Vr 1 mrt 2019 Grote Zaal 20.15 uur
Serie Kamermuziek Internationaal
Farkas Quintet Amsterdam Beste blaaskwintetten
Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale programmaboekje is een extra service ter voorbereiding op het concert. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de andere concertbezoekers. Bij voorbaat dank.
Programma Farkas Quintet Amsterdam Beste blaaskwintetten
Serie Kamermuziek Internationaal Vr 1 mrt 2019 Grote Zaal 20.15 - 21.55 uur ca. 35 minuten voor de pauze ca. 45 minuten na de pauze
Wolfgang Amadeus Mozart (1756 - 1791) Adagio en allegro ‘Stück für ein Orgelwerk in einer Uhr’ in f KV 594 (1790) arr. Wolfgang Sebastian Meyer ·· Adagio ·· Allegro ·· Adagio Carl Nielsen (1865 - 1931) Blaaskwintet op. 43 (1922) ·· Allegro ben moderato ·· Menuet ·· Prelude. Adagio / Theme and variations. Un poco andantino Pauze Arnold Schönberg (1874 - 1951) Blaaskwintet op. 26 (1923/1924) ·· Schwungvoll ·· Anmutig und heiter, scherzando ·· Etwas langsam (Poco adagio) ·· Rondo
Dit concert wordt opgenomen door de NTR en uitgezonden op woensdag 6 maart in Avondconcert op NPO Radio 4
Bent u niet vergeten uw mobiele telefoon uit te zetten? Dank u wel.
2
Toelichting Oorspronkelijk bedoeld als muzikaal behang in een rariteitenkabinet, componeerde Wolfgang Amadeus Mozart met forse tegenzin zijn Adagio und allegro KV 594 voor orgelklok, waarmee hij ondanks alles het genre huizenhoog oversteeg. Harmonisch rijke muziek is het, ingenieus geconstrueerd, vandaag te horen in een bewerking voor blaaskwintet. Toen Carl Nielsen een keer een bevriende pianist aan de telefoon had, hoorde hij op de achtergrond vier blazers muziek van Mozart repeteren. Hij was zo onder de indruk van hun spel, dat hij besloot om muziek voor ze te schrijven. Zo ontstond zijn Blaaskwintet op. 43. Het componeerplezier spat ervanaf. Arnold Schönberg voelde dat hij zo langzamerhand uitgesproken was in het laatromantisch idioom en ontwierp eigenhandig een nieuw compositiesysteem: de twaalftoonstechniek. Zijn Blaaskwintet op. 26 was een van de eerste grootschalige werken, waarin hij gebruik maakte van die vinding, waarmee hij de muziekwereld op zijn kop zette.
– nog steeds onder de naam Müller – terug naar Wenen, waar hij een rariteitenkabinet opende. Er stonden natuurlijk wassen beelden, maar ook veel mechanische muziekinstrumenten, waar Joseph Haydn en Ludwig van Beethoven iets later ook voor componeerden. Uit Müllers prospectus weten we wat de bezoekers konden verwachten. Naast bijvoorbeeld een mechanisch zingende kanarie, speelde hij handig in op onze fascinatie voor het erotische en de dood. Een dame in negligé zat achter een mechanisch spelend klavier, in een ander zaaltje lag een jong meisje te slapen, zacht verlicht door albasten lampen. De godin Venus waakte over haar en er klonk hemelse mechanische fluitmuziek van de – volgens Müller – onvergetelijke Mozart.
