Vr 3 nov 2017 Grote Zaal 20.15 uur
Serie Koren
Cappella Amsterdam Boetepsalmen - Het grootse gebaar van Schnittke Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma
Serie Koren Vr 3 nov 2017 Grote Zaal 20.15 - 21.30 uur ca. 75 minuten zonder pauze
Cappella Amsterdam Boetepsalmen - Het grootse gebaar van Schnittke Daniel Reuss dirigent Annechien Koerselman regie Vera Selhorst kostuums De Beeldjutters video-ontwerp Jeroen Smith lichtontwerp
Dit project is tot stand gekomen met ondersteuning van Amsterdams Fonds voor de Kunst, Fonds Podiumkunsten, Société Gavigniès en het Prins Bernhard Cultuurfonds. Het Prins Bernhard Cultuurfonds doet dit vanuit fondsen op naam: Fonds Henri Fock, het Korinthiërs Fonds, het Ans Otten-Nypels Fonds, het Fonds de Visser-Geerling, het Fonds Monnier Goudzwaard en het Dessauvagie/Sauer Fonds
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma
Arvo Pärt (1935) Twee Slavische psalmen (1984; herz. 1997) 1. Psalm 117: Loof de Heere, alle heidenvolken 2. Psalm 131: Heer, niet verheft zich mijn hart Alfred Schnittke (1934 - 1998) Drie geestelijke gezangen (1983) 1. Glorie aan de heilige Maag, Moeder van God 2. O Heer Jezus Christus, Zoon van God 3. Onze Vader, die in de hemel zijt Alfred Schnittke Twaalf Boetepsalmen (12 Stichi Pokajanije) (1988) 1. Adam zat wenend aan de poort van het paradijs 2. O wildernis, neem mij op 3. Daarom leef ik in armoede 4. Mijn ziel, mijn ziel 5. O mens, ellendig en verdoemd 6. Toen ze het schip zagen 7. O mijn ziel, waarom ben je zo bang 8. Als jullie eindeloos verdriet willen overwinnen, treur dan niet 9. Ik heb mijn leven als monnik als onwaardig bevonden 10. Jullie Christenen, verzamel jullie! 11. Ik kwam binnen in dit tranenrijke leven als een naakt kind 12. (zonder tekst)
3
Toelichting Alfred Schnittke en Arvo Pärt behoren tot de componisten die in de jaren 70 en 80 rationele dogma’s van de nieuwe muziek doorbraken en weer een breed publiek wisten te raken. Paradoxaal genoeg slaagden zij daarin vanachter het IJzeren Gordijn. In de Stalinistische tijd moest Schnittke het in de oorlogsjaren zelfs zonder radio, grammofoon of piano stellen. Naar eigen zeggen hoorde hij niettemin al muziek in zijn hoofd eer hij noten kon schrijven of lezen. Een verpletterende indruk op de ontvankelijke jongen maakte vervolgens het muziekleven te Wenen, waar zijn vader vanaf 1946 twee jaar als vertaler kon werken. Arvo Pärt fietste in 1947 als twaalfjarige nog rondjes in de vrieskou op het Turuplein van Rakvere in Estland om er zijn muzikale honger te stillen. Symfonische klanken van Nikolaj RimskiKorsakov en Pjotr Tsjaikovski schalden tijdens de kerstdagen uit luidsprekers aan lantaarnpalen waar doorgaans partijpolitieke leuzen doorheen tetterden. Finse radiozenders brachten Pärt een glimp van de nieuwste ontwikkelingen in het Westen. De door de hoge koepels gonzende koorzang van de Russisch-orthodoxe kerk en het geprevel van bebaarde monniken zijn van een legendarische schoonheid. Zowel Pärt als Schnittke vonden uiteindelijk hun weg in een herwaardering van die oeroude spirituele waarden. Waren die in eigen land onderdrukt door het stalinisme en de Sovjets, het Westen raakte ervan vervreemd door kapitalisme, consumentisme en egocultuur. Welkom bij koorwerken die nog steeds een heilzaam elixer blijken voor de door stress, haast en desoriëntatie geplaagde mens van de eenentwintigste eeuw. 4
Arvo Pärt Twee Slavische psalmen In de Russisch-orthodoxe kerk is instrumentale muziek niet toegestaan, behalve schaars geklingel van belletjes. In het boventoonspectrum van deze belletjes herontdekte Arvo Pärt de oerkracht van de drieklank, de basis voor zijn even unieke als hartveroverende tintinnabuli-stijl. De Twee Slavische psalmen vormen Pärts eerste manifestatie ervan voor a cappella koor en tevens zijn eerste zetting van een Russisch-orthodoxe oud-Slavische tekst. Opvallend is de rijke sonoriteit van de koorklank, waarin Pärt hier al vooruit loopt op de latere Kanon Pokajanen. De jubel van psalm 117 kent een welhaast swingende uitdrukking van vreugde, door een vrije behandeling van het ritme, indruisend tegen traditionele regels voor muzikale accentuering van tekst. Psalm 137 staat tegenover het ‘Hallelujah’ van psalm 117 als een vrome oefening in nederigheid. Ingetogen spraakzang maakt zich los van de zwaartekracht en reikt hoopvol ten hemel. Collegium Vocale Köln bracht op 28 april 1984 de première in Witten. Pärt droeg zijn compositie op aan Wilfried Brennecke (1926 - 2012), artistiek leider van de Wittener Tage für neue Kammermusik van 1964 tot aan zijn
Toelichting
pensioen in 1989. Vanuit de Keulse studio’s van de West-Deutsche Rundfunk pleitte deze musicoloog, muziekcriticus en radioman decennia voor kamermuziek en nieuwe muziek.
