Do 15 dec 2016 Grote Zaal 20.15 uur
Donderdag avondserie
Nederlands Kamerorkest Baltische schoonheid
Programma
Donderdag avondserie Do 15 dec 2016 Grote Zaal 20.15 - 21.50 uur
Nederlands Kamerorkest Baltische schoonheid Risto Joost dirigent Gordan Nikolić viool Arvo Pärt (1935) Cantus in memory of Benjamin Britten (1977/80) Pēteris Vasks (1946) Vioolconcert ‘Distant Light’ (1996/1997)
ca. 40 minuten voor de pauze ca. 35 minuten na de pauze
Inleiding Foyerdeck 1 19.15 – 19.45 uur Michel Khalifa in gesprek met dirigent Risto Joost en violist Gordan Nikolić
Pauze Arvo Pärt Symfonie nr. 4 ‘Los Angeles’ (2008) Con sublimata Affannoso Deciso
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Toelichting De Est Arvo Pärt en in zijn kielzog de Let Pēteris Vasks zetten sinds de laatste decennia van de twintigste eeuw een geheel eigen stijl neer. Ook effenden zij de weg voor andere componisten die door het overheersende modernisme van de tweede helft van de twintigste eeuw naar de periferie van de muziekgeschiedenis waren verdrongen. Hun meditatieve muziek vol relatief eenvoudige harmonieën maakten de weg vrij voor de brede acceptatie van op tonale leest geschoeide muziek die er vooral op gericht was het hart van de luisteraar te raken. Voor Pärt en Vasks was het vooral een daad van bevrijding. Door de eeuwen heen heersten verschillende volkeren over de Baltische staten. Pas vanaf het midden van de negentiende eeuw kwam op de vleugels van het Russische nationalisme in de kunsten het besef dat Estland, Letland en Litouwen ook zelfstandige naties waren, volkeren met recht op zelfbeschikking. Met het ontwaken van dit besef was het pleit niet direct beslecht. Integendeel. Hoewel de nationale gevoelens kort floreerden en de landen in de eerste helft van de twintigste eeuw zelfs enige tijd zelfstandig waren, ging het vanaf het begin van de Tweede Wereldoorlog weer mis. In 1940 werden de Baltische landen door Sovjettroepen bezet en aan het eind van de oorlog waren de drie landen ingelijfd door de Sovjet-Unie met alle gevolgen van dien. De eigen taal, de cultuur, de religie, de karakteristieke koorzang: alles werd verboden onder het juk van de communisten. Pas vanaf het midden van de jaren tachtig van de vorige eeuw kregen de Baltische staten weer zicht op vrijheid en zelfbeschikking. Men begon bij
demonstraties traditionele volksliederen te zingen die onder het Sovjetregime verboden waren en zo voedde men het nationaal besef dat in 1990 (Litouwen) en 1991 (Estland en Letland) beloond werd met de onafhankelijkheid. Al voor de herwonnen onafhankelijkheid lieten componisten de rijke muzikale tradities van de landen in hun werk herleven. Zo groeiden Arvo Pärt – ondanks het feit dat hij zijn vaderland Estland in 1980 verliet – en later Pēteris Vasks niet alleen uit tot de kopstukken van het nieuwe culturele elan, maar drongen met hun werk ook tot het Westen door waar de even toegankelijke als diepgravende muziek snel wortel schoot en navolging kende.
