Wo 14 dec 2016 Grote Zaal 20.15 uur
Serie Oude Muziek
Cappella Pratensis Kerst met Josquin
Programma
Serie Oude Muziek Wo 14 dec 2016 Grote Zaal 20.15 - 21.45 uur
Cappella Pratensis Kerst met Josquin
ca. 40 minuten voor de pauze ca. 30 minuten na de pauze
Cappella Pratensis: Stratton Bull, Andrew Hallock superius Lior Leibovici, Pieter De Moor altus Peter de Laurentiis, José Pizarro-Alonso tenor Pieter Stas, Marc Busnel bassus In Annunciatione Beate Marie Virginis Josquin Desprez (1450/55 - 1521) / Jean Mouton (ca. 1459 - 1522) Missus est Gabriel angelus Josquin Desprez O virgo prudentissima Nativitas Missa Hercules Dux Ferrarie ·· Gloria Preter rerum seriem Pauze In circumcisione Domini O admirable commercium (cyclus) ·· Admirabile commercium ·· Quando natus est ·· Rubem quem viderat ·· Germinavit radix Jesse ·· Ecce Maria genuit
2
I.s.m. Organisatie Oude Muziek
Toelichting In 1503 werd Josquin Desprez kapelmeester aan het hof van Ercole d’Este in Ferrara, de bekroning van een carrière van twintig jaren in Italië. In die tijd had Josquin zich ontpopt tot de toonaangevende componist van zijn generatie, en hij werd binnengehaald als een ware vedette. Ercole wilde van zijn hof het belangrijkste muzikale centrum van Europa maken, en de componist stelde niet teleur. Zijn composities uit die periode zouden de geschiedenis ingaan als renaissance-meesterwerken. Josquin kwam terecht aan een hof dat intens religieus was, met een vorst die vaak meedeed aan gebedsdiensten in de kapel. Met name de religieuze beleving van het kerstseizoen was heel belangrijk voor Ercole. In dit programma brengt Cappella Pratensis muziek van Josquin die in het teken staat van deze kerstvieringen in Ferrara. Het is een muzikaal drieluik, dat gaat van de verkondiging van de engel Gabriel aan de Maagd Maria, via de kerstnacht zelf, tot aan het feest van Besnijdenis op 1 januari.
Josquin Desprez / Jean Mouton Missus est Gabriel angelus In de renaissance werd tijdens de eerste, donkere dagen van december de Verkondiging nog eens speciaal herdacht, met een kaarsverlichte liturgie die bekend stond als de Missa Aurea, of wel de Gouden Mis. Het is bekend dat dit liturgische drama in Ferrara in stijl werd gevierd, compleet
met dramatische solistenrollen en toneelmachinerie. zoals een duif aan een draad die van hoog uit de kapel naar beneden zweeft. Het motet Missus est Gabriel angelus, gecomponeerd door Josquin of Mouton, kan worden gezien als een muzikale uitvoering van dit drama. Het hele verkondigingsverhaal wordt hier in de muziek verteld, waarbij de heldere stemmen van Maria en Gabriël vaak door niet meer dan twee stemmen worden vertolkt. Het geheel wordt samengebracht door een krachtige, herhalende cantus firmus, die ineenschuift tot korte fragmenten als het werk culmineert in een krachtige muzikale zetting van Maria’s acceptatie: ‘Fiat’.
