NA[A PRO[LOST
Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
1
SADR@AJ / CONTENTS
STUDIJE STUDIES
Mira Radojevi}
Milorad Dra{kovi} u Prvom svetskom ratu Milorad Dra{kovi} in the First World War
9
Nekropola iz bronzanog doba na lokalitetu Gorelo poqe u selu Milo~aj kod Kraqeva A Necropolis from the Bronze Age in the Locality of Gorelo Polje in Milo~aj near Kraljevo
31
Ostaci `ivotopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetih Petra i Pavla) u @i~i Remains of the Fresco Painting and the History of the Church of Saints Theodore (SS. Peter and Paul) in @i~a
41
Mermerni ulomak sa natpisom ÑStefan kraq ~etvrtiî iz Studenice A Marble Fragment with the Inscription “Stefan King the Fourth” from Studenica
67
Fragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke Fragments of Fresco Paintings From the Church in the Village of Rado{i}i near Ra{ka
85
Crkva brvnara u selu ^ukojevcu The Wooden Church in the Village of ^ukujevac
107
Nada Qu{i}
Osnivawe i rad poreskih odeqewa u svim srezovima i okru`nim varo{ima Kraqevine Srbije (1897ñ1901) Establishment and Work of Tax Departments in all Districts and Towns in Serbia (1897ñ1901)
117
Uro{ [e{um
Vojvode Srpske ~etni~ke organizacije 1903ñ1908 Military Leaders of the Serbian Chetnic Organization 1903ñ1908
133
Katarina Dmitrovi}
Dragan Vojvodi}
Milan Radujko
Bojana Stevanovi} ñ Mina Luki} ñ Milo{ @ivkovi}
Marina Luki} Cveti}
5
Mirjana Savi}
Opismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945ñ1955. Spreading Literacy and Enlightening in @i~a District 1945ñ1955
147
@ivotopis dr Vasilija (Kosti}a) episkopa bawalu~kog i `i~kog Biography of dr Vasilije (Kosti}) Bishop of Banja Luka and @i~a
171
Po~eci bawske arhitekture u Srbiji The Beginnings of Spa Architecture in Serbia
187
Novac kao grobni prilog sa anti~ke nekropole u Bistrici Coins as Grave Goods from the Ancient Necropolis in Bistrica
201
Milo{ Timotijevi}
Episkopi `i~ki (1834ñ1911) ñ Biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî Bishops of @i~a (1834ñ1911) – Biographies from “The Church Review of the Diocese of @i~a”
219
Dra`en Georgievski
Komunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija Communication Between Museums and Audience in Serbia Through internet Presentations
245
Ignatije Markovi}
Qiqana Sto{i}
Sla|ana Spasi}
PRIKAZI BOOK REVIEWS Qiqana Sto{i}
Branislav Todi}, Radovi o srpskoj umetnosti i umetnicima XVIII veka po arhivskim i drugim podacima Branislav Todi}, Papers on Serbian Art and Artists from the XVIII Century According to the Archive and Other Data
269
Veselin Petrovi}
Vredan prilog prou~avawu srpskog jezika na tlu Kosova i Metohije A Valuable Contribution to the Study of the Serbian Language on the Territory of Kosovo and Metohija
271
6
8
УДК: 32:929 Драшковић М.(093.2) 94:329(497.11)"1914/1918"(093.2) ID: 186241804
MIRA RADOJEVI] Filozofski fakultet u Beogradu
MILORAD DRA[KOVI] U PRVOM SVETSKOM RATU Apstrakt: U ovom smo radu nastojali da prika`emo ulogu i delatnost Milorada Dra{kovi}a, jednog od vo|a Samostalne radikalne stranke, ministra i opozicionara, anga`ovanog tokom Prvog svetskog rata na razli~itim, ~esto vrlo va`nim nacionalnim i politi~kim poslovima. Rad je pisan na osnovu sa~uvanih arhivskih izvora, memoarske i druge relevantne literature. Kqu~ne re~i: Prvi svetski rat, Kraqevina Srbija, vojska, dr`avnik, politi~ar, jugoslovenska ideja Milorad Dra{kovi} pripada dugom nizu onih istaknutih istorijskih li~nosti iz nacionalne istorije koje su u kolektivnom pam}ewu srpskog naroda gotovo zaboravqene. Starije generacije, ~ija su znawa iz istorije poticala iz ideolo{ki usmeravanih uxbenika, uglavnom ga pamte kao Ñministra Obznaneî, koji je na samom kraju 1920. godine preuzeo odgovornost za zabranu rada Komunisti~ke partije Jugoslavije (KPJ) i na koga je zbog odlu~nog otpora pru`enog komunisti~koj ideji i praksi pucao Alija Alijagi}, pripadnik omladinske organizacije ÑCrvena pravdaî. U narednim decenijama, na smrt osu|eni atentator postao je jedna od legendi revolucionarnog pokreta, a wegova `rtva simbol Ñnedemokratskog re`imaî i Ñvelikosrpske bur`oazijeî, koja ga je branila.1 Istori~ari, pre svega oni koji su istra`ivali pro{lost Kraqevine Srbije u prvim decenijama 20. veka, unutra{we politi~ke prilike, privredne probleme, spoqnopoliti~ke pravce razvoja, oslobodila~ke ratove i proces stvarawa jugoslovenske dr`ave, znaju da se istorijska uloga Milorada Dra{kovi}a ne mo`e svesti na obra~un gra|anske dr`ave sa nosiocima borbe za radikalne socijalne promene. Mnogobrojni istoriografski radovi, posve}eni upravo tom dobu, ukazuju na wegove velike politi~ke i privredne sposobnosti, va`nost nacionalnih poslova koje je obavqao i energi~nu anga`ovanost na razli~itim poqima. Iz postoje}ih istra`ivawa ovo se, me|utim, tek mo`e naslutiti i povremeno uo~iti, ali ne i potpunije sagledati i analizirati, jer jo{ uvek nema radova u kojima bi wegovo politi~ko i ekonomsko delovawe bilo zasebno analizirano. Jedan od razloga svakako je u tome {to se nacionalna istoriografija, i onda kada se posve}ivala biografijama kao istoriografskom `anru, nu`no okretala prou~avawu najistaknutijih vladara, dr`avnika, nacionalnih vo|a i ratnih komandanata. Drugi uzrok nalazi se u te{ko}i koju pri~iwava nepostojawe li~ne zaostav{tine Milorada Dra{kovi}a. Zasada je nepoznata sudbina porodi~nih hartija, prepiske i drugih va`nih dokumenata, koji bi pouzdano svedo~ili o wegovom `ivotu i radu. Li~ni fondovi najbli`ih prijateqa i saradnika tako|e su veoma oskudni, poput zbirke Qubomira (Qube) Davidovi}a, pohrawene u Arhivu Jugoslavije, i li~ne zaostav{tine Milana Grola, koja se ~uva u Arhivu SANU. Nekoliko pisama iz mladosti sa~uvano je zahvaquju}i policijskoj istrazi, vo|enoj nad wim i wegovim prijateqima u vreme Ivawdanskog atentata na kraqa Milana Obrenovi}a 1899. godine. Tim putevima sabrana dokumentacija obuhva}ena je zbirkom Ivawdanski atentat, pohrawenom u Arhivu Srbije. Heuristi~ki problemi pojavquju se otuda kao glavna prepreka u poku{aju pisawa detaqnije biografije Milorada Dra{kovi}a. Iako su, me|utim, tragovi weSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
9
1 U Politi~kom izve{taju, podnetom na Petom kongresu KPJ jula 1948, Josip Broz Tito je dao neku vrstu priznawa Miloradu Dra{kovi}u, istakav{i da je bio Ñnajogor~eniji protivnik novostvorene Komunisti~ke partijeî, ali i da je Ñnezakoniti postupakî Vlade Ñvrlo uspje{no branioî. [tavi{e, Ñtaj gospodin ministar je, kako se vidi iz svih wegovih govora i postupaka, dobro izu~io program KPJ, dobro je upoznao i slabe strane vodstva KPJ i iskoristio je to pri zadavawu odlu~nog udarca KPJ i sindikalnom pokretu Jugoslavije. Kad su tog gospodina, za vrijeme wegovog govora u skup{tini, pitali reakcionarni poslanici kako je do{ao do svih tih podataka, on se nije `acao priznati da ima svoje {pijune i mre`u u KPJ i da je preko te mre`e budno pratio rad vodstva i aktiva, pa kad je vidio da je vrijeme, to jest da je situacija zrela, onda je jedne no}i izdao zapovijest `andarima i policiji da zaposjednu prostorije i sindikata i Partije; pri tome je zaplijenio sve arhive itd., a pohapsio je i svoje sopstvene provokatore da bi svjedo~ili onako kako je bilo potrebno re`imu. Dakle, kako se vidi, taj ministar je napravio boqi plan za o~uvawe vlasti kapitalista nego tada{we vodstvo KPJ za obarawe te vlastiî (V kongres Komunisti~ke partije Jugoslavije, Beograd 1948, str. 26ñ27).
Milorad Dra{kovi}
2 Kra}a wegova biografija objavqivana je u gotovo svim beogradskim novinama u vreme atentata, izvr{enog u julu 1921. godine, potom u Spomenici Milorada Dra{kovi}a (Beograd 1921) i ~lancima koji su se pojavqivali u inostranstvu nakon Drugog svetskog rata. Videti: D. Petkovi}, ÑMilorad Dra{kovi} na braniku otaxbineî, Glasnik SIKD ÑWego{î, sv. 20, decembar 1967, str. 108ñ111.
3
Vi{e: M. Grol, Iz predratne Srbije. Utisci i se}awa o vremenu i qudima, Beograd 1939, str. 48, 84ñ85, 124, 147, 154; M. Radojevi}, Nau~nik i politika. Politi~ka biografija Bo`idara V. Markovi}a (1874ñ1946), Beograd 2007, str. 22ñ23, 114ñ115. 4
ÑOrío gnezdo vrh timora vijeî, zapisao je Quba Davidovi} na desetogodi{wicu smrti Milorada Dra{kovi}a, dodaju}i: ÑI doista samo se sa na{ih visokoh i ple}atih planina uo~avaju {iroki vidici, kadri izazvati, stvoriti i osna`iti najlep{e ose}awe qudsko: qubav prema slobodi. Rudnik je bio stvoren za to. On je na svojim nedrima i mogao odnihati dve dinastije, kako re~e Dra{kovi}. Sa wega se vidi i ose}a cela [umadijaî (Q. Davidovi}, ÑSelo otaxbiniî, Spomenica Qubomira M. Davidovi}a, Beograd 1940, str. 146).
govog bogatog `ivota tek u ostacima, istra`iva~ka potraga za wima pokazuje, kao i u drugim slu~ajevima u kojima tragi~no uni{tavawe istorijskih izvora ponekad deluje obeshrabruju}e, da nije uzaludna i da se ipak mo`e saznati dovoqno da bismo jednu li~nost i wenu delatnost spasili od zaborava, a vreme u kome je `ivela boqe i jasnije razumeli. Ako je o Miloradu Dra{kovi}u re~, ovo se sasvim sigurno mo`e tvrditi za period Prvog svetskog rata, tokom kojeg je o mnogim problemima kojima se bavio pisao Qubomiru (Qubi) Stojanovi}u, Qubi Davidovi}u, Milanu Grolu, Jovanu @ujovi}u i drugim saradnicima, prijateqima i istomi{qenicima. Istovremeno, zna~aj obaveza koje je imao i ~vrstina kojom je branio svoja uverewa doprineli su da i drugi savremenici zabele`e ne samo vesti do kojih su dolazili, nego i utiske i mi{qewa koja su uobli~avali razmi{qaju}i o wegovim postupcima. U decenijama i godinama koje su prethodile Prvom svetskom ratu Milorad Dra{kovi} je sticao iskustvo privrednika, advokata, direktora banke i politi~ara, dokazuju}i se kao jedan od najsposobnijih i najpreduzimqivijih qudi svoga doba. Sa`eti biografski podaci govore nam da je ro|en 1873. godine u selu Polomu, u Rudni~kom okrugu,2 a pa`qivija analiza da su mu i generacijska pripadnost i zavi~ajno poreklo odre|ivali karakter, do`ivqaj sveta i ose}aj nacionalne du`nosti. Po vremenu ro|ewa, svrstao se u generaciju intelektualaca i politi~ara koji su stasavali u burnoj zavr{nici borbe za slobodnu, demokratski ure|enu i nacionalno nezavisnu dr`avu, daju}i ovim naporima nemerqivi doprinos.3 U podjednakoj meri obele`ilo ga je i {umadijsko selo, iz koga je potekao, i kraj koji ga je vaspitavao svojim mentalitetom i proteklom istorijom.4 Osnovno i gimnazijsko obrazovawe dobio je u Bawanima, Gorwem Milanovcu, Vaqevu i Kragujevcu, a Pravni fakultet zavr{io je u Beogradu 1894. godine. Tri godine kasnije, polo`io je advokatski ispit, ali ga je od advokature mnogo vi{e zanimala poqoprivreda, naro~ito mlekarstvo, zbog ~ega je vi{e meseci proveo u Ne{atelu, u [vajcarskoj, i Mamirolu, u Francuskoj, prou~avaju}i iskori{}avawe mleka i pravqewe sira.5 Ste~eno znawe po~eo je da koristi ve} 1899. godine, kada je ñ bez ikakvih osnova ñ doveden u vezu sa atentatom na kraqa Milana. Proteran iz Smedereva, kao politi~ki emigrant u Banatu, izdr`avao se ~uvawem koza i prodajom spravqene surutke i sira. Po povratku u Srbiju, 1900. godine, produ`io je da se bavi sto~arstvom i mlekarstvom, organizuju}i kurseve za seqake i poma`u}i osnivawe mlekarskih zadruga. Zajedno sa seqacima kosio je livade, gajio stoku i obra|ivao wive, ali i osnovao prvi moderan mlekarnik u Srbiji, ÑGodominî u Smederevu. Na ovom prakti~nom radu stvorio je jedno od svojih naj~vr{}ih uverewa, kojim se rukovodio svih potowih godina: ÑPrivreda jaka, dr`ava jakaî.6 Politi~kim poslovima po~eo je da se ozbiqnije bavi tek 1905. godine, kada je na skup{tinskim izborima, odr`anim u julu, izabran za narodnog poslanika u Rudni~kom okrugu. Mesec dana docnije, postao je ministar privrede u vladi koju je obrazovala Samostalna radikalna stranka Qube Stojanovi}a, ostav{i na tom mestu do aprila 1906. godine. U tom kratkom periodu zapo~eo je obiman posao na dono{ewu prvih zakona o osigurawu stoke od bolesti i useva od prirodnih nepogoda, kao i isu{ivawu bara i mo~vara.7 Detaqnije bavqewe pitawima razvoja i osigurawa sto~ara i ratara prekinuo je po~etkom 1906. godine, po izbijawu carinskog rata sa Austrougarskom, kome je tako|e dao va`an doprinos, naro~ito u ~vrstoj re{enosti da se nametnuto privredno isku{ewe iskoristi za sticawe ekonomske nezavisnosti. Bave}i se ovim problemima, bio je predsednik Dru{tva za ekonomsku i socijalnu politiku, ~lan Odbora za ekonomsko zbli`ewe izme|u Srbije i Bugarske i Odbora za ekonomsko zbli`ewe izme|u Italije i Srbije, ali je posebno ostao upam}en kao direktor Izvozne banke.8 Iako u narednim godinama, sve do izbijawa Prvog svetskog rata, nije vi{e bio ministar, jo{ tri puta je biran za narodnog poslanika: 1906, 1908. i 1912. godine, u dva mandata u Rudni~kom okrugu i jednom u gradu Smederevu.9 U Samostalnoj radikalnoj 10
Mira Radojevi}
stranci ugled mu je bio sve ve}i, zbog ~ega je, naro~ito posle povla~ewa Qube Stojanovi}a sa mesta strana~kog {efa 1912. godine i dolaska Qube Davidovi}a, smatran jednim od prvih partijskih qudi, ~ak i najuticajnijim. U stranci u kojoj je bilo vi{e istaknutih pojedinaca, povremeno me|usobno neusagla{enih i netrpeqivih, ~vrstinom karaktera i sposobnostima uspeo je da zadobije naklonost prvih vo|a: Jovana @ujovi}a, Qube Stojanovi}a i, iznad svega, Qube Davidovi}a, koji ga je voleo kao najbli`eg li~nog i politi~kog prijateqa.10 Poznat i uva`avan kao ~ovek Ñ~vrste rukeî, posve}en nacionalnim zadacima, Milorad Dra{kovi} se kao takav pokazivao i u retkim pismima sa~uvanim iz perioda do izbijawa Prvog svetskog rata. U jednom od wih, upu}enom Qubi Stojanovi}u, nedatiranom, ali ñ po sadr`ini sude}i ñ nastalom u vreme aneksione krize 1908ñ1909. godine, nagla{avao je povezanost spoqne, unutra{we i privredne politike, uz istovremeno izno{ewe pogleda kako na trenutnu situaciju, tako i na dalekose`nije ciqeve i mogu}e na~ine wihovog ostvarivawa. Po wegovom tada{wem mi{qewu, svim zainteresovanim stranama trebalo je uo~i zakazanih konferencija velikih sila predo~iti da se Srbija ne}e zaustaviti samo na Ñmanifestacijamaî, jer ona u tom vremenu nije stremila teritorijalnom pro{irewu, Ñkoje bi samo sebi bilo ciqî, ve} osigurawu Ñputa na moreî. ÑVelike sile su nam bile jemac da se ni{ta jednostrano nesme mewatiî, pisalo je u nastavku ovog dugog i, po jasno}i stavova, va`nog pisma, podeqenog u 12 ta~aka. ÑDa nismo wima verovali, Austrija nas nebi iznenadila. Mi ve} ose}amo decenijama wene prave te`we i sru{ili smo jednu dinastiju najvi{e zato {to ona jedina u zemqi nije tim te`wama pravila opoziciju. [ta vi{e ulazila je u wih. Kraqa Milana i naprednu stranku izeo je tajni ugovor s Austrijom o B(osni) i Hercegovini, vi{e no sve drugo. Sedmo nije dakle na{ politi~ki rad posledwe dve tri decenije bio samo unutra{weg zna~ewa. U wemu se ocrtavala borba i te`wa za jednu racionalnu spoqnu politiku, za naslon na sile koje i same nerado gledaju pru`awe Austrije Belom moru. Na{a spoqna politika i to ne jedne partije i dinastije nego sviju gravitira evrop(skom) zapadu. Mi izdr`avamo ekonomski rat, zato {to s Austrijom ne}emo politi~ke pogodbe. Ona je nudila na{em vladaocu prijem u Be~u, ako sasvim odlo`i obnovqewe odnosa s EngleskomÖ Osmo toliko je u javnoj svesti na{eg sveta izra|ena ta ideja o naslonu na zapadne sile, da bi mi ve} dosad tra`ili formu da im se pridru`imo samo da su te sile izme|u sebe ne{to konkretno izradile. Ako ova konferencija unapredi to grupisawe i upoznavawe zajedni~kih interesa Engl(eske), Fr(ancuske), Rusije i Italije, mi smo tu. I to ne radi toga da {ta kom mi otimamo, ve} radi toga da se nama ne otima. Deveto i na Bugarsku se gleda kao na slovensku i balk(ansku) dr`avu. Me|utim slovenska je u toliko {to su je Rusi stvorili, a balkanska jeste, ali je pouzdani austriski saveznik na Balkanu. Deseto kad je pod kr(aqem) Milanom vladao kurs austrofilski, Srbija je nasrnula na Bugare zbog I(sto~ne) Rumelije, danas niko u Srbiji nije pomislio na {to sli~no zbog proglasa (bugarske ñ prim. M. R.) nezavisnosti. Politika je Austrije da balk(anske) dr`ave sple}e i parali{e jednu drugom. Na{a nije. Neka budu Bug(ari) carevina. Nama ne smetaju. Treba spre~iti da wihov mlad i jak apetit i simpatije koje imaju, Austrija ne zloupotrebqava. Jedanajesto ako pro|e sve kako je i{lo, wih dve }e (Austrija i Bugarska) kroz deset godina jurnuti na Tursku jedna s jedne druga s druge strane, si}i do mora i ra{~ere~iti vi{e od pola evropske Turske. Mi }emo ostati jedno jezerce, koje }e ispariti, a Bugari }e, kad im Austrija bude postala kom{ija poznati kakav su oni kom{ija. Wima bi zato lako bilo stvoriti povod: nemiri, ubistva i t. sl. Dvanajesto na{e se te`we poklapaju s mirnim te`wama zapadnih sila. Niukom one nemogu imati tako pouzdan oslonac i branu protiv germanizma kao u nama. Jer Milorad Dra{kovi} u Prvom svetskom ratu
11
5
Mlad, pun voqe i radne energije, radoznao i duhovit, u tim je danima obave{tavao prijateqe o saznawima koja je uz dosta muka, ali nesmawene upornosti, sticao. ÑIzaberi jedno mestoî, pisao je Milanu Markovi}u, Ñgde }e prvi srpski ugledni mlekar podi}i jednu ukusnu kolibu i kr~miti: surutku, kefir i druge lekovite stvariî (Pismo iz Francuske, 2. jul 1898, Arhiv Srbije, f. Ivawdanski atentat, 83).
6
Vi{e: Spomenica Milorada Dra{kovi}a, str. 11ñ16; D. Petkovi}, n. d., str. 109.
7 Uporan rad ministra privrede na ovim problemima pomalo je i zabavqao wegove samostalske saborce. Jedan od wih, Tanasije Prodanovi}, pisao je Qubi Stojanovi}u kako se Milorad Dra{kovi} ÑumaloÖ udavioî obilaze}i po`areva~ki kraj. ÑJa mislimî, dodao je, Ñda se to voda sveti Dra{kovi}u, jer je on bio kidisao da isu{uje bare i utamawuje `abeî (Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 12.781).
8
Zbog povezanosti Milorada Dra{kovi}a sa finansijskim krugovima smatralo se da je i on bio predmet kritike u ~uvenom sku{tinskom govoru Jovana Skerli}a o bankokratiji u Kraqevini Srbiji, odr`anom 1912. godine. Prema dnevni~kim bele{kama Jovana @ujovi}a, samostalni radikali su ovim bili ozbiqno pogo|eni, a sam je Milorad Dra{kovi} hteo da napusti Glavni odbor, Ñako se Skerli} ne istera iz strankeî. Smatrao je da je wegov kriti~ar Ñod francuskih socijalista uzeo i re~i i poviku na klerikalizam i bankokratijuî, te da Ñnije radikal, ve} socijalistaî. Suprotno wemu, samostalci su te`ili bur`oaskoj, radnoj Srbiji, po ugledu na Dansku i Holandiju (J. @ujovi}, Dnevnik, I, priredio D. Todorovi}, Beograd 1986, str. 251ñ2).
9
Prema se}awima prijateqa i drugim sa~uvanim izvorima, privrednim poslovima se i daqe bavio radije nego politi~kim. O tome svedo~i i kratka opaska, dodata na kraju pisma Qubi Stojanovi}u, povodom potreb-
nih planiranih sastanaka: ÑMene izvinite. Sad prevla~imo i denemo seno. Posao vrlo va`an, koji bez mene ne ide. Traja}e jo{ koji dan, do ~etvrtka. Vi mi javite ako treba do}i ranijeî (Pismo od 19. jula 1908, Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 12.352/4). 10
Videti: Q. Davidovi}, n. d., str. 145ñ146. 11
Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 13.789/12.
