Wo 9 mei 2018 Grote Zaal 20.15 uur
Serie Kamermuziek Internationaal
Schnyder Trio Grootse pianotrio’s van Brahms en Beethoven Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma Schnyder Trio Grootse pianotrio’s van Brahms en Beethoven
Serie Kamermuziek Internationaal Wo 9 mei 2018 Grote Zaal 20.15 - 22.15 uur ca. 60 minuten voor de pauze ca. 40 minuten na de pauze
Schnyder Trio: Andreas Janke viool Benjamin Nyffenegger cello Oliver Schnyder piano
Dit concert wordt opgenomen door de NTR voor uitzending op een later moment op NPO Radio 4
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma
Wolfgang Rihm (1952) Fremde Szene III (1983/1984) Johannes Brahms (1833 - 1897) Pianotrio nr. 1 op. 8 in B (1853/1854; originele versie) ·· Allegro con moto ·· Scherzo. Allegro molto ·· Adagio non troppo ·· Finale. Allegro molto agitato Pauze Ludwig van Beethoven (1770 - 1827) Pianotrio in Bes op. 97 ‘Erzherzog’ (1810/1811) ·· Allegro moderato ·· Scherzo. Allegro ·· Andante cantabile ma però con moto ·· Allegro moderato
3
Toelichting Het Pianotrio in B op. 8 van Johannes Brahms wordt zeer vaak uitgevoerd en aangeduid als zijn eerste trio. Maar in feite klopt die benaming niet, omdat het stuk vrijwel altijd wordt gespeeld in de herziene en zwaar gekortwiekte versie die Brahms in 1890 liet uitgeven. De oorspronkelijke versie schreef hij als 21-jarige in 1854. Met name het eerste deel daarvan borrelt over van de muzikale invallen die in de latere versie zijn gesneuveld. Daarom is het goed dat we vanavond kunnen kennismaken met deze oerversie. Het Schnyder Trio opent met het derde deel uit Wolfgang Rihms pianotrio uit 1983/1984, waarin hij vraagtekens plaatst bij allerlei soorten muziek. Na de pauze horen we Ludwig van Beethovens laatste pianotrio ‘Aartshertog’, een monumentaal stuk waarin hij als muzikale bouwmeester op het hoogtepunt van zijn kunnen is.
Wolfgang Rihm Fremde Szene III Wolfgang Rihm was als kleuter al heel gevoelig voor kunstuitingen. Die vertaalden zich bij hem meteen in de sterke neiging om het zelf te gaan doen. Dat gold voor beeldende kunst maar ook voor literatuur en muziek. Al voordat hij kon schrijven dicteerde hij zijn moeder verhalen en gedichten die hij zelf verzonnen had. Toen hij blokfluit begon te spelen wilde hij ook zelf liedjes daarvoor schrijven. Rond zijn achtste vatte hij het plan op om een mis te schrijven in de stijl van Modest Moesorgski. Dat lukte natuurlijk niet, maar zijn ouders kochten wel een 4
oude piano voor hem, waarop hij uren zat te experimenteren. Op zijn elfde begon hij op orgel te improviseren. Toen hij twintig was, rondde hij tegelijkertijd de middelbare school en het conservatorium af. Krzysztof Penderecki en Alban Berg waren zijn eerste helden. En Claude Debussy, omdat die volgens Rihm de muziek had bevrijd. Daarna stond hij onder de invloed van Karlheinz Stockhausen. Die schreef hem eens het volgende briefje: Beste Wolfgang Rihm, Luister uitsluitend naar je innerlijke stem. Hartelijke groeten, Karlheinz Stockhausen Die boodschap, om toch vooral zijn eigen weg te bewandelen, heeft daarna een hoofdrol gespeeld in Rihms componistenleven. Fremde Szene III is eigenlijk het derde deel van een pianotrio waaraan hij begon in 1982. Dit deel ontstond in 1983/1984. Op de titelpagina van dat pianotrio staat: ‘Versuche für Klaviertrio’ (pogingen tot het schrijven van een pianotrio). Het woord pogingen zegt al veel over Rihms houding ten opzichte van zijn componeren. Spontaniteit en levendigheid staan bij hem voorop. Hij componeert muziek die voortdurend vragen blijft stellen en aarzelt niet om zichzelf onderuit te halen. Hij pleit voor muziek die
Toelichting
in zijn eigen woorden ‘raadselachtig, helder, verward en gepassioneerd’ is. ‘Precies en tegelijkertijd toch verbazingwekkend, net zoals het leven zelf’. Het stuk opent geheimzinnig en dreigend met kille, fluitende flageolettonen, spaarzaam begeleid door de piano, gevolgd door plotselinge fragmentarische uitbarstingen. Daarna horen we een begrafenismars die weer uitmondt in een snellere passage die soms mechanisch klinkt. Er volgen flarden van romantische Schumann-achtige muziek die door een paar goed gemikte dissonanten onderuit wordt gehaald. Tegen het eind laat Rihm ons een paar keer geloven dat het stuk afgelopen is, maar dat is slechts schijn.
