Do 24 mei 2018 Grote Zaal 20.15 uur
Donderdag avondserie
Sinfonietta RÄŤga +Â Consensus Vocalis De Christina Cyclus van Klas Torstensson Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma
Donderdag avondserie Do 24 mei 2018 Grote Zaal 20.15 - 21.30 uur
Sinfonietta Rīga + Consensus Vocalis De Christina Cyclus van Klas Torstensson Consensus Vocalis: Klaas Stok dirigent Agnes van Laar sopraan Chantal Nysingh mezzosopraan Franske van der Wiel alt Jasper Dijkstra tenor Christiaan Peters bas Punto Bawono luit Sinfonietta Rīga Normunds Šnē dirigent Joseph Puglia viool Charlotte Riedijk sopraan
ca. 75 minuten zonder pauze
Inleiding Foyerdeck 1 19.15 - 19.45 uur Door Hans Haffmans
Met dank aan
Dit concert wordt opgenomen door de NTR voor uitzending op een later moment op NPO Radio 4
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Programma
Consensus Vocalis Carlo Gesualdo (1566 - 1613) Uit Madrigali a cinque voci, Libro sesto (1611) ·· Resta di darma noia ·· Mille volte il di moro Constantijn Huygens (1596 - 1687) Domine, Deus meus (solo: Chantal Nysingh) Iniquitatem meam (solo: Jasper Dijkstra) Claudio Monteverdi (1567 - 1643) Uit Selva morale e spirituale (Venetië 1640-41) ·· Confitebor terzo alla francese a 5 voci SV267 voor 5 stemmen en luit (solo: Agnes van Laar) Constantijn Huygens De profundis (solo: Christiaan Peters) Laetatus sum (solo: Franske van der Wiel) Carlo Gesualdo Uit Madrigali a cinque voci, Libro sesto (1611) ·· Moro, lasso, al mio duolo ·· Ardo per te, mio bene Sinfonietta Rīga Klas Torstensson (1951) Christina Cyclus I Le dolci parole, deel 3 uit In grosser Sehnsucht (2004) voor sopraan en viool II Pocket Size Violin Concerto (deel II) (2010) voor viool, fluit, cello en piano III L’autunno di Christina (2018) voor sopraan en groot ensemble * ·· Prologo ·· L’apertura della tomba ·· La regina ·· L’amore ·· Epilogo * in opdracht van De Doelen, Rotterdam Charlotte Riedijk verschijnt tijdens het concert in een mantel, speciaal ontworpen door Bernadette Corstens voor de muziektheatervoorstelling In großer Sehnsucht van het Onafhankelijk Toneel in 2007.
3
Toelichting In Klas Torstenssons werkkamer neemt ze al jaren een ruime meter boekenplank in beslag, de koningin van Zweden, Christina di Svezia; geboren in 1626, gestorven in 1689 en opgegraven in de twintigste eeuw. Zelfs driehonderd jaar later bezorgde haar rebellie de katholieke clerus in Rome nog hoofdbrekens. Iemand die niet trouwt, geen kinderen baart, zich in geen enkel opzicht conformeert aan de normen en waarden van generaties pastoors, bisschoppen en kardinalen, is zo iemand wel een door God geschapen vrouw? Torstensson heeft foto’s waarop heren zich in kerkelijke outfit piekerend over haar stoffelijke resten buigen. Christina ligt, met kroon, in een grenenhouten kist. De foto dateert van 1966. Het was niet de eerste ‘apertura della tomba di Christina’, de opening van haar graf. Het zou zelfs niet de laatste zijn, zo zal straks blijken uit L’autunno di Christina, het derde deel van de Christina Cyclus van Klas Torstensson. Het openingsdeel van de cyclus is ontleend aan Torstenssons compositie In großer Sehnsucht, een muzikaal portret van vijf vrijgevochten vrouwen. Daarin maakte Christina haar entree na Frida Kahlo en voor Rosa Luxemburg. De complete Christina Cyclus besluit met Four Queen Christina Madrigals voor kamerkoor uit 2013. ‘Vrouwen die alles kunnen wat mannen kunnen. Wat moet je daarvoor opofferen?’ Het blijft een urgent en zeer actueel thema, beklemtoont Torstensson. De dagelijkse berichtgeving in de kranten geeft hem gelijk. De gang van Christina, haar zelfgekozen pad, liep van Zweden, via vrijwillige troonsafstand en bekering tot het katholicisme, naar Rome. Gezien haar bekering en haar afstand van de dwaalleer van Luther, werd ze er met open armen ontvangen. In Italië profileerde Christina zich als mecenas van de schone kunsten. L’autunno di Christina belicht de 4
herfst van haar leven. Ze blikt terug op haar rebelse bestaan. In het theater kan alles. Torstensson maakt er dankbaar gebruik van en laat haar tevens fel commentaar leveren op de grafschendingen die haar deel werden tot in de twintigste eeuw. Emoties vlammen op. Drie delen uit de Christina Cyclus Torstensson zocht voor In grosser Sehnsucht naar tragische vrouwen en vond Christina. In het eerste deel Le dolci parole zingt Charlotte Riedijk met schaarse begeleiding van violist Joe Puglia op de losse g-snaar. ‘De muziek is een soort kruisbestuiving tussen een Italiaans madrigaal en een Zweeds volksliedje. Het thema heb ik opnieuw gebruikt in het langzame deel van mijn Violin Concerto. Het Pocket Size Violin Concerto is daarvan een adaptatie.’ Vervolgens zal de proloog van het derde deel L’autunno di Christina klinken. Snaren met sordine (dempers) scheppen een milde sfeer tot slagwerkers die met fierheid doorbreken en Christina het podium opstormt. Ze uit postuum haar verontwaardiging over het autopsierapport geschreven na de laatste schending van haar graf. Terwijl hippies de vrije seksuele moraal bepleitten, wilden kardinalen zeker stellen dat Christina geen hermafrodiet was geweest. ‘Geen kinderen,