Alfred Schnittke Drie geestelijke gezangen De kerk krijgt het na de Russische Revolutie van 1917 en de opkomst van de bolsjewisten hard te verduren. Schnittke pakt de draad weer op in de jaren van perestrojka en glasnost. Hij grijpt terug op een traditie van louterende Russische koorwerken, vóór de revolutie ingezet door Tsjaikovski en Rachmaninov. Beiden componeerden bijvoorbeeld muziek bij de liturgie van de heilige Sint Chrysostomus, of ‘Johannes met de gouden mond’, Tsjaikovski in 1878, Rachmaninov in 1910. De mare gaat dat Schnittke zijn drie motetten in één slapeloze nacht heeft geschapen, met de hete adem in de nek van koordirigent Valeri Poljanski, die hem achter de broek zat voor nieuw werk. Schnittkes Faust-cantate uit 1983 smaakte deze Poljanski naar meer, maar Schnittke reageerde gereserveerd op zijn verzoek. Tijdens door pianist Sviatoslav Richter georganiseerde ‘decemberavonden’ in het Poesjkin-museum kwamen de twee elkaar weer tegen en drong Poljanski opnieuw aan. De dag daarna overhandigde Schnittke hem driftig het inktnatte manuscript van
deze Drie geestelijke gezangen met de verwensing: ‘je bent een vreselijke vent’. Het zou bewonderaar Poljanski niet verhinderen vijf jaar later ook de première van Schnittkes Boetepsalmen te dirigeren. In het holst van de nacht maakte Schnittke een keuze uit dagelijkse gebeden. De eerste hymne is de orthodoxe versie van het Ave Maria. Een wiegende antifonale zetting in twee koren weerspiegelt de zoete verkondiging aan Maria door de engel Gabriel van haar kindeke uit het evangelie van Lukas. Het tweede gezang eert op reciteertoon hoe generaties monniken eeuwenlang het Jezusgebed prevelden. De spanningsboog van pianissimo tot forte culmineert in kippenvel verwekkende harmonieën. Het laatste gezang viert hartstochtelijk het Onze Vader uit het evangelie van Mattheus. In gedragen tempo ontvouwt zich in een aantal statements een waaier aan kleuren. Rijk gedifferentieerd van dynamiek, met imitatie en eensgezinde samenzang, balt het gezang zich ten slotte samen in een zinderend ‘Amen’. Twaalf Boetepsalmen Kerkbezoekers laten in Rusland al eeuwen hun tranen de vrije loop bij afbeeldingen van favoriete heiligen op iconen. Aanleiding voor Schnittkes Twaalf Boetepsalmen was de viering van de duizendjarige kerstening van Rusland in 1988. De teksten vond Schnittke in een bundel apocriefe en anonieme poëzie van monniken uit de zestiende eeuw, uitgebracht te Moskou in 1986. 5
Toelichting
Het zijn dan ook niet de gangbare psalmen. Strikt genomen zijn het ‘boeteverzen’, al is de titel Boetepsalmen in Nederland in gebruik geraakt. Binnen het oeuvre van Schnittke vormen de Boetepsalmen het culminatiepunt van het spirituele pad dat hij sinds begin jaren tachtig als een pelgrim bewandelde. Vlak voor de val van de muur waste hij er in 1988 de oren van de Sovjetautoriteiten mee. Tegelijkertijd bood zijn monumentale koorwerk troost aan het in die tijd door inflatie, gebrek en ellende geplaagde volk. Typerend voor Schnittke zijn de overgangen van duisternis naar het licht van de verlossing, meestal telkens in de laatste regels. De componist vond ze zelf bij lezing van Dante in diens omschrijving van het verlaten van de hel. Een metafoor voelde hij in de actualiteit van de jaren tachtig: hoop op licht na zeventig jaar duisternis onder de knoet van Lenin, Stalin en de Sovjets. ‘Zondig zijn we allemaal’ is het motto en daaruit is een eeuwig verlangen geboren naar troost, licht en vergeving. Met de grootst mogelijke originaliteit en afwisseling weet Schnittke blijvend te boeien. Het woord regeert hier de muziek. Bourdonklanken en ‘bocca chiusa’ (neuriën met gesloten lippen) zijn de muzikale troefkaarten. Sober en streng is de sfeer, als in de vastentijd voor Pasen, in Rusland het belangrijkste kerkelijke feest. Bij aanvang betuigt de uit het paradijs verdreven Adam als eerste spijt, vertolkt door drie bassen. In het tweede vers snikt de tenor als een ‘lone wolf’ boven een zesstemmig gemengd koor. Versnellingen en schurende klanken schetsen een ziel 6
in verwarring in het vierde vers. De zesde getuigt van de dubbele broedermoord op Boris en Gleb, zonen van Grootprins Vladimir van Kiev, in 1015 begaan door hun oudere broer Svjatopolk. De Russische kerk nam deze ongelukkigen als eersten op in haar canon van heiligen. Het verhaal is een variatie op Kaïn en Abel, in Russische stijl want nóg wreder (Russische sprookjes voor kinderen zijn doorgaans eveneens wreder dan het leesvoer voor westerse kindjes). Na wijze raad, te berde gebracht in deel acht, wordt het koor fijn vertakt in groepjes en solo’s in het lange deel negen. Onwrikbare Russische standvastigheid is troef in deel tien. Prachtig ingebed is de naakte solo voor tenor in deel elf. Een dalende secunde op ‘Oevi’ refereert aan het ‘Oh Weh!’ uit het derde orkestlied van Mahlers Lieder eines fahrenden Gesellen. Volgt het stadium van transcendentie, de koorklanken stijgen met een schitterend ‘geïnstrumenteerde’ tekstloze meditatie ten hemel. Tekst toelichting: Huib Ramaer
Liedteksten Arvo Pärt Twee Slavische psalmen Psalm 117 Khvaleetye Gospoda fsee yazuistui, pokhvaleetye Yego fsee lyudeeye, yako utverdeesya meelost Yego na nas, ee eesteena Godpodnya prebuivayet vo vyek. Alleluya.
Psalm 117 Loof de Heere, alle heidenvolken; prijs Hem, alle natiën. Want Zijn goedertierenheid is machtig over ons; de trouw van de Heere is voor eeuwig. Halleluja!