12
Navedeno prema: D. Petkovi}, n. d., str. 102ñ108. Prema izvorima, govor Milorada Dra{kovi}a ne samo {to je sa odobravawem prihva}an od svih prisutnih u Narodnoj skup{tini, nego je smatran i dobrim primerom govorni~ke ve{tine. Videti: Srbi i Bugari u pro{losti i sada{wosti, Beograd 1913; R. Boji}, ÑRukovawe u Narodnoj skup{tini Srbijeî, Zbornik Udru`ewa srpskih pisaca i umetnika u inostranstvu, kw. prva, London 1973, str. 59ñ68. 13
Arhiv SANU, Zaostav{tina F. Niki}a, 14.530 (VII ñ A). 14
Videti: V. J. Vu~kovi}, ÑUnutra{we krize Srbije i Prvi svetski ratî, Istorijski ~asopis (I^), kw. XIVñXV, 1963ñ1965, Beograd 1965, str. 184ñ189; D. Batakovi}, ÑSukob vojnih i civilnih vlasti u Srbiji u prole}e 1914î, I^, kw. XXIXñXXX, 1982ñ1983, Beograd 1983, str. 482ñ490; M. Radojevi}, n. d., str. 94ñ95. 15
Videti: V. Dedijer, Sarajevo 1914, Beograd 1966, str. 643. J. @ujovi}, n. d., II, str. 53. Suprotno takvoj tvrdwi, radikalski prvak Stojan Proti}, koga su samostalci u to vreme najo{trije kritikovali, govorio je Jovanu @ujovi}u kako su Milorad Dra{kovi} i pukovnik Apis Ñdva sataî razgovarali u Izvoznoj banci, te da su oficiri nameravali da iskoriste samostalce za Ñobarawe vladeî, radi ~ega su sklopili Ñpisani aktî (isto, str. 58). Samostalnim radikalim su sli~ne optu`be upu}ivane i po zavr{etku rata. Krsta Cicva-
16
to {to je wihov interes samo, na{ je `ivot. Mi ta brana nemo`emo biti sve dok vidimo da nemamo vazduha van Austrije. Na{ duh }e biti deprimisan kad znamo da svi na{i putevi vode u Austriju i da je ona u pogledu na nas ja~a od Evrope cele. Ne}emo pro{irewe radi vi{e podanika ve} radi onih {to su ve} i radi toga da se podvu~e linija pod austriska osvojewa. Tra`imo ga (pro{irewe) tamo gde je najprirodnije: ju`nu Bosnu i Hercegovinu. Sanxak }emo Turcima platiti a ne oteti. Nas i Turke }e na pogodbu uputiti zajedni~ka opasnost. Wima je boqe da su u dodiru s nama no s Austrijom. A Ma}edoniju mi ne}emo buniti kao {to je nismo bunili sve dok to Bugari u sebi~nom interesu nisu po~eli raditi. Nismo protivni da i Bugari u|u u na{ savez s Turskom, ali Bugare je {kolovala Austrija i oni bi bili verniji svojoj staroj qubavi no novom savezu koji bi ih sputavao u rovewima. Zatim, bug(arski) vladar je Germanac.î11 Sigurnost pogleda Milorada Dra{kovi}a, razlo`nost i ubedqivost kojom je izricao svoja uverewa i ~vrsta re{enost da ih sledi svedo~e da se i u tom vremenu, iako u opozicionom polo`aju, politi~kim stavovima nametao svojim sagovornicima kao stasao dr`avnik, tim vi{e {to je razvoj doga|aja ~esto potvr|ivao wihovu utemeqenost i dalekovidost. Ovo bi se najpre moglo re}i za argumente kojima je branio potrebu energi~nije spoqne politike, agresivne onoliko koliko su to nametali odbrambeni razlozi, a potom i za mi{qewe po kome se Srbija morala okrenuti zapadnoevropskim dr`avama, kloniti se Austrije i wenih osvaja~kih planova, praviti kompromis sa Turskom i biti oprezna prema Bugarskoj. Nepoverewe u Bugare i r|avo iskustvo u savezni{tvu sa wima Milorad Dra{kovi} je najdetaqnije obrazlagao u jednom od svojih najboqih skup{tinskih govora, odr`anom 15. maja 1913. godine, u periodu krize me|u balkanskim saveznicima, usred srpko-bugarskog spora oko teritorija oslobo|enih turskog gospodstva u Prvom balkanskom ratu. Brane}i srpsko pravo na Makedoniju, po cenu rata sa Bugarskom, isticao je kako je balkanski savez stvoren radi zasebnih srpskih, bugarskih i gr~kih ciqeva, kao i da je postignuti uspeh bio delo saradwe svih balkanskih vojski, zbog ~ega Ñnijedna balkanska dr`ava ne sme i}i do tvr|ewa da bi sama sebi bila dovoqnaî. U nastavku govora podsetio je na istoriju borbe za Makedoniju i napore koje su tokom we ~inili Bugari i Srbi, nagla{avaju}i da su prvi Ñprosipali bro{ureî, a drugi Ñkrvî, te da je Ñtim artiklima razna cenaî. Upravo zato, zakqu~ivao je da }e demokratija u Srbiji za`aliti ako Balkanski savez ne bude odr`an, ali i da }e ga morati Ñpre`aliti, jer se sredstva moraju `rtvovati ciqu, jer je Srbija `ivela i pre Bugarske i pre saveza s wom, pa }e `iveti i daqe, u uverewu: da je sve u~inila za wegovo odr`awe i u gotovosti da ga uvek prihvatiî.12 Ovom periodu delatnosti Milorada Dra{kovi}a pripada i intrigantno, ali izvorima nedovoqno razja{weno uspostavqawe veza sa Dragutinom Dimitrijevi}em Apisom. Prema svedo~ewu nekolicine savremenika, pukovnik Apis ga je maja 1914. godine pose}ivao u Izvoznoj banci, `ele}i da dobije odgovor na pitawe da li bi samostalni radikali prihvatili vlast u slu~aju da zavereni~ki oficiri obore radikalsku vladu Nikole Pa{i}a. Milo{ (Mi{a) Trifunovi} je u razgovoru sa Fedorom Niki}em tvrdio kako je Milorad Dra{kovi} prihvatao takvu mogu}nost, ali ne i Quba Davidovi}, koji ju je izri~ito odbio.13 Ovakvi su razgovori mogli biti vo|eni u vreme krize izazvane sukobom vojnih i civilnih vlasti oko pitawa prioriteta u oblastima osvojenim balkanskim ratovima, tokom koje su samostalni radikali podr`ali oficire. Iako je deo strana~kog ~lanstva nerado gledao prisustvo vojske u politici, nezadovoqstvo radikalskim vo|ewem spoqne i unutra{we politike bilo im je zajedni~ko.14 Za Milorada Dra{kovi}a, koji se tada najvi{e istakao u odbrani oficira, govorilo se ~ak da je bio ~lan organizacije ÑUjediwewe ili smrtî,15 mada je on sam negirao da su samostalci napravili sporazum sa crnorukcima, izuzev {to su u isto vreme Ñobarali vladuî.16 12
Mira Radojevi}
Izbijawem Prvog svetskog rata zakratko su prekinute nedoumice u vezi za sadr`inom odnosa izme|u samostalske opozicije i oficirskih krugova oko Dragutina Dimitrijevi}a Apisa. Odbrana nacionalne i dr`avne nezavisnosti nametnula je potrebu obustave politi~kih rasprava i rezultirala obrazovawem koalicione vlade sa Nikolom Pa{i}em na ~elu, 5. decembra 1914. godine. Prema svedo~ewu Qube Davidovi}a, prve razgovore o uslovima wenog formirawa i pristanku Samostalne radikalne stranke vodio je Milorad Dra{kovi}, a potom ih prepustio strana~kom {efu.17 Pristav{i da u|u u vladu usagla{enih politi~kih stranaka, samostalni radikali su prihvatili dva, naizgled mawa va`na, ministarstva: Quba Davidovi} je postao ministar prosvete, a Milorad Dra{kovi} ministar gra|evina i saobra}aja. I pored toga, samostalci su imali znatan uticaj na su{tinu najva`nijeg dokumenta koji je ova vlada donela samo nekoliko dana kasnije ñ Ni{ke deklaracije, kojom je 7. decembra 1914. godine Narodnoj skup{tini, a potom i saveznicima, predstavqen ratni ciq Kraqevine Srbije: Ñoslobo|ewe i ujediwewe sveÖ neslobodne bra}e Srba, Hrvata i Slovenacaî.18 U svedo~ewima savremenika, a potom i u istra`ivawima istori~ara, po~ev od Milade Paulove, kao pisac teksta deklaracije naj~e{}e je navo|en Milorad Dra{kovi}. Ni jedni ni drugi se, me|utim, ne sla`u u potpunosti koliko je Samostalna radikalna stranka uop{te mogla da koalicionim partnerima nametne svoje dotada{we vi|ewe jugoslovenskog programa.19 Dovode}i u sumwu iskrenost jugoslovenskog opredeqewa Nikole Pa{i}a, Milada Paulova je nagla{avala ulogu Milorada Dra{kovi}a, tvrde}i da je on stilizovao tekst ~uvene deklaracije i predlo`io ga Vladi, koja ga je prihvatila Ñbez otporaî.20 Ne osporavaju}i autorstvo teksta, odnosno stilizacije, \or|e Stankovi} je primetio kako bi bilo o~ekivano da Ñsastavqa~ i pisacî bude Nikola Pa{i}, u svojstvu predsednika Ministarskog saveta i ministra spoqnih poslova. Postaviv{i pitawe da li iz navedenih tuma~ewa treba zakqu~ivati da je opozicija Ñprethodno podnela tekst Deklaracije kao uslov za ulazak u koalicionu vladuî, zalo`io se za mi{qewe po kome Nikola Pa{i} u to vreme nije `eleo da Ñozvani~i i tako javno istakne jugoslovenski programî, zapostavqaju}i srpski kao osnovu ratnih ciqeva.21 Te{ko je, me|utim, pretpostaviti da bi uticaj dotada{we opozicije i pristalica jugoslovenske ideje mogao prevagnuti da ovaj iskusni politi~ar i sam nije bio sklon sli~nim re{ewima problema politi~kog okupqawa Jugoslovena. Izvan ovih diskusija savremenika i istori~ara, usmerenih na razja{wavawe svih okolnosti u kojima je doneta Ni{ka deklaracija, ostao je wen koliko sve~an toliko u svojoj jednostavnosti potresan stil kojim je pisana. Kao Ñsvoju pravu du`nostî Vlada se ovim tekstom najpre Ñs beskrajnim po{tovawemî poklonila Ñpred svetlim `rtvama hrabro i voqno prinesenim na oltar Otaxbineî. Celoj vojsci Ñi svima u woj, od onih koji vode i komanduju do redova na predstra`amaî, izrazila je poverewe, divqewe i zahvalnost Ñza napore koje ~ine i `rtve koje za otaxbinu podnoseî. ÑSjajni uspeh koji ima da kruni{e ovo vojevaweî, re~eno je u nastavku deklaracije, Ñiskupi}e obilato `rtve, koje dana{wi srpski nara{taj podnosi. U toj borbi srpski narod nema izbora, jer se izme|u smrti i `ivota ne bira. On je na wu prinu|en i vodi}e je sa onakvom istom nesalomnom energijom, s kakvom se pre sto godina borio za svoj Vaskrs iz kosovske grobnice. Vlada }e se truditi da bude veran izraz te re{enosti narodne, i ona }e, verna svojim mo}nim i juna~nim saveznicima, s poverewem u budu}nost ~ekati ~as pobede. Vlada zna za patwe i terete koje podnosi vojska i veliki deo naroda, i ~ini}e sve {to je u qudskoj snazi da to olak{a. Ona }e preduzimati, brzo i odlu~no, sve mere da snabdevawe vojske i nega rawenika budu sve boqi i ni{ta se u tom pogledu ne}e `aliti. U sporazumu s vama, Gospodo Poslanici, re{i}e i mere kojima }e se posle rata olak{ati narodu da povrati svoju istro{enu snagu i sredi svoje imovno stawe, a dok je neprijateq jo{ tu, ona od svega srca {aqe najboqoj snazi na{e zemqe pokli~. Milorad Dra{kovi} u Prvom svetskom ratu
13
ri} je, na primer, u Beogradskom dnevniku u ~lanku ÑMilorad Dra{kovi} i Dragutin Dimitrijevi} Apisî isticao da je wihova Ñkooperacija u politi~kom `ivotuî po~ela u leto 1914, kao i da je Ñpo sporazumu Dimitrijevi}Ö delao u vojni~kim i dvorskim krugovimaî, a M. Dra{kovi} Ñu politi~kim i parlamentarnimî (Navedeno prema: Arhiv SANU, Zaostav{tina M. @. @ivanovi}a, 14.434/955). 17 ÑU novembru 1914. godine bio je prete`ak na{ vojni~ki polo`ajî, se}ao se Quba Davidovi}. ÑStari Pa{i} je pomi{qao na koncentracionu vladu. Skup{tina je bila u Ni{u. Tamo i vlada. Po~eli su pregovori o sastavu nove vlade. Ja sam bio u Kragujevcu, na vojnoj du`nosti. O pregovorima me je Dra{kovi} izve{tavao telefonski. Nezgodan na~in sporazumevawa. Pozvali su me u Ni{. Nisam hteo tra`iti otsustvo. Zamolio sam da do|u u Kragujevac i Pa{i} i Dra{kovi}. S Pa{i}em sam se sastao u jednoj kancelariji Vrhovne komande. Bili smo sami. Dra{kovi} obave{ten o svemu, oti{ao je u svoj Polom da ka`e rodbini zbogom. Granate neprijateqske su ve} prebacivale Polom. Dok se Dra{kovi} razgovarao i pra{tao sa svojima, ja sam vodio razgovore sa Pa{i}em. Po{to mi je izneo situaciju i u zemqi i na strani, upitao sam ga: ída li }e koncentraciona vlada popraviti na{ vojni~ki polo`aj?í Polo`aj politi~ki za vladu nije bio te`ak, jer opozicija joj nije pravila nikakvih te{ko}a. Stari Pa{i}, bri`an i `alostan, odgovorio mi je, gotovo kroz suze: To je sve (nova vlada) {to mogu ponuditi otaxbini na izdisajuî (Q. Davidovi}, ÑIz `ivota Dra{kovi}evaî, Pravda, 11ñ14. april 1936. Videti i: \. \. Stankovi}, Nikola Pa{i} i jugoslovensko pitawe, 1, Beograd 1985, str. 152).
18 B. Petranovi}, M. Ze~evi}, Jugoslavija 1918ñ1988, tematska zbirka dokumenata, Beograd 1988, str. 37.
19 Samostalna radikalna stranka bila je prva politi~ka grupa ko-
ja je u svom programu govorila o jugoslovenstvu, nagla{avaju}i ga u zahtevu za negovawe Ñduha jugoslovenske zajedniceî (V. Kresti}, R. Qu{i}, Programi i statuti srpskih politi~kih stranaka do 1918. godine, Beograd 1991, str. 317ñ322). O jugoslovenskom opredeqewu samostalnih radikala u periodu do Prvog svetskog rata vi{e: M. Radojevi}, n. d., str. 65ñ128. 20
M. Paulova, Jugoslavenski odbor, Zagreb 1925, str. 48.
21
\. \. Stankovi}, n. d., 1, str. 125. Videti i: D. Jankovi}, ÑNi{ka deklaracija (Nastajawe programa jugoslovenskog ujediwewa u Srbiji 1914. godine)î, Istorija XX veka, zbornik radova, br. X, Beograd 1969, str. 101ñ104; D. Jankovi}, Srbija i jugoslovensko pitawe 1914ñ1915, Beograd 1973, 470ñ472; 22
B. Pe tra no vi}, M. Ze ~e vi}, n. d., str. 37.
23
Navedeno prema: Spomenica Milorada Dra{kovi}a, Beograd 1921, str. 99. Prilikom objavqivawa Spomenice Quba Davidovi} je napravio izbor iz pisama koja je Milorad Dra{kovi} slao porodici, biraju}i one delove za koje mu se ~inilo da najboqe odra`avaju wihovog autora kao ~oveka, oca, supruga i dr`avnika (isto, str. 95ñ103). Nepoznato je kakva je potom bila sudbina ove prepiske, da li je izgubqena ili negde sa~uvana.
J. @ujovi}, n. d., II, 15, 71. Pogledi Jovana @ujovi}a bili su radikalniji od navedenih. ÑJa sam ovako govorioî, zapisao je posle razgovora sa Bo`idarom (Bo`om) Markovi}em, Ñnovi krajevi ñ posle okupatorske faze u kojoj se Tankosi}eva metoda mo`e 2-3 dana primewivati na Turke i Ma|are koji su to zaslu`ili ñ zadr`avaju svoj na~in administrovawa i predstavqawa u oblasnim saborimaÖî (isto, str. 71).
24
25
Pismo Bo`e Markovi}a upu}eno Jovanu Jovanovi}u Pi`onu 30. aprila 1915, Arhiv Jugoslavije (AJ), z. J. Jovanovi} Pi`on, 80-37-247/252.
Napred, s Bo`jom pomo}u, na neprijateqa, u borbu za slobodu!î22 Takva sadr`ina razumqiva je s obzirom na mesece velikih ratnih stradawa vojnika i civila koji su prethodili, `equ da se namu~enom stanovni{tvu ulije nada u sigurniju budu}nost i potrebu nagla{avawa poverewa u saveznike. Ako se, me|utim, prihvati mi{qewe po kome je Milorad Dra{kovi} bio pisac teksta deklaracije, analizom wegovog potoweg delovawa i sadr`ine pisama koja je slao bliskim qudima, mo`e se zakqu~iti da se do kraja rata starao da ispuwava data obe}awa. U nekima od wih mogu se uo~iti gotovo istovetni delovi re~enica. ÑOvaj na{ nara{taj `ivi mawe za sebe no ijedan drugiî, pisao je neku godinu docnije supruzi Jovanki, ÑOn }e imati da nosi, svojom snagom du{e, vi{e no {to je srazmerno qudskoj mo}i trpqewa i no{ewaî.23 Iz raspolo`ivih izvora nije poznato kakve je obaveze kao ~lan Vlade imao Milorad Dra{kovi}, ali se iz pojedinih dnevni~kih bele`aka i se}awa mo`e naslutiti da je sve vreme bio anga`ovan na razli~itim poslovima, ukqu~uju}i i rasprave o politi~kim i nacionalnim odnosima u budu}oj jugoslovenskoj dr`avi. ÑNa{i se brinu da nam [umadiju ne nadglasaju novajlijeî, zapisao je u prole}e 1915. godine Jovan @ujovi}, Ñpa tra`e na~ina da to obezbede.î Milorad Dra{kovi} i Quba Stojanovi}, po wegovom mi{qewu dvojica Ñautokrataî koje je Ñmogla datiî Samostalna radikalna stranka, razmi{qali su o parlamentarnim ograni~ewima. Dok je prvi predlagao da ÑKraqevina Srbija bira dosada{wi broj poslanika, a svi ostali krajevi tolikoî, drugi se zalo`io za Ñcenzusî, prema kome bi u novim oblastima mogli biti birani samo oni koji su 25 godina `iveli u Srbiji, a Ñ[vabeî i Ma|ari smatrani Ñkao strani podanici, koji }e se posle primiti u podanstvoî.24 Iz prepiske drugih samostalaca vidi se da su Miloradu Dra{kovi}u prosle|ivane i informacije dobijene od srpskih privrednika iz Austrougarske, poput Vladimira Matijevi}a.25 Sa~uvana se}awa pojedinaca koji su u to vreme boravili u Srbiji tako|e ukazuju na nesumwiv autoritet koji je imao. Po mi{qewu kneza Trubeckog, ruskog poslanika, Ñnajugledniji ~lan Kabinetaî posle Lazara Pa~ua, ministra finansija, bio je Ñministar saobra}aja Dra{kovi}, lider mladoradikalaÖ jo{ mlad ~ovek, izuzetno sklon izlivima iskrenosti i vatreni patriotaî. Prema utiscima ovog iskustvima bogatog diplomate, Ñkrasilaî ga je u srpskoj dr`avi Ñretka crta preduzimqivosti: na wegove re~i ~ovek je mogao da se osloni. A to je mnogo zna~ilo u Srbiji, gde je slovenska aqkavost uzela mahaî.26 Nakon smrti ministra Pa~ua, knez Trubecki ga je smatrao Ñnajzna~ajnijim ~lanom Kabineta posle Pa{i}aî, ~ovekom koji je Ñplenio svojim entuzijazmom i iskreno{}u, {to u to vreme uop{te nije bilo uobi~ajeno me|u srpskim politi~arimaî.27 Tokom 1915. godine, u mesecima velikih pritisaka na Vladu da se zarad privla~ewa Bugarske na stranu Antante Srbija odrekne ve}eg dela Ju`ne Srbije (Makedonije),28 ministar Dra{kovi} mu je Ñsa vidnim uzbu|ewem, gotovo sa suzama u o~ima, govorio o odlukama koje }e biti donete. Po wegovim re~ima ose}alo se jedno uverewe da je `rtva koja se od Srba tra`i potpuno beskorisna, da Bugari ne}e iza}i u susret saveznicima i ne}e napasti Turke, nego }e ~ekati pravi trenutak da napadnu Srbijuî. Ne veruju}i suprotnim ube|ivawima, insistirao je Ñna tome da je jedini na~in da se Bugarska ubedi ñ postaviti joj ultimatum sa zahtevom da smesta istupi, pod pretwom oru`ane intervencije protiv we ako odbijeî.29 Zabrinut, kao i cela srpska vlada, vojna komanda, poslanici i druge li~nosti upoznate sa tokovima savezni~kog odnosa prema Srbiji i Bugarskoj, Milorad Dra{kovi} je i u pismu Qubi Stojanovi}u, po~etkom septembra 1915. godine, izra`avao nezadovoqstvo stawem vo|enih pregovora, prebacuju}i Bugarima neprikrivane progermanske sklonosti, a Rumunima i Grcima neodlu~nost, neopredeqenost i nejedinstvenost u pogledu daqeg mogu}eg pravca rata. ÑSituacija se ne vedriî, istakao je ve} u prvim napisanim re~enicama. ÑVelike sile (ove prijateqske) vode balkansku politiku protivno savetima i mi{qewima nas Srba i ako smo mi ti koji je, bez na{e zasluge, najboqe poznajemo. One idu pred Bugarsku i oko we 14
Mira Radojevi}
na prstima od straha da je ne ozlovoqe. Prostim i pakosnim qudima kakvi su ovi {to sad vedre i obla~e u Bugarskoj, to sada godi i oni primaju ta podvorewa daju}i uvek augurske izjave. Rade me|utim i s Turskom, upravo Austronemcima, u ~iju pobedu veruje wihov vladalac, vlada, oficirski kor i ve}ina inteligencije. Veruje i `eli je. @eli zato {to budu}nost nalaze svi i svoje zemqe i svoju li~nu u naslonu, ako ne i Savezu, na Nemce. Ovaka politika za wih ne predstavqa nikakvu opasnost. Ne izla`u se ~ak ni ozbiqnim prekorima, kamo li kakvim presijama sporazumaca, koji {to se ti~e taktike jo{ ne mogu da se ujedine. Nesumwivo je da se Bugari sporazumevaju s Nemcima. U Sofiji se unapred govori mnogo {to {ta {to se docnije ispoqi u Austriji ili Nema~koj, i tamo je sad tako da bi se vi{e radovali na{oj {teti no svojoj dobiti. Ako se sporazumcima ne dosadi ovo obletawe oko Bugarske i ne okrenu }urak naopako, stvari }e i}i sve nepovoqnije i po nas i po wih. Bugari su po~eli ispotiha vr{iti mobilizacione pripreme i tada }e sporazumci izgubiti svaku mo} uticawa na wihî. Istovremeno, takvo savezni~ko dr`awe prema Bugarskoj ñ weno veli~awe i dugi Ñ~aprazdivanî ñ uticalo je, po mi{qewu Milorada Dra{kovi}a, na opreznost i oklevawe odgovornih rumunskih i gr~kih ~inilaca, kao i na porast germanofilskih uticaja u obe zemqe. Ne sumwaju}i u dobre namere i iskrenost predsednika gr~ke vlade Venizelosa, prime}ivao je da on Ñnema snageî, a da mu u postoje}im okolnostima, zbog pronema~kog opredeqewa vojnih i drugih krugova, Ñod pameti nije vajdaî. S druge strane, dr`awe Rumuna ukazivalo je na ponavqawe situacije iz vremena krize uo~i Drugog balkanskog rata 1913. godine. ÑVerovatno }e raditi kao i ondaî, zakqu~ivao je Milorad Dra{kovi} pri kraju pisma. ÑAko iskrsne sukob, ume{a}e se ili neume{ati prema izgledima kakve ko bude imao.î Srpski izgledi, pak, zavisili su, po wemu, i daqe od dr`awa velikih sila: ako bi postale svesne polo`aja u koji su Ñsvojim zabludamaî dovele Srbiju, oni nisu bili Ñmra~niî. [tavi{e, Ñbrzinom orijentacije i akcijeî, u~iwene posle promewene politike prema Srbima, Ñmakar i u 12 ~asuî, mogli su postati povoqni.30 Nekoliko nedeqa kasnije, neizmewena savezni~ka politika doprinela je vojnom slomu, ~ime su srpska dr`ava i wena upravna tela dospeli u do tada najte`e nacionalno isku{ewe. U ogromnom broju istoriografskih radova u kojima je prikazivana i analizirana vojna i nacionalna tragedija vrlo se retko pomiwe da je u najkriti~nijim danima povla~ewa preostalih trupa i izbeglog naroda Milorad Dra{kovi} obavqao du`nost ministra vojske.31 Sa~uvanih izvora o ovoj wegovoj delatnosti nema mnogo, a najpotpuniji se svode na svedo~ewa nekolicine savremenika. Pored Koste Timotijevi}a, koji je o tome napisao tek nekoliko dramati~nih re~enica, nagla{avaju}i da je Milorad Dra{kovi} Ñjedini ~ovek koji je dva put onda proputovao Albaniju uz du` i poprekoî,32 najcelovitije svedo~anstvo ostavio je Vojislav Marinkovi}, prvak Napredne stranke i ministar narodne privrede u koalicionoj vladi Nikole Pa{i}a. Prema wegovom se}awu, pripremaju}i se za povla~ewe u slu~aju neuspeha proboja ka Skopqu, Vlada je ve} 25. oktobra, dve nedeqe pre izve{taja Vrhovne komande o propasti ovog poku{aja, uputila u Bitoq Milorada Dra{kovi}a i pukovnika Radivoja Bojovi}a sa zadatkom da organizuju prihvatawe vojske. U narednim danima, obele`enim neispuwenim obe}awem saveznika da }e potreban vojni materijal i hrana biti dopremqeni u Medovu, odakle ju je trebalo transportovati u Skadar, i sama je Vlada stigla u ovu luku. Tu ju je, se}ao se Vojislav Marinkovi}, Ñ~ekalo jedno novo i najte`e razo~araweî, izazvano saznawem da u Skadru nema hrane ni za postoje}e stanovni{tvo, u isto vreme kada mu se Ñprimicalo sa sviju strana, probijaju}i se s te{kim `rtvama kroz albanske klanice, sto pedeset hiqada gladnih, obolelih, iznurenih vojnika, posledwa nada naroda i dr`aveî.33 Nameravaju}i da krene ka Skadru Vlada je, me|utim, svim ~lanovima poslala telegrame da u~ine isto, iako je bilo malo nade da }e obave{tewa biti razaslana. ÑNa veliku sre}u na{uî, kako je naglasio Vojislav Marinkovi}, ÑDra{kovi} je na vreme dobio pozivÖ i odmah se, bez odlagawa, krenuo naMilorad Dra{kovi} u Prvom svetskom ratu
15
26
G. N. Trubecki, Rat na Balkanu 1914ñ1917. i ruska diplomatija, Beograd 1994, str. 77ñ78.
27
Isto, str. 133.