Toelichting
niet trouwen, een affaire hebben met een hofdame, troonsafstand doen, het rijmde nog steeds niet met hun moraal’, legt Torstensson uit. Van verontwaardiging schakelt Christina in La regina, naar een heel andere sfeer. ‘Ze bezingt haar machtspositie, ‘ik ben de Gevleugelde Tijd’. Pas later realiseert ze zich hoe precair die is, voelt ze zich vernederd en wordt ze wraakzuchtig.’ L’amore belicht haar platonische liefdesrelatie met kardinaal Decio Azzolino. Torstensson liet houten stokjes, claves, speciaal op toon brengen om de slagwerkers de geëncrypteerde woorden te laten symboliseren van liefdesbetuigingen uit hun briefwisseling van 1666-1668. ‘De code daarvan is pas in de negentiende eeuw gekraakt. Het zijn regels als ‘Mijn hart zal je trouw zijn tot je dood. Ik breng mijn nachten door terwijl ik mijn verdriet verbijt in tranen. Dit geheim is alleen door jou en mij gekend.’ Tonaliteit als bouwsteen Torstensson: ‘Dertig jaar geleden was ik vooral bezig met de syntax. Welke bouwstenen wil ik hanteren en hoe gebruik ik die? Ik kwam uit de traditie van componisten als Varèse en Xenakis. Hun soort ordeningsprincipes zet ik ook nog in, die gebruik ik nog gewoon. Maar als je lyrischer en dramatischer wilt gaan werken volstaan ze niet. Dan kom je daar niet mee uit.’ Torstenssons muziek is nooit uitsluitend tonaal. ‘Maar tonaliteit is wel een bouwsteen die ik tegenwoordig ook gebruik. Liefde kan niet zonder. Al moet je er wel mee oppassen. Het gebruik ervan mag niet te
effectief zijn. Anders kan het dienen om tweedehands auto’s te verkopen en daar ben ik veel te opstandig voor. Muziek die zich herhaalt, is not my cup of tea. Ik probeer altijd contrasten in te bouwen, en fysieke barrières op te tasten waar de uitvoerders een strijd mee moeten aangaan. Alleen maar mooi is niks voor mij. Muziek moet weerstand bieden. Niet voor niets was de titel van mijn eerste werk voor het toenmalige Asko in 1977 Weerwerk. Dat het woord daarna opdook in het verkiezingsprogramma van de PvdA was toeval.’
Klas Torstensson: ‘Alleen maar mooi is niks voor mij. Muziek moet weerstand bieden.’ Hier spreekt een componist die liever tegen de stroom in zwemt dan dat hij met de winden mee waait. Het gevaar dat je er minder waardering voor vindt, schrikt hem niet af. Op zijn bureau ligt een contract waarvan hij begin dit jaar nog niet zeker was, maar het is er gekomen. Een nieuwe opdracht van de Zweedse stad Göteborg om een grootschalig werk te componeren ter viering van het vierhonderdjarig bestaan van de stad. Hollanders drukten ferm hun stempel op de stad in de Gouden Eeuw. Een baksteen heette ‘Hollandsk klinkert’, een boerderij werd wel ‘höllanderi’ genoemd. Göteborg verwierf stadsrechten en kreeg een moderne remake dankzij de Hollandse 5
Toelichting
kolonie aldaar die de stad meermaals een burgemeester leverde (bron: Historisch Nieuwsblad). Ook liggen er opdrachten te wachten voor kleinere ensembles als Black Pencil. Italiaanse context De drie delen uit de Christina Cyclus klinken hier in de context van de Napolitaanse edelman Gesualdo, berucht spijtbetuiger van een crime passionnel op zijn overspelige echtgenote en haar minnaar, befaamd oprekker van chromatiek en expressie in hartverscheurende madrigalen. ‘Christina heeft van zijn muziek gehouden’, zegt Torstensson. Al veertien jaar houdt hij zich nu met haar bezig. In Zweden zijn twee Christina Songs voor sopraan en orgel in première gegaan. Ze komt ook voor in Torstenssons werk Arcadia 1689 voor het Groot Omroepkoor. Het eerste madrigaal van Arcadia 1689 citeert maten van Alessandro Scarlatti; Christina gaf de operacomponist een aanstelling als kapelmeester aan haar hof. Het madrigaal van de grote Monteverdi uit zijn belangrijkste bundel kerkmuziek na de vespers uit 1610 en de psalmen van Huygens maken de cirkel rond. De enige Hollander van wie bekend is dat hij Monteverdi in levende lijve zag musiceren is Constantijn Huygens. Als jongeman van vierentwintig mocht hij in 1620 mee met de heer Van Aerssen op een diplomatieke reis over de Alpen naar de Republiek Venetië. Hij zag ‘le tant renommé Claudio Monteverde’ een groot ensemble dirigeren met onder meer ‘une 6
viole de basse de monstrueuse grandeur’ en een koor van zo’n tien tot twaalf stemmen. Het musiceren bracht de calvinist buiten zichzelf van vreugde. En al heeft Huygens zich nooit bekeerd tot het katholicisme, zijn psalmzettingen getuigen niettemin van zijn bewondering van de Italiaanse pracht en praal. Tekst toelichting: Huib Ramaer
Liedteksten Carlo Gesualdo Resta di darmi noia Resta di darmi noia, Pensier crudo e fallace, Ch’esser non può già mai quel che a te piace! Morta è per me la gioia, Onde sperar non lice D’esser mai più felice. Mille volte il di moro Mille volte il dì moro, E voi, empi sospiri, Non fate, oimè, che in sospirando io spiri? E tu, alma crudele, se il mio duolo T’affligge sì, che non ten’ fuggi a volo? Ahi, che sol Morte al mio duol aspro e rio Divien pietosa e ancide il viver mio! Così dunque i sospiri e l’alma mia Sono ver me spietati e Morte pia.