Johannes Brahms Pianotrio nr. 1 op. 8 in B (oorspronkelijke versie uit 1854) In 1854 liet de 21-jarige Brahms zijn eerste kamermuziekwerk in druk verschijnen. Een Scherzo in c voor viool en piano als onderdeel van de F-A-E Sonate, een samen met Robert Schumann en Albert Dietrich geschreven stuk, bedoeld als cadeau voor violist Joseph Joachim. Daarvóór waren al tientallen manuscripten het slachtoffer geworden van zijn meedogenloze zelfkritiek en door hem vernietigd. Toen iemand hem vroeg waarom, antwoordde hij: ‘Het is beter dat ik dat doe dan iemand anders’. Zo zijn musicologen er
met tranen in de ogen achter gekomen dat hij twintig strijkkwartetten in het haardvuur heeft gegooid. ‘Componeren is niet moeilijk’ zei hij eens ‘Maar het is ongelooflijk lastig om de overbodige noten over boord te gooien’. In 1853 was Brahms na een introductiebrief van hun beider vriend Joseph Joachim op bezoek gegaan bij het echtpaar Schumann en hij werd meteen in de armen gesloten. Schumann schreef een enthousiast artikel over hem in zijn tijdschrift, waardoor muziekuitgeverijen voor Brahms hun deuren openden. Niet lang daarna – toen Brahms was begonnen aan het trio van vandaag – zagen ze elkaar weer, toen Clara een pianorecital gaf in Hannover. Brahms kon met allebei erg goed opschieten en koesterde ook vage erotische gevoelens voor Clara. Drie weken na dit bezoek sloeg het noodlot toe. Schumann raakte in een diepe depressie, baande zich een weg door een menigte carnavalsvierders en deed een poging zich van het leven te beroven door in de ijskoude Rijn te springen. Hij werd gered en liet zich vrijwillig opnemen in een inrichting. Toen Brahms dit hoorde reisde hij in allerijl naar Düsseldorf om Clara bij te staan. Ze was vijf maanden zwanger. Violist Joseph Joachim en cellist Julius Grimm kwamen in die crisisperiode ook vaak op bezoek in huize Schumann. Voor de broodnodige afleiding werd er geregeld muziek gemaakt. Op de lessenaars stonden onder andere de delen van het trio van vandaag die Brahms al afhad. Clara schreef daarover in haar dagboek: ‘Ik begrijp het 5
Toelichting
stuk niet helemaal. Ik moest heel erg wennen aan de constante tempowisselingen … en hij speelde ze zo eigenzinnig dat ik hem niet kon volgen en zijn medemusici hadden daar ook moeite mee’. Anderhalve maand later was het trio af en toen ze het stuk twee keer door hadden gespeeld noteerde ze in haar dagboek: ‘Nu begrijp ik het helemaal’.