Arvo Pärt Cantus in memory of Benjamin Britten Het werk van Arvo Pärt, de peetvader van de componisten uit de Baltische staten, wordt op verschillende manieren omschreven. De een noemt het Nieuwe eenvoud, de ander Nieuwe spiritualiteit of Nieuwe religiositeit. Alle termen zeggen iets over de muziek en de inspiratiebronnen. 3
Toelichting
Het werk van Pärt is sinds hij in 1976 kwam met het pianowerk Für Alina inderdaad ‘eenvoudig’ in die zin dat het voor de luisteraar bijzonder navolgbaar is door de heldere melodielijnen en een dito harmoniek. De Cantus in memory of Benjamin Britten voor strijkorkest en klokken uit 1977 is in dit licht voor Pärt misschien een verrassende titel. Zijn werk en dat van Britten lijken mijlenver uit elkaar te liggen. ‘Waarom raakte de dood van Benjamin Britten op 4 december 1976 mij zo?’, schreef Pärt bij wijze van verklarende toelichting. ‘Gedurende deze periode was ik duidelijk op het punt dat ik de omvang van zo’n verlies kon herkennen. Ik had het werk van Britten net ontdekt. Vlak voor zijn dood begon ik de ongebruikelijke puurheid van zijn muziek te waarderen. Daarnaast wilde ik de componist al langere tijd persoonlijk ontmoeten, wat nu nooit meer zou gebeuren.’ Pärt vertaalde zijn waardering en verdriet in een zeer puur werk dat alleen gebruik maakt van de witte toetsen van de piano. Twee bewegingen spelen daarbij een rol. De eerste is een dalende lijn die per segment langer wordt (A-G, A-G-F, A-G-F-E enzovoort). De tweede is de toepassing van de middeleeuwse techniek van de mensurale canon. De tweede violen spelen wat de eerste violen spelen op halve snelheid, de altviolen spelen weer langzamer dan de tweede violen en zo door tot de celli en bassen. De klokken zorgen ondertussen voor een etherische glinstering. 4
Pēteris Vasks Vioolconcert Distant lights ‘Ik heb er altijd van gedroomd dat mijn muziek daar te horen zou zijn waar zich ongelukkige mensen ophouden – in ziekenhuizen, in gevangenissen, in overvolle trams en bussen. Troostend en vragend’, sprak Pēteris Vasks ooit. Het is muziek die een product is van een land dat jarenlang zwichtte onder het juk van het Sovjetregime. Vasks noemde zichzelf ooit een componist uit een cultuur die ‘op de grens van verdwijnen’ stond. Boosdoener was het communistische systeem van het Sovjetregime. Letland was immers gedwongen opgenomen in de Unie van Socialistische Sovjet Republieken en de communistische machthebbers drukten hun stempel op de samenleving. Pas in de loop van de jaren tachtig stond de oorspronkelijke bevolking weer voorzichtig op en dwong men met een ‘zingende revolutie’ en met dank aan de politiek van glasnost en perestrojka van Gorbatsjov in 1991 onafhankelijkheid af. Veel schoot men er niet mee op. Het failliet van de Sovjet-Unie had diepe wonden geslagen in de maatschappij en bronnen voor wederopbouw ontbraken. ‘Hoe kan een componist in zo’n omgeving creëren’, vroeg Vasks zich met regelmaat af. ‘Hoe overleeft hij in zo’n chronisch
Toelichting
extreme situatie?’ Zijn antwoord lijkt simpel: ‘Door te lijden in sympathie met het lijden van de gehele wereld. Dat is voor mij de enige oplossing. Lijden is geen verbeelding of fantasie voor mij. Ik zit er middenin, mijn familie zit er middenin, mijn volk. De hartenklop van het lijden voelen, dat is voor mij de bron van onze kracht.’
De hartenklop van het lijden is de bron van Vasks’ muziek En de bron van zijn muziek. Want Vasks is ook in zijn noten een sombere pessimist met een glanzend randje van nimmer aflatende hoop. Ook in zijn vioolconcert Distant Light (‘Tala gaisma’). Vasks schreef het werk in 1996-1997 op verzoek van zijn oude klasgenoot Gidon Kremer voor het toen net opgerichte Baltische orkest Kremerata Musica. Distant Light ging in augustus 1997 in première tijdens de Salzburger Festspiele dat uiteindelijk de opdracht verstrekte. Toen Vasks de opdracht kreeg las hij net Kremers biografische boek Moments from Childhood, vandaar dat ‘de stemmingen die in dit boek spelen een grote invloed hebben op het werk’. Onderdrukking, bevrijding, vrijheid waar men geen raad mee weet, melancholie, het komt allemaal terug in een dertig minuten durend concert dat op momenten dwars door de ziel snijdt. Het concert is geschreven in één deel dat bestaat uit contrasterende episoden en drie
cadenza’s voor de solist. Deze cadenza’s markeren de verschillende episoden. De eerste cadenza verschijnt aan het einde van het verstilde eerste thema, een thema dat aldus de componist ‘uit de stilte komt en weer verdwijnt in stilte en vol is van idealisme en liefde’. De tweede cadenza volgt op een episode waarin echo’s klinken van de Letse volksmuziek en de laatste cadenza onderbreekt een even agressieve als onhandige wals vol pijn en energie. Na een laatste uitbarsting van leed keren kort wat herinneringen aan de wals terug. Nu perfect navolgbaar en speels, want Vasks stuurt zijn luisteraars nu eenmaal nooit zonder hoop de deur uit.