28
Videti: @. Avramovski, ÑOpredeqewe Bugarske za Centralne sile u Prvom svetskom ratu (1914ñ1915)î, Jugoslovensko-bugarski odnosi u XX veku, zbornik radova, 1, Beograd 1980, str. 61ñ99; N. Popovi}, ÑAntanta i srpsko-bugarski odnosi u Prvom svetskom ratuî, isto, str. 101ñ125; \. Stankovi}, Nikola Pa{i}, saveznici i stvarawe Jugoslavije, Zaje~ar 1995, str. 125ñ171. 29
G. N. Trubecki, n. d., str. 133.
30 Pismo od 8. septembra 1915, Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 12.632.
31
Na ovoj du`nosti nasledio je pukovnika Radivoja Bojovi}a, a potom ju je preuzeo general Bo`idar Terzi}. 32
Spomenica Milorada Dra{kovi}a, str. 9. 33
Isto, str. 37ñ38. Pi{u}i o proma{enoj savezni~koj politici prema Kraqevini Srbiji, knez Trubecki je isticao upornost koju su Francuzi i Italijani ispoqili u tvr|ewu da je pomo} bilo mogu}e isporu~iti preko Medove. Po wegovim re~ima, Srbi su takve predloge primili sa iznena|ewem, ali je Ñsamo ministar saobra}aja Dra{kovi} ispoqio sumwu u mogu}nost da pomo} stigne preko Medoveî (G. N. Trubecki, n. d., str. 198).
34
Spomenica Milorada Dra{kovi}a, str. 39. Nekoliko meseci kasnije, juna 1916, Pavle Popovi} je u dnevniku zapisao da je od srpskih oficira ~uo kako je Milorad Dra{kovi} prvi do{ao u Skadar i da je odmah kupio Ñ12 hiqada hlebova, po 2 din. svakiî, ali da je od toga samo ~etiri hiqade podeqeno trupama Prve armije; Ñ8 hiqada je negde propaloî (P. Popovi}, Iz dnevnika, pr. B. Q. Popovi}, Beograd 2001, str. 486). Videti i: D. Boji}, Srpske izbeglice u Prvom svetskom ratu (1914ñ1921), Beograd 2007, str. 129.
35
Spomenica Milorada Dra{kovi}a, str. 37ñ41. Na desetogodi{wicu smrti Milorada Dra{kovi}a, upitan od strane urednika jednih novina da li `eli da ne{to izmeni u ovom objavqenom se}awu, Vojislav Marinkovi} je odgovorio: ÑJa sam ponovo pro~itao taj ~lanak. On se odnosi samo na jednu epizodu u `ivotu pok. Dra{kovi}a. I u toliko je po prirodi stvari nepotpun, niti mo`e imati pretenzije da daje potpunu sliku velikoga pokojnika. Ali sam ipak na{ao da je najboqe da ga pustite onako kako je napisan pre deset godina. Jer sam taj fakat da se jedan ~lanak napisan o jednom politi~aru i dr`avniku pod neposrednim utiscima koje je ostavio wegov tragi~an kraj mo`e pre{tampati deset godina posle wegove smrti, pokazuje najboqe koliko je wegova veli~ina bila stvarna, a wegov gubitak u istini nenaknadiv. Deset godina su ve} jedan period u istoriji jednog naroda; doga|aji i qudi ogledaju se posle deset godina ve} iz istoriske perspektive. To je bio razlog odluci da se u Panteon ne prenose ostaci zaslu`nih qudi pre no {to pro|e deset godina od wihove smrti. Malo je javnih radenika ~ija uspomena mo`e neokrwena da izdr`i taj sta`. Ali ih ima i takvih ~ija se figura sve ja~e izdvaja iz gomile savremenika u koliko vreme vi{e odmi~e. Milorad Dra{kovi} je bio jedan od tih. On mo`e mirno ~ekati stvarawe na{eg narodnog Panteonaî (Arhiv SANU, Zaostav{tina V. Marinkovi}a, 14.439/354).
trag. Putuju}i bez odmora punih sedam dana ogromnim naporima, on je uspeo da stigne u Skadar samo dvadeset ~etiri sata kasnije, po{to je u wega stigla Vlada.î Neizreciva srpska nesre}a, kojoj je usput bio svedok, pove}ala je Ñwegovu mra~nu rezolutnostî, te je odmah preduzeo mere da se za prihvatawe vojske u~ini koliko se mo`e.34 Iste ve~eri na wegov predlog formiran je odbor, kome su ovi zadaci postali primarni, a u koji su, pored wega, u{la jo{ dvojica ministara. Dva dana kasnije, i formalno je postao zastupnik ministra vojske, ostaju}i na toj du`nosti narednih 19 dana, Ñnajstra{nijih koje je pre`ivela na{a vojska i na{a dr`avaî. Po se}awu Vojislava Marinkovi}a, u tim trenucima svi oni koji nisu neposredno imali odgovornost za dr`avne poslove, brinuli su jedino o sopstvenom `ivotu i sutra{wem danu. Gotovo niko nije znao ko je tada bio ministar vojske, niti koliko je ~ovek koji se na toj du`nosti nalazio ulagao truda, energije, po`rtvovawa, hrabrosti i odlu~nosti. Otuda je i rad Milorada Dra{kovi}a iz ovog razdobqa ostao Ñmalo poznat {iroj javnostiî, iako je ñ i pored toga {to je Ñu kratkoj politi~koj karijeriî u~inio Ñkrupne usluge svojoj zemqiî, u ovoj prilici pokazao najvi{e li~ne veli~ine i dr`avni~kih osobina, izjedna~uju}i se sa Rimqanima iz Ñnajve}e rimske epoheî.35 Nepoznato je da li je sam Milorad Dra{kovi} zabele`io uspomene na dane u kojima je bio zastupnik ministra vojske i da li je o tom vremenu podrobnije pisao prijateqima. Iz sa~uvanih izvora vidi se samo da je i wegovo li~no i porodi~no iskustvo bilo podjednako dramati~no. Zahvaquju}i Qubi Davidovi}u, saznajemo da je u Skadru, ne veruju}i da }e pre`iveti, napisao supruzi pismo, koje je u isto vreme bilo i testament, jer je u wemu ostavio oporuku deci i pobele`io preostale dugove.36 U isto vreme, Jovan @ujovi} je u svojim dnevni~kim bele{kama, neredovno vo|enim, zapisao 12/25. novembra 1915. godine: ÑDra{kovi} telegrafisao iz Soluna da su wegova deca ostala u Kru{evcu.î37 Celokupna prepiska ove dvojice prvaka Samostalne radikalne stranke nije, na`alost, sa~uvana. U prvom preostalom pismu koje je Ñpre`iveloî sve ratne i poratne neda}e, a koje je Milorad Dra{kovi} napisao svom starijem saborcu i prijatequ 6. juna 1916. godine, dodao je nekoliko re~enica punih negodovawa zbog postoje}e situacije, kao i doga|aja iz vremena povla~ewa iz Srbije. ÑQudi vi{e nisu {to su biliî, prime}ivao je. ÑS otaxbinom izgubili se i sami. Vidite ga na lice i po razgovoru, jo{ i podnosi, ali ~im treba da se na {to re{i, da {to uradi, on je otrovana riba. Koliko ru`nih i amoralnih stvari ~ine tamo, po{to su danuli, zaranili se, o~istili i odenuli; vaqda i ne{to nervo smirili i veru koliko toliko povratili. Mo`ete misliti kakvih smo prizora u povla~ewu, mi bili svedoci. U Skadru, posle dvadeset dana pe{a~ewa i svakog jada, pa jo{ nisu bili sebi stvorili pravu sliku polo`aja. Kao somnabuli. U Arsit hanu, centru sev. Albanije, le`imo u jednoj ko{ari oko vatre, pri temperaturi od -15˚, kad oko po no}i dopade jedan stari gospodin, uva`en ~inovnik dr`avni i po~e grditi na sve prisutne le`e}e i polumrtve: ísramota, niko da se digne da do~eka jednog starog dr`avnog ~inovnika. Gde je meni odre|ena soba. Ko je taj {to se stara o preno}i{tima i pravi raspored. Kamo vatre, kamo kakav topao napitak za prozeble qudeí? Povantrzao, {to reknu seqaci. Pa su krali, lagali, izdavali se me|usobno, opijali i ~inili najgore podlosti, kakvi qudi! ñ Rekao nam Bog da do`ivimo najgore.î38 Iz nekolicine drugih sa~uvanih pisama i razli~itih dokumenata mo`e se videti koje je poslove Milorad Dra{kovi} smatrao najpotrebnijim i ~emu se u izbegli{tvu, i daqe ministar saobra}aja i gra|evine, sam najvi{e posve}ivao. Ve}ina obaveza bila je vezana za starawe o vojsci, wenom oporavku i organizaciji, te o odr`awu Solunskog fronta. Podjednako veliku brigu zadavalo mu je stawe izbeglica, wihovo materijalno zbriwavawe i uspostavqawe veza sa porodicama koje su ostale u Srbiji. Na samom kraju aprila 1916. godine, svega nekoliko meseci posle Albanske golgote, sa neskrivenim zadovoqstvom obave{tavao je Qubu Stojanovi}a da su ve16
Mira Radojevi}
sti o stawu vojske dobre, jer su se ÑqudiÖ povratiliî, Ñizgledaju vrlo dobroî, boqe su opremqeni nego ranije, zadovoqni novim pu{kama i drugim naoru`awem. ÑVr{ili su i probu novog mitraqezaî, dodao je, Ñuporedo s Francuzima i nisu ostali postidni. Wih }e kao i artiqeriju primiti u Solunu. Komore }e imati dosta i dobre i ako razli~ne od svoje ranije. Kowa za kowicu ima dovoqno. Isto tako sanitetske i tehni~ke spreme.î Ali, prime}ivao je da vojnici, i pored svega, Ñtuguju za svojimaî.39 Prema se}awu Vojislava Marinkovi}a, mo`e se zakqu~iti da je Milorad Dra{kovi} do ovih saznawa dolazio u neposrednim razgovorima sa vojnicima. Wih dvojica su ve} u februaru 1916. godine odlazili me|u tre}epozivce i Ñproste vojnikeî. Ne govore}i im da su ministri, `eleli su da saznaju kako su vojnici razmi{qali o postoje}oj situaciji u tom vremenu velike malodu{nosti, te ~estih i gorkih optu`bi upu}ivanih Vladi, koja je smatrana odgovornom za pretrpqeni poraz i tragediju izbeglog sveta. Miloradu Dra{kovi}u je to i uspevalo, jer je, se}ao se Vojislav Marinkovi}, imao Ñpravi talenat da sa seqacima razgovara onako kako pametni seqaci kod nas me|usobno razgovaraju, ozbiqno, pogotovo zabrinuto, iskreno, neposredno, doma}inski, onako kao {to me| sobom razgovaraju qudi koji govore o jednom zajedni~kom va`nom poslu, koji vaqa svr{iti, i za koji se vaqa toga radi ozbiqno posavetovatiî.40 Poverewe koje je imao u vojsku i emotivna razne`enost nad sudbinom vojnika u tu|ini vidqivi su i u drugim svedo~ewima, kao i u skoro celokupnoj prepisci. ÑDobra na{a vojskaî, pisao je, na primer, Jovanu @ujovi}u, Ñna `alost, ne iskupqujeÖ priznawe ni onog {to je van svakog razgovora.î41 Uveren da preostala srpska vojska ima dovoqno snage da pru`i doprinos savezni~koj pobedi i sama se pobedonosno vrati u otaxbinu, Milorad Dra{kovi} je, sa dosta vojni~ke ume{nosti, istovremeno bio ube|en da Solunski front treba odr`avati, jer ni u kom slu~aju ne predstavqa jedno od sporednih rati{ta. [tavi{e, smatrao je da upravo sa tog prostora mogu biti pokrenute vrlo va`ne vojne operacije, ~ak neke od presudnih za zavr{etak rata. Strahovao je, me|utim, da }e saveznici jo{ jednom napraviti pogre{nu procenu situacije, sli~no kao 1914ñ1915. godine, ne uva`avaju}i srpsko mi{qewe i podozrevaju}i da Srbi, ne interesuju}i se za op{te savezni~ke planove, misle iskqu~ivo na povratak u okupiranu domovinu.42 Drugu veliku brigu Milorada Dra{kovi}a ~inilo je starawe o izbeglom svetu, zarobqenicima i svima onima koji su ostali u Srbiji. Kako je u januaru 1916. godine pri Me|unarodnom odboru Crvenog krsta u @enevi osnovano odeqewe za srpske izbeglice, ve} neku nedequ docnije otputovao je u [vajcarsku da pomogne osnivawe Obave{tajnog biroa Crvenog krsta.43 Biro je osnovan 19. aprila iste godine, a radio je podeqen u tri odseka: administrativni, obave{tajni i nov~ani. Prema izve{taju koji je Sima Milanovi}, tada{wi wegov upravnik, uputio Qubi Davidovi}u pred najavqenu inspekciju, zadatak mu je bio da prima Ñpitawa od lica koja tra`e obave{tewaî, sre|uje i preko slu`benih novina objavquje sve odgovore i pitawa koja je dobijao, prima nov~ane uplate, prikupqa podatke o zarobqenim vojnicima i interniranim gra|anima, posreduje u slawu pisama, organizuje dopremawe pomo}i. U Birou su radili oni koji su iz razli~itih razloga bili oslobo|eni vojne obaveze, a postupalo se uglavnom prema re{ewima i uputstvima Milorada Dra{kovi}a.44 U tom pogledu ni{ta se nije promenilo ni gotovo godinu kasnije. [tavi{e, iz re{ewa Ministarskog saveta od 9. juna 1917. godine vidi se da je inicijator i organizator ovog velikog i va`nog posla i daqe bio Milorad Dra{kovi}. Prema predlogu koji je uputio Vladi, a ona ga odobrila, Ñop{tewe sa na{ima u Srbiji, Bugarskoj, Nema~koj i Austrijiî i pravovremeno ukazivawe pomo}i predstavqalo je jedan od najva`nijih wenih zadataka. Usredsre|ivawe tih poslova u @enevi, pri Obave{tajnom birou, kao i umno`avawe obaveza, zahtevali su dobru organizaciju i upo{qavawe do 150 qudi. Osim toga, Milorad Milorad Dra{kovi} u Prvom svetskom ratu
17
36
Spomenica Milorada Dra{kovi}a, str. 95. J. @ujovi}, n. d., II, str. 230. Iz nekih drugih pisama saznaje se da su Milorada Dra{kovi}a i pre vojnog sloma mu~ile porodi~ne nevoqe, poput zapaqewa plu}a malog sina. ÑBogu hvala ostaoî, napisao je Qubi Stojanovi}u, a potom odmah dodao da mu se i supruga ozbiqno razbolela (Pismo od 28. jula 1915, Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 13.789/6). 37
38
AS, l. f. J. @ujovi}a, 168.
39
Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 12.789/7. O gotovo istim problemima pisao je i porodici. ÑVojska nam je divnaî, s ushi}ewem je govorio supruzi. ÑNi oni qudi, od pre tri meseca, ni daj Bo`e. Zdravi, jaki, bakarne boje, odeveni, ~isti, disciplinovani. Nova pu{ka iznad o~ekivawa; izdr`ala kritiku prosta pe{aka, a ta je, mo`e{ misliti, nepo{tednaî (Navedeno prema: Spomenica Milorada Dra{kovi}a, str. 101ñ102). U pismu nastalom po~etkom maja 1916. s tugom ju je obave{tavao kako je jedna divizija, spremaju}i se da krene na front, prekadila grobove umrlih svojih drugova, a na postavqenoj humci urezala dirqive stihove: ÑNa humkama u tu|ini, Ne}e srpsko cve}e ni}i, Poru~ite na{oj deci, Ne}emo im nikad sti}iÖ Pozdravite Otaxbinu, Poqubite srpsku grudu, Spomen borbe za slobodu, Neka ove humke buduî (Isto, str. 100). 40 Arhiv SANU, Zaostav{tina V. Marinkovi}a, 14.439/287.
41 Pismo od 21. aprila 1917, AS, l. f. J. @ujovi}a, 168.
42
Balkanski front je, po wegovom mi{qewu, iznetom Qubi Stojanovi}u, prema savezni~koj Ñklasifikaciji u Evropiî, bio drugostepen. Ñ[ta }eteî, rezignirano je zakqu~ivao. ÑKako su se varali u pogledu Turske, pa Bugarske, pa Gr~ke i Rumunije, tako se i danas varaju u pogledu zna~aja balkanskih operacija. Ma ko-
liko bilo blizu pameti da mi tu va`nost ne isti~emo iz sebi~nih pobuda, ostaje utisak da na na{e su|ewe prvenstveno i prevla|uju}i uti~e na{a `udwa da {to pre vidimo povra}enu svoju zemqu. Balkan je Ahilova peta, ako je Nema~ka Ahil. Badava govorite, ne kapiraju. Srbija nije spasena time {to bi bila povra}ena, ako se rat ceo ne dobije. Bila bi samo jo{ jednom izga`ena i Balkan ima op{ti zna~aj za sve na{e saveznike.î Jer, Ñodatle se za najkra}e vreme, s najmawe snage, s najmawe `rtava, mo`e protivnik smrtno raniti. Udarom odavde bila bi paralisana i Turska i Bugarska i odnosi snaga znatno izmeweni na korist nas sviju! Govorite i govorite, ali u{ima koje ne ~uju, kao {to nisu ~ule kad im se govorilo o bugarskom izdajni{tvuî (Pismo od 30. aprila 1916, Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 12.789/7). U istom duhu pisao je i Jovanu @ujovi}u, nadaju}i se da ovaj ugledni nau~nik mo`e barem malo uticati na javno mwewe i uticajne evropske krugove: ÑKapqite svi i da kapqemo svi na poja~awu solunskog fronta, na jedan ili drugi na~in, {to pre i boqe. Odatle }e se rat po~eti svr{avati. Bilo da se Gr~ka gurne ovamo, bilo po{qu poja~awaî (Pismo od 6. juna 1916, AS, l. f. J. @ujovi}a, 168). 43
Videti: D. Boji}, n.d., str 454.
44
AJ, z. Q. Davidovi}, dok. 9.
45
Isto, dok. 19.