Brahms kortte zijn pianotrio zesendertig jaar later in, maar had nog steeds zijn twijfel Het trio werd dan wel uitgegeven, maar Brahms had nog steeds zijn twijfels. Zesendertig jaar later zette hij het mes erin en bracht ingrijpende veranderingen aan. Hij verkortte het trio met een derde. Aan Clara schreef hij: ‘Door mijn herziening wordt het trio wat minder warrig – maar of het er echt beter van wordt?’ Clara vond van niet. Aan zijn uitgever schreef hij: ‘Het wordt korter, hopelijk beter en in elk geval duurder’. Oorspronkelijk was het de bedoeling van de uitgever om beide versies naast elkaar te laten bestaan. Maar dat is niet gelukt, want het trio wordt tegenwoordig vrijwel altijd in deze herziene versie uitgevoerd, die men aanduidt als Brahms’ Eerste pianotrio, terwijl het in feite deels om zijn laatste gaat. Daarom is het goed dat vanavond eindelijk weer eens die oorspronkelijke versie wordt uitgevoerd. Geschreven door een 21-jarige, 6
die barstte van het talent en ongetwijfeld Beethovens Aartshertogtrio – te horen na de pauze – had bestudeerd en iets wilde schrijven op een vergelijkbare schaal. Misschien dat Schuberts grote trio’s op. 99 en op. 100 ook nog als voorbeeld hebben gediend. Het warme en nobele thema, waarmee wordt geopend, is een van Brahms’ betere melodische vondsten. Maar dan komen we terecht in het ‘warrige’, waar Brahms het later over had. Dit deel loopt over van de muzikale invallen, die zorgen voor de vele tempowisselingen die Clara Schumann in het begin moeilijk kon volgen. Pas later heeft Brahms geleerd om zuiniger om te springen met al het materiaal dat hem te binnen schoot. Het is fascinerend om te horen hoe spontaan en intuïtief de 21-jarige hier bezig is. Nogal overmoedig verwerkt hij een aantal van die invallen tegen het eind ook nog in een fugato-gedeelte. Het Scherzo begint licht en springerig en doet enigszins aan Mendelssohn denken. Al gauw laat Brahms zo nu en dan grimmig zijn tanden zien. Het middendeel – het trio – is zangerig. Na de terugkeer van het Scherzo eindigt dit deel hoogst origineel. Het tempo zakt, het aantal noten neemt sterk af en fluisterende, liggende octaven van viool en cello sluiten het geheel af. Het derde deel begint als een duistere, omfloerste hymne en kent ook snellere en optimistischer episodes. De wiegende finale is overwegend somber en rusteloos. Maar er is ook ruimte voor enkele lyrische intermezzo’s, vriendelijk kabbelend begeleid door de piano.
Toelichting
Ludwig van Beethoven Pianotrio in Bes op. 97 ‘Aartshertog’ Aartshertog Rudolph was de jongste zoon van de Oostenrijkse Keizer Leopold II. Gezondheidsproblemen staken een stokje voor de militaire carrière die zijn vader voor hem had uitgestippeld. In plaats daarvan trad hij toe tot de geestelijkheid. Pianospelen was zijn lust en zijn leven. Van 1803 tot 1824 kreeg hij les van Beethoven. Rudolph schijnt voortreffelijk gespeeld te hebben. Ze werden vrienden en op den duur gaf Beethoven hem ook nog muziektheorie en compositie. Beethoven klaagde wel eens dat al die lessen hem stoorden bij het componeren, maar het leek hem beter om dat niet tegen Rudolph te zeggen. Erg verstandig, omdat hij er vanaf 1809 garant voor stond dat Beethoven zich geen zorgen meer hoefde te maken over zijn inkomen. Beethoven droeg aan hem meer werken op dan aan iemand anders, waaronder het vierde en vijfde pianoconcert, drie pianosonates, zijn laatste vioolsonate, de Missa Solemnis en de Grosse Fuge. Het ruim veertig minuten durende trio van vandaag ontstond in 1810/1811. Velen beschouwen het als een hoogtepunt in het genre. De première vond plaats tijdens een liefdadigheidsconcert in 1814. Beethoven zat zelf achter de piano. Componist Ludwig Spohr was aanwezig tijdens een repetitie bij Beethoven thuis: ‘Het was geen feest om