Josquin Desprez O virgo prudentissima Dat Josquin werd beïnvloed door de geest van de Italiaanse renaissance, die zijn biotoop was geworden, blijkt duidelijk uit de zetting van de devotionele tekst O virgo prudentissima van de hand van de Florentijnse humanist Angelo Poliziano. Musicologen dateren dit werk van na 1491, wat betekent dat Josquin het bij zich gehad moet hebben toen hij zijn nieuwe positie in Ferrara aannam. Ook dit werk opent met een herinnering aan de Verkondiging. 3
Toelichting
Terwijl de elegante boodschap aan haar wordt ontvouwd smeken twee stemmen om Maria’s voorspraak, in de vorm van een canon. Josquin hermodelleert op geniale wijze de slotwoorden van Poliziano’s gedicht: als het werk zijn hoogtepunt bereikt voegen de andere stemmen zich erbij met de cantus firmus. Dit is een stukje muzikaal drama dat zeer passend is voor het onderwerp. Missa Hercules Dux Ferrarie Dit is Josquins ultieme muzikale eerbetuiging aan zijn Ferrarese beschermheer Ercole d’Este. In dit werk zet de componist de woorden ‘Hercules dux Ferrarie’ (Ercole, hertog van Ferrara) in muzikale noten om en creëert zo het thema waarop de mis vervolgens is getoonzet. Het thema is duidelijk hoorbaar in de tenor. Uit deze mis is gekozen voor het Gloria, het misdeel dat begint met het engelengezang op kerstavond. Preter rerum seriem Even toepasselijk voor kerstavond is het motet Preter rerum seriem, op een tekst die de geboorte van Jezus als een ondoorgrondelijk mysterie presenteert. Josquin opent het werk met een passende mysterieuze stemming, die wordt gecreëerd door de langzame beweging van het duet in de laagste stemmen. Nog langzamer gaat de begeleidende tenor, die het driedelige metrum van het originele gezang weerspiegelt. Josquin 4
speelt hier vervolgens op allerlei manieren mee: nu eens sneller, dan weer verschoven, dan weer met zichzelf gecombineerd. In dit werk wist Josquin zowel de diepgang van de menswording van Jezus te vatten als de vreugde om een nieuwgeboren baby. O admirabile commercium De motetcyclus O admirabile commercium presenteert polyfone zettingen van de eerste vijf antifonen die worden gezongen tijdens de tweede vespers van het feest van de besnijdenis. Er is een theorie is dat dit werk op 1 januari 1504 in Ferrara in première ging. De besnijdenis van Jezus onderstreept zijn origine in de joodse traditie en de tekst van de antifonen reflecteert dit door het aanhalen van oudtestamentische gebeurtenissen die vooruitblikken op zowel de geboorte van Christus als op de voortdurende maagdelijkheid van zijn moeder. De cyclus eindigt met de overgang van de oude naar de nieuwe tijd in de profetie van Johannes de doper. In elk motet worden frasen uit het originele gezang in alle stemmen gebruikt, waardoor er een doordringende vorm van imitatie ontstaat die het kenmerk zou worden van de componisten uit de generatie na Josquin. Deze ‘moderne’ stijlkenmerken tonen aan dat de diepreligieuze devotie van Ercole gepaard ging van een open en vooruitziende muzikale smaak. Hij moet zeker gedacht hebben dat de kerstvieringen aan zijn hof hun gelijke niet kenden. Tekst toelichting: Stratton Bull
Liedteksten Josquin Desprez / Jean Mouton Missus est Gabriel angelus Missus est Gabriel angelus a Deo in civitatem Galilaee, cui nomen Nazareth, ad virginem desponsatem viro, cui nomen erat Joseph, de domo David, et nomen virginis Maria. Et ingressus angelus ad eam dixit: Ave Maria, gratia plena, Dominus tecum, benedicta tu in mulieribus. Que cum audisset, turbata est in sermone eius, et cogitabat, qualis esset ista salutatio.
De engel Gabriël werd door God gezonden naar een stad in Galilea, met de naam Nazareth, naar een maagd die verloofd was met een man genaamd Jozef, die uit het huis van David stamde; haar naam was Maria. De engel trad bij haar binnen en zei: ‘Verheug u, begenadigde, de Heer is met u. U bent gezegend onder de vrouwen.’ Zij raakte geheel in verwarring door wat hij zei en vroeg zich af wat deze begroeting te betekenen had.
Et ait angelus ei: Ne timeas, Maria, invenisti gratiam apud Deum. Ecce concipies, in utero et paries filium, et vocabis nomen eius Jesum. Hic erit magnus et filius altissimi vocabitur, et dabit illi Dominus Deus sedem David patris eius, et regnabit in domo Jacob et regni eius non erit finis.
Maar de engel zei: ‘Schrik niet, Maria, u hebt genade gevonden bij God. U zult zwanger worden en een zoon baren, die u de naam Jezus moet geven. Hij zal een groot man zijn, en Zoon van de Allerhoogste worden genoemd. God, de Heer, zal Hem de troon van zijn vader David geven. Hij zal eeuwig regeren over het huis van Jakob, en aan zijn koningschap zal geen einde komen.’
