Di 27 mrt 2018 Grote Zaal 20.15 uur
Serie Kamerorkesten
Orkest van de 18e Eeuw +Â Thomas Zehetmair Een historische Brahms
Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma
Serie Kamerorkesten Serie Orkest van de 18e Eeuw
Orkest van de 18e Eeuw + Thomas Zehetmair Een historische Brahms
Di 27 mrt 2018 Grote Zaal 20.15 - 22.00 uur ca. 35 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de pauze
Jonathan Nott dirigent Thomas Zehetmair viool Johannes Brahms (1833 - 1897) Uit 21 Hongaarse Dansen voor orkest WoO 1 (1858-1868 , arr. 1873) ·· Hongaarse Dans nr. 1 in g ·· Hongaarse Dans nr. 3 in F ·· Homgaatse Dans nr. 10 in E Variaties ‘op een thema van Haydn’ op. 56a in Bes (1873) ·· Thema. Andante ·· Variatie 1. Poco più animato ·· Variatie 2. Più vivace ·· Variatie 3. Con moto ·· Variatie 4. Andante con moto ·· Variatie 5. Vivace ·· Variatie 6. Vivace ·· Variatie 7. Grazioso ·· Variatie 8. Presto non troppo ·· Finale. Andante
Het Orkest van de 18e Eeuw bedankt het Fonds Podiumkunsten en de internationale vriendenkring (HvdB & FvV).
Dit concert wordt live uitgezonden door de NTR op NPO Radio 4
Pauze Concert voor viool en orkest in D op. 77 (1878) ·· Allegro non troppo ·· Adagio ·· Allegro giocoso, ma non troppo vivace 2
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
Toelichting Wie was Johannes Brahms? Was hij die oude gezette man die zijn ware gelaat verbergt achter een grote grijze baard? Is zijn muziek inderdaad vol herfstachtige weemoed? Vol troostende schoonheid die de pijn lijkt te verraden van gemiste kansen? Van de filosoof Nietzsche kreeg Brahms er flink van langs: die dichtte hem de ‘melancholie van de onmacht’ toe. Maar is Brahms’ muziek werkelijk zo machteloos? Was hij nou echt hopeloos ouderwets, zoals de aanhangers van Wagner beweerden? Of was hij de ‘Progressieve’, zoals Schönberg later schreef? Waarschijnlijk is het allemaal waar en niet waar. Brahms had een complexe persoonlijkheid vol tegenstrijdigheden. Hij zal wel altijd een raadsel blijven. Gelukkig maar. Wie over Brahms’ leven leest, leert dat hij bot en afstandelijk kon zijn, maar ook betrokken en ruimhartig. Voor minder bedeelden was hij zeer behulpzaam. Hij had een groot talent voor vriendschap, al was hij soms wel een beproeving voor zijn vrienden. Zijn biografie vermeldt nogal wat platonische relaties met vrouwen. Maar zelfs Clara Schumann, zijn meest toegewijde vriendin, verklaarde na vijfentwintig jaar vriendschap dat Brahms nog steeds een raadsel voor haar was. Had hij inderdaad een vrees voor vrouwen opgelopen in de Hamburgse rosse buurt, waar hij samen met zijn vader als jongetje van dertien bijverdiende achter de piano? In ieder geval hield hij aan die optredens een grote liefde voor volks- en amusementsmuziek over. De Lichte Muze heeft overal in zijn werken sporen achtergelaten, met echo’s van zigeunermuziek en knipogen naar de Weense wals. Maar de meeste tijdgenoten waardeerden Brahms vooral vanwege zijn doorwrochte kamermuziek en symfonieën. In deze eerbiedwaardige genres gold Brahms als de ware erfgenaam van Beethoven.
Hongaarse invloed De Hongaarse Dansen tonen Brahms van een minder gehoorde kant: zwierig dansend en bourgondisch. Hongaarse ‘zigeunermuziek’ ving Brahms voor het eerst op in zijn jonge jaren. Nog als student van vijftien-zestien was hij getuige hoe in 1848-1849 de vrije stad Hamburg overspoeld werd door Hongaarse vluchtelingen, nadat in Hongarije de vrijheidsbeweging op bloederige wijze werd neergeslagen door Oostenrijk, met behulp van Rusland. Max Kalbeck beschrijft in zijn Brahms-biografie (1904/1914) bijna als ooggetuige hoe de Hongaren verwelkomd werden en hoe de ‘heldhaftige klanken’ van de verbunkosmuziek – de verbunkos is een Hongaarse mannendans – samensmolt met de mythe van de onderdrukte Hongaarse vrijheid.