46
Pismo od 18. oktobra 1916, Arhiv SANU, Zaostav{tina M. Grola, 14.575/I-22. Objavqeno u: M. Radojevi}, ÑMilorad Dra{kovi} i Milan Grolî, Jugoslovenski istorijski ~asopis (JI^), br. 1/1997, str. 232ñ233. 47
Spomenica Milorada Dra{kovi}a, str. 100ñ101. Prema se}awu Ivana Me{trovi}a, koji je Jovanku Dra{kovi} vi|ao u Kanu, bila je Ñvrlo simpati~na `ena, koja je `ivjela samo za mu`a i djecu, uz to je gorjela patriotizmom, kao mnoge srpske `ene, ali bez deklamacije i mr`we na neSrbe, kako se ~esto zapa`a kod
Dra{kovi} je predlo`io da dvojica ministara, prosvete i pravde, kojima je poverena inspekcija ovih slu`bi, dobiju vrlo velika ovla{}ewa u pogledu izmena rada postoje}ih odseka, dono{ewa potpuno novih mera i raspolagawa kreditom do 50.000 franaka.45 Staraju}i se o utvr|ivawu na~ela po kojima bi Obave{tajni biro postupao, najve}i deo tog zama{nog rada dr`ao je pod li~nom kontrolom, informi{u}i se i o pojedina~nim slu~ajevima. Mogu}e najboqi primer odlu~nosti, ~vrstine i posve}enosti koje je ulagao u zbriwavawe postradalog stanovni{tva ~ini sadr`ina pisma upu}enog partijskom prijatequ Milanu Grolu, koji je svoju izbegli~ku delatnost obavqao upravo u @enevi. ÑDragi g. Groleî, pisao mu je Milorad Dra{kovi}, Ñdobili ste novu sumu da poma`ete i radite aktivno. Samo: prvo polo`ite ra~un. Niojednoj sumi do danas nemamo ga. Mene mrzi da to tra`im slu`beno, ali }u i to ako se s tim odugovla~i. Kako da tra`im sve nove i nove sume, kad ne dajem ra~un o odobrenim, jer taj ra~un nemam otuda; Drugo radite po uputstvima. Uputstva su da vi, delegati S. C. Krsta i odbor sve cenite i {aqete {to se ti~e suma vama poslatih za raspored. Vi ste za to i odgovorni, pa neprimajte me{awa nepozvanih. Ja na pr. i neznam ko, kad za koga, koliku sumu i za koga se me{ao odovud, a vrlo me interesujeÖ Dali smo poverqiv raspis ~inovnicima da {aqu obilnije novac svojima. Popretili smo nemarnima da }emo se ume{ati mi ina~e i prilikom svakog prijema plate tra`iti dokaze o po{iqawu novca svojima. Telegrafisano je i u Solun i u Rusiju (zbog oficira tamo). Tre}e da li biste preko banke kako mogli saznati, koliko, osim preko nas, ide jo{ preko wih neposredno mese~no u Srbiju?Ö Molim Vas nastojte da se po{qe {to deci (7 oro) Laze Stojkovi}a b(iv{eg) blagajnika iz Smedereva. Tako|e Leposavi Popovi} babici (4 oro dece) u BeograduÖî46 Svakodnevno suo~en sa nesre}om qudi oko sebe i obave{tavan o te{kom stawu izbeglica, zarobqenika i stanovni{tva Srbije, Milorad Dra{kovi} se trudio da, pored kori{}ewa ministarskih ovla{}ewa, i li~no pomogne koliko mo`e, ose}aju}i se gotovo krivim {to je wegovoj porodici bilo boqe nego mnogima drugima. ÑKad pomislimî, pisao je supruzi i porodici u Francuskoj, Ñkoliko moraju biti `eqni vesti oni, koji nisu imali moju sre}u, da za svoje znaju i da ih vide, veoma mi je te{koÖî U vi{e drugih pisama savetovao joj je da se i sama anga`uje na pomagawu drugima: ÑU [vajcarskoj doznao sam da su mnoge `ene kume na{im zarobqenicima u Nema~koj i Austriji i {aqu im pakete hrane. Razberi kako to ide i po~ni odmah slati nekoliciniÖ Po{qi prvenstveno hleba i peksimita. To sve odmah. Pate stra{noÖ Ako vam nagove{tavam {tedwu, to je zato da bismo, vi i ja, u~inili {to vi{e dobra onima koji nemaju ono {to mi imamo. Kad pre|ete u Kan, neka deca u~e, a ti obi|i francuske bolnice i po{qi ponuda ako je obi~aj. @ivite povu~eno za sebe, za na{e i na{u zemquÖ Meni je prijatno tvoje bavqewe |acima, vojnicima i rawenicima. [to u~ini{, u~ini da ne zna levica {to da desnicaÖ Ja tro{im vi{e na pomo} drugima no na sebe. To je u prirodi stvari ovde. Ti ne vidi{ otuda i ne zna{. Nemoj mi zameriti, jer beda qudska nije mogla i}i ni`e, no na{ih jadnih vojnika u Albaniji.î47 ^im je vojska na Krfu zbrinuta, postepeno se oporavqaju}i, Milorad Dra{kovi} je putovao u Francusku, na Korziku, i u Afriku, da obi|e tamo sme{tene rawene i bolesne vojnike, kao i druge izbeglice.48 U Al`iru je postavio delegata srpske vlade, nalo`iv{i mu da im poma`e, {to ovaj, na nesre}u, nije ~inio koliko je trebalo.49 Krajem novembra 1916. godine Nikola Pa{i} je potvrdio wegov nalog da se kreditom obezbedi Ñoko pola miliona za kupovinu odela, obu}e i ve{a za 30.000 zarobqenikaÖ da ne bi preko zime izumrliî.50 Dve nedeqe docnije, Milorad Dra{kovi} je javqao Jovanu Jovanovi}u Pi`onu, srpskom poslaniku u Londonu, da bi Obave{tajni biro mogao uspeti da dobije dopu{tewe da se stanovni{tvu Srbije omogu}i snabdevawe na isti na~in na koji je to osigurano za gra|ane Belgije i Poqske, ako bi na ovakvu mogu}nost pristale engleska 18
Mira Radojevi}
i francuska vlada. U tom slu~aju Odbor bi, koriste}i Ñjedan relativno mali obrtni kapitalî, po dopu{tewu i pod kontrolom Vlade kupovao ono {to je neophodno za `ivot stanovni{tva, dopremao u Srbiju i prodavao, Ñneprestano u obrt svoga kapitalaî. Svi dotada{wi napori da se osigura ovakav vid pomo}i bili su neuspe{ni, jer ih saveznici nisu prihvatali. ÑMi nalazimo da treba da posredujemoî, nagla{avao je Milorad Dra{kovi}, Ñi sa svoje strane istaknemo neophodnost da se za Srbiju koja je najvi{e postradala u~ini ono {to je u~iweno za Belgiju i Poqsku, pa molimo da kod engleske i francuske vlade u~inite potrebnu predstavkuÖ hitno. Molim saop{tite tamo{woj vladi gorwe i objasnite, i zamolite je da dopusti da se poma`e srpsko stanovni{tvo kao {to se poma`e belgijsko i poqsko stanovni{tvo.î51 Poznati izvori i stepen istra`enosti ovakvih problema ne dopu{taju, na`alost, da se ta i druge sli~ne inicijative sagledaju u celovitosti, pa ni da im se saznaju konkretni rezultati. Takav je slu~aj i sa jednim dopisom koji mu je uputio jugoslovenski brodovlasnik Banac, predla`u}i osnivawe anglosrpske banke, kako bi se izme|u dve zemqe razvila trgovinska i finansijska veza, Ñ~emu se pripisuje velika va`nost osobito obzirom na `eqeno sjediwewe jugoslovenskih pokrajina (sa) Srbijom i budu}e pomorske intereseî. O projektu su pregovarali Ñugledniji srpski i jugoslovenski predstavniciî u Engleskoj, me|u kojima su, pored Banca, bili Ñmilioneri Mitrovi} vlasnik rudokopaÖ i Bokeq Kamenarovi} direktor jadranske bankeî, koji su bili spremni da i sami ulo`e Ñznatna sredstvaî.52 Odgovaraju}i srpskom poslanstvu u Londonu i Jovanu Cviji}u, koji je o~ekivao da Milorad Dra{kovi} prihvati izneti predlog, telegrafisao je u ime Vlade i Ministarstva inostranih dela: ÑIzvolite izvestiti gospodu promotore pokreta Srbe i Engleze za `ivqe trgovinske, finansijske i saobra}ajne veze Enleske i Srbije da su wihove namere i wihov program saop{teni na{oj vladi i da ih ona prima na znawe sa toplom simpatijom. Gospoda mogu ra~unati na obilnu moralnu potporu srpskih privrednih krugova i celog srpskog dru{tva i ako je kao {to znate ovde sve zauzeto neposrednim ratnim zadacima. Inicijativa otuda ima}e ipak od koga biti usrdno prihva}ena bilo da pokreta~i upute ovamo svoje predstavnike bilo da memorandumom bli`e izlo`e svoj program, da }u biti sre}an da ih dovedem u vezu s kim treba i pomognem ostvarewe wihovih smi{qenih projekata.î53 Mada nedovoqno rasvetqene, takve aktivnosti Milorada Dra{kovi}a name}u utisak koji se sti~e iz privatne prepiske, memoarskih i drugih sa~uvanih izvora, prema kojima je on bio jedan od najaktivnijih i najuticajnijih ministara srpske vlade.54 Prema se}awima Ivana Me{trovi}a, svi ÑSrbijanciî, koji su bili bliski Jugoslovenima iz Austrougarske, ogrtali su ga Ñmisti~nim pla{tomî, govore}i o wemu kao o Ñnajve}oj politi~koj i dr`avni~koj glavi u Srbijiî.55 Veli~inu uticaja u Vladi i politi~kim krugovima potvr|uje i kratka, ali vrlo re~ita opaska koju je Pavle Popovi} zabele`io u dnevniku nakon razgovora sa Jovanom Jovanovi}em Pi`onom, po ~ijem je savetu trebalo da sve poslove Ñreguli{e pismenoî sa Qubom Davidovi}em, jer }e on Ñmo}i preko Dra{kovi}a sve da uradiî.56 Iz istih se izvora vidi da je, iako slabog zdravqa i sa ~estim zdravstvenim problemima, radio veoma mnogo,57 staraju}i se, pored krupnih dr`avnih i nacionalnih briga, i o mnogim sitnijim stvarima, kao i o potrebama svojih prijateqa. U oskudici hartije osiguravao ju je za Qubu Stojanovi}a, kako bi imao na ~emu da pi{e,58 a znaju}i i za wegove materijalne neda}e,59 nudio mu je kredit.60 Pragmati~an i preduzimqiv, povremeno nije imao razumevawa za politi~ke i li~ne osetqivosti i obzirnosti svojih saradnika iz Samostalne radikalne stranke, ina~e Ñpoliti~kih ~istunacaî, naro~ito onda kada su mogle {koditi obavqawu potrebnih poslova. Ñ[to ne ~inite inspekcijuî, pitao je, na primer, Jovana @ujovi}a u vreme kada je u Francuskoj trebalo obilaziti {kole sa srpskim |acima. ÑNemate srestava li~nih, a ne}ete o javnim. I zbog tog obzira, neumesnog i nerazumqivog, treba da ide u stranu vaspitawe tri hiqade mladog sveta!î61 Naj~e{}e je, ipak, Milorad Dra{kovi} u Prvom svetskom ratu
19
onih cincarskog porijekla. Bila je plava i visoka, i nije mnogo govorila. Svoga Dra{kovi}a je upravo obo`avalaî. S wim se tu i tamo vi|ao, kad bi do{ao obi}i obiteq, a Ñponaj~e{}e (su) razgovarali o narodnim pjesmama i obi~ajimaî (I. Me{trovi}, Uspomene na politi~ke qude i doga|aje, Zagreb 1969, str. 66). 48
Isto, str. 9; D. Petkovi}, n. d., str. 110. 49
D. Boji}, n. d., str. 402.
50
AJ, z. J. Jovanovi} Pi`on, 80-8714. 51
Isto, 80-8-741.
52
Isto, 80-8-241.
53
Isto, 80-8-251/254.
54
Krajem 1916. obavqao je i du`nost zastupnika ministra finansija (Arhiv SANU, Zaostav{tina M. Radivojevi}a, 13.255/5; 13.255/6). 55
I. Me{trovi}, n. d., str. 67.
56
P. Popovi}, n. d., str. 641ñ642.
57
Zbog te{ke o~ne bolesti, odstraweno mu je jedno oko. Krajem novembra 1913, Ja{a Prodanovi} je pri~ao Jovanu @ujovi}u i da ÑDra{kovi}Ö mora da zara|uje, jer su mu rekli da je tuberkulozan, pa mora porodicu da osiguravaî (J. @ujovi}, n. d., II, str. 30). I pored toga, radio je mnogo i naporno. ÑOva moja nevoqa ne ide na boqe `eqenim tempomî, `alio se Qubi Stojanovi}u. ÑNisam dva dana legao u postequ, pa sam danas morao. Premorim se i krv naseda kanda, jer mesto postaje osetqivije du`im sedewem. To Vam ka`em zato {to me spre~ava da pi{emî (Pismo iz septembra 1918, Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 13.789/9).
58 Pismo od 8. septembra 1915, isto, 12.632.
59
Videti: M. Radojevi}, ÑQubomir Stojanovi} u Prvom svetskom ratuî, Istorija 20. veka, br. 2/2000, str. 9ñ29.
60
Pismo od 8. novembra 1914, Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 12.352/5.
61
Pismo od 6. juna 1916, AS, l. f. J. @ujovi}a, 168.
62
Pismo od 24. maja 1917, Arhiv SANU, Zaostav{tina M. Grola, 14.575/I-24. Objavqeno u: M. Radojevi}, ÑMilorad Dra{kovi} i Milan Grolî, str. 233ñ236. O odnosu ove dvojice istaknutih samostalnih radikala, razli~itih politi~kih karaktera i metoda vi{e: M. Radojevi}, ÑMilan Grol u borbi za jugoslovensku ideju (1914ñ1918)î, JI^, br. 12/1999, str. 71ñ71; M. Radojevi}, Nau~nik i politika, str. 220ñ222. 63
ÑI kao ~ovek i kao drug vi{e bi izgubio no dobioî, napisao je supruzi, Ñidu}i u {kolu onda kada drugovi wegovi idu iz {kole na velike gra|anske i vojni~ke du`nosti. Ima ih koji su izbegli i izbegavaju te du`nosti, ali oni nisu i ne treba da su primer i dru{tvo jednom dobrom mladi}u, dobrih roditeqa s opravdano razvijenim ambicijama. Ima drugova koji su izgubili mnogo vi{e. To ne mogu odobriti kao stare{ina, ni savetovati kao srodnik. Da su moji mili mali u tom polo`aju radio bih i govorio takoî (Posledwu re~enicu istakli su prire|iva~i; Spomenica Milorada Dra{kovi}a, str. 99). Kada joj je, pak, drugi brat umro kao vojnik na Krfu, poku{avao je da ute{i i ohrabri: ÑJa za tebe, moja mila drugarice, osim qubavi i utehe, imam jo{ i molbu: da bude{ jakaÖ Ja imam vere u te, da }e{ tugovati kako vaqa da vlada sobom i svojom tugom jedna Srpkiwa u vreme kad je tugom obuzeto celo weno pleme i kad je tuga svudaî (Isto). U novoj nesre}i, koja je porodicu Jovanke Milanovi} Dra{kovi} pogodila pogibijom bliskog ro|aka Vojina Popovi}a, ~uvenog komite Vojvode Vuka, napisao joj je da je poginuo Ñhrabro kao {to je bilo mislitiî, a potom jo{ jednu molbu i savet: ÑBudi jaka, prisebna i moli se Bogu. Na{a su ga deca poznavala i neka se prekrste za spas wegove du{e. Pao je brane}i slabe i nejake, pa
dolazio u sukob sa Milanom Grolom, koji ga je u svom demokratskom idealizmu osu|ivao svaki put kada je mislio da se ogre{io o ~istotu strana~kih principa. Poku{avaju}i da objasni kako, sa mesta na kome je bio, mora da pravi razliku izme|u bitnih i neva`nih stvari, Milorad Dra{kovi} je dokazivao da povremeni oportunizam i nedemokratski metodi nemaju va`nost Ñprema brizi o na{oj budu}nosti, brizi o narodu ostalom u zemqi, brizi za invalidima, brizi za solunskim frontom i daqim `rtvama koje on name}e ili nename}eî.62 Ako je, me|utim, pri obavqawu svakodnevnih obaveza efikasnost stavqao ispred demokratske prakse, u osvemu ostalom {to je iziskivalo istinsku na~elnost, Milorad Dra{kovi} je ispoqavao retku doslednost. Dokazao ju je, na primer, i u odbijawu da Vladimira Milanovi}a, ro|enog brata svoje supruge, po{tedi vojne obaveze, veruju}i da treba da bude Ñna poslu na kome su mu drugoviî.63 Podjednako nesavitqiv bio je i u odnosu prema regentu Aleksandru. Iz sa~uvanih pisama vidi se da mu se obra}ao jednostavno, bez mnogih izliva odanosti, istim konkretnim i poslovnim na~inom kao {to je to ~inio i u prepisci sa prijateqima i saradnicima. Obave{tavaju}i ga jednom prilikom kako napreduje ostvarewe naloga koji je dobio, odnosno regentove `eqe da se na izbegli~kom tlu podigne jedna srpska bogomoqa, te{ko}e je obrazlagao mogu}om namerom lokalnih vlasti da se ne dozvole Ñtrajnija, materijalna obele`jaî srpskog boravka. Istovremeno, skoro Ñusputî, objasnio je Aleksandru Kara|or|evi}u zbog ~ega mu jo{ nije poslao monografije o sto~arstvu za koje se interesovao: Ñne {aqem zbog pre~ih interesa kojima Viso~anstvo sada posve}uje vremeî, kratko je napisao, kao da mladog regenta posredno upu}uje na va`nije wegove obaveze.64 Drugom prilikom uzeo je slobodu da smawi veli~inu pomo}i koju je Aleksandar Kara|or|evi} namenio glumcima, o ~emu je slu`beno obave{ten Milan Grol, kao dramaturg i upravnik Narodnog pozori{ta. ÑNeslu`benoî, me|utim, Milorad Dra{kovi} mu je objasnio da je ÑW(egovo) Viso~anstvo bilo voqno staviti na raspolo`ewe deset hiqada franaka u tu svrhuî, ali da je on, Ñznaju}i potpunijeÖ na koliko strana i koliko daje, predlo`io tri hiqadeî, na svoju odgovornost, {to je i prihva}eno. ÑKako se poklonu ne gleda u zubeî, dodao je, Ñto }ete ga Vi, veruju}i da sam radio kako treba, primiti sa zahvalno{}u i o upotrebi poslati referat neposredno blagajni Kraqevih dobara, ili preko mene. Ka`ite hvala i meni!î65 Prema raspolo`ivim i poznatim izvorima sude}i, odnos Milorada Dra{kovi}a prema dinastiji Kara|or|evi} i prestolonasledniku Aleksandru posebno, trpeo je tokom vremena vi{e promena. Iako je me|u samostalnim radikalima bilo vi{e republikanaca, koji su ~ak nameravali da Majski prevrat iz 1903. godine iskoriste za progla{ewe republike,66 Milorad Dra{kovi} nije bio me|u wima. Pre bi se moglo re}i da je bio bli`i Qubi Davidovi}u, koga je Ja{a Prodanovi} uvrstio u grupu strana~kih monarhista.67 Samo neku godinu posle dinastijske smene, i pored uslovnog pristanka na monarhiju,68 samostalci su bili duboko razo~arani dinastijom Kara|or|evi}. Smatrali su da sa wom Srbiji nije dobro i da je treba celu Ñnajuritiî, a ne na par~e, jer je Ñsvr{ila svojeî i Ñpotro{ila fond od imena Kara|or|evaî. Da ne bi daqe remetila mir, razgovarali su o dovo|ewu nekog od engleskih prin~eva na srpski presto, prate}i {ta o tome misle zaverenici i razgovaruju}i s wima o mogu}nosti jo{ jedne promene na prestolu.69 U jednom od takvih razgovora, vo|enom avgusta 1909. godine, Milorad Dra{kovi} je govorio Jovanu @ujovi}u kako Srbiji Ñsa ovom dinastijom nema lekaî, savetuju}i mu da u potrazi za novim kraqem krene u Englesku, po cenu da se vi{e ne vrati u zemqu.70 Tri godine kasnije, me|utim, vra}aju}i se na taj razgovor, verovao je da je za tako ne{to te 1912. godine bilo Ñdockanî.71 Prvi svetski rat, op{ta srpska nesre}a, potreba nacionalnog i politi~kog jedinstva, kao i ispoqena hrabrost ~lanova vladarske ku}e, naro~ito regenta Aleksandra, vezali su ga za Kara|or|evi}e. ÑDo{ao nam je Prestolonaslednikî, pisao je supruzi u prole}e 1916. godine. ÑO wemu }u ti pisati ~itavo pismo. Kako je podnosio, kako je mirno, kako dostojanstveno podneo vi{e no mi ostali. Na{oj je vojsci pi20
Mira Radojevi}
sana te{ka sudbina, ali joj je Bog ostavio jedno zadovoqstvo: ima na svome ~elu junaka dostojna we. Iz Albanije je do{ao po{to je ispratio 2/3 svoje vojske i osigurao prelazak ostalih.î72 Solunska kriza i streqawe pukovnika Dragutina Dimitrijevi}a Apisa sa dvojicom drugova u junu 1917. godine udaqili su Samostalnu radikalnu stranku od regenta Aleksandra. Protestuju}i protiv regentovog odbijawa da pomiluje osu|ene na smrt, Quba Davidovi} i Milorad Dra{kovi} podneli su 21. juna ostavke na ~lanstvo u Vladi, a sa wima se odmah solidarisao i Vojislav Marinkovi}.73 Wegova ostavka, me|utim, nije predstavqala vid protesta, nego jasno izre~en politi~ki stav, po kome mu je daqi ostanak u Vladi bio nemogu}, s obzirom na to da se politi~ka kombinacija, na koju je pristao u decembru 1914. godine, povla~ewem samostalaca raspala.74 Iz tog razloga ova ostavka, tuma~ena na~elnim politi~kim pobudama, nije izazivala mnogobrojna tuma~ewa kao u slu~aju Qube Davidovi}a i Milorada Dra{kovi}a. Dvojica samostalskih ministara doneli su odluku bez {ireg savetovawa sa strana~kim saborcima, nakon ~uvene audijencije kod regenta Aleksandra, ~iji je tok ostavio vidan utisak na savremenike, ~ine}i je jednim od onih politi~kih doga|aja o kojima se veoma ~esto govorilo. U vi{e zabele`enih se}awa isticane su stare veze koje su spajale Samostalnu radikalnu stranku i crnorukce, naro~ito wihovo obostrano nezadovoqstvo radikalima i Nikolom Pa{i}em, poja~ano posle vojnog sloma. Uprkos tome, kada su se kritike koje su oficiri upu}ivali Vladi umno`ile, kako u periodu oporavka vojske do aprila, tako u periodu wenog prebacivawa na Solunski front od aprila do juna 1916. godine, a potom i na samom frontu, upravo je Miloradu Dra{kovi}u povereno da ode u Solun i sprovede istragu. Prema se}awu Mi{e Trifunovi}a, po povratku je podneo izve{taj u kome se zalo`io za ka`wavawe svih nekorektnih oficira i na osnovu wega su izvr{ene najpre daqe istrage, a potom i hap{ewa.75 Usred istrage, koja je po~ela u novembru 1916. i trajala do marta 1917. godine, posle ~ega je zapo~et sudski proces, ministar unutra{wih dela Quba Jovanovi} referisao je Vladi da su oficiri, priznav{i krivicu, kao sau~esnike naveli dvojicu politi~ara: Milorada Dra{kovi}a i Vojislava Marinkovi}a. Po nekim tvrdwama, Quba Davidovi} je ve} tada imao nameru da podnese ostavku.76 Kada se saznalo za presudu, Milorad Dra{kovi} i on, uvereni da poku{aja atentata na Aleksandra Kara|or|evi}a, zbog ~ega su oficiri osu|eni, nije bilo,77 tra`ili su razgovor sa regentom, nastoje}i da ga ubede u nu`nost preina~ewa najstro`e kazne. Rukovo|eni interesima pravde, strahom od nacionalnog i politi~kog podvajawa i sentimentalnim razlozima, nadali su se da }e se izboriti za pomilovawe ili ubla`avawe ve} donete presude. Ishod audijencije je poznat, a svedo~ewa savremenika se uglavnom podudaraju u mnogo puta prepri~avanom toku audijencije. Prema informacijama koje je imao Mi{a Trifunovi}, Milorad Dra{kovi} je u jednoj varijanti uzviknuo ÑViso~anstvo samo ne u krvî, a u drugoj ÑGospodaru samo ne u krvî.78 Nezadovoqan, regent Aleksandar im je odgovorio da tako postupaju zato {to su imali veze sa oficirima i jer ih rukovode partijski i li~ni interesi, dok on pred sobom ima samo dr`avne.79 Ono {to je o ovoj poznatoj audijenciji slu{ao Milan Anti}, budu}i upravnik Dvora, i sam uveren da su samostalci bili prijateqi crnorukaca, dosta je sli~no kazivawima Mi{e Trifunovi}a. Po wegovim bele{kama, Milorad Dra{kovi} je na rastanku Ñlupio rukom o stoî, uzviknu{i: ÑViso~anstvo, dosta je bilo prolivawa krvi!î Iako i sam uzbu|en, Quba Davidovi} ga je, navodno, umirivao.80 Navedenim se}awima i tvrdwama odgovaraju uspomene Svetislava Moa~anina, u to vreme li~nog lekara i Ñ~oveka od najvi{eg i izuzetnog poverewaî regenta Aleksandra. ÑNalazio sam se u predsobqu Regentovog kabinetaî, pri~ao je u emigraciji posle Drugog svetskog rata. ÑVrata su bila poluotvorena. U jednom trenutku ~uo sam glas Milorada Dra{kovi}a: íNe u krv, Viso~anstvoí uz sna`an Milorad Dra{kovi} u Prvom svetskom ratu
21
neka oni to znaju i po~iwu saznavati od prvih danaÖî (Isto, str. 100). 64
Pismo od 26. jula 1916, AJ, z. V. Jovanovi} Marambo, 335ñ6 (4). 65
Pismo od 24. maja 1917, Arhiv SANU, Zaostav{tina M. Grola, 14.575/I-24; M. Radojevi}, ÑMilorad Dra{kovi} i Milan Grolî, str. 233ñ234. 66
Vi{e: M. Radojevi}, Nau~nik i politika, str. 65ñ69.