5
Liedteksten
Dixit autem Maria ad angelum: Quomodo fiet istud quoniam virum non cognosco? Et respondens angelus dixit ei: Spiritus sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi. Ideoque et quod nascetur ex te sanctum, vocabitur filius Dei. Et ecce Elizabeth cognata tua et ipsa concepit filium in senectute sua et hic mensus est sextus illi, que vocatur sterilis: quia non erit impossibile apud Deum omne verbum. Dixit autem Maria: Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum verbum tuum.
Maria zei toen tegen de engel: ‘Maar hoe moet dat dan, Want ik heb geen omgang met een man?’ De engel antwoordde haar: ‘De Heilige Geest zal op u komen en de kracht van de Allerhoogste zal u overdekken. Daarom zal ook dat heilige, dat uit U geboren zal worden, zal Gods Zoon genaamd worden. En zie, ook Elisabeth, uw verwante, is op haar oude dag zwanger van een zoon en zij is al in haar zesde maand, hoewel zij onvruchtbaar werd genoemd: want voor God is niets onmogelijk.’ Toen zei Maria: ‘Ik ben de dienares van de Heer: laat met mij gebeuren wat u gezegd hebt.’
Cantus firmus: Vera fides geniti purgavit crimina mundi, et tibi virginitas inviolata manet.
Cantus firmus: Het ware geloof van uw zoon heeft de misdaden van de wereld gezuiverd, en uw maagdelijkheid is ongeschonden gebleven.
O virgo prudentissima O virgo prudentissima, Quam caelo missus Gabriel Superni Regis nuntius Plenam testatur gratia.
O maagd van hoge wijsheid, De engel Gabriël gezonden uit de hemel, Bode van de hoge koning Getuigt u ‘vol genade’.
Te sponsam factor omnium, Te matrem Dei Filius, Te vocat habitaculum Suum beatus Spiritus.
De schepper van het al noemt u zijn bruid, de Zoon van God noemt u zijn moeder, de heilige Geest noemt u zijn woonplaats.
6
Liedteksten
Tu stella maris diceris, Semper nos inter scopulos, Inter obscuros turbines, Portum salutis indicas.
Voor ons heet gij de ster der zee, die ons door klippen heen, door donkere orkanen heen, de koers wijst naar de haven van de redding.
Per te de tetro carcere Antiqui patres exeunt, Per te nobis astriferae Panduntur aulae lumina.
Gij voert de oude vaderen uit akelige kerker weg, gij stelt ons de toegang open tot het hemelhof, door sterren rijk bezaaid.
Audi, virgo puerpera, Tu sola mater integra; Audi precantes quaesumus Tuos Maria famulos.
Aan hoor, o Moedermaagd en enige pure moeder, aanhoor, zo smeken wij, Maria, de gebeden van uw kleine dienaren.
Beata mater et intacta virgo, Repelle mentis tenebras, Disrumpe cordis glaciem Gloriosa Regina mundi Nos sub tuum praesidium Confugientes quaesumus: Intercede pro nobis. Alleluia.
Zalige Moeder, zuivere Maagd, ban uit onze geest de duisternis, en breek de kilte van ons hart. Glorierijke koningin van de wereld, tot uw bescherming wenden wij ons en smeken: spreek voor ons ten beste bij de Heer. Alleluia.
Cantus firmus: Beata mater et innupta virgo, Gloriosa Regina mundi, Intercede pro nobis ad Dominum.
Cantus firmus: Zalige moeder, zuivere maagd, Heerlijke vorstin der wereld, Spreek voor ons ten beste bij de Heer.
7
Liedteksten
Missa Hercules Dux Ferrarie Gloria Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis. Laudamus te. Benedicimus te. Adoramus te. Glorificamus te. Gratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam. Domine Deus, rex caelestis, Deus Pater omnipotens, Domine Fili unigenite, Jesu Christe, Domine Deus, Agnus Dei, Filius Patris. Qui tollis peccata mundi, miserere nobis. Qui tollis peccata mundi, suscipe deprecationem nostram. Qui sedes ad dexteram Patris, miserere nobis. Quoniam tu solus sanctus. Tu solus Dominus. Tu solus altissimus, Jesu Christe. Cum Sancto Spiritu, in gloria Dei Patris. Amen.