daarbij te zijn, want de piano was vreselijk ontstemd, waar Beethoven zelf weinig last van had omdat hij het toch niet hoorde. Er was weinig over van zijn virtuositeit die we destijds zo bewonderden. In de luide passages ramde de arme dove man zo hard op de toetsen dat de snaren metalig en nog valser begonnen te klinken, en in de pianogedeeltes speelde hij zo zacht dat hele groepen noten onhoorbaar waren’. De première was de laatste keer dat Beethoven in het openbaar optrad. Het eerste deel begint verwachtingsvol en geheimzinnig, waarna het gigantische compositorische bouwwerk zich ontvouwt. Er volgt een dansant scherzo, lichtvoetig en enigszins naïef. Het middendeel daarvan, het trio, is weer mysterieus. Het andante begint als een plechtige hymne en bewijst weer eens dat Beethovens grote kracht lag in de variatievorm. De verheven sfeer wordt ruw verstoord door het hupse en humoristische van de finale. Dat soort trucs haalde Beethoven vaker uit als hij aan de piano zat te improviseren. Als hij zijn toehoorders bijna in trance had gebracht met zijn diepzinnigheden beukte hij ineens met zijn vuist op de piano, begon bulderend te lachen en riep uit: ‘Jullie zijn allemaal stommelingen’. Het was dan net alsof hij zich schaamde voor de innige momenten die het publiek en hij net samen hadden beleefd. Tekst toelichting: Thijs Bonger
7
Biografieën Componisten Wolfgang Rihm
foto: Astrid Ackermann
Wolfgang Rihm (1952) studeerde al tijdens zijn gymnasiumtijd compositie bij Eugen Werner Velte aan de Staatliche Hochschule für Müsik in Karlsruhe. Hij vervolgde zijn compositiestudie bij Wolfgang Fortner, Humprey Searle en studeerde vanaf 1972 bij Karlheinz Stockhausen en Klaus Huber. 8
Ook studeerde Rihm muziekwetenschap in Freiburg. Hij mag zich vanaf 1978 lector noemen van de zomercursus in Darmstadt. Daarnaast doceerde hij enige tijd aan de Musik Akademie in München. In 1985 volgde hij zijn compositiedocent Velte aan de Hochschule für Musik in Karlsruhe op, waar hij sindsdien professor voor compositie is. In de jaren tachtig doet hij zich ook gelden als operacomponist met onder andere Die Hamletmachine, Oedipus en Die Eroberung von Mexico. Hij krijgt internationaal erkenning voor zijn werk en won vele prijzen. Zo won Rihm in 2000 de Bachpreis van de stad Hamburg en kreeg hij in 2003 de prestigieuze Siemens Musikpreis.
Johannes Brahms
De Duitse componist, dirigent, organist en pianist Johannes Brahms (1833 - 1897) begon zijn leven in een sloppenwijk van Hamburg. Zijn muzikale kwaliteiten werden al snel onderkend door zijn vader die freelance musicus was. Brahms ontwikkelde zich tot een begenadigd pianist en een hartstochtelijk verzamelaar van volksmuziek. Op zijn twintigste werd hij als componist ontdekt door
Biografieën
het echtpaar Robert en Clara Schumann dat hem omarmde als de nieuwe stem van Duitsland. Met zijn hang naar de muziek van onder anderen Beethoven en Bach werd hij beschouwd als een conservatief componist en een tegenpool van de ‘nieuwlichters’ Liszt en Wagner. Niet alle werken van Brahms zijn bij hun eerste uitvoeringen goed ontvangen, maar uiteindelijk gold hij in zijn tijd zeker als een succesvol componist en hij raakte financieel in goede doen. Hij heeft altijd eenvoudig geleefd en gebruikte zijn geld voornamelijk om familie en vrienden te ondersteunen. Naast het componeren bleef Brahms actief als dirigent, als virtuoos pianist en uitvoerder van eigen en andermans werk. Ook heeft hij veel lesgegeven. Brahms legde de lat voor zichzelf erg hoog en veel composities belandden in de prullenbak. Toch schreef hij een omvangrijk oeuvre bijeen met vier symfonieën, twee pianoconcerten, een vioolconcert, koorwerken, liederen, kamermuziek en werken voor piano solo.
Ludwig van Beethoven
invloed van Haydn. Al snel liet Beethoven de achttiende eeuw achter zich en begon zich te manifesteren als een vroege romanticus voor wie zijn eigen innerlijk de juiste koers was. Vanaf 1798 had Beethoven gehoorproblemen en in 1808 was zijn gehoor zo slecht geworden dat hij eigenlijk niet meer in het openbaar als pianist kon optreden. Dirigeren deed hij nog wel. Zijn laatste pianosonate (op. 111) dateert uit 1822, daarna schreef hij nog vijf strijkkwartetten die behoren tot de top van de hele strijkkwartetliteratuur.