Het verwerken van Hongaarse muziek in zijn eigen stijl werd een levenstaak van Brahms Een extra impuls kreeg Brahms’ fascinatie voor Hongaarse muziek door zijn contact met een gevluchte Hongaar, de flamboyante violist Ede Reményi (1828 - 1898) met wie hij bevriend raakte en concerten gaf. Reményi, 3
Toelichting
die zich eerder Eduard Hoffmann noemde en door zijn betrokkenheid bij de Hongaarse opstand in Duitsland in politiek asiel leefde, bracht Brahms niet alleen in contact met Robert Schumann, Franz Liszt en de violist Joseph Joachim, maar ook met de Hongaarse zigeunermuziek. Reményi en Brahms gaven samen Hongaars getinte concertprogramma’s ten beste. En het verwerken van die zogenaamde ‘Hongaarse zigeunermuziek’ in zijn eigen stijl werd een levenstaak van Brahms. Al in het jaar dat hij voor het eerst Robert Schumann ontmoette in Düsseldorf (1853) bleek zijn fascinatie uit zijn Variaties op een Hongaars thema voor piano opus 21 nr. 2. En het bekendste voorbeeld uit zijn eigen oeuvre is het ‘Hongaarse’ slotdeel van zijn Vioolconcert (1877).
bewerker/toonzetter. ‘Hungarische Tänze für das Pianoforte zu vier Händen gesetzt von Johannes Brahms’, luidt het op de titelpagina. De gebruikte melodieën had hij niet opgepikt in cafés in Hamburg, Wenen en Boedapest waar ze destijds ‘in de lucht hingen’, maar verzameld en geselecteerd uit de stapels uitgaven van Hongaarse muziek die hij kreeg van Reményi en Joachim of zich liet opsturen door diverse Hongaarse uitgevers. Brahms was op dit gebied net zo’n fanatiek verzamelaar en onderzoeker als wanneer het ging om oude handschriften en drukken van Schütz, Bach, Händel, Mozart en Beethoven. Dit concert opent met drie mooie voorbeelden van hoe Brahms met toewijding, studie en liefde een blijvend eerbetoon bracht aan de Hongaarse muziek die hem zo dierbaar was.
Hongaarse Dansen
Variaties ‘op een thema van Haydn’
Als bewerker kwam Brahms eerst met een bundel Hongaarse dansen voor piano vierhandig in 1869, waarin hij bestaande Hongaarse melodieën verwerkte. En in 1880 verscheen een tweede bundel, waarmee het totaal kwam op eenentwintig dansen. Voor Brahms’ uitgever Simrock waren de dansen een bestseller. De bladmuziek vond gretig aftrek bij het muziekpubliek in Duitsland, Oostenrijk en ook Hongarije, al was de ontvangst bij de critici in Hongarije koel en gereserveerd. Brahms gaf de muziek uit zonder opusnummer en met zijn naam expliciet niet als componist, maar als 4
Een van Brahms’ Weense vrienden, de musicoloog Carl Pohl, liet hem in 1870 een interessante compositie zien, namelijk de Feldpartie in Bes (ca. 1785) van – naar men toen meende – Haydn, met het bekende tweede deel, het St. Anthonie-koraal. Geïnspireerd door deze statige en ernstige melodie, schreef Brahms in 1873 tijdens een zomerverblijf in de Beierse bossen bij München zijn Variaties over een thema van Haydn. Hij componeerde tegelijkertijd een versie voor twee piano’s als voor orkest. Het werk bestaat uit het thema, acht variaties
Toelichting
en een afsluitende passacaglia. Het werk wordt beschouwd als een vingeroefening die Brahms nodig had alvorens hij zich waagde aan het schrijven van zijn Eerste symfonie.
eerste Brahmsvertolker gaf hij bovendien de traditie weer door aan zijn leerlingen Bronisław Hubermann en Adolf Busch, en de laatste op zijn beurt weer aan zijn leerling Yehudi Menuhin.