8
Lof aan de allerhoogste God, en vrede op aarde aan de mensen die Hij liefheeft. Wij loven u, wij prijzen u, wij aanbidden u, wij verheerlijken u, wij danken u voor uw grote goedheid. Heer God, hemelse Koning, God, almachtige Vader; Heer, eniggeboren Zoon, Jezus Christus; Heer God, Lam Gods, Zoon van de Vader; U, die wegneemt de zonden der wereld, ontferm u over ons. U, die wegneemt de zonden der wereld, aanvaard ons gebed. U, die zit aan de rechterhand van de Vader, ontferm u over ons. Want U alleen bent heilig, U alleen de Heer, U alleen de Allerhoogste, Jezus Christus, met de Heilige Geest in de heerlijkheid van God de Vader. Amen.
Liedteksten
Preter rerum seriem Preter rerum seriem parit deum hominem virgo mater.
Verheven boven de loop der aardse dingen baart de maagd-moeder de God-mens.
Nec vir tangit virginem nec prolis originem novit pater.
Noch betast de man de maagd, noch weet de vader de oorsprong van het kind.
Virtus sancti spiritus opus illud celitus operatur.
De kracht van de Heilige Geest verricht dit werk vanuit hemelse hoogten.
Initus et exitus partus tui penitus quis scrutatur?
Het ingaan en het uitgaan van uw lichaamsvrucht, wie doorvorst dit tot in het diepste geheim?
Dei providentia que disponit omnia tam suave.
Gods voorzienigheid die over alles beschikt, zo mild,
Tua puerperia transfer in mysteria. Mater ave.
brengt de baring van uw kind over in het mysterie. Moeder wees gegroet.
9
Liedteksten
O admirabile commercium Admirabile commercium O admirabile commercium! Creator generis humani, animatum corpus sumens, de virgine nasci dignatus est: et procedens homo sine semine, largitus est nobis suam Deitatem. Quando natus est Quando natus est ineffabiliter ex virgine, tunc implete sunt scripture: sicut pluvia in vellus descendisti, ut salvum facere genus humanum. Te laudamus Deus noster. Rubem quem viderat Rubem quem viderat Moyses incombustum, tuam laudabiliem virginitatum. Dei genitrix intercede pro nobis. Germinavit radix Jesse Germinavit radix Jesse, orta est stella ex Jacob: virgo peperit salvatorem. Te laudamus, Deus noster. Ecce Maria genuit Ecce Maria genuit nobis salvatorem, quem Johannes videns exclamavit, dicens: Ecce Agnus Dei, ecce qui tollit peccata mundi. Alleluia.
O wonderbaarlijke ruil! De schepper van het menselijke geslacht heeft, toen hij een levend lichaam aannam, zich verwaardigd uit een maagd te worden geboren: en als mens, ontstaan zonder zaad, heeft hij ons zijn goddeljkheid geschonken. Op het uur dat u op onuitsprekelijke wijze geboren bent uit de maagd, dan gingen de schriften in vervulling: u bent neergedaald als regen op een vacht, om het menselijke geslacht te verlossen. We loven u, onze God. In de niet verbrande braamstruik die Mozes zag, hebben wij de ongeschondenheid van uw lofwaardige maagdelijkheid herkend. Moeder Gods, spreek voor ons ten beste. De wortel van Jesse is ontsprongen, de ster is gerezen uit Jacob: de maagd heeft de verlosser voortgebracht. Wij loven u, onze God. Zie, Maria heeft voor ons de verlosser gebaard. Toen Johannes hem zag, riep hij uit en zei: Zie het Lam Gods, dat de zonden van de wereld wegneemt. Alleluja. Vertalingen: Rob Borst, Joannes Bergsma, Willibrordbijbel, Stratton Bull
10
Biografieën Componist Josquin Desprez Josquin Desprez (ca. 1450 - 1521) was een Bourgondische componist uit Condé sur l’Escaut (Frankrijk). Hij wordt wel de voornaamste componist van de renaissance genoemd. Josquin was vooral werkzaam in Frankrijk en ook een periode van twintig jaar in Italië. Hij genoot faam als componist en pedagoog en was de belangrijkste vertegenwoordiger van een nieuwe stijl, waarin de technieken van de canon en het contrapunt werden toegepast op wereldlijke liederen. Hij werkte als zanger aan de dom van Milaan, bij de Milanese hertog Sforza, bij de pauselijke kapel in Rome en aan het hof van Ercole d’Este in Ferrara. In 1504 ontvluchtte hij Italië vanwege een pestepidemie en enige tijd later werd hij provoost van de collegekerk Notre Dame in Condé sur l’Escaut.