Arvo Pärt Symfonie nr. 4 ‘Los Angeles’ Hoewel het ruim dertig jaar na Cantus in memoriam Benjamin Britten ontstond, wijkt ook Pärts Vierde symfonie ‘Los Angeles’ niet af van zijn inmiddels zeer karakteristieke tintinnabuli-stijl. De drie delen kruipen voort in een traag meditatief tempo en alleen aan het eind gaat het tempo wat omhoog en wordt de algehele toon iets dissonanter van aard. Pärt schreef het werk in 2008 voor de Los Angeles Philharmonic en zijn toenmalige chef-dirigent Esa-Pekka Salonen. Het was zijn eerste grootschalige orkestwerk sinds zijn Derde symfonie uit 1971, dat nog geschreven is in zijn oudere meer 5
Toelichting
neoklassieke stijl. De omslag en zoektocht kwam toen Pärt zich bekeerde tot het Russisch orthodoxe geloof. Hij baseerde zijn nieuwe stijl zoals hij zelf zei op ‘de orthodoxe zang en het luiden van de klokken’, vandaar de naam tintinnabulistijl naar het Latijnse woord voor klokken. ‘Ik werk met heel weinig elementen’, zo omschreef hij zijn composities al eens. ‘Met een of twee stemmen. Ik bouw het op met het meest primitieve materiaal, een drieklank, één specifieke toonsoort en doorgaans geïnspireerd door religieuze thema’s.’
Pärts Vierde symfonie is een protest tegen onderdrukkende regimes Hoewel de Vierde symfonie geschreven is voor strijkers harp, pauken en percussie, is ook hier de inspiratiebron religieus van aard. Pärt was toen hij het verzoek kreeg bezig met de voltooiing van Kanon Pokajanen, een koorwerk gebaseerd op een aantal canons, gestructureerde hymnes, uit de Russisch Orthodoxe Kerk. Hij besloot zijn Vierde symfonie te baseren op de sfeer van de Canon van de Beschermengel die begint met een vergelijkbare tekst als het Angele Dei uit de katholieke kerk (Engel van God, die mijn bewaarder zijt, aan wie de goddelijke goedheid mij heeft toevertrouwd, verlicht, bewaar, geleid en bestuur mij. Amen) vanwege het feit dat hij de symfonie schreef voor het orkest van de ‘Stad der Engelen’. 6
Zoals veel van zijn werken is ook de Vierde symfonie een stil protest tegen onderdrukkende regimes. Pärt droeg de symfonie daarom veelzeggend op aan Mikhael Khodorkovsky, de Russische oliemagnaat die politieke ambities had en die door Poetin vanwege een vermeende fraudezaak negen jaar gevangen werd gezet en pas in 2013 werd vrijgelaten. ‘De tragische toon van de symfonie is geen klaagzang voor Khodorkovsky’, schreef Pärt. ‘Maar een buiging naar de grote kracht van de menselijke geest en menselijke waardigheid. Met deze symfonie wil ik mijn hand uitsteken naar de gevangene en met hem naar alle gevangenen die zonder enig eerlijk proces in Rusland gevangen zitten.’ Tekst toelichting: Paul Janssen
Biografieën Componisten Pēteris Vasks De Letse componist Pēteris Vasks (1946) was een zoon van een predikant. Al snel lokte de muziek. Hij schreef zijn eerste compositie op achtjarige leeftijd en hij gold op de Riga Muziekschool als een natuurtalent. Vasks vervolgde zijn studie aan de Litouwse Muziek Academie in Vilnius waar hij contrabas studeerde. Hij speelde onder andere in het Philharmonisch Orkest van Letland en dat van Litouwen voordat hij zich geheel op compositie toelegde. Van 1963 tot 1978 studeerde hij compositie bij Valentin Utkin. Al snel had hij internationaal succes met zijn werken waarin de Letse volksmuziek en thema’s als de strijd van mens en de schoonheid van de natuur een belangrijke rol spelen. Sinds 1994 is Vasks erelid van de Letse Academie voor Wetenschap.