Concert voor viool en orkest
Tot wie kon Brahms zich voor advies op viooltechnisch gebied beter wenden dan tot zijn vriend Joachim, aan wie hij een aantal vioolpassages toestuurde met het verzoek om commentaar? Toch schonk Brahms maar sporadisch aandacht aan Joachims vele goede adviezen. Hij bracht enkele kleine vereenvoudigingen aan in de vioolpartij een paar maten na de cadens van het eerste deel. ‘Zeer origineel en violistisch’, vond Joachim de toegestuurde ‘Violinpassagen’. Bij het tweede deel had Joachim geen commentaar, maar bij het derde vroeg hij bezorgd: ‘Non troppo vivace? Anders moeilijk’. Brahms nam deze wenk ter harte en schreef voor: Allegro giocoso, ma non troppo vivace, zijn enige concessie in de extreem moeilijke vioolpartij. Niet voor niets spotte men na de publicatie van het concert over ‘ein Konzert gegen die Violine’ en werden de eerste uitvoeringen met Joachim meer met respect dan met belangstelling beluisterd. Oorspronkelijk had Brahms zijn Vioolconcert in vier delen willen schrijven, maar bedacht zich later en schreef aan Joachim: ‘De twee middendelen zijn komen te vervallen; natuurlijk waren die het beste... daarvoor in de plaats heb ik een mager Adagio geschreven.’ De beroemde zelfspot van Brahms!
Vijf jaar later, in de zomer van 1878, componeerde Brahms zijn Vioolconcert in zijn zomerverblijf in Pörtschach aan het Wörthermeer in het Oostenrijkse Karinthië. Het werk ontstond kort na de Tweede symfonie. De Tweede symfonie staat in dezelfde toonsoort staat en bezit enkele overeenkomsten met het Vioolconcert, waaronder bijvoorbeeld de pastorale sfeer van het eerste deel. De première vond plaats op Nieuwjaarsdag 1879 in het Leipziger Gewandhaus met Joseph Joachim als solist en Brahms als dirigent. Brahms had lang met het plan rondgelopen een vioolconcert te schrijven. IJverig bestudeerde hij de 18de- en 19de-eeuwse vioolliteratuur en merkwaardig genoeg wist het Vioolconcert in a van Mozarts tijdgenoot Giovanni Battista Viotti hem steeds weer te boeien. Hij leek zich niet te willen meten met de toonaangevende vioolconcerten van Beethoven en Mendelssohn. Opmerkelijk is ook dat Brahms zich het Viotti-concert vele malen door Joseph Joachim liet voorspelen. Niet alleen stamde Joachim indirect uit de vioolschool van Viotti, als
Tekst toelichting: Clemens Romijn
5
Biografieën Componist Johannes Brahms De Duitse componist, dirigent, organist en pianist Johannes Brahms (1833 1897) begon zijn leven in een sloppenwijk van Hamburg. Zijn muzikale kwaliteiten werden al snel onderkend door zijn vader die freelance musicus was. Brahms ontwikkelde zich tot een begenadigd pianist en een hartstochtelijk verzamelaar van volksmuziek. Op zijn twintigste werd hij als componist ontdekt door het echtpaar Robert en Clara Schumann dat hem omarmde als de nieuwe stem van Duitsland. Met zijn hang naar de muziek van onder anderen Beethoven en Bach werd hij beschouwd als een conservatief componist en een tegenpool van de ‘nieuwlichters’ Liszt en Wagner. Niet alle werken van Brahms zijn bij hun eerste uitvoeringen goed ontvangen, maar uiteindelijk gold hij in zijn tijd zeker als 6
een succesvol componist en hij raakte financieel in goede doen. Hij heeft altijd eenvoudig geleefd en gebruikte zijn geld voornamelijk om familie en vrienden te ondersteunen. Naast het componeren bleef Brahms actief als dirigent, als virtuoos pianist en uitvoerder van eigen en andermans werk. Ook heeft hij veel lesgegeven. Brahms legde de lat voor zichzelf erg hoog en veel composities belandden in de prullenbak. Toch schreef hij een omvangrijk oeuvre bijeen met vier symfonieën, twee pianoconcerten, een vioolconcert, koorwerken, liederen, kamermuziek en werken voor piano solo.
BiografieĂŤn
7
Biografieën
Uitvoerenden Thomas Zehetmair Viool De Oostenrijkse violist Thomas Zehetmair (1961) maakte grote naam als solist, kamermusicus en dirigent. Tijdens zijn vioolopleiding werkte hij met onder anderen Nathan Milstein, Max Rostal en Nikolaus Harnoncourt die allen van invloed waren op zijn ontwikkeling. Opvallend is vooral zijn strikt eigen frisse en persoonlijke benadering van het brede repertoire dat hij bestrijkt. Als solist trad hij op met vele belangrijke symfonieorkesten over de hele wereld, en ook als dirigent leidde hij orkesten van faam zoals het Koninklijk Concertgebouworkest en de Wiener Philharmoniker. Momenteel werkt Zehetmair als artistiek leider bij het Zwitserse Musikkollegium in Winterthur en bij het Amerikaanse Saint Paul Chamber Orchestra. 8
foto: Julien Mignot
Met ingang van 2019 wordt hij artistiek leider van het Stuttgarter Kammerorchester. Zehetmair nam veel vioolrepertoire op en ontving hiervoor meerdere prijzen. Zo ontving hij in 2010 een Gramophone Award voor zijn opname van Elgars Vioolconcert met het Hallé Orchestra Manchester o.l.v. Sir Mark Elder. Aan de opname van de Vioolconcerten van Mozart met het Orkest van de 18e Eeuw, nog o.l.v. Frans Brüggen, wordt nog steeds gerefereerd. Thomas Zehetmair heeft
een eredoctoraat aan de Hochschule für Musik Franz Liszt in Weimar en de Newcastle University.
