werk verschijnt de bronmelodie in min of meer volledige vorm. Het belangrijkste motief uit het thema en in het werk van Van Dijk is de
dalende kwart die aan het begin voor het eerst in de cello verschijnt. Gaandeweg voegt Van Dijk meer elementen toe waarbij de klank van het geheel steeds verandert, van dissonant en furieus naar lyrisch en elegisch. De speeltechnieken variëren van bruuske tremoli en pizzicati via percussieve technieken tot meeslepend meerstemmige passages. De dansante percussieve passage is de meest duidelijke verwijzing naar de Afrikaanse volksmuziek met percussie op de klankkast van de cello en de altviool en pizzicato-patronen die de klank van de mbira (de Afrikaanse duimpiano) in herinnering brengen. Van Dijk droeg het werk op aan zijn zoon Xandi en de andere leden van het toenmalige Strijkkwartet van de Universiteit van Kaapstad. Zij brachten het werk in augustus 2000 in première tijdens het Grachtenfestival in Amsterdam.
Bruno Mantovani Strijkkwartet nr. 3 De ster van de Franse componist Bruno Mantovani is de laatste jaren snel gestegen. Vooral sinds hij door wijlen Pierre Boulez en diens IRCAM (Institut de Recherche et Coordination Acoustique/Musique) omarmd werd als een van de belangrijkste componisten van zijn generatie ging het hard Mantovani kreeg belangwekkende opdrachten uit de hele wereld en werd een van de meest gespeelde nog levende Franse componisten. Zijn werk kenmerkt 5
Toelichting
zich door een mengsel van invloeden waarbij de naoorlogse hedendaagse muziek hand in hand gaat met invloeden uit de jazz en de popmuziek. In zijn laatste werken laat de vooral intuïtief werkende Mantovani, ongetwijfeld beïnvloed door zijn werk aan het IRCAM, een andere kant horen. Hierbij zijn de vrolijke verwijzingen meer op de achtergrond geraakt en voert de pure klank van het toonmateriaal de boventoon. Ook zijn Derde Strijkkwartet begint welhaast als een werk van een van de Franse spectralisten, de componisten die vooral werken met complexe boventoonreeksen en uit zijn op indrukwekkende en zeer complexe klanksculpturen. ‘Net zoals mijn eerdere werken in dit genre is mijn Derde strijkkwartet nauwelijks polyfoon te noemen’, schrijft de componist over zijn werk. ‘Het is veel meer een poging om tot een ‘zuivere’, ‘gereinigde’ taal te komen zoals ik al eerder geprobeerd heb in andere recente werken (bijvoorbeeld Tourbillons voor twee piano’s). Het lijkt of de muzikale ideeën in dit kwartet plotseling opduiken, maar geleidelijk vormt zich een consequente logica. Het woord ‘onvoorwaardelijk’ beschrijft dit het beste: onvoorwaardelijk in de zoektocht naar een klankdichtheid (in het begin van het stuk), met betrekking tot het ritmische ontwerp (in een middendeel) en in de muzikale flow (daar waar de vier instrumenten elkaar met trillers overlappen). Gedurende de onontkoombare voortgang van het werk klinken twee voornamelijk door de altviool en de cello gespeelde cadensen die de naar voortdurende beklemming neigende sfeer doorbreken.’ 6
Altviolist Xandi van Dijk beschrijft het werk als volgt: ‘Mantovani ontwikkelt motieven uit de ene sectie verder in de volgende. Dat geeft houvast. Herkenbaar zijn ook de passages met arpeggio’s waarin we de strijkstok op de snaren laten stuiteren. Bovendien heeft het stuk een bijna tastbare opwinding en spanning.’