7
Biografieën
Arvo Pärt De Estse componist Arvo Pärt (1935) verliet in 1980 Estland, vestigde zich in het Westen en groeide internationaal uit tot de belangrijkste levende componist van zijn land. Met zijn kenmerkende tintinnabulistijl die hij in de jaren zeventig ontwikkelde, maakte hij school en werd hij een voorbeeld voor vele landgenoten. Pärt gaf al vroeg blijk van zijn muzikale aanleg en zijn weg naar professioneel componist leek vanzelfsprekend. Hij studeerde in Talinn bij Heino Eller en schreef in eerste instantie in een avantgardistische stijl beïnvloed door het werk van onder anderen Dmitri Sjostakovitsj, Béla Bartók, Igor Stravinsky en de twaalftoonstechniek van Arnold Schönberg. Na een persoonlijke crisis verdiepte hij zich in de muziek van de Nederlandse school uit de middeleeuwen en renaissance en kwam hij in de tweede helft van de jaren zeventig met de werken die hem beroemd 8
Foto: Peeter Langovits
zouden maken: Fratres, Cantus In Memory Of Benjamin Britten, en Tabula Rasa. Sinds hij Estland en de invloed van de Sovjet-Unie achter zich liet is religie een belangrijk thema in de werken van Pärt.
Biografieën
Uitvoerenden Gordan Nikolić Viool/leiding Gordan Nikolić is sinds 2004 muzikaal leider, concertmeester en het gezicht van het Nederlands Kamerorkest. Nikolić is een energieke meesterviolist die als muzikaal leider zichtbaar en hoorbaar maakt wat hem beroert in de muziek. Nikolić studeerde aan de Musikhochschule van Basel bij de bekende Franse violist en dirigent Jean-Jacques Kantorow. Hij verdiepte zich in barokmuziek maar werkte ook samen met hedendaagse componisten als Lutosławski en Kurtág en speelde in 2003 de wereldpremière van A Deep but Dazzling Darkness van James MacMillan. Hij soleerde bij tal van orkesten in Europa en is sinds 1998 concertmeester bij het London Symphony Orchestra. Tevens is hij artistiek leider van het Spaanse BandArt Orchestra en speelt hij met regelmaat
Foto: Ronald Knapp
bij het Australian Chamber Orchestra. Gordan Nikolić doceert aan het Royal College of Music, de Guildhall School of Music en Codarts in Rotterdam. Nikolić speelt op een Petrus Guarnerius-viool uit 1735.
9
Biografieën
Risto Joost Dirigent De Estlandse Risto Joost (1980) studeerde zang, koor- en orkestdirectie in Tallin en Wenen. In al deze disciplines heeft hij glansrijk carrière gemaakt. Vooral in de Baltische Staten en Noord-Europa staat Joost bekend als inspirerend dirigent. Maar ook als koordirigent geniet hij grote bekendheid en werkte hij met beroemde ensembles als het RIASKammerchor in Berlijn en het Zweeds Radiokoor. Inmiddels is hij chef-dirigent van het Tallinn Kamerorkest, de Nationale Opera van Estland en dirigeerde hij het Nederlands Kamerkoor. Wie bij een repetitie naar binnen loopt kan kleurrijke aanwijzingen horen: ‘zing met witte handschoentjes’, ‘hier mag het wat erotischer’, of ‘zing als een doorgeslagen Russische poëet’. Regelmatig viel Risto Joost in de prijzen. Diverse cd-opnames werden met Edisons bekroond en in 10
Foto: Mait Jüriando
eigen land werd hij in 2009 uitgeroepen tot dirigent van het jaar.
BiografieĂŤn
Foto: Ronald Knapp
Nederlands Kamerorkest Het Nederlands Kamerorkest, opgericht in 1955, is de vaste orkestpartner van De Nationale Opera. Daarnaast speelt het Nederlands Kamerorkest tientallen concerten per
jaar in Amsterdam, vooral in Het Concertgebouw en in het Muziekgebouw aan ’t IJ, maar ook op andere grote podia in binnen- en buitenland. Eveneens schuwt het kamerorkest minder voor de hand liggende zalen niet. Zo stond het orkest afgelopen seizoen nog in een afgeladen Paradiso, waar het voor een uitgelaten zaal werken van Igor Stravinsky en Maurice Ravel speelde.
Vooral de dynamiek tussen de orkestleden van het Nederlands Kamerorkest is bijzonder. Het orkest speelt meestal zonder dirigent. De musici vertrouwen blind op elkaar, en die chemie voel je tijdens een concert.