67
Navedeno prema D. R. @ivojinovi}, Kraq Petar I Kara|or|evi}. @ivot i delo, kw. II, Beograd 1990, str. 88. 68
J. Prodanovi}, ÑJugoslovenska republikanska strankaî, Nova Evropa, kw. VII, br. 10, 1. april 1923, str. 288ñ290. 69 J. @ujovi}, n. d., kw. I, str. 176177, 179, 182ñ185, 193ñ196, 203ñ204.
70
Isto, str. 176.
71
Isto, str. 249.
72
Spomenica Milorada Dra{kovi}a, str. 101. 73
AJ, z. J. Jovanovi} Pi`on, 80-9331; AJ, z. Q. Davidovi}, 323, dok. 30; Arhiv SANU, Zaostav{tina V. Marinkovi}a, 14.439/233. Samo mesec dana ranije, Milorad Dra{kovi} je pisao Milanu Grolu da }e stranka samostalnih radikala imati Ñda vr{i svoju saradwu dok god ne isplivamo na obaluî (Pismo od 24. maja 1917, Arhiv SANU, Zaostav{tina M. Grola, 14.575/I-24). Tekst ostavke samostalskih ministara videti u: M. @. @ivanovi}, Pukovnik Apis. Solunski proces hiqadu devetsto sedamnaeste. Prilog prou~avawu istorije Srbije od 1903. do 1918. god., Beograd 1955, 535ñ542; D. Jankovi}, Jugoslovensko pitawe i Krfska deklaracija 1917. godine, Beograd 1967, str. 216ñ217. 74
Isto; K. St. Pavlovi}, Vojislav Marinkovi} i wegovo doba (1876ñ1935), kw. prva, London 1955, str. 48ñ49.
75
Arhiv SANU, Zaostav{tina F. Niki}a, 14.530 (VII ñ A). 76
K. Cicvari}, ÑMilorad Dra{kovi} i Dragutin Dimitrijevi} Apisî, Arhiv SANU, Zaostav{tina M. @. @ivanovi}a, 14.434/955. 77
AJ, z. J. Jovanovi} Pi`on, 8044-625. 78
Arhiv SANU, Zaostav{tina F. Niki}a, 14.530 (VII ñ A). 79
Isto.
80 Arhiv SANU, Zaostav{tina M. Anti}a, 14.387/8.684, 9417, 10.443.
81
Navedeno prema: D. Petkovi}, n. d., str. 110. 82
Videti: H. Hinkovi}, Iz velikog doba. Moj rad i moji do`ivqaji za vrijeme svjetskog rata, Zagreb 1927, str. 280ñ300; B. Vo{wak, U borbi za ujediwenu narodnu dr`avu, Qubqana, Beograd, Zagreb 1928, 217ñ267. M. Paulova, n. d., str. 346ñ351; D. Jankovi}, Jugoslovensko pitawe i Krfska deklaracija 1917. godine, str. 221ñ294; \. \. Stankovi}, Nikola Pa{i} i jugoslovensko pitawe, kw. 2, Beograd 1985, str. 151ñ183.
83 Quba Davidovi} je, po wemu, nastupio podjednako nepatriotski. Bave}i se partijskim {pekulacijama, navodno je Ñizjavio da ne}e otvarati krizu vlade na pitawu osude ako Pa{i} ustupi resor inostranih dela Dra{kovi}uî (Navedeno prema: D. Jankovi}, Jugoslovensko pitawe i Krfska deklaracija 1917. godine, str. 214). Ivan Me{trovi} je tako|e u svojim uspomenama pisao o razgovoru koji su imali regent Aleksandar i Ante Trumbi}. Prema wegovoj tvrdwi, predsednik Jugoslovenskog odbora poku{ao je da posreduje, zbog molbe koju su mu u tom smislu uputili Quba Davidovi} i Milorad Dra{kovi} (I. Me{trovi}, n. d., str. 70).
84
Navedeno prema: M. @. @ivanovi}, n. d., str. 522ñ523; D. Jankovi}, Jugoslovensko pitawe i Krfska deklaracija 1917. godine, str. 217. Iako ih je ovaj sukob
udar pesnice o sto Regenta. Kada su pored mene prolazili, izlaze}i iz kabineta, Davidovi} je bio crven kao rak a Dra{kovi} bled kao krpa.î81 Sa svoje strane, regent Aleksandar je sa detaqima Solunskog procesa i audijencije dvojice samostalskih ministara vrlo podrobno upoznao Antu Trumbi}a, predsednika Jugoslovenskog odbora, koji je na Krfu boravio zbog odr`avawa Krfske konferencije.82 Po wegovim re~ima, onako kako ih je zabele`io Ante Trumbi}, Milorad Dra{kovi} mu je, tra`e}i pomilovawe za pukovnika Apisa i wegove sau~esnike rekao: ÑNemojte ubijatiî, {to je za regenta bilo Ñnepatriotstvo, nelojalnost, zauzimawe za Apisaî.83 Odgovaraju}i na ovu molbu i upozorewe, prema se}awu Qube Davidovi}a, uzvratio je veoma gorkim re~ima: ÑSad ne u krv, a kad je u pitawu bila moja krv, vi niste na{li za potrebno da o tome brinete.î84 Potreba savremenika da toliko ~esto i dugo godina docnije govore o sadr`ini ~uvene audijencije svedo~i o velikom utisku koji je na wih ostavila zbog ozbiqnosti cele solunske krize, dramati~nosti obavqenog razgovora, dalekose`nih politi~kih posledica, odlu~nosti i smelosti Milorada Dra{kovi}a. Deo samostalaca okupqenih oko Ja{e Prodanovi}a, kome su se potom pridru`ili Quba Stojanovi} i Jovan @ujovi}, doneo je odluku da Ñraskrstiî sa monarhijom i zapo~ne rad na organizovawu jedne republikanski izja{wene stranke.85 Pojedini samostalni radikali bili su nezadovoqni, ali su se solidarisali sa glavninom stranke, prihvataju}i prelazak u opoziciju tada obrazovanoj homogenoj radikalskoj vladi na ~elu sa Nikolom Pa{i}em.86 U vremenu koje je sledilo, i radikali i samostalci branili su nizom argumenata svoja stanovi{ta, dokazuju}i im ispravnost pred svedocima i istorijom. Radikali su podvla~ili dosledno slu`ewe nacionalnim interesima i po{tovawe ustavnosti, nasuprot ñ po wihovim optu`bama ñ iskqu~ivoj opoziciji, netolerantnoj i `eqnoj razdora zbog posebnih partijskih pobuda.87 Obrazla`u}i svoj postupak, biv{i samostalski ministri pak posebno su insistirali na velikom strana~kom nezadovoqstvu dotada{wom spoqnom politikom, zbog ~ega je solunska afera bila samo povod da okon~aju stawe u kome vi{e nisu `eleli da u~estvuju.88 Uprkos padu koalicionog kabineta, sva trojica biv{ih ministara u~estvovala su u radu Krfske konferencije (junñjul 1917), tokom ~ijih su se zasedawa predstavnici srpske vlade i Jugoslovenskog odbora sporazumevali o osnovama ure|ewa budu}e jugoslovenske dr`ave. Na odluku da Quba Davidovi}, Milorad Dra{kovi} i Vojislav Marinkovi} ne budu izostavqeni iz rada konferencije uticao je i Ante Trumbi}, zabrinut, kao i drugi Jugosloveni iz Jugoslovenskog odbora, zbog unutra{wih srpskih razmirica i mogu}eg wihovog uticaja na proces jugoslovenskog ujediwewa.89 Iz sa~uvanih izvora, poteklih uglavnom od u~esnika konferencije, koji su relativnom precizno{}u bele`ili diskusije vo|ene na vi{e odr`anih sednica, mo`e se delimi~no pratiti i kakva je stanovi{ta zauzimao Milorad Dra{kovi}. Ovo je tim dragocenije, jer je poznato veoma malo izvora koji mogu dati uvid u wegove tada{we poglede na proces jugoslovenskog ujediwewa. [tavi{e, name}e se utisak kao da tih prvih ratnih godina, mada jedan od ube|enijih zagovornika zajedni~ke dr`ave Ju`nih Slovena, zbog mno{tva svakodnevnih obaveza, koje je trebalo hitno re{avati, nije imao dovoqno vremena da se posve}uje stalnim diskusijama o jugoslovenstvu.90 Prilikom rasprave o modelu dr`avnog ure|ewa, Ñbranio (je) i veli~ao Srbiju i weno dru{tveno-politi~ko ure|eweî, zami{qaju}i budu}u zajedni~ku dr`avu Ñkao Srbiju danasî. Tvrdio je, me|utim, da Srbi nisu imperijalisti i da nemaju Ñprohteva za tu|imî. Smatraju}i da su Ante Trumbi} i Hrvati konzervativci, govorio je da im se ni{ta ne}e nametati, ali da oni ne shvataju kako im Srbi daju Ñstvarno nezavisno sudstvo, boqu i nacionalniju nastavuî. U raspravi o pitawu brojne ili kvalifikovane (plemenske) ve}ine pri izglasavawu ustava, Quba Davidovi} i on slo`ili su se sa stavom grupe radikala ñ Andro Nikoli}, Mom~ilo Nin~i} i Nikola Pa{i}a, kojima je Ñplemenska kvalifikacijaî li~ila na Ñplemenski vetoî. U pogledu izbornog zakona Milorad Dra{kovi} je predlo`io da ga 22
Mira Radojevi}
izradi Ñjedan me|usaborni odborî, koji bi ~inila Ñsrpska mala narodna skup{tina sa delegacijama pokrajinskih saboraî, nakon ~ega bi bila sazvana Velika narodna skup{tina koja bi ovo sankcionisala. Nai{av{i na nerazumevawe Ante Trumbi}a, koji se pla{io otvarawa pitawa radikalne agrarne reforme i re{ewa agrarnih odnosa, podozrevaju}i da }e weno pokretawe izazvati spor sa Crkvom i drugim krupnim vlasnicima zemqe, samostalci su zatra`ili da u zapisnik bude uneto kako se preko ovog pitawa pre{lo Ñu interesu jednodu{nostiî, ali da Vladu ovo ne ograni~ava u wenom radu na re{avawu agrarnih odnosa u Bosni i Hercegovini. U pitawu procene me|unarodne situacije Milorad Dra{kovi} se nije slo`io sa Nikolom Pa{i}em, ~iji je govor, po wegovom mi{qewu, bio Ñobeshrabruju}iî i nije odgovarao realnom stawu stvari. Jer, pitawe jugoslovenskog ujediwewa stajalo je boqe Ñnego ikad preî; saveznicima je predat materijal sa obele`enim kartama, a postavqeno je i pitawe revizije tajnih ugovora. Ukupno uzev{i, cela Ñjugoslovenska stvarî bila je Ñdovoqno i dobro postavqenaî, zbog ~ega se razvoj doga|aja i pravi Ñmomenatî mogao ~ekati spokojno.91 Zabele`ene diskusije ipak ne dozvoqaju da doprinos koji je Milorad Dra{kovi} dao raspravi na Krfu i kona~nom tekstu Krfske deklaracije92 bude dovoqno dobro sagledan.93 Praznine u sa~uvanoj prepisci naro~ito su primetne upravo u ovom periodu, mogu}e i zbog toga {to su mu izlazak iz Vlade i napu{tawe Krfa omogu}ili ~e{}e susrete sa prijateqima i du`i boravak u Francuskoj, gde je, pored @eneve, bio sme{ten ve}i deo srpske politi~ke i intelektualne opozicije. U ovom razdobqu, po~ev od prole}a 1917. godine, kao i mnogi drugi savremenici, udubqivao se u vesti koje su posle Februarske revolucije stizale iz carske Rusije. Zbog mogu}ih posledica na srpsko i jugoslovensko nacionalno pitawe ruska kriza izazivala je nemir svih odgovornih ~inilaca u srpskoj politici i ubrzano tra`ewe na~ina da se dobri odnosi zadr`e i sa novim ruskim vlastima, koncentrisanim u Privremenoj vladi.94 Pored te brige, Milorad Dra{kovi} je ose}ao i li~nu, vrlo sna`nu politi~ku netrpeqivost prema boq{evi~kim idejama i pravcu kojim je povedena tada{wa ruska politika, kako na unutra{wem tako i na spoqnopoliti~kom planu. Najpotpuniji izraz takvih svojih raspolo`ewa dao je u pismu Qubi Stojanovi}u, aprila 1917. godine, pokazuju}i ne samo dobru informisanost o zbivawima u Rusiji, nego i razumevawe ozbiqnosti posledica koje bujawe boq{evizma mo`e imati na gotovo ceo svet. ÑRuski doga|aj je na{a prva i najve}a brigaî, napisao je ve} u prvim re~enicama. Ñ[ta bi moglo biti pre~e i ve}e. Ne treba ti velika upoznatost s poslovima, ni izuzetna pronicavost da se uo~i kako se tamo mnogo promenilo. To nije revolucija dru{tvena ni politi~ka, no ne{ta ípre`de nebivaloeí. U pitawe nije stavqen samo unutra{wi stroj politi~ki, administrativni i socijalni, no s wima, uporedo i organizovano, svi ruski pogledi na spoqnu politiku: u pogledu Finske i Poqske, stali su sasvim na gledi{te zapadno evropskih kriti~ara i, jo{ vi{e, nema~ke socijalne demokratije, koja je bila za uspostavu finske i poqske samostalnosti u koliko se to ti~e Rusa, a za status quo, u koliko se ti~e Poqaka kojima su na vratu oni i Austrija. U ruskoj je politici sve mawe vi{e u toku vremena dobijalo razne izglede i razli~no nagla{avano, sem carigradskog, bosforskog i dardanelskog pitawa. Trista godina kao kakvo more o obale, oni biju svom snagom da tu probiju, vide}i kao i ostali svet, da im je to va`nije i bli`e telu no sve ostalo {to ose}aju i nameravaju. Pa sad kvrc! Mo}ni, za momenat nadmo}ni elementi, me}u krst na sve to, progla{uju}i jednu skoro re}i fizi~ku potrebu Rusije za fantasmagoriju i pqa~ku tu|ih zemaqa.î S punim razumevawem za te{ku i delikatnu poziciju Pavla Miqukova, novog {efa ruske politike, za koga se ina~e znalo da je bugarofil, a s druge strane, s gadqivim gnu{awem prema masi koja je u Rusiji dolazila do izra`aja, s prezirom i istovremenom dubokom zabrinuto{}u pisao je i o ruskoj unutra{woj politici: ÑDelegati, delegati i delegati: istinski i la`ni, iskreni i prodani, Rusi i Milorad Dra{kovi} u Prvom svetskom ratu
23
udaqio, budu}i kraq i Milorad Dra{kovi} morali su u budu}nosti da sara|uju. Ostaci wihove prepiske, ta~nije pisama koje mu je Milorad Dra{kovi} slao tokom 1919, u vreme zasedawa Mirovne konferencije i ekonomskih pregovara, pokazuju istu jednostavnost i konkretnost u obra}awu, kao i u periodu mnogo ve}e bliskosti (AJ, z. V. Jovanovi} Marambo, 335-6/40/). 85
Videti: J. M. Prodanovi}, ÑJugoslovenska Republikanska Strankaî, Nova Evropa, kw. VII, br. 10, 1. april 1923, str. 288ñ290; M. Radojevi}, Nau~nik i politika, str. 218ñ220, 322ñ323. 86
Bo`a Markovi} je, na primer, kritikovao Qubu Davidovi}a i Milorada Dra{kovi}a {to ostavke na ~lanstvo u Vladi nisu dali na po~etku Solunskog procesa. U~iniv{i to pred smrt osu|enih, niti su Ñspasili glave pogubqenih niti su opet odbranili ugled dr`aviî. Naprotiv, Ñdoveli su u sumwu dobar glas sudova na{ih i nabacili qagu na Naslednika i Srbijuî (Pismo J. Jovanovi}u Pi`onu, AJ, z. J. Jovanovi} Pi`on, 80-54-131).
87 ÑKominike Kraqevsko-srpske vladeî, Srpske novine, br. 75, 26. jun 1917.
88
Prepis dokumenta Ispravka na kominike Kraqevska Vlade, u: M. Radivojevi}, Politi~ki dokumenti 1915ñ1918, rukopis pohrawen u Arhivu SANU, 13.254. 89
Prema Kosti St. Pavlovi}u, kada je Ante Trumbi} na Krfu Ñzatekao homogenu radikalsku vladuî, odbio je Ñda razgovara s jednom jedinom srpskom strankomî (K. St. Pavlovi}, n. d., str. 49). Videti i: I. Me{trovi}, n. d., 70; D. Jankovi}, Jugoslovensko pitawe i Krfska deklaracija 1917. godine, str. 214; \. \. Stankovi}, Nikola Pa{i} i jugoslovensko pitawe, kw. 2, str. 180.
90
ÑDa li razumem dobro?î, pitao je Jovana @ujovi}a u aprilu 1917. ÑEnglezi nisu za Jugoslaviju, ve} protiv we! Molim Vas qubazno, najqubaznije, proverite to {to mo`ete boqe i pi{ite mi. Na{a
su obave{tewa druk~ija. Kako za Boga?î (AS, l. f. J. @ujovi}a, 168) 91
Navedeno prema: D. Jankovi}, Jugoslovensko pitawe i Krfska deklaracija 1917. godine, str. 242, 245ñ246, 268, 286, 301.
92
Tekst Krfske deklaracije videti u: B. Petranovi}, M. Ze~evi}, n. d., str. 66ñ68. 93
Se}aju}i se prvog susreta sa Miloradom Dra{kovi}em posle dono{ewa Krfske deklaracije, Ivan Me{trovi} je napisao kako je bio Ñvrlo zadovoqanî i da je izuzetno mnogo hvalio Antu Trumbi}a zbog umerenosti, takti~nosti i dobrog poznavawa problema. @alio je samo {to takav jedan dokument nije sa~iwen ranije, onako kako je to, nasuprot Nikoli Pa{i}u i radikalima, predlagala grupa samostalaca. Govore}i o predlogu Jugoslovenskog odbora da se nova dr`ava nazove Jugoslavija, dok je Nikoli Pa{i}u bio bli`i naziv ÑVelika Srbijaî, podr`ao je kompromisno re{ewe, odnosno da se zove Dr`ava Srba, Hrvata i Slovenaca. Zadovoqan je bio i na~inom na koji re{eno pitawe ve}ine pri izglasavawu ustava. ÑTako je nama Srbima osigurana ve}inaî, navodno je rekao, Ñpa }emo mo}i prakti~no urediti dr`avu, kako budemo htjeliî. Jer, ÑMi u starim granicama }emo biti kao jedan ~ovjek, Srbi iz novih krajeva }e glasati s nama, a Turke u Bosni }e se natjerati silomî. Za Ivana Me{trovi}a ovo je tuma~ewe zna~ilo gubitak svih iluzija o Miloradu Dra{kovi}u i demistifikaciju wegove Ñjugoslovenske orijentacijeî (I. Me{trovi}, n. d., str. 66ñ67).
94
Vi{e: \. Stankovi}, Nikola Pa{i}, saveznici i stvarawe Jugoslavije, str. 108ñ124. 95
Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 13.789/8.
96
Prema zapisnicima sa sednica Krfske konferencije, u svojoj je diskusiji od 4/17. juna konstatovao da se kod u~esnika zapa`alo Ñne{to malo depresijeî, izazvane Ñonim {to se doga|a u Rusijiî (Navedeno prema: D. Jankovi}, Jugoslovensko pitawe i Krfska deklaracija 1917. godine, str. 272).
