Do 12 jan 2017 Grote Zaal 20.15 uur
Ives Ensemble Nevenwerk
Donderdag avondserie
Programma Ives Ensemble Nevenwerk Ives Ensemble: Ivar Berix klarinet Erik van Deuren basklarinet Jan-Willem van der Ham fagot Christiaan Beumer hoorn Jan Bastiani trombone John Snijders piano Josje ter Haar viool Emma Breedveld viool Ruben Sanderse altviool Bence Huszar cello Diederik Meijnckens contrabas
Donderdag avondserie Serie Ives Ensemble Do 12 jan 2017 Grote Zaal 20.15 - 21.50 uur ca. 40 minuten voor de pauze ca. 35 minuten na de pauze
Inleiding Foyerdeck 1 19.15 – 19.45 uur Muziekpublicist Thea Derks in gesprek met componist Richard Rijnvos en pianist John Snijders
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma
Iannis Xenakis (1922 – 2001) Anaktoria (1969) Aldo Clementi (1925 – 2011) Impromptu (1989) Richard Rijnvos (1964) Riflesso sull’arco (2016; wereldpremière)* Pauze Kazimierz Serocki (1922 – 1981) Swinging Music (1970) Gérard Pesson (1958) Nebenstück (1998) Gerald Barry (1952) No People. (2013; Nederlandse première)
* Deze compositie is geschreven in opdracht van het Muziekgebouw met steun van Ammodo
3
Toelichting Componist Richard Rijnvos heeft een voorkeur voor cycli. Een daarvan wordt gevormd door Riflessi: reflecties op muziek in een bijzondere bezetting. Zelf spreekt hij liever van ‘weerschijn’, een weerkaatst licht waarvan de schakeringen anders zijn dan die van de bron. Riflesso sull’arco is de derde in de reeks. Hij schreef het stuk voor het Ives Ensemble, waar hij een bijzondere band mee heeft. Het is een weerspiegeling van Swinging Music, dat de Pool Kazimierz Serocki schreef voor klarinet, trombone, cello en piano. Rijnvos kwam op het idee voor zijn eerste Riflesso door een opdracht van de NTR ZaterdagMatinee, tien jaar geleden. In datzelfde concert stond De Zwaan van Tuonela van Jean Sibelius geprogrammeerd. ‘Daarin ontbreken fluiten, trompetten en klarinetten’, aldus Rijnvos. ‘Anderzijds heeft de althobo een prominente rol in het stuk. In mijn achterhoofd borrelde het idee om een tweede werk te schrijven voor die bezetting. Dat werd Riflesso sull’acqua. Het was geen nieuw idee. Er zijn meer componisten geweest die met dat gegeven gespeeld hebben. André Jolivet leende bijvoorbeeld de bezetting van L’histoire du soldat van Igor Stravinsky voor een eigen compositie.’ Zo krijgt Riflesso sull’arco tijdens dit concert een extra perspectief door de uitvoering van Swinging Music, de compositie waar Rijnvos de bezetting van leende. Voor dit concert heeft het Ives Ensemble meer ‘companion pieces’ (nevenwerken) geselecteerd. Anaktoria van Iannis Xenakis en No People. van Gerald Barry gebruiken de bezetting van het Octet van Franz Schubert, terwijl Aldo Clementi en Gérard Pesson de 4
instrumentatie van het klarinetkwintet van Johannes Brahms overgenomen hebben in Impromptu en Nebenstück. Het programma ontleent zijn titel aan dat laatste werk.
Toelichting
Iannis Xenakis
Aldo Clementi
Anaktoria
Impromptu
Anaktoria is de naam van een personage in een gedicht van Sappho, afgeleid van een Grieks woord voor ‘paleis’. Het werk was een opdracht van Octuor de Paris, een ensemble dat was opgericht door klarinettist Guy Deplus.
Een ‘impromptu’ is in wezen een muziekstuk dat klinkt alsof het voor de vuist weg ontstaat.
Anaktoria ontstond in dezelfde periode als Kraanerg, de monumentale, baanbrekende muziek die Xenakis schreef voor een avondvullend ballet van choreograaf Roland Petit. Dit minder omvangrijke werk is geschreven voor dezelfde bezetting als het Octet van Franz Schubert: een strijkkwartet aangevuld met een contrabas, klarinet, fagot en hoorn. In een toelichting bij de première omschreef Xenakis het als een compositie waarin de instrumenten op een nieuwe manier behandeld worden, maar waarvan de titel op archaïsche wijze verwijst naar een mooi, onbereikbaar meisje. De strijkinstrumenten opereren als een eenheid tegenover de drie blazers. Bij het componeren zocht Xenakis naar de grenzen van wat op de instrumenten mogelijk was, met een bijzondere belangstelling voor microtonen en glissandi naar de uitersten van de registers. Met name van de klarinettist wordt wat dat betreft veel gevergd in dubbeltonen en doordringende timbres.