Slava Ottsu ee Suinu ee Svayatomu Dukhu,
Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest. In het begin en nu en altijd en in alle eeuwigheid, amen.
ee nuinye ee preesno ee vo vyekee vyekov. Psalm 131 Gospodee, nye voznyesesya sertse moye, neezhe voznyesostyesya ochee moee, neezhe khodeekh vyeleekeekh, neezhe vdeevnuikh pache menye. Ashche nye smeerenomudrstvovakh, no voznyesokh dushu moyu, yako otdoyenoye na matyer svoyu, tako vozdasee na dushu moyu. Da upovayet Eezraeel na Gospoda, ot nuinye ee do vyeka.
Psalm 131 Heer, niet verheft zich mijn hart, mijn ogen vermeten zich niet. Ik begeef mij niet in wat te groot is, te wonderbaarlijk voor mij. Neen, bedaren liet ik, verstillen mijn ziel als een kind bij zijn moeder geborgen; als dat kind zo voel ik mijn ziel. Dat Israël wachte de Heer, van thans tot in eeuwigheid.
7
Liedteksten
Alfred Schnittke Drie geestelijke gezangen 1. Bogoroditse Devo, raduysa, Blagodatnaja Marije, Gospods toboju: Blagoslavenna Ty v zhenakh, i blagoslaven plod chreva Tvojego, jako Spasa rodila jesi dush nashikh.
1. Glorie aan de Heilige Maagd, Moeder van God Wees vreugdevol, gezegende Maria. God is met u; U bent de gezegende onder de Vrouwen, en gezegend is de vrucht van Uw schoot, want U heeft gebaard de Redder van onze zielen.
2. Gospodi, Gospodi Iisuse, Gospodi Iisuse Khriste, Syne Bozhij, pomiluj ma, Pomiluj ma greshnogo.
2. Heer Jezus Christus,
3. Otche nash Izhe jesi na nebesekh, Da svetitsa ima Tvoje, da priidet Tsarstvie Tvoje, da budet vola Tvoja, jako na nebesi i na zemli. Khleb nash nasushchnyj dazhd nam dnes. i ostavi nam dolgi nasha, jako zhe i my ostavlajim dolzhnikom nashim. I ne vedi nas vo iskushenije, No izbavi nas ot lukavago. Jako Tvoja jest Tsarstvo i sila i slava vo veki. Amin.
3. Onze Vader die in de hemel zijt! Geheiligd zij uw naam, Uw koninkrijk kome. Uw wil geschiede op aarde zoals in de hemel. Geef ons heden ons dagelijks brood en vergeef ons onze zonden, zoals wij aan anderen hun zonden vergeven. En leid ons niet in verzoeking, maar verlof ons van het kwade. Want aan U is het koninkrijk, de kracht en de heerlijkheid tot in de eeuwigheid. Amen
8
Zoon van God, wees mij genadig, wees mij zondaar genadig.
Liedteksten
Alfred Schnittke Twaalf Boetepsalmen 1. Plakasya Adamo pred’ rayemo sedya: ‘Rayu moï, rayu, prekrasniy moï rayu! Mene bo radi, rayu sotvoreno byste. A Evvy radi, rayu zaklyutcheno byste. Uvi mnye, greshnomu, Uvi-i-i bezzakonenu! Sogreshikho, Gospodi, sogreshikho, I bezzakonen vakho. Uzhe azo nye vizhu raiskiya pishtcha, Uzhe azo nye slishu arkhangeleska glasa. Sogreshikho, Gospodi, sogreshikho. Bozhe milostivye, pomilui mya, padshago.’
1. Adam zat wenend aan de poort van het paradijs: ‘Mijn paradijs, mijn heerlijk paradijs! Jij werd voor mij geschapen. Door Eva’s schuld werd je mij verboden. Wee mij, ik ben een zondaar! Wee mij, ik heb gezondigd! Ik heb gezondigd tegen mijn Heer en ik was ongehoorzaam aan het Gebod. Nooit zal ik de vruchten van het paradijs zien. Nooit zal ik de stem van de aartsengel horen. Mijn God, ik heb gezondigd. Heb erbarmen, Heer, vergeef mij mijn zonde.’
9
Liedteksten
2. Priimi mya, pustyni Yako mati tchado svoye, Vo tikhoye i bezmlevnoye Nedro svoye, ne brani, pustynya, Stashilishtchi svoïmi Otobegoshago ot lukavniya Bludnitza mira sego. O prekrasenaya pustyni, Veselaya dubravitza! Vozlyubikh bo tya patche Tzareskykh tchertog I pozlashtchennykh polat. I poiydu v luzekh Po krasnomu tvoyemu vinogradu, Razlitchnykh tzvetetz tvoïkh, Dykhayushtche ot vozdukha malym vetretzem, Dvikzhushtche ot dreves Vetviye svoye kudryavoye. I budu yako khud zver’ Edin skytayasya, I begaya tchelovek, I mnogomyatezhniya ceya zhizni I sedya platcha I rydaya Vo glubokom I dikom Nedre tvoyem. O Vladykho Tzaryu!
2. O wildernis, neem mij op in jouw stille, zachte schoot zoals een moeder haar kind. Bedreig me niet, o wildernis, met jouw monsters, ik die op de vlucht ben voor de valse verleidster van deze wereld. O mooie wildernis, hartelijk eikenbos! Jullie zijn mij dierbaarder dan de kamers van de tsaar gevuld met goud. Ik zal op de velden wandelen van jouw prachtige tuin bezaaid met talloze bloemen, waar zachte winden de lucht bewegen en de takken van de bomen doen zwaaien.
Nasladil mya yesi zemenykho blago, I ne lishi mene nebesnago tzarestviya tvoyego.
Jij hebt mij de schatten van de aarde gegeven, weiger mij niet jouw hemels koninkrijk.
3. Sego radi nishtch yesm’, Sela ne imeyu, Dvora svoyego ne styazhayu, Vinograda ne kopayu, Po moryu plavaniya ne sotvoryayu.