Evreji pa ^erkezi, Gruzijanci i \ur|ijanci, i pametni i egzaltirani; i nacionalni i anacionalni elementi, socijalisti, nihilisti, potuka~i, kurve, bulumal od uzvi{enog i gadnog, jo{ uvek veruje u svoje pravo, svoju zaslugu, svoju prevlast i ho}e to da iskoristi íu velikom momentuí u korist ne~ega {to niko od wih nema u glavi definisano, a {to treba da je veliko, neobi~no i u svemu od dotada{weg razli~no. Uticaj nema~ki nije jak bio samo na Dvoru, no i u ruskim fabrikama. U dvoru su samo to bili dvoroupraviteqi i dvorjani, i zvali se kako je koji prona{ao da je korisno Nema~koj, a dole su to Germanci maskirani kao prijateqi qudskog roda, jednog i nedeqivog na razne narode i rase. Privremena vlada ima jake nerve odista. Mu~i se, sagiba, uspravqa, opet sagiba, skre}e, opu{ta, afektira odu{evqewe za gluposti, paktira sa anarhi~nom gomilom pustih qudi kao nekom svojom kontrolom, napre`e se do pregnu}a, ali dr`i kompas u ruci. Molimo Boga da odr`i prevagu jer tu samo Bog mo`e pomo}i.î Razmatraju}i daqe {ta se sve mo`e desiti u Rusiji, kakvi uticaji mogu prevladati i kakvu politiku Srbija treba da povede u skladu sa novom ruskom situacijom, Milorad Dra{kovi} je u nastavku ovog dugog pisma, jednog od najzna~ajnijih koje je preostalo iz wegove prepiske, napisao: ÑMi saznajemo za o~ajne napore {to ih ~ine Nema~ka i Austrija da umno`e rusku zabunu ili je bar odr`e {to du`e. Wihov je socijalizam militantan i dr`avan toliko koliko i wihova slu`bena administracija i one se slu`e kad im je kojim zgodno. Pa kad tako rade}i, uspevaju kod socijalista talijanskih, pa i francuskih, mo`e se misliti koliko }e boqe uspevati kod neizgra|enih i anarhi~nih ruskih socijalista koji su u se primili sve {to tra`i da se negde stani i do|e do glasa i uticaja.î Po mi{qewu Milorada Dra{kovi}a, Pavle Miqukov i wegova vlada u tom trenutku jo{ nisu mogli biti Ñni korisni ni {tetni koliko bi `eleliî, ~ime je u svom opredeqivawu trebalo da se vodi i srpska vlada. ÑMi smo odmahî, rekao je, Ñizjavili svoje poverewe u nov red stvari i svoje prirodne simpatije wemu, kao najdemokratskiji slovenski narodÖ Mi ne mo`emo ni{ta dobiti nepoverewem demonstrativno izra`avanim prema MiqukovuÖ Mislim da }eteÖ pristati da razmisliteÖ o potrebi da se za novu orijentaciju saberu novi i odre|eniji podaci. Moramo pomi{qati i na nezgodu u kojoj se mo`emo na}i ako slo`imo za Miqukova tropar, a on prestane biti svetac. Od dosada{weg polo`aja oslu{kivawa i simpati~nog promatrawa, u kome su u ostalom svi u Evropi, nije bilo {tete. Sve je u tome da se ne propusti momenat za neku oportunu radwu, s jedne, a s druge strane da se ne u~ini prema dosada{wem stawu u Rusiji, ni{ta {to bi nas kompromitovalo u o~ima eventualnog sutra{weg stawa u woj. Ni Miqukov, pa ma ostao ni za dlaku nepromewen, ma bio suvereni gospodar ruske sp(oqne) politike, za nas ne mo`e biti toliko koban koliko anarhisti~ko diletantsko shvatawe istorije od strane komiteta. Ko tako olako napu{ta Bosfor i Dardanele, koÖ pu{ta Poqsku i Finsku, ko ne}e íni aneksije ni kontribucijaí za sebe, a ostavqa ih onima koji ih ho}e i smatra za sav smisao revolucije pravo glasa `ena, uvo|ewe osmo~asovnog rada, skidawe grbova s javnih zgradaÖ taj }e se prosto narugati na{im nacionalnim idealima.î95 Vrlo brzo, svega neku godinu docnije, istorija revolucionarnog pokreta najve}im je delom potvrdila razlo`nost i dalekovidost razmi{qawa Milorada Dra{kovi}a. Razvijaju}i vremenom netrpeqivost prema boq{evizmu i wegovom uticaju na de{avawa u Evropi,96 on ju je i daqe vrlo jasno iznosio i obrazlagao, mada ñ sve do 1920. i 1921. godine ñ nikada vi{e toliko detaqno i ubedqivo. Postepeno, od vremena Solunskog procesa i pada koalicione vlade, pa u narednim mesecima, Milorad Dra{kovi} je postajao jedan od vo|a srpske politi~ke opozicije.97 O{tar i odlu~an u opoziocionom stavu i protivqewu gotovo celokupnoj politici Nikole Pa{i}a, ostajao je konstruktivan, osu|uju}i neplanske, ru{ila~ke namere dela opozicije i udar na parlamentarne ustanove.98 Dva meseca pred napu{tawe vladaju}e koalicije, podse}ao je Qubu Stojanovi}a da se pitawe promene vlade Ñpokre}e od Skadraî, odnosno od kraja 1915. go24
Mira Radojevi}
dine, izra`avaju}i pri tome zabrinutost zbog osporavawa autoriteta Narodne skup{tine i to u vremenu u kome je ~ak i Ñautokratska Rusijaî polagala nadu u demokratski na~in upravqawa narodnim i dr`avnim poslovima. Upravo zato, molio je da se ne ostane Ñsamo na onom {to je negativnoî. Jer, od ru{ewa ni{ta nije moglo biti lak{e; su{tinsko pitawe je bilo Ñkoî i Ñ{taî }e do}i na mesto poru{enog.99 Iz tog je razloga, i pored, ~ini se i li~ne netrpeqivosti, pristajao i na politi~ke kombinacije sa Nikolom Pa{i}em. ÑJa sam za koalicionu vladavinu, kad ne mo`e bez Pa{i}a, onda i sa wimî, pisao je Qubi Davidovi}u. ÑMoja je u Skup{tini stalna tema bila da Pa{i} i wegova stranka ne mogu ustavno vladati sami, a da tako isto, mi sami, bez wegove stranke nebi mogli ustavno vladati, da je dakle koalicija neophodna, ako mi jedni drugome ne}emo da ostavimo vladawe i odgovornost.î100 Kritikuju}i Nikolu Pa{i}a zbog neiskrenosti, samovoqe i neparlamentarnosti u unutra{woj politici, a uskogrudosti u pitawima jugoslovenskog ujediwewa, nije, me|utim, {tedeo ni opoziciju, ukqu~uju}i i Samostalnu radikalnu stranku. Isti~u}i da predsednik Vlade stalno Ñpetqaî, zbog ~ega nastaju mnogi problemi, priznavao je da to ~ine i predstavnici opozicije. ÑMi treba da smo mu protivnost i da ne petqamoî, govorio je strana~kom {efu. ÑMe|utim petqamo i mi: mawe nesrazmerno od wega i ne u oblasti tako osetqivoj za narod, ali tek.î101 Veruju}i da opozicija treba da postupa druga~ije, rukovode}i se pre svega dr`avnim i nacionalnim interesima, pa tek potom strana~kim, drugom je prilikom molio Qubu Davidovi}a da Mi{i Trifunovi}u, radikalskom ministru prosvete, pomogne u vo|ewu poslova: Ñ[kolsko se pitawe u Francuskoj kvari rapidno. Mi{a mi izgleda bespomo}an. Na slu~aj da Vam se obrati za pomo}, mislim da mu je nebiste mogli otkazati. To je pomo} na{em podmlatku a nije ni wemu li~no, ni wegovom re`imu. To napomiwem zato {to se bojim da ne shvatite stvar druga~ije.î102 Neslagawe srpskih politi~kih ~inilaca, naro~ito `estoke me|usobne sva|e opozicije i Vladinih istomi{qenika, tih su meseci optere}ivale i savezni~ku politiku prema srpskom i jugoslovenskom pitawu. Odgovaraju}i na Vladine optu`be da se opozicija, u `eqi da do|e na vlast, obra}ala predstavnicima savezni~kih zemaqa i uticajnim pojedincima u wima, Milorad Dra{kovi} je nastojao da ih opovrgne, dokazuju}i da je sam izri~ito bio protivan svakom stranom uplitawu u unutra{we politi~ke stvari. ÑMoj bi put u Pariz i London, mogao biti shva}en kao tra`ewe intervencijeî, pisao je Qubi Davidovi}u. ÑMe|utim mi wu osu|ujemo. Mi osu|ujemo Pa{i}a {to ho}e da je tra`i, dolaze}i da od Francuza i Engleza dobije ono {to mu nije dalo srpsko N(arodno) predstavni{tvo: kredit. Izjavio sam sumwu da }e Vlade tih demokratskih, ustavnih i parlamentarnih dr`ava pristati na ulogu koju im on namewuje, da budu xelati na{e mlade ustavnosti, ali da mogu biti prevarene.î103 Pitawe uticaja stranih faktora podstaknuto je ~lankom R. V. Siton-Votsona ÑSerbiaís Choiseî (ÑSrbija ima da biraî ili ÑSrbijin izborî), objavqenom u wegovom londonskom ~asopisu The New Europe (Nova Evropa), krajem avgusta 1918. godine.104 O{tra kritika koju je ovaj istaknuti prijateq Ju`nih Slovena i pobornik jugoslovenskog ujediwewa, uticajan u britanskim diplomatskim krugovima, uputio srpskoj vladi i Nikoli Pa{i}u imala je veliki odjek, izazivaju}i dodatne rasprave o unutra{woj srpskoj politici i postoje}em stawu jugoslovenske ideje. Prema nekim izvorima, Siton-Votsonu su u prikupqawu materijala pomagali samostalni radikali i drugi opozicionari u @enevi.105 U zadovoqstvu zbog osude Nikole Pa{i}a srpska opozicija je potom previ|ala ili pre}utkivala prekore koje je i sama primila,106 izbegavaju}i da op{irnije komentari{e mi{qewe po kome je u politi~koj borbi Ñpokazala vrlo malo takti~ke ume{nostiî, vode}i je Ñs nepomirqivo{}u koja je zajedni~ka svim balkanskim strankama bez izuzetkaî. Govore}i o vo|ama opozicije, Siton-Votson je naglasio kako Ñ~ak idu tako daleko da isti~u kao kandidata G. Dra{kovi}a, me}u}i se taMilorad Dra{kovi} u Prvom svetskom ratu
25
97
To potvr|uje i nekolicina pisama koje je Vojislav Marinkovi} uputio Miloju Jovanovi}u (Prepisi pisama nastalih u Nici 11/24. novembra 1917, Londonu 17/30. jula 1918. i Oksfordu 5. septembra 1918, Arhiv SANU, Zaostav{tina F. Niki}a, 14.530/VIII). 98
Ubrzo posle povla~ewa iz Srbije, zajedno sa Qubom Davidovi}em osu|ivao je poku{aj grupe samostalskih poslanika da mimo Vlade organizuju poslani~ku akciju. ÑMolim saop{tite g.g. Prodanovi}u, Timotijevi}u, Vulovi}u, Lazovi}u, Stanojevi}uî, re~eno je u kratkoj poruci koju je on napisao, a Quba Davidovi} potpisao, Ñda bi ma kakva okupqawa narodnih poslanika i wihove odluke kao N(arodne) Skup{tine, bez sporazuma s vladom, bili {tetni po srpske interese, pored toga {to bi na dnevni red stavili odnos ~lanova na{e stranke u vladi, prema vladiî (Dokument od 17. januara 1916, AJ, z. Q. Davidovi}, 323, br. 1). 99
Pismo od 6. aprila 1917, Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 13.789/8. 100
Pismo od 24. jula 1918, AJ, z. Q. Davidovi}, 323, br. 51. 101
Isto. U jednom, ne{to docnije nastalom pismu, upu}enom Qubi Stojanovi}u, samostalcima okupqenim u @enevi priznavao je da imaju dobre namere i veliku voqu da rade, ali i prebacivao {to iz neobave{tenosti i ekstremisti~kog raspolo`ewa prave gre{ke (Pismo iz septembra 1918, Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 13.789/9). 102
Pismo od 2. septembra 1918, AJ, z. Q. Davidovi}, 323, br. 53.
103
Pismo od 24. jula 1918, isto, br. 51. O istom je problemu pisao i Qubi Stojanovi}u: ÑMeni se ne dopada ni{ta ona `alba opozicije na partijalnu intervenciju prijateqskih sila u na{e stvari. OneÖ to nisu uradile, ni pomi{qale da rade. Stvar je tretirana kao unutra{wa i s na{e strane, u toliko vi{e s wihoveî (Pismo bez datuma, Arhiv SANU, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 13.789/11).
104
Videti: Gra|a o stvarawu jugoslovenske dr`ave (1. I ñ 20. XII 1918), pr. D. Jankovi} i B. Krizman, tom I, Beograd 1964, str. 258ñ264; R. W. Seton-Watson i Jugoslaveni. Korespondencija 1906ñ1941, tom I, ZagrebñLondon 1976, str. 385ñ391; Nova Evropa, kw. VI, br. 6, 21. oktobar 1922, str. 160ñ178. 105
Vi{e: M. Radojevi}, Nau~nik i politika, str. 290ñ292.
106
Bele`e}i razgovore koje je imao sa Sitonom-Votsonom, nakon wegovog boravka u @enevi maja 1918, Jovan Jovanovi} Pi`on je naveo wegovo li~no nezadovoqstvo iskqu~ivo{}u srpskih politi~kih frontova. ÑTo je ne{to u Srbijiî, rekao je svom sagovorniku, misle}i na srpsku politi~ku neslogu, {to nije mogao da odobri. ÑZa{to Pa{i} ne ide? Za{to opet samostalci ho}e Dra{kovi}a samo?î, pitao je i molio da se uti~e na popravqawe situacije (J. Jovanovi} Pi`on, Dnevnik, AJ, 80-54-286).
107 Gra|a o stvarawu jugoslovenske dr`ave, tom I, str. 261ñ262.
108
Me|u onima koji su tada pisali Sitonu-Votsonu bili su: Stojan Proti}, Quba Stojanovi}, Bo`a Markovi}, Jovan Cviji}Ö Videti: R. W. Seton-Watson i Jugoslaveni, tom, I, dok. br. 222, 226, 228, 229Ö
109
Pisma od 21. i 26. septembra 1918 (Isto, dok. br. 224 i 227, str. 336ñ339, 340ñ345). 110
Pismo od septembra 1918, Zaostav{tina Q. Stojanovi}a, 13.789/9. 111
Videti: F. [i{i}, Dokumenti o postanku Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1914ñ1919, Zagreb 1920, str. 236ñ241; Gra|a o stvarawu jugoslovenske dr`ave, tom II, str. 463ñ464, 473, 497ñ507, 523ñ 530; B. Petranovi}, M. Ze~evi}, Jugoslovenski federalizam. Ideje i stvarnost, kw. 1, Beograd 1987, str. 62ñ64; M. Paulova, n. d., str. 541ñ574; B. Krizman, Ñ@enevska konferencija o ujediwewu 1918. godineî, Istorijski glasnik, 1ñ2/1958, str. 2ñ32, D. Jankovi},
ko na o~igledno pogre{an put, po{to se hvataju za ime koje wihovi protivnici najmawe mogu primiti, po{to je najobele`eniji protiv wihî.107 Pored drugih srpskih politi~ara i intelektualaca koji su se ovim povodom obratili Sitonu-Votsonu, odobravaju}i ili osporavaju}i wegovu kritiku politike Nikole Pa{i}a,108 pisao mu je i Milorad Dra{kovi}. Istakav{i da je Srbija, izja{wavaju}i se za oslobo|ewe i ujediwewe Ju`nih Slovena, ve} napravila izbor, smatrao je da Antanta ne treba da vr{i dodatan pritisak na srpsku vladu.109 U pismu Qubi Stojanovi}u, me|utim, posredno je izrazio neslagawe sa pojedinim navodima Sitona-Votsona. ÑNe}u ispravqati ni{ta kod Vatsonaî, napisao je starom prijatequ i pouzdanom sagovorniku. ÑZnam izvor za wegove podatke i smawio bih u wegovim o~ima vrednost i pouzdanost izvora, koji treba ~uvati.î110 Nekoliko meseci kasnije, po~etkom novembra 1918. godine, dovode}i svoje neslagawe sa Nikolom Pa{i}em u najkriti~niju ta~ku, srpska politi~ka i intelektualna opozicija napravila je na @enevskoj konfereniciji zajedni~ki front sa predstavnicima Jugoslovena iz Austrougarske, odnosno ~lanovima Narodnog vije}a Srba, Hrvata i Slovenaca, obrazovanog u Zagrebu oktobra meseca, i Jugoslovenskog odbora, izoluju}i time predsednika Vlade.111 Tokom vi{ednevnih rasprava koje su tada vo|ene, Milorad Dra{kovi} je govorio u ime Samostalne radikalne stranke i kao jedan od najuticajnijih vo|a srpske opozicije. Ve} prvog dana rada, 6. novembra, izneo je predlog o obrazovawu nacionalne koncentracione vlade od 17 ~lanova, u koju bi odmah u{li predstavnici srpske Narodne skup{tine, s jedne strane, a predstavnici Jugoslovenskog odbora i Narodnog vije}a, s druge. Iz tog bi sastava bio izdvojen u`i kabinet od pet ~lanova, koji bi vodio nacionalnu politiku i dovr{io rat.112 Kao suvi{e radikalan, gotovo revolucionaran, jer bi saveznike i ceo svet stavio pred svr{en ~in,113 ovaj predlog, i pored podr{ke koju mu je dao deo u~esnika konferencije, ipak nije prihva}en. Kako je pak tekla diskusija i o tom projektu i o drugim pitawima, mo`e se delimi~no videti iz sa~uvanih zabele`aka Ante Trumbi}a, u meri u kojoj je on uspeo da ih verno reprodukuje.114 Pored op{irnijeg obrazlagawa svog predloga o momentalnom formirawu jedinstvene vlade, Milorad Dra{kovi} je, prema ovim bele{kama, ukazivao na problem koji }e budu}a jugoslovenska dr`ava imati sa svim susedima, izuzev na jugu, zbog ~ega se zalagao da se brani pripadnost svakog sela. Posebno je ukazivao na zna~aj Rijeke i Splita, isti~u}i da }e Italija ostati veliki protivnik jugoslovenskog ujediwewa i jugoslovenske zajednice. Nagla{avao je, me|utim, da je jugoslovenska Ñstvar razvalila dve imperijeî: Tursku, protiv koje je Srbija Ñprva ustalaî, i Austriju, koju su zajedno ru{ili Srbi i Jugosloveni. Na wenim ru{evinama trebalo je da nastane nova dr`ava, protiv koje je Italija, jedina koja se jo{ pozivala na istorijsko pravo, osporeno u ratu kao reakcionaran pristup re{avawa narodnosnih problema. Istovremeno, predvi|aju}i da }e Italija nastojati da vr{i uticaj u Crnoj Gori, zalo`io se da se crnogorskoj dr`avi vrate sloboda i Ñsamoodre|eweî, a kraq Nikola Ñne goniî, ako ga Crnogorci Ñho}eî. Iako nedovoqno jasan, taj deo bele`aka upu}uje na zakqu~ak po kome je Milorad Dra{kovi} upozoravao na oprezno postupawe prema celom crnogorskom problemu: ÑNikako da se zasa|uje u Crnojgori sjeme protiv Crnojgori.î Jedan od radikalnijih wegovih stavova ispoqio se i u izjavi da na konferenciji Ñgovori kao gra|anin dr`ave SHS a ne kao podanik Srbijeî.115 U tuma~ewu @enevske konferencije i deklaracije koja je na woj doneta, a kojom je budu}oj Ustavotvornoj skup{tini ostavqeno ~ak i pravo odlu~ivawa o obliku dru{tvenog ure|ewa i sudbini monarhije,116 savremenici i istori~ari sla`u se da je Nikola Pa{i} bio prisiqen na povla~ewe i pristanak na su{tinske ustupke pred udru`enim pritiskom Narodnog vije}a, Jugoslovenskog odbora i srpske opozicije. Saglasni su, tako|e, i u tome, da mu je sa srpske strane Milorad Dra{kovi} bio jedan od najupornijih oponenata.117 To se pokazalo i u vremenu iza konferencije, u kome je najo{trije osu|ivao na~in na koji je Nikola Pa26
Mira Radojevi}
{i} osporio va`nost @enevske deklaracije, pozivaju}i se na nepristajawe Radikalne stranke i protivqewe regenta Aleksandra. Upore|uju}i vi{e izjava i telegrama, kao i datume u kojima su nastajali, Milorad Dra{kovi} je `eleo da poka`e da je izvr{ena velika obmana u kojoj su najpre u~esnici konferencije, a potom i svi ~inioci jugoslovenskog ujediwewa, Ñne mistificirani no va{arski prevareniî. Pored li~ne ozloje|enosti, mu~io ga je i strah od mogu}ih posledica na jugoslovensko ujediwewe.118 Zbog ovakvog dr`awa u zavr{nici rata, neprijateqstva prema Nikoli Pa{i}u i svrstavawa uz poglede Narodnog vije}a i Jugoslovenskog odbora, Milorada Dra{kovi}a su osu|ivali mnogi savremenici, pre svega oni koji su, sli~no radikalskoj ve}ini, podr`avali starog strana~kog {efa i wegovo prvenstveno zalagawe za za{titu srpskih interesa u procesu jugoslovenskog ujediwewa. Po mi{qewu Lazara Markovi}a, na primer, koji je i sam bio svedok @enevske konferencije, predstavnici srpske opozicije bili su rukovo|eni jedino `eqom Ñda napakoste Pa{i}u i radikalimaî. U vremenu razbuktalih politi~kih strasti, qudi su, po wegovim re~ima, Ñradili i ono, {to su mo`da i sami uvi|ali da nije ni razumno ni umesnoî. To je naro~ito odlikovalo Ñsrpske opozicionare, koji nisu hteli, ili pak nisu mogli, da se toliko uzdignu, da u jednom op{tem, nacionalnom pitawu, kao {to je bila stvar ujediwewa, zaborave na svoje partijske prepirke i partijske interese, i da zastupaju ~isto srpske, odnosno jugoslovenske pogledeî. Najpogubnije je, po wemu, bilo to {to Ñnisu bili izradili neki srpski pogled na ujediwewe, razli~an od Pa{i}evog gledi{ta ñ da bi se onda iz ova dva razli~na srpska gledi{ta formiralo jedno op{te zajedni~ko gledawe Srba i Srbije na pitawe ujediwewaî. Umesto toga, prihvatili su hrvatsko gledi{te Ante Trumbi}a i Ñu tomeÖ ostali dosledniî. Nisu ~ak ni krili za{to su tako postupali, jer im je najva`nije bilo da onemogu}e pobedu pogleda Nikole Pa{i}a, spre~avaju}i da se ujediwewe izvr{i prema wegovim shvatawima.119 Tuma~e}i postupke predstavnika srpske opozicije, Lazar Markovi} je iznosio pojedina~no mi{qewe o svakom od wih, pa i o Miloradu Dra{kovi}u, za koga je naglasio da je bio Ñnajopasnijiî i pri tome Ñstari protivnik Pa{i}a i radikalaî. Ali, dodao je i to da je bio Ñtemeqan ~ovek, jak i solidan politi~ar, ja~i i ugledniji od Qube Davidovi}aî.120 Dosta sli~no, ~ak podudarno mi{qewe o Miloradu Dra{kovi}u izrekli su i drugi ~lanovi Radikalne stranke, ~ija Ñpriznawaî, s obzirom na dugogodi{we politi~ko suparni{tvo, govore vi{e od jednodu{nih pohvala wegovih samostalskih prijateqa. Mi{a Trifunovi} ga se se}ao kao politi~ara koji je bio Ñnarodni ~ovekî, Ñadvokatski hladanî, dobar pravnik, ~estit, odlu~an, uravnote`en, ambiciozan i posve}en ekonomskim pitawima. Kao takav, hteo je Ñpolo`aj, vlast, uveren da se samo tako mo`e ne{to uraditiî.121 U vi{e svojih bele`aka, Milan Anti} mu je prebacivao veze sa pukovnikom Apisom i Crnom rukom, dr`awe u vreme Solunskog procesa i na @enevskoj konferenciji, kao i poverewe u Antu Trumbi}a na Konferenciji mira 1919. godine. Isticao je, me|utim, da se ve} u vreme borbe za Vidovdanski ustav razo~arao u ovog hrvatskog politi~kog predstavnika i ponovo na{ao uz Nikolu Pa{i}a. Po wegovom mi{qewu, Milorad Dra{kovi} je, pored svih gre{aka koje je pravio, bio Ñdr`avnik velikog kalibra. Sna`na tela, sna`na duha, ~vrstog i odlu~nog karaktera, veliki rodoqub, neustra{ivi borac za narod, wegova prava i wegovu veli~inu, mogao je sa ve}im taktom i razumevawem prilika i qudi u~initi ve}e usluge javnom `ivotu i pre svoje tragi~ne smrtiî. Daju}i mu ovako visoku ocenu, istovremeno je nastojao da wegove Ñpogre{ne potezeî, obrazlo`i slo`eno{}u pravog dinarskog tipa, u kome su dominirali bistrina i o{trina, energi~nost i borbenost, temperament i karakter politi~ara koji Ñose}a, voli i po{tuje narodnu zajednicu u kojoj je ponikao, bori se i stara za wen boqi procvat i `ivotî. S druge strane, Ñrevolucionarna i plahovita misao kvarila je ravMilorad Dra{kovi} u Prvom svetskom ratu
27
Ñ@enevska konferencija o stvarawu jugoslovenske zajednice 1918. godineî, Istorija XX veka, zbornik radova, V, Beograd 1963, str. 225ñ262; S. Budisavqevi}, Raspad Austro-Ugarske i stvarawe jugoslavenske dr`ave, Zagreb 1977, str. 167ñ182; \. \. Stankovi}, Nikola Pa{i} i jugoslovensko pitawe, tom 2, str. 199ñ209. 112
Gra|a o stvarawu jugoslovenske dr`ave, tom II, str. 473. 113
D. Jankovi}, Ñ@enevska konferencija o stvarawu jugoslovenske zajednice 1918. godineî, str. 241.
114
Gra|a o stvarawu jugoslovenske dr`ave, tom II, str. 497ñ505. 115
Isto, str. 498ñ504.
116
@enevskim odlukama stvoreno je Zajedni~ko ministarstvo u ~ijoj su nadle`nosti bili: spoqna politika, vojska, ratna mornarica, pomorska trgovina, pomorski sanitet i priprema saziva konstituante. U prelaznom periodu trebalo je da funkcioni{u i dve vlade: srpska i Narodnog vije}a. 117 Pozivaju}i se na svedo~ewe Vladimira Matijevi}a, Milan P. \or|evi} je naveo kako je Ñnajglavniji razlogî kojim je Milorad Dra{kovi} pravdao svoje dr`awe prema Nikoli Pa{i}u bio u obrazlo`ewu po kome je opozicija 20 godina Ñtrpelaî radikalskog vo|u, te da to vi{e nije mogla ~initi, jer joj je Ñdosadioî. ÑI zato {to nisu mogli podnositi Pa{i}aî, zakqu~ivao je, Ñoni su pomagali da se sabotira dr`avna ideja Srbije!î (M. P. \or|evi}, Srbija i Jugosloveni za vreme rata, Beograd 1991, str. 199)
118
Pisma upu}ena Milanu Grolu 18. novembra i Qubi Davidovi}u 21. i 23. novembra 1918 (Arhiv SANU, Zaostav{tina J. Grol, 14.575; AJ, z. Q. Davidovi}a, 323, br. 57 i 58). 119
L. Markovi}, Uspomene, str. 270ñ271 (Neobjavqen rukopis, koji smo na kori{}ewe dobili od prof. \or|a Stankovi}a, na ~emu mu najsrda~nije zahvaqujemo).
120
Isto, str. 268.
121
Arhiv SANU, Zaostav{tina F. Niki}a, 14.530/VII ñ A. 122 Arhiv SANU, Zaostav{tina M. Anti}a, 14.387/ 8.427, 8.479, 8.510, 8.684, 9.259, 9.412, 9.462, 10.443.
123
U periodu od 1919. do 1921. bio je ministar saobra}aja u vladi Qube Davidovi}a (16. avgust 1919 ñ 19. februar 1920), ministar unutra{wih dela u vladi Milenka Vesni}a (18. avgust 1920 ñ 1. januar 1921) i dve vlade Nikole Pa{i}a (1. januar ñ 26. mart 1921, 26. mart ñ 18. jul 1921), zastupnik ministra gra|evina, ministra finansija (5ñ27. januar 1921) i ministra vojske i mornarice (29. april ñ 24. maj 1921). Videti: Ustavi i vlade Kne`evine Srbije, Kraqevine Srbije, Kraqevine SHS i Kraqevine Jugoslavije (1835ñ1941), pr. D. Mr|enovi}, Beograd 1988.