Wolfgang Amadeus Mozart
Hij had ook een verzameling dodenmaskers en haakte in op de actualiteit. Op 26 maart 1791 stond er een bericht in de Wiener Zeitung dat hij een mausoleum had opengesteld voor het publiek. Dat was geheel gewijd aan een kortgeleden overleden held, veldmaarschalk Laudon, die Belgrado had veroverd op de Turken. In het krantenbericht stond: ‘Helder verlicht van 8 tot 22 uur zal de aanblik iedere bezoeker verrassen… Elk uur klinkt er begrafenismuziek, die van week tot week verschilt. Deze week is de muziek van Herr Kapellmeister Mozart’. Mozarts muziek kwam uit een grote klok die elk uur een ingebouwd orgeltje liet klinken. De opdracht leverde
Adagio und allegro Graaf Joseph Deym von Stritetz (1752 1804) was een kleurrijke figuur. Omdat hij in 1780 tijdens een duel zijn tegenstander had gedood, moest hij in allerijl Oostenrijk ontvluchten. Na omzwervingen kwam hij uiteindelijk terecht in ons land. Daar woonde hij enkele jaren onder zijn schuilnaam Joseph Müller. Stritetz voorzag in zijn onderhoud door wassen beelden te vervaardigen. In 1790 keerde hij
3
Toelichting
Mozart flink wat op – hij verkeerde constant in geldnood – maar hij voldeed er zuchtend en steunend aan. Hij vond dat zo’n mechanisch orgeltje met die petieterige pijpjes afschuwelijk benepen klonk en bleef maar verlangen naar een echt kerkorgel. Dat er, ondanks al die tegenzin, toch nog harmonisch rijke en ingenieus geconstrueerde muziek op papier kwam, mag een wonder heten. Zijn muziek viel blijkbaar in de smaak bij de museumbezoekers, want de door Mülller aangekondigde wekelijkse wisseling van muziek bleef op veler verzoek achterwege. Het stuk heeft later allerlei bewerkingen ondergaan, onder andere voor orgel, piano vierhandig, strijkkwintet en blaaskwintet. Het plechtige en begrafenisachtige Adagio dient als introductie voor het opgewekte Allegro, waarin Mozart in marstempo heeft geprobeerd de militaire loopbaan van de veldmaarschalk te verklanken. Vlak voor het eind van dit snelle deel probeert Mozart nog duidelijk te maken dat het leven van een militair aan een zijden draadje hangt. Hij doet dat door een akkoord een paar keer zonder oplossing in de lucht te laten hangen. De gedragen grafstemming keert terug in het afsluitende Adagio.
Carl Nielsen Blaaskwintet op. 43 Ergens in de herfst van 1921 had Nielsen een bevriende pianist aan de telefoon, die op dat moment met vier van de vijf blazers 4
van het blaaskwintet uit het Koninklijk Kopenhaags Orkest aan het repeteren was. Op de lessenaars stond Mozarts Symfonie Concertante KV 297b. Tijdens hun telefoongesprek speelden de blazers op de achtergrond door. Nielsen was zo gefascineerd door wat hij hoorde, dat hij de pianist vroeg of hij even langs mocht komen. Eenmaal daar bood hij spontaan aan om een kwintet voor het ensemble te componeren. Die opwelling groeide uit tot het Blaaskwintet op. 43, een van Nielsens meest gespeelde composities. In het kielzog hiervan schreef hij later ook nog een fluit- en een klarinetconcert. Nielsen beleefde het componeren van zijn blaaskwintet als een ontspanning na de moeizame schepping van zijn Vijfde symfonie. Hij schreef: ‘Ik werk hard aan mijn nieuwe kwintet dat ik over een paar dagen zeker afkrijg. Want ik heb er erg veel lol in. Het is eigenlijk vreemd dat de mensen iemand prijzen voor wat hij sowieso moet doen. En waar hij nog plezier aan beleeft ook’. Dat plezier en die ontspanning horen we terug in het openingsdeel. De fagot komt met het hoofdthema. Er volgt een antwoord van de hoorn, die het thema in een andere toonsoort speelt. Iets verderop horen we brokstukken van het thema. Fluit en hobo imiteren meerdere malen vogelgeluiden. De landelijke sfeer blijft gehandhaafd in het neo-barokke Menuet. Het eerste thema wordt gepresenteerd door fagot en klarinet, het tweede door fluit en hobo. De finale vormt het zwaartepunt van het kwintet en is dan ook het langste deel.