Houdt op mij lastig te vallen, Ruwe, leugenachtige gedachten, Want wijt jij graag wilt zal nooit kunnen gebeuren, Vreugde bestaat voor mij niet meer Noch kan ik de hoop hebben Ooit weer gelukkig te zijn.
Duizendmaal per dag sterf ik, En gij, misdadige zuchten, Gij laat mij niet in zuchten sterven? En gij, hardvochtige ziel, als mijn lijden U zo aangrijpt, waarom slaat ge niet op de vlucht? Ach, laat alleen de dood met mijn bitter, gruwelijk lijden Medelijden krijgen en mij om het leven brengen! Dan zijn de zuchten en mijn ziel Genadeloos voor mij en is de Dood genadig. Vertaling: Harry van der Kamp
7
Liedteksten
Constantijn Huygens Domine, Deus meus Domine Deus meus, clamavi ad te, et sanasti me. Domine, eduxisti ab inferno animam meam, vivificasti me, ut non descenderem in lacum. Psallite Domino, sancti eius, et confitemini memoriae sanctitatis eius.
Ik heb, Jahwe, mijn God, tot u in nood geroepen: Gij hebt mij nieuw gemaakt. Jahwe, Gij deed herrijzen mijn leven uit de doden; of Gij mij had herschapen ben ik het graf ontgaan. Eert dan met zang en harp Jahwe, gij zijn getrouwen, looft zijn hoogheilige naam. Psalm 30: 3-5
Iniquitatem meam Iniquitatem meam ego cognosco, et peccatum meum contra me est semper. Tibi soli peccavi et malum coram te feci.
Ik ben mij bewust dat ik schuld heb: steeds ziet wat ik begaan heb mij aan; U alleen was mijn zonde, Gij doorziet het kwaad dat ik deed. Psalm 50/51: 5-6a
Claudio Monteverdi Confitebor (uit Selva Morale e spirituale) Confitebor tibi Domine, in toto corde meo, in consilio justorum, et congregatione.
De Heer wil ik loven van harte in de kring der oprechten, zijn schare.
Magna opera Domini, exquisita in omnes voluntates ejus.
Grootmachtig de daden des Heren, voor wie dankbaar gezind zijn herkenbaar;
8
Liedteksten
Confessio et magnificentia opus ejus, et justitia ejus manet in saeculum saeculi.
Verheven en heerlijk zijn handelen, zijn gerechtigheid houdt stand voor eeuwig.
Memoriam fecit mirabilium suorum; misericors et miserator et justus: escam dedit timentibus se. Memor erit in saeculum testamenti sui:
Zijn wonderen – hij wil ze herdacht zien. – Genadig de Heer en barmhartig. Hij geeft wie hem vrezen hun nooddruft: Zijn verbond is hij eeuwig indachtig.
Virtutem operum suorum annuntiabit populo suo.
Zijn volk deed hij zijn machtsdaden kennen;
Ut det illis hereditatem gentium: opera manuum ejus veritas et judicium.
Hij schonk hun het erfdeel der heidenen. Wat zijn hand schept is waarheid, is orde;
Fidelia omnia mandata ejus, confirmata in saeculum saeculi, facta in veritate et aequitate.
Al wat hij opdraagt is waarachtig, onwrikbaar: voor immer en eeuwig, voltrokken in waarheid, volstrektheid.
Redemptionem misit Dominus populo suo: mandavit in aeternum testamentum suum.
Bevrijding schonk hij zijn volk, schiep voor de eeuwigheid zijn verbond.
Sanctum et terribile nomen ejus: initium sapientiae timor Domini.
Heilig, ontzagwekkend zijn naam! Grondbeginsel der wijsheid: ontzag voor de Heer;
Intellectus bonus omnibus facientibus eum: laudatio ejus manet in saeculum saeculi. Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto, Sicut erat in principio, et nunc et semper, et in saecula saeculorum. Amen.
heilzaam inzicht voor wie dit betrachten. Zijn lof zal stand houden voor eeuwig! Ere zij de Vader, de Zoon en de heilige Geest. Zoals het was in het begin, zo ook nu en altijd en in de eeuwen der eeuwen. Amen. Psalm 111 Vertaling: Dr. Ida G.M. Gerhardt en Dr. Marie H. van der Zeyde
9
Liedteksten
Constantijn Huygens De profundis De profundis clamavi ad te, Domine; Domine, exaudi vocem meam. Fiant aures tuae intendentes in vocem deprecationis meae. Si iniquitates observaveris, Domine, Domine, quis sustinebit? Sustinui te, Domine, sustinuit anima mea in verbo eius.
Uit afgronden roep ik U, Heer; hoor mij, Heer, ik blijf vragen. O, mocht uw oor het verstaan hoe ik schrei om erbarmen. Onthield Gij de schulden, o God, wie hield stand in uw oordeel? Ik wacht de Heer, ik wacht Hem, ik hoop op zijn belofte. Psalm 130: 1, 2, 3, 5
Laetatus sum Laetatus sum in eo, quod dixerunt mihi: ‘In domum Domini ibimus’. Stantes iam sunt pedes nostri in portis tuis, Ierusalem. Ierusalem, quae aedificata est ut civitas.