Aldo Clementi wekt in zijn Impromptu de indruk dat elk instrument zo’n beetje zijn eigen weg bewandelt. Maar onder dat schijnbaar informele oppervlak blijkt hij de touwtjes strak in handen te hebben. Het werk is een strikte vijfstemmige canon waarin hij een klarinet tegenover een strijkkwartet plaatst. De muziek beweegt zich stapvoets voort, als in een even ongehaaste als onvaste dans, en dunt naar het einde toe uit: een voor een haken de dansers af.
5
Toelichting
Richard Rijnvos Riflesso sull’arco Het Italiaanse woord ‘arco’ betekent ‘boog’, met alle bijbetekenissen die het in het Nederlands heeft, maar ook ‘strijkstok’. De laatste speelt een opvallende rol in Riflesso sull’arco, de compositie die als spil dient voor dit programma. Het is het eerste kamermuziekwerk van Richard Rijnvos nadat hij zes jaar uitsluitend orkestwerken schreef. ‘Ik wil me nu weer even concentreren op kamermuziek’, zegt hij. Hij was dan ook blij met deze opdracht van het Ives Ensemble, waar hij zich altijd nauw mee verbonden gevoeld heeft. ‘Ik wilde een ‘companion piece’ schrijven bij Swinging Music van Kazimierz Serocki. Hij schreef het voor klarinet, trombone, cello en piano. In mijn Riflesso heb ik de klarinet vervangen door een basklarinet. De pianist zit niet achter zijn instrument, maar speelt zijn partij staand aan de zijkant, terwijl een wig het rechter-pedaal ingedrukt houdt. Hij bespeelt de snaren beurtelings met een strijkstok en met stokken, alsof de piano een cimbalom is. De cello speelt ‘scordatura’ [in een gewijzigde stemming]: ik laat de snaren van laag naar hoog verstemmen naar Bes - C - B - A; in het Duits spellen deze noten, zij het in een andere volgorde, de naam B-A-C-H.’ ‘In Riflesso sull’arco zijn vier klankbogen te horen. Die bestaan uit de boventoonreeksen die achtereenvolgens beginnen op de 6
toonhoogten waarin de snaren van de cello gestemd zijn. Ze groeien naar een hoogtepunt en dalen daarna weer af. De boventonen verschijnen op regelmatige plaatsen op een snaar: op een-twaalfde, een-elfde, een-tiende tot het midden, en dan door tot elf-twaalfde. Die plekken heb ik ook uitgezet in de tijdsduur van de compositie. Het zijn knooppunten waarop uitbarstingen van geluid plaatsvinden. In het structuuroverzicht zie je het verloop van de boventonen terug als bogen. Overigens zit er verder geen diepere betekenis achter de klanken. Ze bestaan eenvoudigweg. In de tijd, en de ruimte.’
Toelichting
Kazimierz Serocki
Gérard Pesson
Swinging Music
Nebenstück
Naast Riflesso sull’arco is ook het werk te horen dat het vergezelt, Swinging Music van de Pool Kazimierz Serocki. Hij schreef het voor het ensemble Warsztat Muzyczny (Music Workshop) van componist en pianist Zygmunt Krauze.
Gérard Pesson had jarenlang een fascinatie voor de Ballade opus 10 nr. 4 van Johannes Brahms. Hij droeg dit werk steeds bij zich in zijn geheugen. Het stak telkens weer de kop op wanneer hij aan het componeren was, schrijft hij.
De basis van het stuk wordt gevormd door het karakteristieke swing-ritme. Dat loopt met allerhande variaties langs de verschillende instrumenten en wordt uiteindelijk door de musici mondeling gebezigd. Daarnaast speelt het stuk met uiteenlopende timbres die ze op hun instrumenten produceren, zoals ‘flatterzunge’ [waarbij tijdens het blazen een tong-r wordt uitgesproken], het wrijven met een borstel over het binnenwerk van de piano en het bekloppen van het mondstuk van de trombone. Serocki concludeerde in een lezing over dit stuk: ‘Swinging Music is een compositie waarin het klankmateriaal uitsluitend gebaseerd is op klankkleuren.’