3. Daarom leef ik in armoede. Ik bezit geen land. Ik heb geen eigen huis, geen wijngaard om in te werken. Ik zoek geen rijkdom op zee.
10
Ik zal alleen rondtrekken als een wolf, door de wereld zwerven, de mensen vermijden en de verlokkingen van het leven. Wenend en klagend zal ik mij verbergen in jouw veilige schoot. Almachtige Heer!
Liedteksten
Z gostmi kupli ne deyu, Knyazyu ne sluzhu, Bolyarom ne totchen, V slugakho ne potrebyen, V knizhnom poyutchenii zabytliv, Tzerkvi Bozhiya ne derzhusya, Otza svoyego dukhovenago zapoved’ prestupayu, Tem Boga prognevayu. Na vsyakaya dyela blagaya ne pamyatliv, Bezzakoniya ispolnen, Grekhi svershen, Dai zhe mi, Gospodi, prezhe konetza pokayatisya.
Ik drijf geen handel met kooplieden. Ik dien geen vorst. De bojaren hebben niets aan mij. Als dienaar ben ik waardeloos. Ik leer moeilijk uit boeken. Ik ben in onenigheid met de Kerk van de Heer. Ik negeer de woorden van mijn geestelijke vader. Zo trek ik de woede van God aan. Goede daden zijn niet mijn doel. Ik ben een en al schande en beladen met zonden. Heer, geef mij de kans om voor het einde boete te doen.
4. Dushe moya, dushe moya, Potcho vo gresekh prebyvayershi, Tchiyu tvorishi volyu. I bez uma myateshisya? Vostani ostanisya sego, I platchisya del svoïkh gortze, Prezhe dazhe smr’tniy tchas Ne voskhytit’tobye: Togda slezy ne uspeyute.
4. Mijn ziel, mijn ziel, waarom verkeer jij in zonde? Wat is dat voor een wil waaraan je gehoorzaamt? Waarom ben je zo vreselijk onrustig? Sta op! Laat alles achter jou en ween bittere tranen over jouw daden tot het moment dat je sterft: want dan is het te laat om tranen te vergieten. Mijn ziel, denk aan de bittere uren van angst en ontzetting. Denk aan de eeuwige pijn die de zondaar te wachten staat. Doch jubel, mijn ziel, en roep voor altijd: barmhartige God, verlos mij!
Pomysli, dushe moya, Gorkïy tchaso strasheniy I groziny I muku vetchnuyu, Ozhidayushtchu greshnikov mutchiti. No vospryani, dushe, Vopityushtche neprestaneno: Milostivye, pomilui mya!
11
Liedteksten
5. Okayanne ubogiy tchelovetche! Vek tvoï kontchayetesya, I konyetz priblizhayetesya, A Sud strasheniy gotovitsya. Gore tebye, ubogaya dushe! Solnetze ti yest’ na zapadi, A dene pri vetcheri I sekira pri koreni Dushe, dushe! Potchto tleyushtchumi petcheshisya?
5. O mens, ellendig en verdoemd, jouw leven vergaat, jouw einde komt nader, een vreselijk oordeel staat jou te wachten. Wee jou, ellendige ziel! De zon gaat onder, het daglicht dooft uit, een scherpe bijl zal de wortel doorhakken. Ziel, o ziel, waarom beklaag je jouw sterfelijkheid?
Dushe, vostrepeshtchi, Kako ti yavitisya sozdatelyu svoyemu, I kako ti piti smertrenuyu tchashu, I kako ti tr’peti smradniya efiopy I vetcheniya muky, Oto neya zhe, Khriste, Molitvami rozheshaya tya Izbavi dusha nasha.
O ziel, sidder en beef voor je voor jouw schepper gaat staan, voor je van de kelk des doods drinkt, voor je de stank des duivels en de eeuwige kwelling ondergaat. Christus, bevrijd onze zielen Van deze kwelling en aanhoor onze gebeden.
6. Zrya korablye naprasno pristavayema, Vozopista prekrasenaya dva brata Boriso i Glebo: ‘Bratye Svyatopoltche, ne pogubi nayu, Yeshtche bo yesmi velmi mlady! Ne podrezhi lozy neplodniya, Ne sozhni klasa nedozrelago, Ne prolyei krovi nepovinniya. Ne sotvori platcha materi nayu! Polozheni yesmya v Vyshchegorodye russikiya zemla, Bozhe nashe, slava tebye.’
6. Toen ze het schip zagen dat plots aankwam, riepen de twee knappe broers Boris en Gleb: ‘O broeder Svjatopolk, dood ons niet, we zijn allebei nog zo jong! Snij de scheuten niet af, die nog geen vruchten dragen. Snij het onrijpe graan niet af. Vergiet geen onschuldig bloed. Bezorg onze moeder geen verdriet. Ze begroeven ons in Wischgorod, in Russische aarde. Loof de Heer!’
12
Liedteksten
7. Dushe moya, koka ne ustrashayeshisya, Vidyashtche vo grobekh lezhashtchi, Kosti obnazheny, smerdyashtchi? Razumeï i vizhd’: Gde knyaze, gde vladyka, Gde bogat gde nishtche?
7. O mijn ziel, waarom ben je zo bang om de lijken in de doodkisten te zien en de naakte stinkende beenderen? Aanschouw en begrijp: Waar is de prins, waar is de heerser? Waar zijn de rijken, waar de armen?
Gde lepota obraza, Gde veleretchiye premudrosti? Gde gordyashtchiyesya o narodekho? Gde zlatom i biserom krasyashtchasya? Gde kitcheniya i lyubvi? Gde mzdoïmaniye I sud nelitzemereno, nepravdoyu ubystreno? Gde gospodin ili rabo? Ne vse li yest’ yedinako: Prakh i zemlya i kal smerdyashtchii? O dushe moya potchto ne uzhasayeshisya serdtzem? I kako ne ustrashayeshisya Strashnago sudishtcha I muky vetcheniya? O ubogaya dushe! Pomyani, kako zemnago Tzarya, tlennago tcheloveka, Glagola trepetno poslushayeshi I nebesnago sozdatelya svoyego Zapovedi ne khranishi. Zhiveshi po vsya, tchasi sogreshayushtchi A knizhnoye pisaniye ni vo tchto zhe vmenyayeshi, Yako glumleniyu predolagayeshi: O dushe moya! Vosplatchisya, vopiyushtche ko Khristu: Isuse, spasi mya, Molitv radi vesekho svyatykho tvoïko Izbavi mya vetchnago i gorkago mutcheniya.