124
Spomenica Milorada Dra{kovi}a, str. 60ñ63.
125
126
Isto.
Videti: M. Radojevi}, ÑNarod, dr`ava, re`imÖ (Prilog prou~avawu problema)î, Nations, States and Diasporas of the former Yugoslavia (Nacije, dr`ave i dijaspora na prostoru biv{e Jugoslavije), Sremska Kamenica 2010, str. 114ñ119.
note`u izme|u ose}aja i razumaî, {to je uzrokovalo Ñskokove i suprotnosti, odu{evqewa i razo~arawaî. I pored svega, Milan Anti} je `alio wegov rani odlazak, svrstavaju}i ga u dugi niz onih ~ija se prevremena smrt osetila kao gubitak u istoriji srpske nacije.122 Iz navedenih svedo~ewa vidqivo je da su savremenici, ~ak i onda kada su bili me|u neistomi{qenicima, povoqno vrednovali qudsku i politi~ku pojavu Milorada Dra{kovi}a. Ne sla`u}i se sa svim wegovim postupcima, kao da su procewivali ukupan politi~ki doprinos, pri ~emu je posebnu va`nost imalo wegovo anga`ovawe u predratnim i ratnim godinama, potom na po~etku `ivota jugoslovenske dr`ave ñ rad u ministarstvima unutra{wih dela, saobra}aja i gra|evina,123 u~e{}e u ekonomskim pregovorima tokom Konferencije mira i po wenom okon~awu, sudar sa idejom komunizma/boq{evizma. Sve te aktivnosti zavre|uju posebno istoriografsko istra`ivawe ñ od povrtaka u zemqu, svega nekoliko nedeqa posle @enevske konferencije i zavr{etka rata, do tragi~ne smrti u Delnicama, jula 1921. godine, {to nadilazi razmere jednog priloga koncentrisanog na poku{aj izlagawa delatnosti Milorada Dra{kovi}a u vremenu Prvog svetskog rata. U tih nekoliko godina, ispuwenih najte`im isku{ewima, sa~uvani i poznati izvori name}u zakqu~ak po kome je kao politi~ar ispoqio osobine velikog patriote i ozbiqnog politi~kog vo|e, a kao ~ovek vrline i mane predstavnika nacije. U tom smislu, mada u ovom istra`ivawu izdvojen, gotovo Ñistrgnutî iz celine wegovog `ivota, taj period istovremeno pokazuje celog ~oveka, daju}i osnov mogu}oj potpunijoj biografiji. Pi{u}i prilog za Spomenicu Milorada Dra{kovi}a, pripremanu neposredno posle wegove pogibije, Milan Grol je te 1921. godine istakao da tada{wi trenutak sigurno nije bio pogodan za pisawe kriti~ne biografije, ali je ipak dao vi{e naznaka wenog budu}eg sadr`aja.124 U sve`im se}awima, uznemirenim iznenadnim i nesre}nim odlaskom partijskog prijateqa, ali i ~estog neistomi{qenika, skicirao je najistaknutije karakterne i politi~ke osobine, slikaju}i ga kao ~oveka ~vrste ruke, demokratu po kulturi i moralnim idejama, konzervativnog u Ñatavizmu patrijarhalnog br|aninaî, Ñvaqanog doma}inaî u ku}i i poveravanim ministarskim resorima, koji je ñ ukupno{}u karaktera i delovawa ñ Ñ~inio ~ast svome dru{tvu i svojoj nacijiî.125 Najboqu potvrdu utemeqenosti navedenog mi{qewa kao da daje jedan od posledwih skup{tinskih govora Milorada Dra{kovi}a, izre~en kao odbrana u~iwenoj zabrani rada Komunisti~ke partije Jugoslavije u decembru 1920. godine. Smatraju}i da delo ujediwewa nije zavr{eno sve dok ne bude donet Ustav, da komunisti predstavqaju opasnost po dr`avu i wen poredak, zbog ~ega su u borbi protiv wihovih ideja i namera nu`na ~ak i nezakonita sredstva, istupio je sa sve{}u o li~noj odgovornosti.126 Uzimaju}i re~ u vi{e navrata i odgovaraju}i na interpelacije kriti~ara Obznane, autoritativno je branio li~na ube|ewa i, izme|u ostalog, rekao: ÑMi smo znali u {ta ulazimo. Za sve {to smo naredili, mi nismo imali zakonsko ovla{}ewe, ja to ponavqam, nismo imali. Samo {ta smo imali raditi? Skrstiti ruke pa da bude {to bude od cele na{e zakonitosti, od svih na{ih ustanova, od budu}nosti na{e, da bude kao u Rusiji, ili u nedostatku zakona raditi onako kako su radila zakonodavna tela u svetu i onako kako se radilo da je moglo i na okupu bilo na{e zakonodavno telo ñ onako kao {to bi radio na{ ParlamentÖ Mi druk~ije nismo mogli, nama ovaj posao nije bio prijatan, da nismo bili na wega prinu|eni mi ga ne bismo u~iniliÖ Komunizam je pokret koji ide da uni{ti dr`avu, komunizam je pokret koji nije imao prava da se rodiÖ [ta da ~ini onaj koji je odgovoran za red i normalne odnose u dr`avi nego da pred opasno{}u za `ivot dr`ave uzme na sebe odgovornostÖ Ja mislim, gospodo, da qudi nisu u politici za to da ~uvaju svoje politi~ko perje nego rade, da budu robovi svoje du`nosti, da budu prqani, da budu crweni, da budu klevetani, da budu znojavi, garavi, da budu i okrivqeni, ali da rade rabotu narodnuÖ NijeÖ vrlina politi~kog ~oveka da izbegne odgovornost, nego da pri28
Mira Radojevi}
mi odgovornost. Mi smo je primiliÖ Ja se apsolutno ne ose}am u slaboj situaciji. Verujte: da ste svi ovde protiv meneÖ i da sam sam samcit me|u vas 3-400, ja bih govorio i radio ovako isto.î127 U tim je re~ima, ~ini se, bio sav Milorad Dra{kovi}.
Milorad Dra{kovi} u Prvom svetskom ratu
29
127
U odbranu otaxbine. Govor ministra Milorada Dra{kovi}a, Beograd 1921; D. Petkovi}, n. d., str. 94ñ101; ^. M. Nikitovi}, ÑObznana pred Ustavotvornom skup{tinomî, Glasnik SIKD ÑWego{î, sv. 31, decembar 1973, str. 15ñ28.
Mira Radojevi} MILORAD DRA[KOVI] IN THE FIRST WORLD WAR Summary Milorad Dra{kovi} (1873–1921), a prominent leader of the Independent Radical Party until 1919 and the Yugoslav Democratic Party until 1921, lawyer, businessman and minister, is one of those numerous historical persons that are disappearing in the collective memory of the Serbian nation. Historiography was equally “unjust” to him, imposing – in the period after the Second World War – a superficial and incorrect image with the prevailing emphasis on his responsibility for the prohibition of work of the Yugoslav Communist Party, as well as the well-known assassination in which he was killed as the victim of revolutionary “red” terror. The political and historical role of Milorad Dra{kovi}, however, is much bigger than that narrow interpretation. The preserved and known sources testify that he was one of the most capable and influential politicians at that time and that his name was associated with the successes in economic policy, consistent defence of democratic principles and absolute devotion to national tasks. It was visible in the First World War, during several years of most difficult national temptations, in which he, not sparing himself, did as much as he could. He gave his contribution to the Ni{ Declaration, popularization of the Yugoslav idea, care for the army and nation during the retreat through Albania, sheltering refugees and recovery of the army. In those first war years, he was the minister in the coalition government of Nikola Pa{i} (December 1914 – June 1917), and then one of the most prominent leaders of the political and intellectual opposition in Serbia. He had that role both in the Corfu and in the Geneva Conferences, when the Serbian government negotiated with the representatives of Yugoslavs from Austria-Hungary, trying to reach a political compromise on the foundations of Yugoslav unity. Classifying Milorad Dra{kovi} with the opposition and Yugoslavs, who opposed to Nikola Pa{i}’s views and his primary care for insuring Serbian national and political influence in the future country, exposed him to a lot of criticisms of his contemporaries. In spite of that, his sincere serving national and state interests and uncompromising acting against all factors that jeopardized those values, coming either from the Croatian or Communist oppositions, made Milorad Dra{kovi} remain remembered, among those who knew him, as a patriot, talented politician and serious statesman.
30
Mira Radojevi}
УДК: 903.5"637"(497.11) ID: 186242060
KATARINA DMITROVI] Narodni muzej ^a~ak
NEKROPOLA IZ BRONZANOG DOBA NA LOKALITETU GORELO POQE U SELU MILO^AJ KOD KRAQEVA Apstrakt: U radu se analizira sahrawivawe u urnama na nekropoli iz bronzanog doba u selu Milo~aj kod Kraqeva. Razmatra se pitawe postojawa tumula nad istra`enim grobovima, kao i kulturne pripadnosti na osnovu analogija sa materijalom iz okoline. Isto tako, na~iwen je poku{aj teritorijalnog razgrani~ewa kulturnih grupa na prostoru zapadnog Pomoravqa tokom sredweg bronzanog doba. Kqu~ne re~i: nekropola, bronzano doba, keramika, zapadno Pomoravqe Lokalitet Gorelo poqe se nalazi u ataru sela Milo~aj, koje pripada sredwem toku Zapadne Morave, izme|u zapadnih obronaka planine Kotlenik i reke (sl. 1). Samo nalazi{te je na izdu`enoj terasi leve re~ne obale, orijentacije istokñzapad. Prema izve{taju istra`iva~a, saznaje se da je ovde ranije postojala nekropola pod humkama uni{tena poqoprivrednim radovima. Na krajwoj zapadnoj periferiji ove zaravni nalazila su se ~etiri tumula sa vrlo niskim, jedva uo~qivim kalotama. S obzirom na to da je postojala namera da se i na ovom prostoru intenzivira obrada zemqe, odlu~eno je da se najo~uvaniji tumul iz ove grupe odredi za za{titno istra`ivawe, kako bi se dobili {to potpuniji podaci o hronologiji i vrsti lokaliteta (sl. 2).1 Vlasnik imawa je potvrdio da su se na ovom prostoru izoravali fragmenti grube keramike i kamewe ve}ih dimenzija, uglavnom oblutak i pqosnat kamen, ali i crvenope~ena zemqa, po kojoj je i sam lokalitet dobio ime. Budu}i da je objekat ocewen kao tumul, za iskopavawa je primewen uobi~ajen metodolo{ki pristup. Izdeqen je krstasto prema glavnim stranama sveta na ~etiri segmenta, obele`ena slovima AñD, koja su istra`ivana naizmeni~no i na taj na~in je obezbe|en neophodni kontrolni profili. Iskopavano je po otkopnim slojevima debqine 10ñ15 cm, a otkrivene celine ostavqane su in situ, radi sagledavawa celokupne situacije. Opis arheolo{kih celina i nalaza Humka I je iskqu~ivo zemqane konstrukcije, dimenzija 19 m (SñJ) h 17 m (IñZ) i visine 0, 87 m. Predstavqala je najboqe, o~uvan objekat iz ranije konstatovane grupe tumula i pored znatnih o{te}ewa nastalih nivelisawem zemqi{ta na severnoj i isto~noj strani, gde je samo blago nagla{ena. U okviru istra`ene povr{ine otkriveno je pet grobnih celina. Sve grobove odlikuje istovetna pogrebna praksa ñ spaqivawe pokojnika i polagawe kalcinisanih kostiju u kerami~ke urne. Urne su boqe fakture, obi~no postavqane na ve}i, plo~asti kamen i prekrivane ve}im sudovima ñ loncima ili pitosima grube fakture. U wihovoj neposrednoj blizini nala`eni su mawi sudovi koji su najverovatnije imali funkciju grobnih priloga. Sadr`aj urni su ~inile spaqene kosti pokojnika i fragmenti kerami~kih sudova. Predmeti od metala nisu predstavqali deo grobnog inventara. Jedino oko prili~no o{te}ene urne 4 nije bilo priloga, {to je najverovatnije posledica velikog o{te}ewa nastalog dubokim orawem zemqiSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
31
1 Istra`ivawa su obavqena tokom avgusta 1969. godine na imawu Zdravka Vodoplava, kat. parcela 2399 K.O. Milo~aj, u organizaciji Narodnog muzeja i Zavoda za za{titu spomenika kulture iz Kraqeva. Istra`iva~ki tim su ~inile: Obrenija Vukadin, arheolog Zavoda za za{titu spomenika kulture iz Kraqena, Milena Ikodinovi}, arheolog Narodnog muzeja u ^a~ku i Slobodanka Pribakovi}, preparator Narodnog muzeja u Kraqevu. Ovom prilikom se najsrda~nije zahvaqujem Tatjani Mihailovi}, muzejskom savetniku ñ arheologu Narodnog muzeja u Kraqevu, na ustupqenoj gra|i iz Milo~aja.
1. Karta sa polo`ajem lokaliteta na {irem podru~ju zapadnog Pomoravqa
2. Izgled lokaliteta na po~etku istra`ivawa
2
Postoje}a dokumentacija ne sadr`i podatke o ta~noj dubini na kojoj su otkrivene celine. Na osnovu fotografija i crte`a profila, sigurno je da su nala`ene vrlo plitko, tako da je sasvim realno da je ve}a koli~ina kerami~kih fragmenata sa povr{ine nalazi{ta posledica uni{tavawa grobova stalnim poqoprivrednim radovima.
3
Rekonstruisani sudovi sa nekropole u Milo~aju zavedeni su u inventar Arheolo{kog odeqewa Narodnog muzeja u Kraqevu pod brojevima A 44, 46, 47 i 48.
{ta. Na osnovu crte`a kontrolnih profila i podataka iz izve{taja sa iskopavawa ustanovqena je slede}a stratigrafska slika humke (sl. 3): po povr{ini se nalazio jako kompaktan humusni sloj, svetlosive boje, debqine 10ñ20 cm koji je direktno le`ao na sloju svetlo`ute zemqe sa dosta pepela i delova vegetacije (debqine oko 40 cm). Pod wim je sloj kompaktne `ute zemqe sa malo gari, koji se prostirao nad slojem zdravice, koju karakteri{e bela glinovita zemqa. Prema izgledu ju`nog profila, gde se u centralnom delu zapa`a plo~asti kamen nad kojim su fragmenti keramike (urna 5), mo`e se rekonstruisati da je kamena plo~a otkrivena na relativnoj dubini od 0, 45 m, a da je dno ve}eg suda koji je prekrivao urnu le`alo na dubini mawoj od 20 cm.2 U centralnom delu iskopa, na dubini 0, 33 ñ 0, 4 m, prostiralo se spali{te izdu`enog oblika, krivudavih ivica, dimenzija 3, 7 x 1, 2 m, orijentisano du`om osom pravcem SñJ. U severoisto~noj polovini iskopa, ozna~enoj kao segment C, otkrivene su tri grobne celine, ozna~ene kao grobovi 1, 2 i 3 (sl. 4). Grobovi 1 i 2 su se nalazili neposredno jedan uz drugi, na oko 1, 8 m od postavqenog centra, dok je grob 3 le`ao na oko 2 m severoisto~no od prethodne grupe. Grob 1 je ~inila urna postavqena na plo~asti kamen nepravilnog oblika. Urna je pokrivena ve}im loncem {irokog oboda grube fakture (sl. 5, 6). Grob 2. Istovetni ritual je primewen i prilikom formirawa obe grobne celine. S obzirom na relativno malu udaqenost izme|u grobova 1 i 2 mogu}e je pomi{qati da se u ovom slu~aju mo`e raditi i o dvojnom grobu (sl. 5ñ7). U neposrednoj blizini grobova 1 i 2 nalazio se mawi sud ñ lonac, postavqen obodom na zemqu.3 Rekonstruisan lonac je koni~nog oblika, ravnog, nenagla{enog dna i oboda blago povijenog na unutra{wu stranu. Neposredno ispod oboda naspramno su postavqene dve mawe, najverovatnije trakaste dr{ke, o~uvane samo u korenu. Lonac je grube fakture, sme|e boje. Dimenzije: h 14, 5 cm; Ro 20 cm; rekonstruisan Rd 9, 5 cm. Mogu}e je da se radi o prilogu vezanom za grobove 1 i 2 (sl. 8). Grob 3. Za razliku od dosta boqe o~uvanih grobova 1 i 2, grob 3 je prili~no uni{ten. ^inile su ga tako|e urna postavqena na plo~asti kamen, prekrivena ve}im loncem, dok je grobni prilog najverovatnije predstavqao jedan mawi sud ~ije je mesto nalaza rekonstruisano na osnovu fotografija. U pitawu je zdela bikoni~nog tela, blago nagla{ene stope i ravnog dna (sl. 9). Vrat je kratak i cilin32
Katarina Dmitrovi}
3. Profili humke I
4. Situacioni plan
dri~an, obod ravan, nenagla{en. Na spoju konusa nalaze se simetri~no postavqena bradavi~asta ispup~ewa povijena nani`e. Sud je izra|en sa malo peska u fakturi, sa gla~anom prevlakom sivosme|e boje. Dimenzije: h 12 cm; Ro 12, 5 単 14 cm; Rd 6, 5 cm. Grob 4 je otkriven u segmentu A na oko 2,5 m JZ od postavqenog centra. Ova grobna celina je prili~no o{te}ena poqoprivrednim radovima. Prona|ena je samo jako o{te}ena urna (od koje je o~uvan dowi konus) postavqena, kao i u prethodnim slu~ajevima, na plo~asti kamen (sl. 10). Grob 5 se nalazio u samom postavqenom centru. Kao i u prethodno opisanim grobnim celinama, ~inila ga je urna postavqena na plo~asti kamen i prekrivena ve}im loncem (sl. 11, 12). Jedna rekonstruisana urna je po o~uvanim karakteristikama veoma sli~na fotografiji urne iz groba 5, tako da je ovaj neobele`eni primerak na taj na~in opredeqen u ovu grobnu celinu. O~uvana je dowa polovina urne: delimi~no zaobqen spoj konusa na kome su postojale dve naspramno postavqene trakaste dr{ke spojene jednim horizontalnim rebrom (sl. 13). Dno je ravno, nenagla{eno. Sud je boqe fakture, sa gla~anom prevlakom sive boje. Dimenzije: o~uvana h 16 cm; Rd 10 cm. Od druge rekonstruisane urne (sl. 14) tako|e je o~uvana samo dowa polovina i delimi~no zaobqeni spoj konusa. Na osnovu o~uvanih korena dr{ki na najisturenijem delu trbuha, mo`emo zakqu~iti da su sigurno postojale dve naspramno postavqene trakaste dr{ke. Usled o{te}ewa na drugim delovima preloma konusa, ne mo`emo sa sigurno{}u utvrditi da li ih je prvobitno bilo ~etiri. Kao i kod prethodnog primerka, i ova urna je imala horizontalno plasti~o rebro, postavqeno u nivou doweg korena dr{ke. Urna je boqe fakture, gla~ane prevlake sivosme|e boje. Dimenzije: o~uvana h 19 cm; Rd 10 cm. Nije ostalo zabele`eno ta~no mesto nalaza ove urne, a nije ga bilo mogu}e odrediti ni na osnovu fotografija. Brojni kerami~ki fragmenti prikupqeni prilikom istra`ivawa grobova u Milo~aju svakako ~ine delove urni, ve}ih lonaca koji su prekrivali urne, kao i sudova ostavqanih u funkciji grobnih priloga. Sa~uvani kerami~ki ulomci danas su u potpunosti pome{ani i neobele`eni, tako da nije bilo mogu}e precizno ih opredeliti u celine iz kojih su originalno poticali. Na wihovu slabu o~uvanost prili~no je uticala i vrlo lo{a faktura. Celokupna gra|a se mo`e opisati Nekropola iz bronzanog doba na lokalitetu Gorelo poqe u selu Milo~aj kod Kraqeva
33
5. Izgled segmenta C sa grobovima 1, 2 i 3
kao fragmenti posuda, najve}im delom vrlo grube fakture, dosta ispranih povr{ina i preloma, tako da skoro nije ni bilo mogu}e spajati delove istih posuda. Jedino se pru`ala mogu}nost izdvajawa karakteristi~nih komada. Najve}i broj ulomaka pripada ve}im loncima ili pitosima, koji su u potpunosti prekrivali urne. Ovi komadi su vrlo grube fakture, ispranih povr{ina i preloma, naj~e{}e tamnosme|e i crvenkaste boje, cilindri~nog oblika, blago su`eni pri dnu, sa obodom blago izvijenim na spoqnu stranu (T.I / 1ñ10). ^est ornament ~ini plasti~na traka sa otiscima prstiju (T.I / 1ñ4) postavqena sasvim blizu oboda suda. Pojedini komadi imaju mawe jezi~aste (T.I / 3, 4) ili trakaste dr{ke (T.I / 7). Gruba, masivna, ravna dna svakako su pripadala ovim posudama. Grube izrade je i ulomak zdele sa mawom trakastom dr{kom postavqenom neposredno ispod oboda (T.I / 8). Nekoliko fragmenata ne{to finije fakture sa ne{to sitnog peska, poseduju zagla~anu prevlaku naranxastomrke boje (T.I / 11ñ13). Analiza pokretnog materijala
6. Ve}i sudovi kojima su prekrivene urne 1 i 2
7. Grob 2
Sahrawivawe na lokalitetu Gorelo poqe u Milo~aju karakteri{e spaqivawe pokojnika i polagawe kalcinisanih kostiju u kerami~ke urne. Grobne priloge ~ine iskqu~ivo kerami~ki sudovi, bez ijednog metalnog nalaza. Specifi~nu pogrebnu praksu predstavqa postavqawe urne na kamene plo~e i prekrivawe ve}im sudovima ñ loncima ili pitosima grube fakture. Sli~an pogrebni ritual konstatovan je u grobu 3 u Rutevcu.4 O sahrawivawu pod tumulima bi}e posebno raspravqano. Nekropola u Milo~aju se mo`e hronolo{ki najpribli`nije determinisati na osnovu karakteristika kerami~kih sudova i analogija sa materijalom iz susednih krajeva. Kao {to je ve} opisano, rekonstrukcija je delimi~no ili u potpunosti uspela na ~etiri suda, od kojih su dve urne (sl. 13, 14). Kod obe urne je sa~uvana dowa polovina koni~nog oblika sa ravnim, nenagla{enim dnom i delimi~no o~uvanim zaobqenim spojem konusa sa jednim horizontalno postavqenim plasti~nim rebrom. Na urni iz groba 5 sa~uvane su dve naspramno postavqene trakaste dr{ke, dok su na drugoj o~uvane samo u korenu. Nedaleko od Milo~aja, na nekropoli pod humkama na lokalitetu Lugovi ñ Bent u Mojsiwu, udaqenoj 15-ak kilometara uzvodno, nalazimo vrlo sli~ne kerami~ke forme.5 Ne{to o{trije profilacije je delimi~no o~uvana urna iz groba 3 iz Velikog poqa u Jan~i}ima6, dok vrlo sli~an primerak poti~e sa lokaliteta Vi{ovina iz Krive Reke u u`i~kom kraju.7 Ovi oblici se vezuju za higlgreber (Hügelgräber) horizont8, ~ije se odlike prepoznaju i me|u urnama sa nekropola belegi{ke kulture iz okoline Beograda,9 koja je imala odre|en uticaj i u zapadnoj Srbiji. Za razliku od ovde navedenih urni, na{i primerci imaju o~uvane samo po dve naspramno postavqene dr{ke, tako da je sasvim mogu}e da ih je prvobitno bilo ~etiri. Dekoracija u vidu plasti~ne trake horizontalno postavqene u nivou korena dr{ki ne predstavqa tipi~an ornament na urnama Belegi{ kulture. To je, najpre, svojstveno urnama para}inske grupe.10 Sli~nu simbiozu navedenih dekorativnih manira nalazimo i na ve} pomenutim urnama iz horizonta 1 u Mojsiwu.11 Urne sa karakteristikama higlgreber stila, na prostoru ju`no od Save i Dunava, trebalo bi najranije opredeliti u fazu Br B2 ñ C ili pre u Br C1.12 Za zdelu bikoni~nog oblika sa ~etiri simetri~no postavqena bradavi~asta ispup~ewa na naj{irem delu trbuha (sl. 9) mogu se na}i direktne analogije me|u oblicima osobenim za para}insku grupu. Veoma sli~ne posude su kori{}ene kao poklopci urni ili su ostavqane u funkciji grobnih priloga.13 Ovoj formi blisku paralelu predstavqaju sudovi iz Kru{evca,14 Dobra~e15, kao i zdele-poklopci urni iz Ma}ije16, hronolo{ki tako|e opredeqene sli~no kao i prethodna grupa sudova, Br C.17 Mawi lonac grube fakture, koni~nog oblika, blago uvu~enog oboda i dve obijene trakaste dr{ke postavqene neposredno ispod oboda (sl. 8) bliske analogije ima me|u loncima sa naseqa Sokolica u Ostri2018 i Mili}a gradina u Quqacima19, karakteristi~nim za horizont Quqaci III . 34
Katarina Dmitrovi}
4
J. Todorovi}, A Simovi}, Praistorijska nekropola u selu Rutevac kod Aleksinca, Starinar IX ñ X, Beograd 1959, 270; M. Pekovi}, Para}inska kulturna grupa, Beograd 2007, 17. Na osnovu nalaza vi{e kamenih plo~a oko urne u Rutevcu, smatra se da su one prvobitno ~inile odre|enu konstrukciju u obliku mawe ciste. 5
L. Nikitovi}, M. Stoji}, R. Vasi}, Mojsiwe, nekropola pod humkmama bronzanog i gvozdenog doba, ^a~ak 2002, 34, 35; T. VII, br. 41; T. VIII, br. 46. 6
L. Nikitovi}, Praistorijska humka na Velikom poqu u Jan~i}ima kod ^a~ka, Zbornik radova Narodnog muzeja XXVI, ^a~ak 1996, T. I / 3. 7
M. Zotovi}, Arheolo{ki i etni~ki problemi bronzanog i gvozdenog doba Zapadne Srbije, Titovo U`ice ñ Beograd 1985, 44, T. VII, 1.