‘We denken dat een idee uit het niets verschijnt. Maar herinneringen aan muziekstukken kleuren de activiteiten waar we op gefixeerd zijn. In kunst bestaat onderzoek grotendeels uit een onophoudelijk graven in het verleden. Ik kon me niet losmaken van dit werk van Brahms met zijn merkwaardige vorm, de afwezigheid van hoge noten, de schoonheid van de barcarolle aan het begin en het zangerige middenstuk waarin de melodie wegzinkt in een glinsterende textuur, die onderbroken wordt door een koraal. Ik droeg het al zo lang bij me dat ik het eigenlijk alleen in mijn herinnering hoorde, waar het geleidelijk wegroestte, als een voorwerp op de zeebodem. Mijn poging om het te op te tekenen voelde aan alsof ik het weer opviste. Bij het ontsluiten bleek wat mijn eigen creatieve werk eraan had toegevoegd.’ Pesson schreef Nebenstück voor de bezetting van het Klarinetkwintet van Brahms uit 1891.
7
Toelichting
Gerald Barry No People.
dit ook een commentaar van Barry op dit nevenstuk, geschreven voor de bezetting van het Octet van Franz Schubert. Tekst toelichting: René van Peer
Gerald Barry, een componist met wie het Ives Ensemble vaker gewerkt heeft, ontleende de titel van dit werk aan het boek Nouvelles Impressions d’Afrique van de Franse surrealist Raymond Roussel uit 1932. Barry: ‘Roussel gaf opdracht om dit boek met 59 tekeningen te illustreren. Hij verstrekte die opdracht via een detectivebureau, zodat de kunstenaar er niet achter kon komen wie de opdrachtgever was. Bovendien had die geen inzage in de tekst waarbij zijn tekeningen zouden verschijnen. Wat hij wel kreeg, waren instructies voor elke afzonderlijke tekening, waar hij niet van af mocht wijken. Een instructie kon luiden: ‘Nachtlandschap. Een rijk besterde hemel met een dunne maansikkel. (Geen mensen.)’ of ‘Een zwerver, met geheven arm en de vingers gespreid, terwijl hij een (nog net zichtbare) kiezel in een put gooit en moeite lijkt te doen om het geluid van de plons te horen. (Geen andere mensen.)’ Toen Roussel tekeningen en tekst samenvoegde, kregen de vrij alledaagse afbeeldingen een eigenaardig karakter dat ze niet gehad zouden hebben als de kunstenaar ze gemaakt had met de tekst voor zich. Het uiteindelijke werk ontleent zijn ongewone signatuur aan het feit dat twee onbekende elementen in samenhang gepresenteerd worden.’ Ongetwijfeld is 8
Biografieën Componisten Iannis Xenakis
Geboren in Roemenië als zoon van Griekse ouders studeert Iannis Xenakis (1922 - 2001) bouwkunde in Athene. In 1947 ontvlucht hij Griekenland na drie jaar gevochten te hebben tegen de bezetting door de nazi’s. Xenakis vestigt zich in Frankrijk waar hij in de jaren vijftig als architect samenwerkt met Le Corbusier. Zo ontwerpt hij het Philipspaviljoen voor de Wereldtentoonstelling in Brussel van 1958. Vanaf 1952
studeert hij compositie bij Olivier Messiaen, die hem aanraadt zijn natuurkundige achtergrond te gebruiken in zijn muziek. Het resultaat is de zogeheten ‘stochastische’ muziek, waarin hij beginselen en formules uit de wiskunde en de statistiek gebruikt om de waarden als toonhoogte, ritme en timbre te bepalen. Daarvoor ontwikkelt hij speciale programmatuur. Met deze radicale compositietechniek verovert Xenakis een plaats in de voorhoede van de muziek. Hoezeer hij ook controle uitoefent op de structuur van zijn composities, de muziek zelf geeft de indruk van elementaire levenskracht, een energie die aan de aarde zelf lijkt te ontspringen. Hij schrijft muziek voor orkest maar ook solowerken, waarvan met name stukken voor slagwerk als Psappha en Rebonds bekendheid genieten.
Aldo Clementi Aldo Clementi (1925-2011), geboren in de Siciliaanse stad Catania, hoorde tot de naoorlogse generatie van Italiaanse avant-gardisten.