Hoe verblijd was ik toen zij mij zeiden: ‘wij gaan op naar het huis van de Heer.’ Zo staan dan nu onze voeten in uw poorten, Jeruzalem, Jeruzalem, gij, gebouwd als een stad tot hechte eenheid gevoegd. Psalm 122: 1, 2, 3
10
Liedteksten
Carlo Gesualdo Moro, lasso, al mio duolo Moro, lasso, al mio duolo E chi mi può dar vita, Ahi, che m’ancide e non vuol darmi aita! O dolorosa sorte, Chi dar vita mi può, ahi, mi dà morte!
Ik sterf helaas aan mijn verdriet En die mij leven kan schenken Ach, die doodt me en wil me geen hulp bieden! O smartelijk lot: Die mij leven kan brengen, ach, die brengt mij ter dood! Vertaling: Harry van der Kamp
Ardo per te Ardo per te, mio bene, ma l’ardore Spira dolce aura al core. Moro per te, mia vita, ma il morire gioia divien, dolcissimo il languire. Felice sorte, ancor ch’io arda e moia: L’ardor divien dolce aura, el morir gioia.
Ik brand voor jou, mijn liefste, mijn vuur zendt een zoete bries naar mijn hart. Ik sterf voor jou, mijn lief, maar de dood wordt tot vreugde, zo zoet is het wegkwijnen. Wat een gelukkig lot, te branden en te sterven: het vuur wordt een zoete bries, de dood wordt vreugde.
11
Liedteksten
Klas Torstensson Christina Cyclus I. Le dolci parole
De lieve woorden
Cristina di Svezia (1626-1689) (Alessandro Guidi)
Tu segui ancora in sì turbati accenti i tuoi vani lamenti? Da gli Elisi oh venga almeno un bel sogno a consigliarti; ed ei prenda a favellarti su gli incendi del mio seno. Più non ascolto il suono delle dolci parole: nè si concede ancora lo splendor de’ bei lumi a i lumi miei; Pur vagheggiare in tanto posso le vive rose delle labbra amorose, e ber con gli occhi l’inefabil dolcezza di questa bella bocca, che se favella, o ride, così soavemente i cori ancide. II. Pocket Size Violin Concerto instrumentaal
12
Volg je nog steeds in verwarde woorden je ijdele klaagzangen? Laat een mooie droom van de Elyseïsche velden komen om je te troosten; en je te spreken over de branden in mijn hart. Ik kan het geluid van de zoete woorden niet meer horen: evenmin nemen mijn ogen de glans van de mooie ogen nog waar; Maar toch verlang ik zo naar de levende rozen van de verliefde lippen, en met de ogen drinken van de onuitsprekelijke zoetheid van die mooie mond, die sprekend, of lachend, zo zacht de harten doodt.
Liedteksten
III. L’autunno di Christina
Christina’s herfst
I. L’apertura della tomba
I. Het openen van het graf
Sarcofago, sarcofago di marmo… opera modesta, decomposto, stato deplorevole, muffa bianca…
Sarcofaag, een marmeren sarcofaag… eenvoudige uitvoering, uit elkaar gevallen, in deplorabele staat, wit beschimmeld…
Sarcofago, sarcofago di marmo…
Sarcofaag, een marmeren sarcofaag…
‘Huvudgaveln: höjd 40 cm; bredd 58 cm. Fotgaveln: höjd 30 cm, bredd 56 cm. Sidostyckena: längd 178 cm, höjd 38 cm.’
‘Het hoofdeinde: hoogte 40 cm; breedte 58 cm. Het voeteneinde: hoogte 30 cm, breedte 56 cm. De zijpanelen: lengte 178 cm, hoo0gte 38 cm.’
stato deplorevole… decomposto… muffa bianca!
in deplorabele staat… uit elkaar gevallen… wit beschimmeld…
‘Un viso paffuto’! ‘Una signora piuttosto grassoccia’!
‘Een bol gezicht’! ‘Een tamelijk mollige dame’!
‘Il volto della regina era nascosto da una maschera d’argento. Sulla sua testa portava una splendida corona d’oro. Le mani erano incrociarsi sul petto.’
‘Het gezicht van de koningin was verborgen onder een zilveren masker. Op haar hoofd droeg zij een prachtige gouden kroon. De handen waren gekruist op de borst.’
una maschera d’argento… una splendida corona d’oro…
een zilveren masker… een prachtige gouden kroon…
‘Un viso paffuto’! ‘Una signora piuttosto grassoccia’!
‘Een bol gezicht’! ‘Een tamelijk mollige dame’!
L’heure de la mort est l’heure de la vérité.
Het uur van de dood is het uur van de waarheid.
‘Il volto della regina era nascosto da una maschera d’argento.
‘Het gezicht van de koningin was verborgen onder een zilveren masker. 13
Liedteksten
Sulla sua testa portava una splendida corona d’oro. Le mani erano incrociarsi sul petto.’
Op haar hoofd droeg zij een prachtige gouden kroon. De handen waren gekruist op de borst.’
‘Il nostro cadavero vogliamo che sia vestito di bianco, senza expositione del nostro cadavero; pro pendo ogni pompa funebre ed ogni altra simil’ vanità.’
‘Ons lijk zal in het wit worden gekleed, zonder verdere opsmuk; zonder pracht en praal of enige andere vorm van ijdelheid.’
Sarcofago, sarcofago di marmo…
Sarcofaag, een marmeren sarcofaag…
L’heure de la mort est l’heure de la vérité.
Het uur van de dood is het uur van de waarheid.