Biografieën
Jonathan Nott Dirigent De Britse dirigent Jonathan Nott (1962) studeerde zang en fluit aan het Royal Northern College of Music in Manchester. In Duitsland ontwikkelde hij zijn directievaardigheden. Zijn debuut maakte hij in 1988 op het Opera Festival in Battignano, Italië en was daarna verbonden aan de Opera van Frankfurt, het Hessisches Staatstheater Wiesbaden, het Lucerne Symfonie Orkest, Ensemble intercontemporain, het Bamberg Symphony Orchestra (waarmee hij zijn debuut in New York had) en het Tokyo Symphony Orchestra. Jonathan Nott volgde in 2017 Neeme Järvi op als chef van het Orchestre de la Suisse Romande in Genève. Hij trad regelmatig in Nederland op en leidde onder meer het Koninklijk Concertgebouworkest.
9
Biografieën
Orkest van de 18e Eeuw Het Orkest van de 18e Eeuw werd in 1981 opgericht door Frans Brüggen en bestaat uit circa vijftig leden, afkomstig uit zo’n twintig verschillende landen. De musici gelden allen als specialisten op het gebied van de achttiende-eeuwse muziek en spelen op instrumenten uit die tijd of kopieën daarvan. Op deze wijze proberen zij het doel van het orkest te bereiken: de klassieke meesterwerken van Haydn, Mozart en Beethoven en werken uit de eerste helft van de achttiende eeuw te laten klinken zoals de componisten het zich destijds moeten hebben voorgesteld. Het Orkest van de 18e Eeuw vormt qua grootte en samenstelling een afspiegeling van de ‘klassieke’ orkesten zoals die in Mannheim, Parijs en Wenen bestonden. Het orkest komt drie tot vijf keer per jaar bijeen voor 10
internationale tournees en maakte talloze cdopnamen, die vaak werden bekroond met belangrijke prijzen. In 2010 ontving het orkest de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs, uit handen van de toenmalige Prinses Máxima, ‘vanwege de collectieve topprestatie die het orkest sinds de jaren tachtig op artistiek gebied levert’. In 2014 heeft het orkest afscheid moeten nemen van Frans Brüggen, die op 79-jarige leeftijd overleed. De samenwerking met de ‘founding father’ van het orkest kwam ten einde, maar Brüggen zal een belangrijke bron van inspiratie blijven. Het orkest besloot de traditie van vijf projecten per seizoen voort te zetten en werkt daarvoor samen met verschillende gastdirigenten.
Biografieën
foto: Dirk Rietveld
Eerste viool Margarete Adorf concertmeester Rémy Baudet Peter Brunt Marc Destrubé Heleen Hulst Kees Koelmans Franc Polman Irmgard Schaller Tweede viool Hed Yaron Meyerson Hans Christian Euler Anthony Martin Guya Martinini Marinette Troost Dirk Vermeulen Richard Walz Gustavo Zarba Altviool Emilio Moreno Marten Boeken Antonio Clares Yoshiko Morita Ruben Sanderse
Cello Albert Brüggen Julie Borsodi Evan Buttar Lidewij Scheifes Diederik van Dijk
Fagot Hugo Rodriguez Arteaga Donna Agrell
Contrabas Margaret Urquhart Jesse Feves Christian Staude
Hoorn Teunis van der Zwart Gijs Laceulle Stefan Blonk Antonia Riezu Gonzales
Piccolo Levke Hollmer Fluit Michael Schmidt-Casdorff Ingo Nelken Hobo Alayne Leslie Peter Tabori Klarinet Eric Hoeprich Guy van Waas
Contrafagot Luke Alexander
Trompet David Staff Jonathan Impett Pauken Maarten van der Valk Percussie Pere Cornudella Heras Sven Hoscheit
11
Verwacht
Serie Kamerorkesten Vr 18 mei 2018 Grote Zaal 20.15 uur