Op zijn zestiende begon Clementi zich toe te leggen op compositie, aanvankelijk bij Alfredo Sangiorgi, een leerling van Arnold Schönberg. Die bracht hem voor het eerst in contact met de twaalftoonstechniek. Na een conservatoriumstudie in Rome bezocht hij tussen 1955 en 1962 de Ferienkurse in Darmstadt (de zomercursussen voor nieuwe muziek). Beslissend voor de richting die hij zou inslaan als componist was zijn ontmoeting met Bruno Maderna in 1956, die nieuwe muzikale vergezichten voor hem opende. Vanaf 1970 componeerde hij uitsluitend strikte canons. 9
Biografieën
Die werden wel omschreven als klankwolken die opgebouwd zijn uit een traag ronddraaiende kluwen van contrapuntische melodielijnen die elkaar imiteren. Het Ives Ensemble heeft vaak werken van Clementi uitgevoerd, en bracht in 1999 een cd uit met zijn muziek.
Richard Rijnvos
Foto: Fernando Alvarez Ramos
Richard Rijnvos (1964) brengt zijn composities bij voorkeur onder in cycli, te beginnen met Stanza waarvan hij drie versies schreef, en Block Beuys. 10
Andere cycli hebben steden als New York en Venetië als onderwerp. Nog grootser van conceptie is Grand Atlas, waarin hij de zeven continenten muzikaal belicht. Na Antarctique uit 2011 en Asia (2015) is dit jaar de première van Amerique du Nord. De Riflessi, waar hij in 2007 aan begon, vormen een serie ‘companion pieces’ die Rijnvos schrijft bij composities voor een bijzondere bezetting. Hij ontving prijzen voor verschillende delen uit zijn cyclus over New York, de Matthijs Vemeulenprijs voor Times Square Dance en een internationale prijs voor NYConcerto. Die laatste compositie werd ook bekroond met de Buma Toonzetters Award. Hij ontving de Matthijs Vermeulenprijs opnieuw voor zijn liederencyclus Die Kämmersängerin, uitgevoerd door het Ives Ensemble. Rijnvos heeft nauwe banden met dit ensemble, dat Block Beuys op cd zette.
Kazimierz Serocki Nadat Kazimierz Serocki (1922 - 1981) diploma’s had gehaald voor piano
en compositie in Lodz, vervolgde hij zijn studies in Parijs, onder meer bij Nadia Boulanger.
Na 1952 legde hij zich uitsluitend toe op het componeren. In 1956 was hij een van de oprichters van het internationale festival voor eigentijdse muziek Warszawska Jesien (Warsaw Autumn), waarin vooraanstaande componisten als Pierre Boulez, Luigi Nono, Bruno Maderna en John Cage gepresenteerd werden. Hij wordt omschreven als extravert, een natuurkracht die steeds op het punt stond van overkoken. In zijn muziek was Serocki vooral geïnteresseerd in het
Biografieën
onderzoeken en toepassen van klankkleuren.
Gérard Pesson
Gérard Pesson (1958) studeerde Letteren en Musicologie aan de Sorbonne, waar hij een proefschrift schreef over de esthetiek van aleatorische muziek. Tegelijkertijd volgde hij aan het Conservatorium van Parijs studies in compositie, orkestratie en analyse. In 1986 richtte hij het tijdschrift Entretemps op dat gewijd is aan eigentijdse muziek. In datzelfde jaar
werd hij muziekproducer bij Radio France. Zijn muziek is uitgevoerd door Ensemble intercontemporain, Ensemble Modern, Klangforum Wien, Ictus en Accroche Note. In Pessons muziek duiken met enige regelmaat fragmenten van andere componisten op. Nebenstück is een versie van een vroeg stuk van Brahms dat hij uit zijn geheugen probeert op te vissen. In Mes béatitudes richt hij een gedenkteken op voor Anton Bruckner door een thema uit diens Zevende symfonie tevoorschijn te toveren. In Wunderblock neemt hij het eerste deel van Bruckners Zesde symfonie onder de loep en onderwerpt het aan een proces van weloverwogen uitwissen.
Gerald Barry Geboren in Ierland studeerde Gerald Barry (1952) muziek aan het University College in Dublin en compositie bij Peter Schat in Amsterdam, bij Karlheinz Stockhausen en Mauricio Kagel in Keulen, en bij Friedrich Cerha in Wenen.