II. La regina L’ingiustizia & La rabbia
II. De koningin Onrecht & Woede
Je suis née pour commander! Je suis encore aujourdui adorée, crainte et regrettée!
Ik ben geboren om te commanderen! Ik word nog steeds aanbeden, gevreesd en beweend!
Dieu m’ayant fait naître libre, je ne sarois me résoudre à me donner un Maître – ‘un Padrone’, ha!
God heeft mij vrij laten worden geboren, ik zal nooit een Meester boven mij kunnen verdragen een ‘Meester’ – ha!
Vous êtes infâme, indigne, misérable! Vous vous trompez fort! Vous êtes bête! (…car je sais tout…)
U bent verachtelijk, onwaardig, ellendig! U vergist zich! U bent dom! (…want ik weet alles…)
Vous êtes miserable! (…des impertinentes propositions qu’il m’ont faites…) Vous êtes infâme et indigne! Wrangel!... Texeira!...
U bent ellendig! (…onbehoorlijke voorstellen die aan mij zijn gedaan…) U bent verachtelijk en onwaardig! Wrangel!... Texeira!...
14
Liedteksten
Millet!... Bååt!... Monaldesco!... Fourbes! Traditori! Traîtres!
Millet!... Bååt!... Monaldesco!... Bedriegers! Verraders! Verraders!
Vous devriez mourir de honte! Quelle stupidité! Vous vous trompez fort.
U zou moeten sterven van schaamte! Wat een stompzinnigheid! U heeft het helemaal fout.
Io sono il Tempo Alato Gran Ministro del Fato. Giacerà l’Universo su gl’orribil momenti. Io sono il Tempo Alato!
Ik ben de Gevleugelde Tijd hoge Gezagsdrager van het Lot. Het Universum zal instorten in een paar vreselijke momenten. Ik ben de Gevleugelde Tijd!
Je suis née pour commander! Je suis encore aujourdui adorée, crainte et regrettée, car je leur suis partout également formidable!
Ik ben geboren om te bevelen! Ik word nog steeds aanbeden, gevreesd en beweend, want ik volg ze overal, even overweldigend!
J’aime la tempête et crains la tombée des vents.
Ik hou van de storm en vrees de windstilte.
Io sono il Tempo Alato! Giacerà l’Universo su gl’orribil momenti, nel gran nulla converso!
Ik ben de Gevleugelde Tijd! Het Universum zal instorten in een paar vreselijke momenten, en veranderen in het grote niets!
Gasconnades! Effrontés menteurs! Ridicule farfaronnades! Vous vous trompez fort! J’aime la tempête!
Praalhansen! Onbeschaamde leugenaars! Belachelijke opschepperijen! U heeft het helemaal fout! Ik hou van de storm!
Vous devriez mourir de honte!
U zou moeten sterven van schaamte!
Traditori!
Verraders! 15
Liedteksten
‘Le cardinal’!! Mazarin!! Millet! Bååt! Ruyter… Tromp… Wrangel… Azzolino…
‘De kardinaal’! Mazarin!! Millet! Bååt! Ruyter… Tromp… Wrangel… Azzolino…
Azzolino...
Azzolino...
III. L’amore
III. De liefde
Le dolci parole
De lieve woorden
Tu segui ancora in sì turbati accenti tuoi vani lamenti? Da gli Elisi oh venga almeno un bel sogno a consigliarti; ed ei prenda a favellarti su gli incendi del mio seno. Più non ascolto il suono delle dolci parole: nè si conced’ancora Lo splendor de’ bei lumi ai lumi miei;
Volg je nog steeds zo verward je vergeefse klachten? O, laat van het Elysion op zijn minst een mooie droom komen om jou te troosten; en je meenemen om te vertellen van het vuur in mijn hart. Ik hoor het geluid van de zoete woorden niet meer: noch is het mij toegestaan de glans van je mooie ogen te aanschouwen;
Pur vagheggiare in tanto posso le vive rose delle labbra amorose, e ber con gli occhi l’inefabil dolcezza di questa bella bocca, che se favella, o ride, così soavemente i cori ancide.
Toch kan ik nog steeds de levende rozen van de liefdevolle lippen zien, en met de ogen drinken de oneindige zoetheid van deze mooie mond die – of hij spreekt of lacht – de harten zo zoet doodt.