Scottish Chamber Orchestra + Piotr Anderszewski Piotr Anderszewski terug als dirigent en solist Wie begin 2017 bij het ongeëvenaarde debuutrecital van Piotr Anderszewski was in het Muziekgebouw, zal geen moment aarzelen om dit concert te bezoeken. Deze Poolse toppianist keert in dit concert terug als solist én dirigent van het fameuze Scottish Chamber Orchestra, en vervult beide rollen bij twee beroemde Mozartconcerten. Dat Mozart hem goed ligt, vindt ook het toonaangevende Engelse Gramophone, dat helemaal in de ban was van Anderszewski’s opname van Mozarts Pianoconcert in G. Anderszewski gaf in 2016 nog een opzienbarend recital om te vieren dat hij 25 jaar geleden voor het eerst speelde in de Engelse Wigmore Hall. Het Scottisch Chamber Orchestra, in 1974 opgericht door de legendarische dirigent Charles Mackerras, kreeg vele enthousiaste recensies over hun ‘spelvreugde’ en ‘uitdrukkingskracht’. In Mozarts pianoconcerten vinden de pianist en het orkest elkaar helemaal en versterken zij elkaars kracht. Programma: Wolfgang Amadeus Mozart Pianoconcert in G KV 453 / Pianoconcert in c KV 491 / Francis Poulenc Sinfonietta
12
Pjotr Anderszewski
Seizoen 2018-2019 Serie Kamerorkesten Kamerorkesten klinken nergens zo goed als in de Grote Zaal van het Muziekgebouw. In deze serie hoort u de internationale top waaronder Les Siècles, Academy of Ancient Music en Camerata Salzburg. Met in de kielzog topsolisten als pianist Alexander Lonquich en blokfluitiste Lucie Horsch, een van de grootste jonge muzikale talenten van nu. Puur genieten. di 9 okt 2018 Amsterdam Sinfonietta + Liza Ferschtman Ferschtmans Fratres zo 14 okt 2018 Orkest van de 18e Eeuw + Cappella Amsterdam Haydns Jaargetijden za 1 dec 2018 Concertgebouw Kamerorkest + Bram van Sambeek Fagotconcerten vr 12 jan 2019 Les Siècles Mozart meets Lachenmann zo 3 mrt 2019 Academy of ancient music + Lucie Horsch + Richard Egarr Bach en Vivaldi vr 22 mrt 2019 Nederlands Kamerorkest Romantische schoonheid met Mahler en Schönberg wo 8 mei 2019 Camerata Salzburg + Alexander Lonquich Pianist en dirigent
13
Verwacht
Maart wo 28 mrt/ 20.15 uur Momo + Mari Kodama Vier handen uit Japan do 29 mrt / 20.15 uur Nieuw Ensemble Thirty Situations vr 30 mrt / 20.15 uur Concerto Copenhagen De passie van Händel za 31 mrt/ 20.15 uur Nederlands Kamerorkest Honegger - Symfonie nr. 2
April Kijk Muziek! zo 1 apr
13.30 + 15.30 uur / Kleine Zaal Aadje Piraatje viert feest (2-4) Ton Meijer + Nederlands Philharmonisch Orkest 13.30 uur + 15.30 uur Zapp Mattheus (8+) Amsterdams Bach Consort 14
wo 4 apr / 21.00 uur Joshua Abrams’ Natural Information Society The Rest is Noise @ Bimhuis
Ligeti Festival 5 t/m 7 apr
Volledig programma, tickets en randprogramma: muziekgebouw.nl/ligeti do 5 apr 19.45 uur / Entreehal Slagwerk Den Haag – Car Horn Prelude 20.15 uur Asko|Schönberg + Slagwerk Den Haag Exuberante ensemblemuziek
20.15 uur Asko|Schönberg + Nederlands Kamerkoor + Katrien Baerts Vocale fantasieën 23.00 uur Pierre-Laurent Aimard + Tamara Stefanovich + Daniel Ciampolini Ligeti: Music is play zo 8 apr 11.00 uur / Kleine Zaal Ligeti en Nancarrow op het Fokker-orgel 13.00 uur / Atriumzaal Workshop SoundLAB in Space (7+ met volwassenen) Maak Muziek! Ligeti special
vr 6 apr 15.00 uur Pierre-Laurent Aimard Explore the Score: Etudes van Ligeti
Huil van de Wolff
14.15 uur Ligeti’s kamermuziek Baanbrekend
Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff
17.00 uur / Entreehal Poème symphonique i.s.m. Gaudeamus
Geheimtips Bijzondere concerten
20.15 uur Pierre-Laurent Aimard De piano volgens Ligeti za 7 apr
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15