Hij vestigde een reputatie met composities die hij aanduidde met symbolen in plaats van titels. Barry schreef zes opera’s, waaronder de eenakter La Plus Forte voor Radio France met sopraan Barbara Hannigan in de hoofdrol. Hannigan zingt de rol van Alice in Barry’s meest recente opera Alice’s Adventures Under Ground (2016), op basis van de boeken van Lewis Carroll. Mauricio Kagel zei over de componist: ‘Gerald Barry is altijd nuchter, maar hij zou net zo goed altijd dronken kunnen zijn. Dat is zijn geboorterecht als Ier, zou je kunnen zeggen.’ 11
Biografieën
Uitvoerenden Ives Ensemble Het Ives Ensemble is in 1986 opgericht door pianist John Snijders. Het ensemble bestaat uit een vaste pool van dertien musici die in verschillende samenstellingen concerten geven. Het ensemble legt zich toe op het uitvoeren van ongedirigeerde kamermuziek van na 1900. Met de eigenzinnige Amerikaanse componist Charles Ives als naamgever zoekt het ensemble steeds naar verrassende muziek. Met één been in de 20e eeuw, één been in de 21e eeuw en met ogen en oren gericht op de 22e eeuw. Het Ives Ensemble speelt historische muziek van onze tijd, muziek die we in de toekomst zullen waarderen als ons cultureel erfgoed. Het ensemble richt zich op het werk van Charles Ives, John Cage, Morton Feldman, Stefan Wolpe en hedendaagse componisten die in de 12
Foto: Mark Kohn
geest van deze twintigsteeeuwse grootheden schrijven. Inmiddels heeft het Ives Ensemble een groot repertoire aan opdrachtwerken opgebouwd. Iannis Xenakis, Aldo Clementi, Richard Rijnvos en Gerald Barry horen tot de componisten die met enige regelmaat in concerten van het ensemble te horen zijn.
Verwacht
Donderdag avondserie Do 19 jan 2017 Grote Zaal 20.15 uur
David Lang - death speaks DoelenEnsemble In Schuberts lied Der Tod und das Mädchen krijgt de Dood een stem: de Dood spreekt om een bang meisje gerust te stellen. Dit gegeven inspireerde de Amerikaanse componist en Pulitzer-prijswinnaar David Lang. Hij ploos Schuberts imposante liedoeuvre na op andere plekken waar de Dood zich direct tot ons, de levenden, richt. Uit die citaten boetseerde David Lang vijf liedteksten, die de basis vormen voor zijn aangrijpende cyclus death speaks. In death speaks worden de Schubertiaanse doodsboodschappen vertolkt door de veelzijdige Nederlandse zangeres Nora Fischer. Fischer wordt begeleid door een klein ensemble, dat met ijle instrumentale partijen het mysterie van de dood op fascinerende wijze vergroot. Lang is zelf betrokken bij deze nieuwe enscenering. Op het programma staat ook een van Langs memory pieces, geschreven ter nagedachtenis aan gestorven vrienden.
David Lang Foto: Peter Serling
Programma: David Lang death speaks / memory pieces VI - cello (in memory of anna cholakian) / Franz Schubert diverse werken
13
Verwacht
Januari 2017 vr 13 jan / 20.00 uur / Janssenbeton Muziekgebouw op locatie: Bach & Beton Goldberg en documentaire vr 13 jan / 20.15 uur Cuarteto Quiroga Dynamisch en uniek za 14 jan / 20.15 uur Piotr Anderszewski Pianist van de nuance zo 15 jan / 11.00 uur / Kleine Zaal Ensemble SCALA Blast from the past zo 15 jan / 15.00 uur Nederlands Kamerkoor Big to Basics: Edo de Waart di 17 jan / 19.00 uur college + 20.15 uur concert Jean Rondeau Goldbergvariaties + COLLEGE wo 18 jan / 20.15 uur Cappella Amsterdam Contrasten: carte blanche voor Florian Benfer 14
do 19 jan / 20.15 uur DoelenEnsemble David Lang - death speaks
vr 20 jan / 20.00 uur / Janssenbeton Muziekgebouw op locatie: Bach & Beton Canto en documentaire vr 20 jan / 20.15 uur Score Collective Topstukken uit de jaren 70
za 21 jan / 14.15 uur Nieuw Vocaal Amsterdam + Música Temprana Capella Juvenalis pro Musica Antiqua
za 21 jan / 20.15 uur Juilliard String Quartet Instituut onder de strijkkwartetten
16.00 uur Europa Galante Vivaldi’s vioolconcerten 20.15 uur Collegium 1704 Vivaldi’s Stabat Mater wo 25 jan / 20.15 uur Daria van den Bercken + Frank Braley Playing Mozart do 26 jan / 20.15 uur Slagwerk Den Haag Gestolde Parels vr 27 jan / 20.00 uur / Janssenbeton Muziekgebouw op locatie: Bach & Beton Goldberg en documentaire
Huil van de Wolff
10.30 uur VivaldiScratch o.l.v. Giulio Prandi
Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff
14.00 uur Benjamin Alard Bach & Vivaldi
Geheimtips Bijzondere concerten
VivaldiDag zo 22 jan
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15