‘…mon intention est de n’offenser jamais Dieu (…), et de ne vous donner jamais
‘…het is mijn bedoeling om nooit God te beledigen (…), en om u nooit een rede
16
Liedteksten
sujet d’offenser; mais cette résolution ne m’empêchera pas de vous aimer jusqu’à la mort et puisque la dévotion vous dispense d’être mon amant, je vous dispense d’être mon serviteur, car je veux vivre et mourir votre esclave. …Azzolino…’
voor belediging te geven; maar deze beslissing zal mij er niet van weerhouden om van u te houden tot de dood en omdat uw godsvrucht u vrijstelt mijn geliefde te zijn, wordt u door mij vrijgesteld om mijn dienaar te zijn, want ik wil leven en sterven als uw slaaf. …Azzolino…’
Sempre mia
Altijd de mijne
Occhi amati, occhi alteri occhi amati Fu in un guardo il mio cor di Voi si pieno Ch’in quel dolce sereno Ebbra l’alma e smarrita Non s’avvide d’amor ch’entrò furtivo [A rubarmi la vita]
Beminde ogen, trotse ogen beminde ogen Met een enkele blik werd mijn hart zozeer door u vervuld dat in deze zoete rust mijn ziel, bedwelmd en verloren, niet bemerkte dat de liefde als een dief binnensloop [om mij van het leven te beroven]
Epilogo (Il testamento)
Epiloog (Het testament)
‘L’Epitafio sia una semplice lapide con questa pura Inscrittione: Deo Optimo Maximo vixit Christina annos LXIII’
‘Als grafschrift alleen een eenvoudige grafsteen met de volgende inscriptie: Almachtige God, Christina werd (leefde) 63 jaar’ Vertaling: Charlotte Riedijk / Klas Torstensson
17
BiografieĂŤn Componisten Carlo Gesualdo
Carlo Gesualdo, Prins van Venosa, Graaf van Conza (1566 - 1613) was een Italiaans componist, luitspeler en edelman uit de late renaissance. Als tweede zoon van de prins van Venosa kon de jonge Carlo het zich permitteren zijn leven te wijden aan de muziek. Zijn vader was een groot muziekliefhebber, die onder andere de 18
madrigaalcomponisten Pomponio Nenna en Jean de Macque in dienst had. In die kring kreeg Carlo zijn muzikale opleiding, en werd hij een virtuoos bespeler van de basluit en andere instrumenten. Hij bracht zijn eerste twee madrigaalboeken uit onder het pseudoniem Gioseppe Pilonij. Hij huwde zijn nicht Maria d’Avalos, maar zij was hem ontrouw. Gesualdo betrapte het liefdespaar op heterdaad en zij werden vermoord. Of Gesualdo dat zelf deed of dat hij hiertoe anderen opdracht gaf, is nooit helemaal duidelijk geworden. Dankzij zijn hoge positie en de invloed van zijn familie werd hij niet berecht en hij verliet Napels om zich op het componeren te storten. Nadat in Ferrara nog vier bundels madrigalen verschenen vestigde hij zich in 1596 weer in zijn paleis in Napels. Met name zijn latere werken vertonen een voor zijn tijd ongehoorde melodische en harmonische rijkdom en expressiviteit. Hij componeerde, naast madrigalen, vijf-, zes- en zevenstemmige motetten en responsoria.
Constantijn Huygens
Constantijn Huygens (1596 1687) was een Nederlandse dichter, diplomaat, geleerde, componist en architect. Hij speelde luit, gitaar, viola da gamba en klavecimbel waarvoor hij een groot aantal werken schreef. Muziek vond hij belangrijker dan zijn letterkundige werken, die hij volgens eigen zeggen in zijn weinige vrije tijd schreef. Al op jonge leeftijd kreeg Huygens samen met zijn broer Maurits muziekles. Vooral op de luit was hij
Biografieën
bedreven en hij bespeelde deze op een diplomatieke reis voor koning Jacobus I van Engeland. In 1625 werd hij secretaris van Prins Frederik Hendrik. In 1627 trad hij in het huwelijk met Suzanna van Baerle, maar helaas overleed zij al in 1637. Huygens kreeg daarna een writers block. Hij ontwierp het buitenverblijf Hofwijck in Voorburg, dat hij zelf bewoonde. In 1647 verschenen bij een Parijse uitgever zijn Pathodia sacra et profana, een bundel composities op psalmteksten en liefdesgedichten in het Frans op eigen tekst en Italiaans op tekst van Giambattista Marino. Het was vooral muziek voor eigen gebruik, want als componist heeft Huygens geen invloed gehad. Na het rampjaar van 1672, waarin de Nederlanden vanuit het zuiden aangevallen werden door de Franse koning, zocht Huygens steeds meer zijn heil in het maken en schrijven van muziek en leerde hij nog op hoge leeftijd gitaar spelen. Op 28 maart 1687 overleed hij en werd begraven in de Grote Kerk in Den Haag.
Claudio Monteverdi
In 1590 werd hij in Mantova als violist aangenomen in de kapel van hertog Gonzaga en in 1602 werd Monteverdi zelf kapelmeester in Mantova. In 1607 schiep hij zijn eerste meesterwerk, de opera Orfeo. In 1613 werd Monteverdi aangenomen als maestro di cappella aan de San Marco in Venetië. Monteverdi werd vermoedelijk in 1632 als geestelijke gewijd. Na een kort verblijf in zijn geboortestad Cremona overleed Monteverdi in 1643 te Venetië.
Claudio Monteverdi (1567 ‑ 1643) was een Italiaans componist, dirigent en oorspronkelijk ook werkzaam als violist en zanger. Monteverdi werd geboren in de vioolbouwersstad Cremona en studeerde daar bij de kapelmeester muziektheorie, zang en viool. Op zijn vijftiende publiceerde hij zijn eerste bundel (Cantiunculae sacrae) en kort daarna de eerste geestelijke madrigalen en driestemmige canzonetten. 19
Biografieën
Klas Torstensson De Nederlands-Zweedse componist Klas Torstensson (1951) werd geboren in Zweden en begon zijn muzikale opleiding aan de Ingesunds Muziek-hogeschool in Arvika. Hij studeerde klarinet, muziektheorie en compositie. Daarna ging Torstensson naar de Universiteit van Götenborg en zette zijn opleiding uiteindelijk voort aan het Instituut voor sonologie in Utrecht waar hij elektronische muziek en computermuziek studeerde. Samen met onder anderen Jan Vriend, Jos Kunst en Cliff Crego nam hij deel aan De Werkplaats, een groep componisten die deels in samenwerking met het toenmalige Asko Ensemble richting gaf aan de hedendaagse muziek in Nederland. Na vrij ruige abstracte partituren waarin zijn Zweedse wortels duidelijk een rol spelen, transformeerde het werk van Torstensson sinds zijn opera De Expeditie uit 1999 tot een lyrischer, romantischer en toegankelijker 20
foto: Simon van Boxtel
toontaal. Hij ontving meerdere prijzen waaronder de Matthijs Vermeulenprijs 1991, de belangrijkste compositieprijs in Nederland en de Stora Christ Johnson Priset in 1999, de belangrijkste Zweedse compositieprijs. In 2012 ontving Torstensson de Hilding Rosenbergprijs van de Föreningen Svenska Tonsättare (Het Genootschap voor Zweedse componisten). In seizoen 20122013 was Klas Torstensson composer in residence bij het Muziekgebouw. In seizoen
2016-2017 stond Torstensson centraal in portretconcerten in onder andere New York en Stockholm. In het kalenderjaar 2018 is hij ‘composer in focus’ van De Doelen.