Toelichting
In de twee minuten durende ernstige Prelude wordt het timbre van het kwintet donkerder doordat de hoboïst zijn hobo verruilt voor een althobo. Als de hoboïst zijn gewone hobo weer heeft opgepakt, horen we een koraalmelodie die Nielsen jaren eerder had geschreven en die nog steeds wordt gezongen in Deense kerken. Over deze melodie volgen er elf zeer uiteenlopende variaties, stuk voor stuk bedoeld om de instrumenten zoveel mogelijk tot hun recht te laten komen. Tegen het eind keert de koraalmelodie terug. Op dat punt geeft Nielsen in zijn partituur de fagottist instructie om de beker van zijn instrument te verlengen, zodat hij in het slotakkoord een lage A kan spelen, die normaal niet op een fagot aanwezig is. Het slotdeel van dit kwintet werd tijdens Nielsens uitvaartplechtigheid in 1931 gespeeld door het kwintet waaraan hij het had opgedragen.
Arnold Schönberg Blaaskwintet op. 26 Door zijn gigantische stijlontwikkeling en radicale vernieuwingen werd Schönberg een van de meest controversiële figuren in de muziekgeschiedenis. De muziek die hij schreef vanaf de eeuwwisseling tot na de Tweede Wereldoorlog is net zo divers als de reacties erop. Met zijn vroege, breedsprakige, hyperromantische sextet Verklärte Nacht en de massale Gurrelieder oogstte Schönberg
veel bewondering, ook van zijn tijdgenoten Gustav Mahler, Richard Strauss en Ferruccio Busoni. Maar hij voelde dat zijn expressiemogelijkheden binnen het romantisch idioom uitgeput raakten en begon atonaal te componeren. Daarmee inspireerde hij hele generaties componisten, waaronder zijn leerlingen Alban Berg en Anton Webern. Maar het conservatieve Weense publiek en veel recensenten konden zijn bloed wel drinken. Kort na de Eerste Wereldoorlog, toen hij merkte dat zijn werken en die van zijn avantgardistische tijdgenoten maar mondjesmaat werden uitgevoerd, richtte hij zelf een organisatie op die luisterde naar de naam ‘Verein für musikalische Privataufführungen’. Die club – veel leden waren studenten en vrienden van Schönberg – organiseerde wekelijks kamermuziekconcerten met hedendaagse muziek. Die concerten werden grondig voorbereid. Vijftig uur repetitietijd per werk was heel gewoon. Omdat er veel muziek bij was die je in één keer moeilijk kunt doorgronden, werden veel stukken twee of drie keer per seizoen herhaald. Als voorzitter vertoonde Schönberg dictatoriale trekjes. Zo schreef hij dwingend voor, dat het publiek zich diende te onthouden van positieve of negatieve reacties. Applaus was streng verboden. Recensenten werd de toegang tot de zaal ontzegd. Tijdens de vier jaar van haar bestaan heeft de ‘Verein’ erg veel nuttig werk gedaan: publiek en musici laten wennen aan hedendaagse muziek en banden met het buitenland hersteld die door de oorlog waren verbroken. 5
Toelichting
Rond 1920 begon Schönberg te experimenteren met de dodecafonie of twaalftoonstechniek. Die techniek verdeelt de chromatische toonladder in twaalf noten (c, cis, d, es, e, f, fis, g, gis, a, bes en b). De componist rangschikt die noten in een bepaalde volgorde. Die volgorde noemen we een reeks of serie. Vandaar ook de alternatieve benaming voor dit principe: serialisme. Die serie kent vier variaties: de oorspronkelijke volgorde, van achteren naar voren, gespiegeld en een combinatie van van achteren naar voren en gespiegeld. Hiermee heeft de componist 48 (4 x 12) series voorhanden die hij als thematisch materiaal kan gebruiken. Hij kan daarmee op allerlei manieren aan de slag. Maar er is één beperkende voorwaarde: geen enkele noot mocht belangrijker zijn dan de andere. Dus als er een noot is gebruikt, mag die pas herhaald worden als de andere