Ludwig van Beethoven (1770 - 1827) kreeg als kleine jongen in Bonn pianoles van zijn vader en leerde daarnaast ook viool en altviool spelen. Zijn favoriete instrument bleef echter de piano. In Wenen werd hij vanaf 1792 allereerst beroemd als pianovirtuoos en improvisator. Een jaar lang kreeg hij compositieles van Joseph Haydn en veel in zijn vroege kamermuziek en zijn pianosonates wijst op de 9
Biografieën
Uitvoerenden Schnyder Trio Het Schnyder Trio van pianist Oliver Schnyder debuteerde in de Tonhalle Zürich in 2012. Hun opname van Schuberts pianotrio’s werd door het tijdschrift Die Bühne ‘een opname om aan te refereren’ genoemd en werd gekozen als ‘het beste klassieke album van Zwitserland van het jaar’ door de Aargauer Zeitung. Dit onmiddellijke succes werd bevestigd door de volgende opname van de pianotrio’s van Brahms, die ook lovende kritieken kreeg en een ‘Milestone’ van Musik & Theater. Hun laatste opname Winterreisen met de Duitse tenor Daniel Behle werd door de Opernwelt verkozen tot ‘cd van de maand’ en kreeg een Supersonic Award van het tijdschrift Pizzicato. Het Schnyder Trio was en is te zien op locaties als de SWR Schlossfestspiele Ettlingen, het WDR Funkhaus Köln, de Liederhalle Stuttgart, de 10
Festspiele Baden-Baden, de Alte Oper Frankfurt, Schloss Elmau, de Meisterzyklus Bern, de Ittinger Pfingskonzerte, het Menuhin Festival Gstaad, Wigmore Hall, Het Concertgebouw en Muziekgebouw aan ‘t IJ, Musikdorf Ernen, het Hirzenberg Festival en het festival Universum Beethoven. Het trio tourt jaarlijks naar het Verre Oosten en werkt vaak samen met muzikanten zoals de tenor Daniel Behle, violiste Vilde Frang, altviolist Nils Mönkemeyer en altviolist Lars Anders Tomter.
BiografieĂŤn
foto: Marco Borggreve
11
Seizoen 2018-2019 Serie Kamermuziek Internationaal Kamermuziek in het Muziekgebouw is kamermuziek met een twist. Grote solisten in bijzondere samenstellingen met gekend klassiek repertoire én met zelden gespeelde en nieuwe werken. Met musici als Christian Poltéra en Ronald Brautigam, de zussen Milstein en de sterren van de Chamber Music Society is deze serie een intiem avontuur van het allerhoogste niveau. zo 7 okt 2018 Christian Poltéra + Ronald Brautigam Beethoven plus za 10 nov 2018 Josef Špaček De uitdaging van Ysaÿe za 5 jan 2019 Maria + Nathalia Milstein À la recherche du temps perdu vr 8 feb 2019 Weilerstein, Barnatan, Khachatryan, Currie & Friends Transfigured nights vr 1 mrt 2019 Farkas Quintet Beste blaaskwintetten za 13 apr 2019 Chamber Music Society of Lincoln Center Vogelvlucht door de muziekgeschiedenis wo 1 mei 2019 Winnaars Nederlands Vioolconcours, Nationaal Cello Concours en YPF Pianoconcours Prijswinnaarsconcert 2019
12
Verkoop 18/19 nĂş van start
Met o.a. De Leeuw & Andriessen 80 jaar
Met dank aan:
13
Verwacht
Mei do 10 mei / 20.15 uur Joseph Puglia Music and Movement
do 17 mei / 20.15 uur Asko|Schönberg (De)constructie
za 26 mei / 20.15 uur Cuarteto Latinoamericano Latijns-Amerikaanse strijkkwartettraditie
vr 18 mei / 20.15 uur Scottish Chamber Orchestra + Piotr Anderszewski Piotr Anderszewski terug als dirigent en solist
zo 27 mei / 15.00 uur Ntjam Rosie Wat is het geheim van zingen? (8+)
vr 11 mei / 20.15 uur Das Cabinet des Dr. Caligari (1920) New European Ensemble
wo 23 mei / 19.00 + 21. 30 uur Earth Diver B’Rock + Muziektheater Transparant + ChorWerk Ruhr
za 12 mei / 20.15 uur Hannes Minnaar Winnaar Nederlandse Muziekprijs 2016
do 24 mei / 12. 30 uur Lunchconcert Ism Conservatorium van Amsterdam
zo 13 mei / 11.00 uur / Kleine Zaal Ere Lievonen + Anne Veinberg Laboratonium 3 zo 13 mei / 15.00 uur Nederlands Kamerkoor + Maarten Engeltjes + Lavinia Meijer Bernsteins Chichester Psalms wo 16 mei / 20.15 uur Véronique Gens + Susan Manoff Licht op de Franse mélodie 14
di 29 mei / 20.30 uur / Kleine Zaal Hailu Mergia Lala Belu
Juni za 2 jun / 19.30 uur Pierre-Laurent Aimard De vogels van Messiaen
Huil van de Wolff
vr 25 mei / 19.00 uur college + 20.15 uur concert Cut Circle Josquins Missa Faisant regretz
Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff
za 26 mei / 14.15 uur De IJ-Salon Tannhäuser light
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
do 24 mei / 20.15 uur Sinfonietta Riga De Christina Cyclus van Klas Torstensson
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15