Waar is de schoonheid van het aangezicht? Waar is de rede van de wijsheid? Waar zijn de hoogmoedigen? Waar zijn zij die opscheppen met hun goud en parels? Waar zijn trots en liefde? Waar zijn de hebzuchtigen? Waar is het rechtvaardige oordeel dat steeds sneller komt hoe meer leugens er worden verteld? Waar is de meester, waar de slaaf? Is het dan niet allemaal gelijk, stof en aarde en stinkende drek? O mijn ziel, waarom beef je niet van angst? Waarom ben je niet bang voor het vreselijke oordeel en de eeuwige kwelling? O ongelukkige ziel! Herinner je hoe aandachtig je luisterde naar de woorden van de wereldlijke leider, die toch maar sterfelijk is, en hoe je doof was voor het gebod van de hemelse Schepper. Je bevindt je in eeuwige zonde. Je weigert het leren van de heilige geschriften ernstig te nemen, je spot ermee. O mijn ziel! Ween en aanroep Christus: ‘Jezus, red mij! Verlos mij, als antwoord op de gebeden van de heiligen, van de eeuwige bittere kwelling.’ 13
Liedteksten
8. Ashtche khostcheshi pobediti Bezvremyannuyu petchal’, Ne opetchalisya nikogda zhe Za koyu-lyubo vremyannuyu vesh’. Ashtche i byen’ budeshi, Ili obestchesten, Ili ogtnan, Ne opetchalisya, No patche raduïsya. Togda sya tokmo petchalisya, Yegda sogreshishi, No i togda v meru, Da ne vpadeshi vo otchayaniye I ne pogibneshi
8. Als jullie eindeloos verdriet willen overwinnen, treur dan niet om aards ongeluk. Als jullie geslagen zijn of onteerd of verstoten treur dan niet, maar jubel. Treur alleen wanneer jullie gezondigd hebben, en zelfs dan met mate. Wanhoop niet, dan vernietigen jullie jezelf niet.
9. Vospomyanukh zhitiye svoye kliroskoye Az nepotrebniy, Petchalnoye reku i skoropreselnoye, Gladolya Uvi mnye! Tchto sotvoryu Gde ubo zhivu, I kako terplyu? V monastyre ubo igumeni i ikonomi I kelari i kaznatcheï. Vkupe zhe i podkelarniki i tchashniki, I soborniya startzy gordliviya, Samolyubyem vsi oderzhimy, I srebrolyubiyem ob’yashasya I bratonenavideniyem sopletoshasya I skupostiyu svyazashasya, I lukavstvom pomratchishasya, okayannii, Sami deyushtche tmami nepodobnaya, Nam zhe o yedinom malom nekoyem malodushii Zelo zazirayushtche. Sami ubo bezvremenno vkyshakhu
9. Ik heb mijn leven als monnik als onwaardig bevonden. Ik zeg het met droefheid en vol onzekerheid. Wee mij! Waar ben ik mee bezig? Waar leef ik? Wat onderga ik? Er zijn abten in het klooster,
14
mannen verantwoordelijk voor bezit,
mannen verantwoordelijk voor het land en het geld, en vele andere ondergeschikten en oudere, strijdlustige monniken. Ze worden allen vereerd door zelfzucht en geldzucht. Ze haten hun vrienden. Hun hebzucht verenigt hen. Ze zijn gevangen in hun boosaardigheid en verdoemd. Zelf doen ze nooit iets verkeerd maar anderen verwijten ze de kleinste fout.
Liedteksten
Razlitchnaya brashna, Nas zhe i khudymi brashny Ne khotyatu pitati. Vino zhe i vsyakoye pitye Vsegda piyakhu, Sego radi prezresha nas, Svoyeya radi bezumniya skuposti, No vyesma obladayushtche, Nas zhe ni yedinago kratira odoblyayushtche. Ole bezumniya skuposti! Ole nebratolyubiya! Ne svedushtche ubo! Yako yedina Bozhiya blagost’ ravna vsyem, I kakovo inotcheskoye obeshtchaniye. No ubo ashtche i vedushtche, No lukavnuyushtche vo vsyem, I svoya tchrevanasyshtchayushtche I odezhdy rasshiryayushtche Krasyashtchesya i gordyashtchesya, Bogatstvom patsche mirskikh, Strannykh zhe i nuzhnykh ne miluyushtche, No i oskorblyayushtche. No vIadyko tzaryu nebesniy, Khriste Bozhe nash. Podazhd’ nam terpeniye Protivu ikh oskorbleniya I izbavi ot nasiliya ikh. I spasi ny, Gospodi, Yako tchelovekolyubetz
Zelf hebben ze zelfs op de meest foute momenten heerlijke maaltijden genoten, ons gunnen ze zelfs geen slechte maaltijd. Ze hebben altijd wijn en andere drank gedronken. Ze hebben ons geminacht, gek van hebzucht. Ze hebben van alles meer dan genoeg. Ons heeft echter niemand ook maar een glas aangeboden. Waanzinnige hebzucht! Gebrek aan naastenliefde! Ze beseffen niet dat wat God heeft gegeven, voor iedereen is bestemd. Ze hebben hun monnikengeloften vergeten; en wanneer ze die niet vergeten zijn, waren ze met alles oneerlijk. Ze hebben hun buiken gevuld, hebben talloze kleren bijgestapeld, en daarin voor wereldlijke heren geparadeerd. Ze hebben de daklozen, de armen geminacht en zelfs beledigd. Christus, Onze Heer, hemelse leider, geef ons het geduld hun beledigingen en slagen te verdragen, verlos ons van hun macht. Red ons, Heer, red ons, mensenvriend!