elf allemaal aan bod zijn geweest. Schönberg paste dit principe voor het eerst toe in zijn Suite voor piano op. 25; het Blaaskwintet op. 26 van vandaag is het tweede grootschalige werk dat op die manier is ontstaan. Opmerkelijk is dat Schönberg in dit kwintet zijn revolutionaire twaalftoonstechniek gebruikt, maar toch vasthoudt aan de traditionele sonatevorm in vier delen. En hij past uitgebreid fugatische technieken toe. Waarschijnlijk stond hem oorspronkelijk iets lichts voor ogen, want hij droeg het kwintet op aan ‘Dem Bubi Arnold’, zijn kleinzoon. Maar omdat het heel wat zwaarder was uitgevallen dan hij dacht, is het maar zeer de vraag of dat jochie er blij mee is geweest. Deze muziek 6
stelt extreem hoge eisen aan de uitvoerenden. Niet alleen qua instrumentbeheersing maar ook qua samenspel. Daarom moesten de vijf blazers die in 1924 de première verzorgden, gedirigeerd worden. In hun uitvoering duurde het stuk een uur. Pas ruim een halve eeuw later waren er blazers te vinden, die de techniek in huis hadden om het stuk uit te voeren in de tempi die Schönberg voorschreef. Dan duurt het kwintet een kleine veertig minuten. Tekst toelichting: Thijs Bonger
Biografieën Componisten Wolfgang Amadeus Mozart Wolfgang Amadeus Mozart (1756 - 1791) werd van de rebel van Salzburg de held van het klassieke Wenen. Onder de vleugels van zijn vader Leopold reisde Mozart van zijn zesde tot zijn 23e jaar als componerend, viool- en pianospelend wonderkind Europa door, voor een groot deel samen met zijn oudere zus Nannerl. Zijn enorme vermogen tot absorberen maakte dat deze reizen een diepgaande invloed hadden op zijn componeren. In Salzburg was hij aanvankelijk als hofmusicus in dienst van de aartsbisschop, maar in 1781 kwam het tot een breuk en Mozart vestigde zich in Wenen als eerste zelfstandige musicus in de geschiedenis. Daar werd hij beroemd en rijk, maar gaf het geld te makkelijk uit, zodat hij toch altijd krap bij kas
zat. Met zijn soloconcerten, zijn symfonieën, zijn opera’s en zijn kamermuziek wist hij twee soorten publiek te bedienen: het grote, niet speciaal onderlegde publiek, en de ‘kenners’. Of het nu ging om de opera, de symfonie, het soloconcert,
het strijkkwartet, de pianoliteratuur of om vocale werken, op alle gebieden leverde Mozart bijdragen die gelden als de beste en de bekendste in hun soort.
7
BiografieĂŤn
Carl Nielsen De Deense componist, dirigent en violist Carl Nielsen (1865 - 1931) is wellicht de grootste Scandinavische meester van zijn generatie. Hij was afkomstig uit een arm gezin en moest al op jonge leeftijd werken. Nielsen leerde van een dorpsschoolmeester viool, trompet en hoorn spelen. Hij maakte zulke grote vorderingen op de trompet dat hij een aanstelling kreeg in het infanterieregiment van Odense. Vrienden van hem zorgden ervoor dat Nielsen in 1884 naar het conservatorium in Kopenhagen kon. Daar had hij onder anderen les van Niels Gade. Om geld te verdienen speelde hij viool in het orkest van de Koninklijke Opera. In 1890 wist hij een beurs in de wacht te slepen waardoor hij zijn studie kon afronden. Op een grote kunstreis door Duitsland, Frankrijk en ItaliĂŤ leerde hij zijn vrouw kennen en hij vestigde zich daarna in Kopenhagen 8
waar hij naast vioolspelen in het orkest zich ook toelegde op componeren. In 1908 werd hij dirigent van de Koninklijke Opera en hij gaf vanaf 1915 theorie en compositie op het conservatorium. Buitenlands succes oogstte
hij op een concertreis naar Engeland, waar hij zijn eigen stukken uitvoerde. Zijn geheel eigen stijl is een combinatie van traditionele compositieprincipes en moderne technieken als atonaliteit en groepsimprovisaties.