Franz Schubert Strijkkwartet nr. 15 Franz Schubert schreef in zijn korte leven maar liefst vijftien strijkkwartetten. De meeste daarvan bleven onuitgevoerd, of klonken slechts tijdens de veelbeschreven Schubertiades waarbij Schubert onder vrienden was. Alleen zijn Strijkkwartet nr. 13 ‘Rosamunde’ werd tijdens zijn leven gepubliceerd. De rest vond pas later zijn weg naar de drukpersen. Ook zijn laatste kwartet, Strijkkwartet nr. 15, dat hij in 1828 kort na zijn Strijkkwartet nr. 14 ‘Der Tod und das Mädchen’ en het Strijkkwintet in C, zijn laatste grote meesterwerk op het gebied van de kamermuziek, schreef werd ruim drieëntwintig jaar na zijn dood pas aan de openbaarheid prijsgegeven. Jammer, want het werk had Schubert, die toch vooral als liedjesschrijver bekend stond, veel respect op kunnen leveren. In het ruim vijfenveertig minuten durende vierdelige kwartet bewijst Schubert dat hij niet alleen een begenadigd melodicus was, maar dat hij ook de grote
Toelichting
klassieke vormen beheerste en een muzikaal verhaal op kon bouwen met een langere spanningsboog. Bovendien speelt hij als een ware magiër met de regels van de klassieke tonaliteit. Beethoven, wiens late strijkkwartetten een groot voorbeeld waren voor Schubert, had het niet beter gedaan. Meteen al aan het begin van het eerste deel speelt Schubert met het verwachtingspatroon van de luisteraar en schakelt hij tussen majeur en mineur, een beweging die vaker in het hele kwartet terugkeert. Als het eerste lyrische thema langzaam opduikt, begeleidt hij het met angstaanjagende tremoli die ook verderop veelvuldig terugkomen. Pas in het tweede deel, een prachtig lied zonder woorden, neemt Schubert wat gas terug, om in het derde – een welhaast Mendelssohniaans scherzo – en het laatste deel weer voluit te gaan. Dat virtuoze laatste deel is gebaseerd op de tarantella, de wilde Italiaanse volksdans die uit moet beelden welke gekte een mens ten deel valt als hij gebeten wordt door de gelijknamige dodelijke spin. Tekst toelichting: Paul Janssen
7
Biografieën Componisten John Dowland
hof weinig kans op een betrekking. Vandaar dat hij uiteindelijk in 1598 vertrok naar het hof van Christiaan IV in Denemarken. Dowland was toen al een bekend luitenist en componist. In 1606 keerde hij naar Engeland terug waar hij in 1612 eindelijk een aanstelling kreeg als luitenist aan het Engelse hof. Hij heeft vooral naam gemaakt door zijn ‘lutesongs’ zoals zijn grootste ‘hit’ Flow my tears en zijn instrumentale werken voor luit en consorts.
studeerde hij onder andere cello, piano en compositie. Tegenwoordig is hij een internationaal veel gespeeld componist en behoort hij tot de belangrijkste vertegenwoordigers van de hedendaagse ZuidAfrikaanse muziek.
Péter Louis van Dijk Van de jonge jaren van de Engelse componist John Dowland (1563 - 1626) is weinig bekend. Pas vanaf 1580 is zijn spoor redelijk te volgen. Dowland trad in dienst bij de Britse ambassadeur in Parijs. Hij studeerde aan de Universiteiten van Oxford en Cambridge en behaalde een graad in muziekwetenschappen in 1587. Omdat hij praktiserend katholiek was, maakte hij aan het protestantse Engelse 8
De Zuid-Afrikaanse componist en dirigent Péter Louis van Dijk (1953) werd geboren in Rotterdam en emigreerde al op jonge leeftijd met zijn ouders naar Zuid-Afrika waar het gezin zich vestigde in Kaapstad. Van Dijk toonde al snel een grote muzikale aanleg en een gang naar de muziekafdeling van de Universiteit van Kaapstad werd een vanzelfsprekendheid. Daar
Zijn werk beslaat alle genres en hij heeft vijf opera’s achter zijn naam staan. Zijn laatste opera, de Mandela Trilogy die in 2012 in première ging, wordt op diverse plekken in de wereld uitgevoerd. Van Dijk heeft les gegeven aan de Universiteit van Kaapstad en doceert nu compositie en orkestratie aan de Rhodes Universiteit.
Biografieën
Bruno Mantovani
De Franse componist Bruno Mantovani (1974) studeerde onder andere compositie, orkestratie en muziekgeschiedenis aan het Parijse conservatorium. Hij vervolgde zijn studie aan het Ircam waar hij zich verdiepte in computermuziek. Al snel viel zijn werk op dat een modern idioom verbindt met invloeden uit de populaire muziek. Hij won diverse compositieprijzen en kreeg opdrachten van gerenommeerde solisten en ensembles. In zijn gestaag
groeiende oeuvre zijn vele invloeden van popmuziek en jazz te horen, al is hij de laatste jaren meer op zoek naar pure klankstructuren zonder directe stilistische verwijzingen. Sinds 2010 werkt hij nauw samen met de Parijse opera, wat onder andere resulteerde in het ballet Siddharta en een opera over de Russische dichter Anna Akhmatova. Mantovani is directeur van Conservatorium van Parijs en is ook actief als dirigent.
werden uitgevoerd, wist hij als liedcomponist bij een select publiek grote naam te maken.
Franz Schubert Franz Schubert (1797 1828) toonde al jong een interesse voor muziek. Hij blonk uit als zanger en werd aangenomen als Sängerknabe aan de Weense Hofkapel. Daar kreeg Schubert les van onder anderen Antonio Salieri. Hij werkte een tijd als hulponderwijzer om onder militaire dienst uit te komen en vervolgens verdiende hij de kost als muziekdocent. Hoewel zijn orkestwerken, opera’s en kamermuziek tijdens zijn leven nauwelijks
Door zijn vrienden, regelmatig bijeen in ‘Schubertiades’, leerde hij steeds nieuwe dichters kennen die hem inspireerden tot zijn liedcomposities. Met zijn ruim zeshonderd liederen zette hij het romantische lied voorgoed op de kaart.