15
Liedteksten
10. Pridyete, khristonosenii lyudive, Vospoïmo mutsheniko stradaniya. Vospoïmo mutsheniko stradaniya. Kako po Khriste postradavoshe I mnogiya muky pretr’pevoshe. O telesye svoyeme ne bregroshe I yedinomyslenno upovaniye imushtche ko Gospodu. Predo Tzari i Knyazi netchestivymi, Khrista ispovedavoshe I dusha svoya polozhisha za veru pravuyu. Tako i miy niyne druzi i bratiya spostrazhemo Za veru pravoslavnuyu, I za svyatiya obiteli, I za blagovernago Tzarya nashego, I za vse pravoslaviye Stanemo soprotiv gonyashtchikh nas, Ne ustydimo svoyego litza. Ne uklonimosya ubo, o voïni, Poiydem na suprotivniya i bezbozhniya agaryany, Razoryayushtchikh pravoslavnuyu veru. Se niyne vremya, Somretiyu zhivoto kupimo, Da ashtche pokhityat nas agaryany I proliyut krov’ nashu, To mutchenitzy budemo Khristu, Bogu nashemu, Da venetzy pobednymi uvyazemosya oto Khrista, Boga i Spasa dushamo nashimo.
16
10. Jullie Christenen, verzamel jullie! Laten we het lijden van de martelaren loven, Dat het lijden van Christus weerspiegelt. Ze hadden geen angst om hun lichaam en vertrouwden enkel op God. Ze namen het op voor Christus Tegenover eerloze, goddeloze tsaren en heersers en wijdden hun ziel aan het ware geloof. Vrienden en broeders, laten wij nu ook voor het christelijk geloof en voor het heilige koninkrijk, voor de tsaar die echt gelooft en voor het christendom. We weerstaan degenen die ons onderdrukken en bewaren onze eer. We wijken niet terug maar gaan de vijand tegemoet en de ongelovigen die ons geloof willen vernietigen. Nu is het tijd om te sterven, om het eeuwige leven te bereiken. En wanneer de vijanden ons gevangennemen en ons bloed vergieten, worden wij martelaren van Christus, onze God, en dragen de martelaarskroon van de overwinning die we kregen van Christus, onze God, de redder van onze ziel.
Liedteksten
11. Nago izydokho, na platch’ sei, Mladenetz syi Nago i otoïdu paki. Ubozhe, tchto truzhayusya I smushtschayusya vsye nago, Vedaya konyetz zhitiyu. Divstvo, kako shestvuyem, Vsi ravnym obrazom Oto tmi na sveto, Oto svyeta zhe vo tmu Oto tcheva materenya
11. Ik kwam binnen in dit tranenrijke leven als een naakt kind en even naakt zal ik weer weggaan. Machteloos – waarom klagen? Naakt – waarom zich onnodig zorgen maken, terwijl men toch weet dat het leven niet eeuwig duurt? Wat een wonder! We gaan allemaal samen van het donker naar het licht, van het licht naar het donker, wenend van de moederschoot naar de wereld
So platchem v miro. Oto mira zhe petchalnago Vo grobo. Zatchalo i konyetz platch’, Kaya potreba posredniimo? Sono I senye metchaniye Krasota zhiteïskaya. Uv uv krasnykho Mnogosopletennago zhitiya! Yako tzveto, yako prakho, yako stene prekhodyat.
en van de trieste wereld naar het graf. Tranen aan het begin en tranen op het einde. Welk lot bepaalt onze weg?
12. (-)
12. (-)
Dromen, schaduwen, verleidingen – al het mooie van het dagelijkse leven. Wee mij! Magie van het veelzijdige leven! Het vergaat, zoals de bloemen, het stof en de schaduwen.
17
Biografieën Componisten Arvo Pärt
foto: Kaupo Kikkas
De Estse componist Arvo Pärt (1935) verliet in 1980 Estland, vestigde zich in het Westen en groeide internationaal uit tot de belangrijkste levende componist van zijn land. Met zijn kenmerkende tintinnabulistijl die hij in de jaren zeventig ontwikkelde, maakte hij school en werd hij een voorbeeld voor vele landgenoten. 18
Pärt gaf al vroeg blijk van zijn muzikale aanleg en zijn weg naar professioneel componist leek vanzelfsprekend. Hij studeerde in Talinn bij Heino Eller en schreef in eerste instantie in een avantgardistische stijl beïnvloed door het werk van onder anderen Dmitri Sjostakovitsj, Béla Bartók, Igor Stravinsky en de twaalftoonstechniek van Arnold Schönberg. Na een persoonlijke crisis verdiepte hij zich in de muziek van de Nederlandse school uit de middeleeuwen en renaissance en kwam hij in de tweede helft van de jaren zeventig met de werken die hem beroemd zouden maken: Fratres, Cantus In Memory Of Benjamin Britten, en Tabula Rasa. Sinds hij Estland en de invloed van de Sovjet-Unie achter zich liet is religie een belangrijk thema in de werken van Pärt.
Biografieën
Alfred Schnittke
Alfred Schnittke (1934 1998) begon zijn muzikale opleiding in Wenen, maar zette deze na drie jaar voort aan het Conservatorium in Moskou waar hij later ook les gaf. Hij was daar leraar instrumentatie van 1962 tot 1972. Daarna werd hij zelfstandige componist, en schreef muziek voor meer dan zestig films. Schnittkes vroege composities zijn sterk beïnvloed door het naoorlogse serialisme. Al snel vond hij deze stijl
onbevredigend en zocht hij zijn eigen weg door de muziekgeschiedenis. Zijn al dan niet parodistische gebruik van verschillende stijlen en vormen leidde tot het polystilisme. Hij groeide daarmee uit tot een van de meest gespeelde componisten van de twintigste eeuw. Hij werd geïnspireerd door een groot aantal vooraanstaande uitvoerders, waaronder Mstislav Rostropovitsj, die zich inzette om zijn twee Celloconcerten wereldroem te verschaffen. Vanaf 1980 kreeg Schnittkes muziek meer en meer internationale aandacht. Hij ontving veel awards en eremedailles. Hij componeerde in totaal negen symfonieën, zes concerti grossi, concerti voor viool, cello, piano, strijkkwartetten, kamermuziek, balletten, koorwerken en drie opera’s. De eerste opera Life with an Idiot ging in Amsterdam in première in april 1992.