Biografieën
Arnold Schönberg Arnold Schönberg (1874 1951) werd in een joods gezin geboren in Wenen. Hij was net als zijn vader voorbestemd om de handel in te gaan, maar de vioollessen die hij vanaf zijn achtste jaar kreeg trokken hem naar de muziek. Schönberg begon te componeren, leerde zichzelf cello spelen en trad toe tot het orkest van Alexander von Zemlinsky. Zemlinsky werd de eerste en enige compositiedocent van de verder autodidacte Schönberg. Hij componeerde aanvankelijk in een stijl verwant aan Brahms, maar met een werk als Verklärte Nacht uit 1899 ging hij avontuurlijker wegen bewandelen. In 1904 gaf hij zelf compositieles en meldden Anton Webern en Alban Berg zich als zijn leerlingen. Gezamenlijk onderzochten zij de grenzen van de (a)tonaliteit en met Pierrot Lunaire bereikte Schönberg die grenzen. Na een stilte van bijna twaalf jaar presenteerde
hij de twaalftoonstechniek. Hiermee werd hij een van de grote vernieuwers en denkers van de twintigsteeeuwse muziekpraktijk. In 1933 verliet hij zijn vaderland vanwege het opkomend nazisme en vertrok hij naar de Verenigde Staten. Daar
was hij tot op hoge leeftijd actief als compositiedocent.
9
Biografieën
Uitvoerenden Farkas Quintet Amsterdam Het Farkas Quintet Amsterdam werd in 1997 opgericht en heeft zich ontwikkeld tot Nederlands meest vooraanstaande blaaskwintet. Naast hun banen in het Koninklijk Concertgebouworkest, het Nederlands Philharmonisch Orkest, het Radio Filharmonisch Orkest en de Münchner Philharmoniker, blijven de vijf jonge blazers samen om op het allerhoogste niveau kamermuziek maken. Regelmatig speelt het Farkas Quintet in belangrijke concertzalen als Het Concertgebouw en TivoliVredenburg en is het op de radio te beluisteren. Het Farkas Quintet speelt ook kindervoorstellingen, zoals de voorstelling Zing met ons mee. In 2004 won het Farkas Quintet zowel de vakjury- als de publieksprijs op het Nationaal 10
Kamermuziekconcours in Almere. Het Farkas Quintet bracht meerdere cd’s uit waaronder in 2017 het Blaaskwintet van Schönberg op het label Quintone.
BiografieĂŤn
Herman van Kogelenberg fluit Hans Wolters hobo Marcel Geraeds klarinet Remko Edelaar fagot JosĂŠ Sogorb Jover hoorn 11
Steun het Muziekgebouw
Met een schenking of nalatenschap helpt u het Muziekgebouw bijzondere artistieke programma’s te realiseren én projecten mogelijk te maken op het gebied van educatie en talentontwikkeling. Vriendschap Iedere bijdrage is van harte welkom; u kunt eenmalig doneren of structureel, door middel van een Vriendschap. Vanaf een jaarbijdrage van € 50,= bent u Vriend van het Muziekgebouw en ontvangt u verschillende tegenprestaties, zoals uitnodigingen voor speciale evenementen en de Vriendennieuwsbrief. Nalatenschap Het is ook mogelijk het Muziekgebouw op te nemen in uw testament. Dankzij de ANBI-status is het Muziekgebouw volledig vrijgesteld van erfbelasting, waardoor de schenking vanuit een erfenis volledig aan de doelstelling ten goede komt. Wilt u hierover meer weten, neem dan a.u.b. contact met ons op. Informatie? Meer informatie vindt u op www.muziekgebouw.nl/steunons. Neem voor vragen contact op met ons kantoor via vrienden@ muziekgebouw.nl of 020-7882010. 12
foto: Adam Mork
Verwacht Chamber Music Society Lincoln Center Vogelvlucht door de muziekgeschiedenis
Serie Kamermuziek Internationaal Za 13 apr 2019 Grote Zaal 20.15 uur
The Chamber Music Society of Lincoln Center verenigt een groot arsenaal aan topmusici die in vele samenstellingen kamermuziek maken. Met Chinese pianiste Wu Qian als middelpunt vormen vijf musici vanavond achtereenvolgens een strijktrio, een piano-klarinetduo en een pianokwartet. Zo gaan ze in vogelvlucht door de muziekgeschiedenis met Beethoven, Debussy, nieuw werk van Brett Dean en tot slot het opzwepende Eerste pianokwartet van Brahms. De hoogste graad van kamermuziek in diverse gedaanten. The Chamber Music Society of Lincoln Center is een van de elf instellingen van het Lincoln Center of the Performing Arts in New York. Dit grootste centrum voor podiumkunsten ter wereld heeft in de Alice Tully Hall een kamermuziekpodium dat nauwelijks een gelijke kent. Niet alleen qua promotie van kamermuziek, maar ook op het gebied van uitvoering is dit centrum ongeëvenaard. Met een pool van 150 topmusici kan men elke vorm van kamermuziek aan.