9
Biografieën
Uitvoerenden Signum Quartett Het Signum Quartett werd in 1994 opgericht in Keulen door cellist Thomas Schmitz en de violiste Annette Walther. Een intensieve studie volgde met onder anderen het Alban Berg Kwartet, het Artemis Kwartet en het Melos Kwartet. Ook ging het viertal in de leer bij onder anderen György Kurtág, Alfred Brendel en Jörg Widmann. Het kwartet viel al snel in de prijzen en nam van 2009 tot 2012 deel aan het stART Programme Bayer Kultur. Ook was het kwartet van 2011 tot 2013 een van de BBC New Generation Artists. Het kwartet treedt inmiddels wereldwijd op in alle belangrijke concertzalen en wordt beschouwd als een van de toonaangevende kwartetten van de jongere generatie.
10
BiografieĂŤn
Foto: Irene Zandel
11
Biografieën
Cypresses Strijkkwartet De leden van het Cypresses Strijkkwartet leerden elkaar kennen op het Conservatorium van Amsterdam. Ze besloten samen te spelen vanwege een specifieke compositie: de 12 Cypresses voor Strijkkwartet van Antonin Dvořák, gebaseerd op een liederencyclus. De twaalf miniatuurtjes zijn kort en steeds anders van karakter en vragen om een groot palet aan kleuren en fantasie. Dit is bepalend geworden voor de klank van het kwartet. Ze speelden op verschillende locaties door heel Nederland, onder meer op het Nationaal Bachfestival in Dordrecht. Ook treden ze af en toe op in een aangepaste samenstelling, zoals vanavond als strijktrio. Afgelopen jaar speelden ze live op radio en gaven ze twee concerten in Portugal. Ze hebben coaching ontvangen van Dmitri Ferschtman, Cornelis Coelmans en Maria Milstein 12
en waren toegelaten tot het Akoesticum Talent Program 2016 in Ede. Het slotconcert zal in mei 2017 op BRAVA uitgezonden worden.
Serie Strijkkwartetten
Verwacht
Za 17 dec 2016 Grote Zaal 20.15 uur
St. Lawrence String Quartet Vader en zoon Adams Voor het eerst staan ze in Nederland samen in één programma: de Amerikaan John Adams en zoon Samuel. John Adams is een van de grootste hedendaagse componisten in de minimal music. Deze avond is zijn Tweede strijkkwartet te horen. Zijn zoon Samuel is jazzbassist en heeft bovendien een grote liefde voor elektronische muziek. Dat is te horen in het strijkkwartet dat hij net als zijn vader speciaal voor het St. Lawrence String Quartet schreef.
St. Lawrence Quartet
Het Canadese St. Lawrence String Quartet bouwde sinds de oprichting in 1989 een grote staat van dienst op in de hedendaagse muziek. Vele componisten schreven werk voor het kwartet. Daarnaast heeft het viertal zich vanaf het begin sterk gemaakt om de ‘innovatieve kracht’ van de kwartetten van Joseph Haydn voor het voetlicht te brengen. Dat doet het meeslepend en met ‘high energy’ volgens de New York Times. Programma: Samuel Adams String Quartet in Five Movements / John Adams Strijkkwartet nr. 2 / Joseph Haydn Strijkkwartet op. 20 nr. 1 / Strijkkwartet op. 20 nr. 2
13
Verwacht
November Kijk Muziek! zo 20 nov
December do 1 dec / 12.30 uur Lunchconcert Ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds do 1 dec / 20.15 uur Nieuw Ensemble Dubbelportret Elliott Carter / Franco Donatoni
13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal
Wervelwind Ensemble Zwier (2-4) 13.30 uur
Samba Salad + La Primavera
zo 4 dec / 11.00 uur / Kleine Zaal Ere Lievonen + Harrie Starreveld Van hier tot Tokio
Flamenkita (5+)
do 24 nov / 20.15 uur Cappella Amsterdam Again and Again
Tenso European Choir Festival do 24 t/m zo 27 nov
Zie voor het volledige programma: www/muziekgebouw.nl/tenso
wo 30 nov / 20.15 uur Florian Boesch + Christian Koch Reisebuch aus den Österreichischen Alpen 14
do 8 dec / 20. 15 uur Asko|Schönberg + Slagwerk Den Haag In Between vr 9 dec / 20.15 uur Odysseus’ Women + Anaïs Nin Nieuw Amsterdams Peil za 10 dec / 20.15 uur Akademie für Alte Musik Berlin Kerst met Händel, Bach en Telemann zo 11 dec / 20.15 uur Ana Moura In concert
wo 14 dec / 20.15 uur Cappella Pratensis Kerst met Josquin
do 15 dec / 20.15 uur Nederlands Kamerorkest Baltische schoonheid
vr 16 dec / 20.15 uur Fazil Say Improvisaties van Debussy en Say
za 17 dec / 20.15 uur St. Lawrence String Quartet Vader en zoon Adams
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff Geheimtips Bijzondere concerten
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15