19
Biografieën
Uitvoerenden Daniel Reuss Dirigent Als ‘overtuigd nietspecialist’ dirigeert Daniel Reuss repertoire dat vele stijlen bestrijkt, van rond het jaar 1200 tot de meest actuele muziek. Sinds 1990 is hij artistiek leider en chef-dirigent van Cappella Amsterdam, dat de afgelopen jaren is uitgegroeid tot een vooraanstaand kamerkoor in Europa. Daniel Reuss (1961) studeerde koordirectie aan het Rotterdams Conservatorium bij Barend Schuurman. In 1990 volgde hij Jan Boeke op als artistiek leider en chef-dirigent van Cappella Amsterdam. Van 2003 tot 2006 was Reuss eveneens chef-dirigent van het RIAS Kammerchor in Berlijn. Onder zijn leiding bracht dit koor cd’s uit met werken van Martin, Händel en Stravinsky, welke werden onderscheiden met diverse 20
belangrijke Europese prijzen. Van 2008 tot medio 2013 was hij tevens chef-dirigent van het Ests Philharmonisch Kamerkoor, waarbij hij als gastdirigent betrokken blijft. Dit koor uit Tallinn en Cappella Amsterdam bracht hij samen op een cd met Golgotha van Frank Martin, een uitgave die in 2011 voor een Grammy Award werd genomineerd. Daniel Reuss werkt geregeld met vooraanstaande ensembles en orkesten in heel Europa, zoals de Akademie für Alte Musik Berlin, Musikfabrik, Vocal Consort Berlin en het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Met Collegium Vocale Gent en Pieter Wispelwey nam hij de cd The Canticle of the Sun op, met onder meer de gelijknamige compositie van Sofia Goebaidoelina. Op uitnodiging van Pierre Boulez was Daniel Reuss in 2006 als docent en dirigent te gast bij de Lucerne Festival Academy in Zwitserland.
BiografieĂŤn
foto: Marco Borggreve
21
Biografieën
Cappella Amsterdam Cappella Amsterdam werd in 1970 opgericht door organist, koordirigent en muziekpedagoog Jan Boeke (1921-1993) en zong aanvankelijk vooral 16deen 17de-eeuwse muziek. Met de gedachte van de muziek als dienares van het woord en de historische uitvoeringspraktijk die zich toen ontwikkelde als uitgangspunten, stond het oeuvre van Sweelinck centraal. In 1990 droeg Jan Boeke de leiding over aan Daniel Reuss (1961) die al jarenlang meezong in Cappella. Onder zijn leiding ontwikkelde het koor zich van een semiprofessioneel ensemble tot een professioneel kamerkoor van internationale faam. Ook repertoire en expertise groeiden en reiken nu van stokoude tot gloednieuwe muziek. Cappella Amsterdam geeft regelmatig compositieopdrachten en brengt veel composities van Nederlandse en buitenlandse componisten 22
in (Nederlandse) première, zoals recentelijk Calliope Tsoupaki, Jan van de Putte, Thierry Escaich, Galina Grigorieva, Georgi Sztojanov, Wim Henderickx, David Lang, Annelies Van Parys en Samir Odeh-Tamimi.
met muziek van Luigi Nono (2014). Om kennis, repertoire en ervaring internationaal te delen, was Cappella Amsterdam medeoprichter van Tenso Network Europe, het Europese netwerk van professionele kamerkoren.
Naast intensieve samenwerking met het Orkest van de Achttiende Eeuw, Asko|Schönberg en andere Nederlandse ensembles, zingt Cappella ook internationaal met ensembles als de Akademie für Alte Musik Berlin, het RIAS Kammerchor, musikFabrik, Il Gardellino en het Ests Philharmonisch Kamerkoor. Cappella Amsterdam werkt daarnaast multidisciplinair samen met gezelschappen en organisaties als Muziektheater Transparant (België), Opera2Day, Opera van Keulen, Holland Festival, de Amsterdamse Cellobiënnale en Nationale Opera & Ballet. Sinds 2000 is Cappella Amsterdam vrijwel iedere editie bij het Holland Festival te gast en werkte onder meer mee aan de marathonuitvoering van Nine Rivers van James Dillon (2013) en Nono 360°
Bij Harmonia Mundi verschijnen vrijwel jaarlijks cd’s van Cappella Amsterdam o.l.v. Daniel Reuss: in 2010 Golgotha van Frank Martin (Grammy-nominatie), in 2012 koorwerken van Leoš Janáček (Edison Klassiek 2013), in 2014 Stabat Mater van Francis Poulenc (Choc de l’annee 2014) en Warum ist das Licht gegeben dem Mühseligen? met werken van Johannes Brahms (Preis der deutschen Schallplattenkritik 2015) en in 2016 Kanon Pokajanen van Arvo Pärt (Volkskrant, Top 10 Beste Albums 2016; The New York Times, Best Classical Music Recordings 2016 en genomineerd voor de Edison Klassiek 2017).