11
Verwacht
Donderdag avondserie Do 12 jan 2017 Grote Zaal 20.15 uur
Ives Ensemble Companion Pieces Komende jaren gaan in de Donderdagavondserie drie nieuwe stukken van de Nederlandse componist Richard Rijnvos in première. Ze behoren tot Rijnvos’ reeks Riflessi: werken die reflecteren op beroemde composities uit de muziekgeschiedenis. Rijnvos schrijft deze ‘companion pieces’ voor de gelijkgestemde zielen van het vermaarde Ives Ensemble, waarmee hij al decennia intensief samenwerkt. In deze nieuwe Riflesso reageert de componist op het geweldige (en komische) Swinging Music van de Pool Kazimierz Serocki (1922-1981). Het idee van ‘companion pieces’ loopt als een rode draad door het programma, dat verder bestaat uit vernuftig commentaar op werken van Schubert en Brahms. De Riflessi zijn compositieopdrachten van het Muziekgebouw, waarvan deze Riflesso in het bijzonder met steun van Ammodo is ontstaan. Programma: Iannis Xenakis Anaktoria / Aldo Clementi Impromptu / Richard Rijnvos Riflesso …(wereldpremière) / Kazimierz Serocki Swinging Music / Gérard Pesson Nebenstück / Gerald Barry No People. (Nederlandse première) 12
Richard Rijnvos Foto: Fernando Alvarez Ramos
Openbare repetitie op 10 januari Op dinsdag 10 januari om 16.30 uur is er een gratis toegankelijke openbare repetitie rond de wereldpremière van Riflesso... Voorafgaand aan de repetitie is er een inleiding door Thea Derks. De inleiding (16.30 uur) en repetitie (16.50 uur) zijn gratis toegankelijk, maar u dient zich hiervoor wel van te voren aan te melden.
Serie Muziektheater
Verwacht
Donderdag avondserie
David Lang - death speaks DoelenEnsemble
Do 19 jan 2017 Grote Zaal 20.15 uur
In Schuberts lied Der Tod und das Mädchen krijgt de Dood een stem: de Dood spreekt om een bang meisje gerust te stellen. Dit gegeven inspireerde de Amerikaanse componist en Pulitzer-prijswinnaar David Lang. Hij ploos Schuberts imposante liedoeuvre na op andere plekken waar de Dood zich direct tot ons, de levenden, richt. Uit die citaten boetseerde David Lang vijf liedteksten, die de basis vormen voor zijn aangrijpende cyclus death speaks. De Schubertiaanse doodsboodschappen worden vertolkt door de veelzijdige Nederlandse zangeres Nora Fischer. Op het programma staat ook een van Langs memory pieces, geschreven ter nagedachtenis aan gestorven vrienden. Programma: David Lang memory pieces VI - cello (in memory of anna cholakian) / death speaks
David Lang
13
Verwacht
December 2016 vr 16 dec / 20.15 uur Fazil Say Improvisaties van Debussy en Say
za 17 dec / 20.15 uur St. Lawrence String Quartet Vader en zoon Adams
zo 18 dec / 15.00 uur Cappella Amsterdam Hodie Christus natus est
wo 21 dec / 18.30 uur college + 19.30 uur concert Liza Ferschtman + Jonathan Cohen Bibers Rozenkranssonates
do 22 dec / 19.30 uur Nederlandse Bachvereniging Kerstconcert: Hohe Messe
wo 28 dec / 19.30 uur Calefax PAN 13 14
Januari 2017 vr 6 jan / 20.00 uur / Janssenbeton Muziekgebouw op locatie: Bach & Beton Canto en documentaire
vr 6 jan / 20.30 uur FIBER x The Rest is Noise Paul Jebanasam & Tarik Barri - Continuum + Scott Monteith & Rainer Kohlberger - Qawwali Quatsch za 7 jan / 20.15 uur Hitchcocks The Lodger Hermes Ensemble
za 8 jan / 15.00 uur Ton Koopman Wat is het geheim van het orgel? (8+)
di 10 jan / 16.30 uur Ives Ensemble Openbare repetitie wereldpremière Richard Rijnvos
wo 11 jan / 20.15 uur Ian Bostridge + Julius Drake Love under the shadow of Death
do 12 jan / 12.30 uur Lunchconcert ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds do 12 jan / 20.15 uur Ives Ensemble Companion Pieces vr 13 jan / 20.00 uur / Janssenbeton Muziekgebouw op locatie: Bach & Beton Goldberg en documentaire vr 13 jan / 20.1.5 uur Cuarteto Quiroga + Veronika Hagen Kwintet met kwartet
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff Geheimtips Bijzondere concerten
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15