Brett Dean
Programma: Ludwig van Beethoven Strijktrio op. 9 nr. 2 Claude Debussy Première rhapsodie voor klarinet en piano Brett Dean nieuw werk voor piano, viool, cello en klarinet (Nederlandse première) / Johannes Brahms Pianokwartet nr. 1
13
Verwacht
Maart za 2 mrt / 20.15 uur Calefax Droom of werkelijkheid zo 3 mrt / 11.00 uur / Kleine Zaal Ensemble SCALA Microfobia zo 3 mrt / 15.00 uur Academy of Ancient Music + Lucie Horsch Bach en Vivaldi wo 6 mrt / 21.00 uur / Kleine Zaal Eli Keszler + Eliza McCarthy
do 14 mrt / 20.15 uur Nieuw Ensemble An Evening of Today 2019
za 23 mrt / 20.15 uur Emerson String Quartet Brittens laatste en Verdi’s enige
vr 15 mrt / 20.15 uur Marc-André Hamelin Absoluut meesterschap
Kijk Muziek!
zo 17 mrt / 15.00 uur Hadewych Minis Wat is het geheim van zelf liedjes schrijven? (8+) do 21 mrt / 12.30 uur Lunchconcert Conservatorium van Amsterdam do 21 mrt / 20.15 uur Nederlands Kamerkoor + Erik Bosgraaf Vergeten
zo 24 mrt
13.30 uur + 15.30 uur / Kleine Zaal Mappamondo (2-4) Dadodans | Gaia Gonnelli 13.30 uur Caravan (5+) Julian Schneemann & Drie Vrienden
Huil van de Wolff
do 7 + za 9 mrt / 21.00 uur The Second Violinist Donnacha Dennehy + Enda Walsh
do 21 mrt / 21.00 uur / Muziekgebouw aan de Ring Alex Zhang Hungtai + Circular Ruins + Oceanic
zo 10 mrt / 20.15 uur Warm-up Andriessen Festival De schatkamer
vr 22 mrt / 20.15 uur Nederlands Kamerorkest Romantische schoonheid met Mahler en Schönberg
Elke 22e van de maand klinkt om 20.00 uur het geluidsmonument Huil van de Wolff. Martijn Padding componeerde deze interactieve geluidsinstallatie ter herinnering aan oprichter van het Muziekgebouw Jan Wolff (1941 - 2012). Zie voor meer informatie muziekgebouw.nl/ huilvandewolff
wo 13 mrt / 20.15 uur Salomé (1923) Charlie Barber
za 23 mrt / 14.15 uur De IJ-Salon Een jonge passie
Geheimtips Bijzondere concerten die je niet mag missen
14
Foto: Erik van Gurp
Grand café 4’33 Kom voor het concert eten in Grand café 4’33. Reserveren: 020 788 2090 of 433grandcafe.nl.
Rondom het concert - Na aanvang van het concert heeft u geen toegang meer tot de zaal. - Zet uw mobiele telefoon uit voor aanvang van het concert. - Het maken van beeld- of geluidsopnamen in de zaal alleen met schriftelijke toestemming. - Algemene Bezoekersvoorwaarden zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen Reververingskosten en garderobe zijn bij de kaartprijs inbegrepen. Ook een pauzedrankje, tenzij anders vermeld op uw concertkaartje. Bij concerten zonder pauze staan drankjes klaar na afloop van het concert.
Steun het Muziekgebouw Inkomsten uit kaartverkoop dekken ten dele onze kosten. Word vriend of doneer: met uw extra steun kunnen we concerten op het hoogste niveau blijven organiseren. Meer informatie: muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven? Blijf op de hoogte van nieuw geboekte concerten of ander nieuws. Volg ons via onze e-nieuwsbrief (aanmelden op muziekgebouw.nl), Facebook, Twitter of Instagram. Dank! Wij kunnen niet zonder de steun van onze vaste subsidiënten en Vrienden van het Muziekgebouw. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
15