Biografieën
Uitvoerenden Charlotte Riedijk Sopraan Charlotte Riedijk heeft naam gemaakt als vertolkster van zowel hedendaagse muziek als van het klassieke concertrepertoire en opera. Na haar studie bij Charles van Tassel aan het Sweelinck Conservatorium Amsterdam, waar zij ook de opera-opleiding volgde, werd zij gecoacht door Aafje Heynis en James McCray. Charlotte Riedijk werkte onder leiding van dirigenten als Alan Gilbert, Yannick Nézet-Séguin, Peter Eötvös, Hartmut Haenchen en Etienne Siebens met orkesten in heel Europa. Als solist was zij te horen bij onder meer Ensemble intercontemporain, Ensemble Modern, Asko|Schönberg, het Nieuw Ensemble, KammerensembleN (Stockholm), het Osiris Pianotrio en het Altenberg Trio Wien. Met Ellen Corver vormt zij een duo, dat in
foto: Anouk van Kleermaker
2008 debuteerde in de Musikverein in Wenen. Ze wordt geregeld gevraagd voor festivals, zowel in Nederland als in het buitenland. Hoogtepunten in haar operawerk waren Francis Poulencs La voix humaine, In grosser Sehnsucht van Klas Torstensson en Der Hund van Rob Zuidam. Zij heeft meerdere cd’s op haar naam staan onder andere met werk van Torstensson en Sjostakovitsj. In 2012 richtte Charlotte Riedijk
De Stem van Haarlem op, een organisatie die zich tot doel stelt jonge zangers te coachen en een podium te bieden om zo een brug te slaan tussen conservatorium en de beroepspraktijk. In 2014 ontving zij hiervoor de Culturele Prijs Noord Holland van het Prins Bernhard Fonds. Sinds 2005 heeft ze als gastdocent aan de klassieke zangafdeling van Codarts lesgegeven, sinds seizoen 2013-2014 is zij hieraan verbonden als hoofdvakdocent. 21
Biografieën
Joseph Puglia Viool
foto: Martina Simkovicova
Joseph Puglia (1984), vaste violist bij Asko|Schönberg, studeerde aan The Juilliard School bij Robert en Nicholas Mann en aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag bij Vera Beths, waar hij in 2008 met de hoogste onderscheiding afstudeerde. Sindsdien treedt Puglia vaak op als solist, als orkestmusicus en in kamermuziekverband. Zijn solodebuut in Het 22
Concertgebouw in 2009 (Holland Festival) met Asko|Schönberg werd door de pers jubelend ontvangen. Hij speelde in grote zalen over de hele wereld, zoals de Carnegie Hall en het Lincoln Center (New York), de Queen Elizabeth Hall (Londen), Cité de la Musique en Salle Pleyel (Parijs) en in Australië op het Melbourne International Arts Festival. Puglia is een fervent pleitbezorger van hedendaagse muziek. Zo werkte hij nauw samen met enkele van de meest vooraanstaande componisten van onze tijd als Pierre Boulez, John Adams, Peter Eötvös, Jörg Widmann, Oliver Knussen en Louis Andriessen. Voor het Attacalabel nam hij een cd op met muziek van Luciano Berio. Dit seizoen is Joseph Puglia zielsverwant van het Muziekgebouw.
Klaas Stok Dirigent Met zijn koor Consensus Vocalis geeft Klaas Stok vele concerten in OostNederland en daarbuiten, met veel aandacht voor
muziek van Bach. Daarnaast leidde hij een grote diversiteit aan werken in bezettingen voor zestien tot zeventig zangers, waarbij hij samenwerkt met tal van professionele orkesten en ensembles.
foto: Hans van der Woerd
Klaas Stok was vele jaren als koorleider verbonden aan het Nederlands Kamerkoor. Hij dirigeerde concertseries met koormuziek vanaf de zestiende tot de eenentwintigste eeuw, waaronder wereldpremières van Kantsjeli en Kagel. Ook leidde hij vele andere internationale professionele koren. Zijn cd-opname
Biografieën
met psalmzettingen uit de joodse en christelijke traditie Tehilim en zijn cd met werken van Kagel kregen een ‘10’ in Luister. Zijn cd Des Kaisers Nachtigall won de ECHO Klassik 2015. Klaas Stok is sinds seizoen 2015-2016 koorleider van het Groot Omroepkoor. Daarnaast is hij werkzaam als organist, won daarmee prijzen en is stadsorganist van Zutphen. Als docent koordirectie is Klaas Stok verbonden aan het ArtEZconservatorium in Zwolle.