Biografieën
foto: Marco Borggreve
Sopranen Elisabeth Blom Martha Bosch Elma Dekker Marijke van der Harst Maria Köpcke Marjo van Someren Rachel Thompson
Tenoren Ross Buddie Dolf Drabbels Jon Etxabe Arzuaga Steven van Gils Jelle Leistra Lodewijk van der Ree Endrik Üksvärav
Alten Sabine van der Heijden Luise Kimm Mieke van Laren Antje Lohse Jenni Reineke Inga Schneider Suzanne Verburg
Bassen Erks Jan Dekker Joris Derder Jan Douwes Berend Eijkhout Andrew Hopper Harry van der Kamp Mitchell Sandler
23
Biografieën
Annechien Koerselman Regie Annechien Koerselman (1976) studeerde als regisseur af aan de Toneelacademie Maastricht. Sindsdien is zij werkzaam als regisseur in toneel, muziektheater en opera. Daarnaast schrijft ze toneelteksten, maakt ze toneelbewerkingen van romans en vertaalt ze toneelstukken. Verder is Annechien met enige regelmaat als dramaturg betrokken bij theater- en dansproducties, schrijft ze subsidieaanvragen voor diverse organisaties en is ze als freelance speldocent werkzaam in toneel, muziektheater en opera.
Vera Selhorst Kostuums Vera Selhorst (1992) is afgestudeerd aan de opleiding Theatre Design aan Hogeschool voor de Kunsten, Utrecht. 24
Selhorst werkte eerder als kostuumontwerper en scenograaf met onder andere het Van Gogh Museum, Grachtenfestival Amsterdam en het Kameroperahuis. Vera over haar ontwerpen: ‘Als vormgever ben ik vaak opzoek naar een bepaalde abstractie van de realiteit waar materiaalgebruik een belangrijke rol in speelt. Mijn werk is vaak groot en krachtig, waar een rauw randje in vervlochten zit.’
De Beeldjutters Video-ontwerp De Beeldjutters is op Terschelling ontstaan uit een samenwerking van Julian van Buul en Vincent Vriens. De Beeldjutters maakt belevingen op het snijvlak van lichtkunst en locatietheater. Visuele poëzie waar je midden in staat en je doet verwonderen, lachen, nadenken en je niet ongeroerd laat. Hun werk is te zien geweest op festivals als Oerol, Into the Great Wide
Open, Amsterdam Light Festival, Dutch Design Week, Nederlands Film Festival en het Grachtenfestival.
Jeroen Smith Lichtontwerp Jeroen Smith is in 2006 afgestudeerd aan de opleiding Theatermaker Techniek en Theater aan de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten met als specialisme theaterbelichting. Smith is werkzaam als freelance lichttechnicus en belichter. Hij heeft lichtontwerpen gemaakt voor opera, theater en muziekproducties voor onder andere Muziektheater Hollands Diep, Silbersee, Theatergroep Suburbia en Theatergroep Dox.
Verwacht
Serie Koren Wo 20 dec 2017 Grote Zaal 20.15 uur
Noors Solistenkoor Rós - Kerstmis in Noorwegen De roos vormt het verbindende element in dit sfeervolle kerstprogramma van het Noors Solistenkoor, een van de topensembles uit Scandinavië. De roos symboliseert de geboorte van Jezus, als de perfecte bloem die op een steel met doornen tot bloei komt. Bekend is het kerstlied Es ist ein Ros entsprungen, vooral in de versie van componist Michael Praetorius van zo’n vier eeuwen geleden. Tot bloei komt ook het Noors Solistenkoor, wat het publiek met dit programma alvast in de kerstsfeer brengt. De rijke kersttraditie van het Hoge Noorden heeft een prachtige verzameling kerstwerken voortgebracht. Met de beroemde luitist Rolf Lislevand en violist Gjermund Larsen, geheel thuis in de folkmuziek, komt dit repertoire tot klinken. Daarna is het pas echt kerstmis. Afgelopen september kreeg het koor in Utrecht tijdens het Festival Oude Muziek de hoogste waardering van pers en publiek tijdens project ‘150 Psalms’.
Per Nørgård
Programma: Per Nørgård Himmelfalden (Julens Glæde) / Michael Praetorius Det hev ei rose sprunge / Jo Asgeir Lie en Grete Pedersen No Koma Guds Englar / Traditional Eit barn er født i Betlehem (arr. Trispann/Ørjan Matre) / Halleluja, vår strid er endt (arr. Ørjan Matre) / Den fagraste rosa (arr. Rolf Lislevand) / Mitt hjerte alltid vanker (arr. Ørjan Matre) / Jolevers (arr. Ørjan Matre) / Gustaf Nordquist Jul, jul, strålande jul
25
Verwacht
zo 12 nov / 15.00 uur Nederlandse Bachvereniging Jephte & Mirjams Siegesgesang zo 12 nov / 20.15 uur Taksim Trio Ahi
November za 4 nov / 20.15 uur Calefax + Liza Ferschtman Ideale partners di 7 nov / 20.30 uur The Residents In Between Dreams wo 8 nov / 20.15 uur Alina Ibragimova + Il Pomo d’Oro Focus op de jonge Mendelssohn do 9 nov / 20.15 uur Ives Ensemble Kreupele symmetrie vr 10 nov / 20.15 uur Cello Biënnale Amsterdam 2018 Sneak Preview za 11 nov / 20.15 uur Leif Ove Andsnes Idyll und Abgrund 26
di 14 nov / 20.15 uur Kayhan Kalhor + Ali Bahrami Fard Koerdische en Perzische composities wo 15 nov / 20.00 uur / Paradiso Muziekgebouw aan ’t IJ presenteert: Nederlands Blazers Ensemble Oost West Thuis niet Best
wo 15 nov / 20.15 uur graindelavoix Cipriano de Rore: portrait of the artist as a starved dog do 16 nov / 20.15 uur Lunchconcert Ism Conservatorium van Amsterdam do 16 nov / 20.15 uur Amsterdam Sinfonietta + Slagwerk Den Haag + Lucas en Arthur Jussen Snaren, toetsen en stokken
Strijkkwartet Marathon vr 17 t/m zon 19 nov Quatuor Diotima Beethoven / Schönberg / Boulez In vier concerten combineert het wereldberoemde Quatuor Diotima een strijkkwartet van Beethoven, Schönberg en Boulez. In deze context klinkt de muziek van deze drie grote vernieuwers als nooit tevoren.
di 21 nov / 19.00 uur David Broza + Mira Awad East Jerusalem West Jerusalem
Huil van de Wolff Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff Geheimtips Bijzondere concerten
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
27