Negentiende-eeuwse portretfantasie van Josquin Desprez
11
Biografieën
Uitvoerenden Cappella Pratensis Cappella Pratensis – vertaald ‘Cappella des prés’ – is een voorvechter van de polyfonisten uit de vijftiende en zestiende eeuw. Het ensemble combineert historische uitvoeringspraktijk met eigenzinnige programma’s en originele interpretaties gebaseerd op wetenschappelijk bronnenonderzoek en artistieke uitgangspunten. Zoals in de tijd van Josquin gebruikelijk was, staan de zangers van Cappella Pratensis vaak rond een centrale muziekstandaard. Er wordt gezongen uit facsimile-uitgaven van originele koorboeken, waarin de muziek is opgetekend in mensurale notatie. Deze aanpak, samen met aandacht voor de linguïstische oorsprong van de composities en voor het modale systeem waarop ze gebaseerd zijn, biedt een uniek perspectief op het repertoire. 12
Serie Oude Muziek
Verwacht
Serie Zielsverwanten
Liza Ferschtman + Jonathan Cohen Bibers Rozenkranssonates + College door Xavier Vandamme
Wo 21 dec 2016 Grote Zaal 18.30 uur college 19.30 uur concert
Liza Ferschtman durft. Zonder aarzelen voert ze een van de meest spraakmakende barokke werken voor de viool uit: de Rozenkranssonates van Biber. Vijftien sonates die zeer beeldend momenten uit het leven van Christus en Maria (de vijftien geloofsmysteries) tot klinken brengen. Ferschtman is dit seizoen Zielsverwant van het Muziekgebouw. Ze speelt deze toch al veeleisende sonates op barokviool, de eerste keer dat zij zich aan dit specialisme waagt. Het concert wordt voorafgegaan door een college van Xavier Vandamme, algemeen en artistiek directeur van het Utrechtse Festival Oude Muziek. Hij zal praten over Oostenrijkse muziek uit renaissance en barok. Het college is bij de ticketprijs inbegrepen.
Liza Ferschtman
13
Verwacht
December 2016 do 15 dec / 20.15 uur Nederlands Kamerorkest Baltische schoonheid vr 16 dec / 20.15 uur Fazil Say Improvisaties van Debussy en Say za 17 dec / 20.15 uur St. Lawrence String Quartet Vader en zoon Adams zo 18 dec / 15.00 uur Cappella Amsterdam Hodie Christus natus est wo 21 dec / 18.30 uur college + 19.30 uur concert Liza Ferschtman + Jonathan Cohen Bibers Rozenkranssonates do 22 dec / 19.30 uur Nederlandse Bachvereniging Kerstconcert: Hohe Messe wo 28 dec / 19.30 uur Calefax PAN 13 14
Januari 2017 vr 6 jan / 20.00 uur / Janssenbeton Muziekgebouw op locatie: Bach & Beton Canto en documentaire
vr 6 jan / 20.30 uur FIBER x The Rest is Noise Paul Jebanasam & Tarik Barri - Continuum + Scott Monteith & Rainer Kohlberger - Qawwali Quatsch za 7 jan / 20.15 uur Hitchcocks The Lodger Hermes Ensemble
za 8 jan / 15.00 uur Ton Koopman Wat is het geheim van het orgel? (8+)
di 10 jan / 16.30 uur Ives Ensemble Openbare repetitie wereldpremière Richard Rijnvos
wo 11 jan / 20.15 uur Ian Bostridge + Julius Drake Love under the shadow of Death
do 12 jan / 12.30 uur Lunchconcert ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds do 12 jan / 20.15 uur Ives Ensemble Companion Pieces vr 13 jan / 20.00 uur / Janssenbeton Muziekgebouw op locatie: Bach & Beton Goldberg en documentaire vr 13 jan / 20.1.5 uur Cuarteto Quiroga + Veronika Hagen Kwintet met kwartet
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff Geheimtips Bijzondere concerten
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15