Consensus Vocalis Consensus Vocalis is het professionele koor in het oosten van Nederland en is samen met de andere professionele muziekgezelschappen van groot belang voor de culturele infrastructuur in het oosten van ons land. Het koor treedt op door heel Nederland en is de vaste samenwerkingspartner van onder meer de Nederlandse Reisopera (operaproducties), Orkest van het Oosten en Het
Gelders Orkest. Het werkt ook geregeld samen met het Rotterdams Philharmonisch Orkest, Musica Amphion, Holland Baroque, Concerto d’Amsterdam, Nederlands Blazers Ensemble en het Metropole Orkest. Het koor werkte de afgelopen jaren met dirigenten als Jan Willem de Vriend, Jaap van Zweden, Ed Spanjaard, Antony Hermus, Jules Buckley, Julia Jones en uiteraard de eigen dirigent Klaas Stok. Bij Consensus Vocalis staan de grote en kleinere werken van Bach jaarlijks op het repertoire, maar inmiddels reikt het
repertoire van a cappella, opera en kamermuziek tot pop, jazz en de grote symfonische werken. Van Monteverdi via Bach, Händel, Mendelssohn en Beethoven tot Herman Finkers, singersongwriter Laura Mvula en hedendaagse componisten als Arvo Pärt, Andries van Rossem, Willem Boogman, Jan Welmers en Diederik Rijpstra. Consensus Vocalis wordt financieel ondersteund door de provincie Overijssel.
23
Biografieën
Normunds Šnē Dirigent
Normunds Šnē studeerde hobo en directie aan de Muziekacademie van Letland, waaraan hij sinds 2007 als docent hobo verbonden is. Van 1978 tot 1997 was hij hoboïst in het Lets Nationaal Symfonieorkest. Šnē is oprichter (1999) en artistiek directeur van het Riga Festivalorkest en artistiek leider en chefdirigent van het Staats Kamerorkest Sinfonietta Rīga. Ook dirigeert hij sinds 1998 geregeld de Nationale 24
Opera van Letland. Daarnaast heeft hij opgetreden in vele Europese landen, in Japan en Australië. Als hoboïst, gitarist en geluidstechnicus werkte Normunds Šnē met enkele Letse rockbands. Hij nam ruim twintig cd’s op voor labels als ECM, BIS en BMG/Connifer en won zes keer de Grote Muziekprijs van Letland.
Sinfonietta Rīga Het Staats Kamerorkest Sinfonietta Rīga is in 2006 opgericht en staat sindsdien onder leiding van chef-dirigent Normunds Šnē.
De musici van Sinfonietta Rīga verdiepen zich in barokke uitvoeringstechniek, de werken van de grote klassieke componisten, werpen zich op hedendaagse muziek en staan open voor experimenten en crossover-projecten. Het orkest werkt geregeld met gastdirigenten als Paavo en Kristjan Järvi, Heinz Holliger en Tõnu Kaljuste, met vooraanstaande solisten en met ensembles als het Lets Radio Koor.
Verwacht
Donderdag avondserie Do 13 sep 2018 Grote Zaal 20.15 uur
The Garden Asko|Schönberg The Garden is een eigentijdse en humorvolle liedcyclus voor zanger en ensemble op teksten van Shakespeare, Dante, uit films én uit de kroeg. De liederen vertellen het verhaal van een man die uit onvrede met zijn leven in zijn tuin naar het middelpunt van de aarde graaft. Dan klimt hij in een boom en begint zijn al even onwerkelijke reis naar de hemel. Een unieke en humorvolle muziekervaring met videoanimaties. Richard Ayres studeerde compositie bij Morton Feldman en Louis Andriessen en schreef The Garden in opdracht van Asko|Schönberg en London Sinfonietta. Video-artiest Martha Colburn, bekend om haar hallucinerende en caleidoscopische werk, maakt de animaties bij The Garden.
Richard Ayres
Asko|Schönberg is ensemble in residence.
Programma: Richard Ayres No. 50 The Garden* * met steun van Fonds Podiumkunsten.
Met steun van
25
Verwacht
zo 3 jun / 15.00 uur Cappella Amsterdam Boetepsalmen - De verfijnde details van Lassus
zo 9 sep / 12.00 uur Muziekgebouw Park Picknick
Mei
Holland Festival
vr 25 mei / 19.00 uur college + 20.15 uur concert Cut Circle Josquins Missa Faisant regretz
do 13 sep / 12.30 uur Lunchconcert ism Nationaal Muziekinstrumenten Fonds
Zie voor meer informatie www.hollandfestival.nl / www.muziekgebouw.nl
za 26 mei / 14.15 uur De IJ-Salon Tannhäuser light za 26 mei / 20.15 uur Cuarteto Latinoamericano Latijns-Amerikaanse strijkkwartettraditie zo 27 mei / 15.00 uur Ntjam Rosie Wat is het geheim van zingen? (8+) di 29 mei / 20.30 uur Kleine Zaal Hailu Mergia Lala Belu
Juni za 2 jun / 19.30 uur Pierre-Laurent Aimard De vogels van Messiaen 26
7 juni t/m 1 juli
Juli wo 4 jul / 19.30 uur Spr!tzl Tage 2018 I/O + Stopcontact + Teddy’s Last Ride
do 13 sep / 20.15 uur The Garden Asko|Schönberg vr 14 sep / 19.30 uur Angela Hewitt Das wohltemperierte Klavier I
Augustus
zo 16 sep / 15.00 uur Angela Hewitt Das wohltemperierte Klavier 2
Dekmantel Festival
Huil van de Wolff
wo 1 t/m do 2 aug
wo 1 aug / vanaf 12.00 uur Four Tet + Tangerine Dream do 2 aug / vanaf 13.00 uur James Holden & The Animal Spirits, John Maus, Yasuaki Shimuzi, Dazion, Khidja
September za 8 sep / 20.15 uur Reinbert 80 Barbara Hannigan, Asko|Schönberg en anderen
Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
Foto: Erik van Gurp
Restaurant Zouthaven Kom voor het concert eten in restaurant Zouthaven. Reserveren: 020 788 2090 of zouthaven.nl
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiĂŤnten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
27