8. Lonac ñ prilog uz grobove 1 i 2
8 N. Tasi}, Bronzano doba, u: Praistorija Vojvodine, Novi Sad 1974, 235, sl. 185, 187; N. Tasi}, Jugoslovensko Podunavqe od Indoevropske seobe do prodora Skita, Novi Sad ñ Beograd 1983, sl. 48.
9
S. Vrani}, Belegi{, Stoji}a gumno ñ nerkropola spaqenih pokojnika, Beograd 2002, kat. br. 3, 5, 13, 15ñ17, 27, 28 i daqe B. Petrovi}, Kalu|erske livade, nekropola bronzanog doba, Beograd 2006, T. I / 1, III / 1, IV / 1, V / 1 i daqe. 10
N. Tasi}, Praistorijske kulture i nalazi{ta na podru~ju Kru{evca, u: Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca i okoline, Kru{evac ñ Beograd 2001, sl. 2ñ4; M. Pekovi}, nav. delo, 40, T. V / IñIII. 11
L. Nikitovi}, M. Stoji}, R. Vasi}, nav. delo, 51. 12 N. Tasi}, Nekropola u Belegi{u i problem belegi{ke kulture, u: Belegi{, Stoji}a gumno ñ nekropola spaqenih pokojnika, Beograd 2002, 183ñ184.
9. Zdela ñ prilog uz grob 3 Nekropola iz bronzanog doba na lokalitetu Gorelo poqe u selu Milo~aj kod Kraqeva
35
10. Grob 4
Najve}i broj ulomaka pripada ve}im loncima ili pitosima vrlo grube fakture cilindri~nog oblika, blago su`enim pri dnu i oboda blago izvijenog na spoqnu stranu (T.I / 1単10), ~esto dekorisanim plasti~nom trakom i sa mawim jezi~astim ili trakastim dr{kama. Ovakve vrste sudova ne predstavqaju posebno karakteristi~ne oblike, ve} su se kao krajwe utilitarna forma pojavqivala u razli~itim kulturama i hronolo{kim periodima na {irem prostoru. Bliske analogije pronalazimo na obli`wim lokalitetima Sokolica u Ostri i Mili}a gradina u Quqacima.21 Ulomak zdele (T.I / 8) tako|e grubqe fakture, sa mawom trakastom dr{kom postavqenom neposredno ispod oboda, ima odre|ene paralele sa zdelama tipa E-6 sa Mili}a gradine u Quqacima.22 Mawi broj fragmenata je boqe fakture. Zanimqiv komad predstavqa fragment trbuha suda (T.I / 12), gde se sa najisturenije ta~ke odvaja delimi~no o~uvana trakasta dr{ka. Ovaj oblik najverovatnije pripada bikoni~nim dvouhim peharima kakve nalazimo ponovo u Quqacima, osobenim za horizont Quqaci III.23 Zakqu~na razmatrawa
11. Detaq centralnog spali{ta sa grobom 5
Sahrawivawe tokom bronzanog doba, u regionu Kraqeva, zasada predstavqa skoro potpunu nepoznanicu. U susednim oblastima, u ~a~anskom kraju u gorwem toku Zapadne Morave, kao i u trsteni~kom i kru{eva~kom kraju, nizvodno od Kraqeva, sahrawivawe tokom ovog perioda je relativno boqe ispitano. Naime, severno i zapadno od nekropole u Milo~aju, u ~a~anskoj kotlini, Draga~evu, kao i daqe, u po`e{kom i u`i~kom kraju, sahrawivawe pod humkama predstavqa osnovni koncept u domenu pogrebnih obi~aja od eneolita do kraja starijeg gvozdenog doba.24 U zapadnoj Srbiji je tokom sredweg i po~etkom kasnog bronzanog doba zabele`eno postojawe izdvojene kulturne grupe koju karakteri{e iskqu~ivo nasipawe grobnih humki sa biritualno sahrawenim pokojnicima i brojnim i raznovrsnim prilozima, me|u kojima se posebno izdvajaju predmeti od bronze. Kroz analizu pogrebnih obi~aja i pokretnih nalaza, ova kulturna grupa ozna~ena je kao regionalna pojava i u nauci je zasada poznata pod nazivom zapadnosrpska varijanta vatinske grupe.25 S druge stane, u sredi{wem delu basena Velike Morave, i oblastima oko dowih tokova Ju`ne i Zapadne Morave, tokom istog vremenskog intervala zabele`eno je egzistirawe starije faze para}inske kulturne grupe. Sahrawivawe u okviru ove grupe karakteri{e polagawe urni sa spaqenim pokojnicima u ravne nekropole. Keramika je naj~e{}e lo{e fakture. Priloge su prete`no ~inile kerami~ke posude, dok je prisustvo metalnih predmeta veoma retko.26 Kada je u pitawu izgled samih tumula, mo`emo konstatovati da je wihov specifi~an oblik naj~e{}e jasno izra`en u pejza`u i od davnina je izazivao radoznalost putopisaca i istra`iva~a.27 Prou~avaju}i dokumentaciju vezanu za iskopavawa na lokalitetu Gorelo poqe u Milo~aju, samo iz izve{taja saznajemo da je wegov istra`iva~ utvrdio da je ovde re~ o o{te}enoj humci, kao i da se ranije na ovom prostoru zapa`ala ~ak ~itava grupa tumula. Me|utim, nama jedino preostaje da delimi~no prihvatimo ovo zapa`awe, ukoliko se zaista radilo o velikom devastirawu. Raspolo`iva dokumentacija ne daje potpuno ubedqive dokaze da se i u ovom slu~aju radi o konstrukciji svojstvenoj za humke. Na osnovu pa`qivog analizirawa fotografije terena na samom po~etku radova, kao i stratigrafskih zapa`awa u crte`ima kontrolnih profila, zakqu~ujemo da se ovde ne uo~ava karakteristi~no ispup~ena kalota tumula, koja se, ipak, sasvim jasno raspoznaje kod objekata ove vrste. Obilaskom terena tokom protekle godine moglo se konstatovati da je danas na ovom terenu u pitawu potpuno zaravwena, poqoprivredna povr{ina, bez ikakvih povr{inskih tragova praistorijskog lokaliteta. Prema navedenim ~iwenicama, mo`e se zakqu~iti da se ovde najverovatnije ne radi o sahrawivawu pod tumulom, ve} je u pitawu ipak ravna nekropola.
12. Urna 5
36
Katarina Dmitrovi}
13
M. Pekovi}, nav. delo, 40, T.VI / I. 14
N. Tasi}, nav. delo, Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca i okoline, T. I. M. Gara{anin, Zapadnosrpska varijanta vatinske grupe, u: Praistorija jugoslavenskih zemalja, Sarajevo 1983, 750, T. CIII / 2.
15
16
N. Tasi}, Ostaci nekropole para}inske grupe kod Ma}ije, Starinar XIII ñ XIV, Beograd 1965, sl. 2, 6ñ9.
17
Isto, 191.
18
13. Urna 5
Prema dosada opisanim karakteristikama, nekropola na lokalitetu Gorelo poqe u Milo~aju mo`e se datirati u mla|e faze sredweg bronzanog doba i tesno vezati za para}insku kulturnu grupu. Ovu vezu u prvom redu ~ine, oblik i faktura ve}ine kerami~kih sudova, pogrebni ritual, nedostatak metalnih nalaza, kao i sahrawivawe u ravnim nekropolama. Me|utim, jak uticaj iz neposredne blizine, u ovom slu~aju sa prostora gorweg toka Zapadne Morave, ogleda se u oblicima urni, na kojima prepoznajemo osobine higlgreber stila sa severa, kao i kod jednog broja kerami~kih fragmenata koji imaju paralele u obli`wim gradinskim naseqima, ~ija se gra|a prete`no opredequje u jednu kulturnu manifestaciju osobenu za {irewe uticaja vatinske kulture ju`no od Save i Dunava. Navedene ~iwe-
K. Dmitrovi}, M. Qu{tina, Keramika iz bronzanog doba na lokalitetu Sokolica u Ostri kod ^a~ka, Zbornik radova Narodnog muzeja XXXVII, ^a~ak 2007, 16ñ17, T.VII / 1.
19
M. Bogdanovi}, Quqaci, naseqe protovatinske i vatinske kulture, Kragujevac 1986, 44, sl. 58, 59, 199, 200.
20
K. Dmitrovi}, M. Qu{tina, nav. delo, 17; M. Bogdanovi}, nav. delo, 70, T. I, II.
21
K. Dmitrovi}, M. Qu{tina, nav. delo, 17, T. X / 1, 3; XI; XII / 5; M. Bogdanovi}, nav. delo, 65, sl. 55, 56.
22
M. Bogdanovi}, nav. delo, 42, sl. 52, 196. 23
24
K. Dmitrovi}, Pogrebni obi~aji stanovni{ptva bronzanog doba u Draga~evu, Zbornik radova Narodnog muzeja XXXVI, ^a~ak 2006, 11ñ30; K. Dmitrovi}, Burial Customs during the Middle Bronze Age in the Northern Part of West Morava Valley, Serbia, in: Tracians and Their Neigbours in Antiquity. Studia in Honorem Valerii Sîrbu. Ed. Ionel Cấndea, Braila 2010, 187ñ196; K. Dmitrovi}, M. Lju{tina, Notes on grave goods from the Bronze and
14. Urna Nekropola iz bronzanog doba na lokalitetu Gorelo poqe u selu Milo~aj kod Kraqeva
Isto, 61, sl. 29, 155ñ160.
37
Tabla keramika
38
Katarina Dmitrovi}
nice nas upu}uju da podru~je kome lokalitet Gorelo poqe u Milo~aju i pripada, najverovatnije predstavqa jednu grani~nu regiju, koja je ipak bila prete`no naseqena pripadnicima para}inske kulturne grupe. Istovetna situacija se prepoznaje i me|u materijalom iz humke VII u Dobra~i28 i iz gradinskog naseqa Sokolica u Ostri29, koji pokazuje sli~nu me{avinu kulturnih uticaja. Navedene karakteristike gra|e sa ovih lokaliteta nas upu}uju da je podru~je koje povezuje Milo~aj i Ostru s jedne strane, ({to geografski predstavqa liniju kojom se pribli`no mo`e odvojiti [umadija od doline Zapadne Morave presecaju}i wen tok severozapadno od Kraqeva) ~ini jednu prelaznu zonu u kojoj je bilo mogu}e zapaziti pro`imawe razli~itih tradicija tokom kasnijih faza sredweg bronzanog doba. Time se potvr|uje ~iwenica da granice izme|u praistorijskih kultura ne predstavqaju jasno odre|ene linije, ve} su ih ipak razdvajale prelazne zone. Time se poja~ava zna~aj nalazi{ta u Milo~aju koje, pored malog broja istra`enih celina i skromnog inventara, ima zna~ajno mesto za budu}e analizirawe prostirawa lokaliteta starije faze para}inske kulturne grupe, kao i na~ina funcionisawa i interakcije sa susednim pojavama na datom prostoru. Isto tako, predstavqa periferno podru~je na kome je zabele`eno sahrawivawe u ravnim nekropolama sa urnama nasuprot teritorijalno vrlo bliskim lokalitetima na kojima je nesumwivo konstatovano sahrawivawe pod humkama iz istog vremena. Prethodni zakqu~ci su izvedeni na osnovu zapa`awa sa samo jednog lokaliteta iz regiona Kraqeva, sa skromnim mogu}nostima pore|ewa sa sli~nim nalazi{tima iz bli`e okoline. Svakako da bi nova istra`ivawa bronzanodopskih nekropola u regionu Kraqeva pru`ila nove podatke za re{ewa koja su zasada samo nagove{tena.
Iron Age tombs in the West Morava valley (Serbia). Proceedings of the 12th International Colloquium of Funerary Archaeology. The weaponry and the combat or parade gear ñ marks of the prestige and social status in the tombs of the Bronze and Iron Age. Brăila, 22nd 24th October 2010, Istros XVI, Brăila 2010, 55-59, 65ñ66. M. Gara{anin, Zapadnosrpska varijanta vatinske grupe, 739ñ753. 25
M. Gara{anin, Para}inska grupa, 727-735; M. Pekovi}, nav. delo. 26
27
S. Trojanovi}, Preistorijske starine iz rudni~kog okruga, Starinar 7, Beograd 1890, 101ñ107; Isti, Preistorijske starine iz rudni~kog okruga, Starinar 9, Beograd 1892, 1ñ23; F. Kanic, Srbija, zemqa i stanovni{tvo, kwiga 1, Beograd 1985, 525, 543; M. Valtrovi}, Preistorijske starine u vaqevskom i podriwskom okrugu, Starinar 10, Beograd 1893, 75ñ97; A. Palavestra, S. Babi}, The princely graves landscape of the Central Balkans, u: Sahranjivanje u bronzano i gvozdeno doba, Simpozijum, ^a~ak 4ñ8 septembar 2002, ^a~ak 2003, 203ñ209. M. Gara{anin, Zapadnosrpska varijanta vatinske grupe, M. Pekovi}, nav. delo, 55ñ56. Pozivaju}i se na dokumentaciju sa istra`ivawa u Dobra~i, M. Pekovi} navodi da je u humci VII u pitawu vi{e sahrana ñ odnosno da sudovi na|eni van cisti pripadaju drugim, neizdvojenim grobovima. Isto tako, smatra da su grobovi iz bronzanog doba prvobitno ukopani u ravnu nekropolu, a da je humka nasuta tokom hal{tata. 28
29
K. Dmitrovi}, M. Qu{tina, nav. delo, 17ñ20.
Nekropola iz bronzanog doba na lokalitetu Gorelo poqe u selu Milo~aj kod Kraqeva
39
Katarina Dmitrovi} A NECROPOLIS FROM THE BRONZE AGE IN THE LOCALITY OF GORELO POLJE IN MILO^AJ NEAR KRALJEVO Summary The locality Gorelo Polje is situated on the territory of the village of Milo~aj, which belongs to the middle course of the West Morava, between the west slopes of the mountain of Kotlenik and the river (Fig. 1). The site itself is on the elongated terrace of the left river bank, orientation east-west, where there used to be a mound-covered necropolis later destroyed by agricultural works. From the group of four tumuli with rather low calottes that are difficult to notice, one mound, which is the most preserved, was examined for the purpose of obtaining as complete data about the type and chronology of the locality as possible (Fig. 2). Mound I is of exclusively earth structure, damaged by levelling the ground on the north and east sides, dimensions 19 m (N-S) and 17 m (E-W) and height 0.87 m. Within the examined area, five grave wholes were discovered. All graves are characterized with identical burial practice - burning the deceased and laying the calcined bones in ceramic urns. The urns are of better structure, usually placed on a large, plate-like stone and covered with large vessels – roughly made pots or pithoi. Small vessels, which most probably had the function of grave goods, were found in their close vicinity. The content of the urns consisted of burnt bones of the deceased and fragments of ceramic vessels. Metal objects were not part of burial inventory. In the north-east half of the excavation, designated as segment C, three grave wholes were discovered and they are designated as graves 1, 2 and 3 (Figs. 4-7). In the close vicinity of graves 1 and 2 there was a small vessel – pot, placed with its rim to the ground (Fig. 8), and a small dish was placed by grave 3 (Fig. 9). The rather damaged grave 4 was found to the south-west of the centre (Fig. 10), whereas grave 5 was discovered in the very centre (Figs. 11-13). The lower halves and partly rounded joints of the cone of both urns have been preserved (Figs. 13, 14). Two ribbon-like handles placed opposite to each other have been preserved on the urn from grave 5, whereas on the other specimen they can be recognized only at the root. Numerous ceramic fragments certainly constituted parts of urns and large pots that covered the urns as grave goods. Their very bad structure has considerably affected their preservation. The largest part of fragments belonged to big pots (T.I / 110). The fragmented dish with a small ribbon-like handle was also roughly made (T.I / 8), whereas several fragments have somewhat finer structure (T.I / 11-13). By their shape, the urns from Milo~aj have some analogies with the urns from West Serbia, on which the influence of the Hügelgräber style is obvious. On the other hand, the plastic rib is closely connected with the characteristics of ceramics from the Para}in group. The mixtures of styles can be seen on the urns and the same observation refers to the remains of the ceramic corpus. On the basis of analogies, it is dated to the second half of the Middle Bronze Age. According to the data from documentation, where there is no firm evidence about the existence of a mound over graves, the site in Milo~aj can, with more reason, be considered a flat necropolis. So far, burying during the Bronze Age has been an almost completely unknown in the region of Kraljevo, which is not the case in the neighbouring regions. In the areas to the west of Kraljevo, burying under mounds was characteristic within the so-called west-Serbian variant of the Vatin group during the Bronze Age. At the same time, the Para}in group developed on the territory to the east and south-east of Kraljevo and its main characteristic was burying the urns with the deceased within flat necropolises. The mixture of these two cultural influences is noticed in Milo~aj, and therefore this region can be considered the boundary region, similarly to the already known localities Dobra~a and Sokolica.
40
Katarina Dmitrovi}
УДК: 75.052.04(497.11)"13/14" ; 726.54:271.222(497.11)-523.6 ID: 186244620
DRAGAN VOJVODI] Filozofski fakultet Beograd
OSTACI @IVOPISA I ISTORIJA CRKVE SVETIH TEODORA (SVETIH PETRA I PAVLA) U @I^I1 Apstrakt: U radu su predstavqeni i prou~eni ulomci fresaka otkriveni u jednoj namenski iskopanoj jami u Crkvi Svetih Teodora u @i~i, kao i fragmenti sa~uvani na zapadnom zidu hrama. Prepoznavawe pojedinih slikanih tema omogu}ilo je rekonstrukciju op{te programske sheme `ivopisa. Utvr|ivawe pozicija s kojih su otpali ulomci povelo je u raspravu o hronologiji obnavqawa hrama. Zakqu~eno je na kraju da je zidno slikarstvo `i~ke crkvice delo dvojice umetnika, nastalo krajem XIV ili, jo{ verovatnije, u prvim decenijama XV veka. Po svemu sude}i, i sama gra|evina poti~e iz doba Moravske Srbije.
1
^lanak sadr`i deo rezultata ostvarenih na projektu br. 177036 ñ Srpska sredwovekovna umetnost i wen evropski kontekst ñ koji podr`ava Ministarstvo za nauku i tehnolo{ki razvoj Republike Srbije. 2
Kqu~ne re~i: @i~a, Crkva Svetih Teodora (Svetih Petra i Pavla), zidno slikarstvo, fragmenti fresaka, Moravska Srbija Pokrivena dubokom senkom veli~ine i zna~aja `i~kog katolikona, potisnuta u dno manastirske porte, mala Crkva Svetih Teodora svikla se na to da je zaobilaze posetioci i zapostavqaju istra`iva~i drevnog srpskog arhiepiskopskog sedi{ta (sl. 1ñ2). O woj se sasvim malo zna. Po{to nije prona|eno bilo kakvo drevno pisano svedo~anstvo o malenom hramu, wegovi malobrojni istra`iva~i morali su se osloniti na {krtu ispovest }utqivog spomenika. Nekada se pomi{qalo da mo`e biti stariji od Spasove crkve,2 ali je potom nastanak hrama vezivan za po~etak,3 prvu polovinu ili sredinu XIV veka.4 Pouzdano je utvr|eno da je pretrpeo znatnije pregradwe tokom jedne temeqne obnove iz 1806, odnosno 1810. godine.5 Kada je u luneti nad ulazom prepoznata predstava starih hramovnih patrona ñ Svetih Teodora (sl. 3) ñ postalo je jasno da je tek u novije vreme mogla dobiti dana{wu posvetu Svetom Petru i Svetom Pavlu.6 Ima razloga za pretpostavku da su prvobitni patroni bili zboravqeni usled zapustelosti manastira u XVIII veku.7 Pisani izvori iz prve polovine XIX veka svedo~e da se upravo u maloj `i~koj crkvici kroz decenije ~uvala iskra liturgijskog `ivota slavnog manastira.8 Ne{to novih, na`alost neobjavqenih podataka o hramu donela su arheolo{ka istra`ivawa iz 1977. godine, obavqena u okviru projekta Zavoda za za{titu spomenika kulture u Kraqevu.9 Tada je u jednoj namenski iskopanoj jami u hramu prona|eno oko 3 300 pa`qivo pohrawenih ulomaka starog `ivopisa.10 Ubrzo potom, 1979. godine, zapo~et je rad na wihovom ~i{}ewu, klasifikaciji i konzervirawu,11 ali oni tada nisu bili temeqnije prou~eni. Neadekvatno pohraweni u malenom hramu koji su nekada krasili, u celini te{ko dostupni, ti ulomci su ostali na rubu nau~nih interesovawa i polako tonuli u zaborav. Ipak, utihla povesnica koju prenosi rumor wihovih boja mo`e imati zna~aja ne samo za boqe poznavawe male crkve, ve} i manastira u celini. To se pokazalo kada su ulomci fresaka preneti iz hrama u Narodni muzej u Karqevu, stru~no zbrinuti i prou~eni. Okolnost da je pro{lo gotovo trideset pet godina otkako su ulomci fresaka otkriveni u Svetim Teodorima u @i~i i da je u vi{e navrata mewana lokacija na kojoj su ~uvani stvara izvesne te{ko}e pri wihovom prou~avawu. Zagubqen je, u me|uvremenu, znatan deo dokumentacije o arheolo{kim radovima na `i~koj crkvici iz 1977. godine. Tako, recimo, nije bilo mogu}e u}i u trag dnevSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
41
M. Ka{anin, \. Bo{kovi}, P. Mijovi}, @i~a. Istorija, arhitektura, slikarstvo, Beograd 1969, 100. Takvom shvatawu doprinela je i lokalna tradicija zabele`ena jo{ 1822. godine (D. Davidovi}, @i~a. Monastir u Serbii, Serbske letopisi, god. IV, ~ast. 13, Budim 1828, 10ñ11). 3 V. Vu~kovi}, Crkva sv. Petra i Pavla u Manastiru @i~i, Ra{ka ba{tina 2 (1980), 309; V. Risti}, Moravska arhitektura, Kru{evac 1996, 88, n. 13.
4 D. Tasi}, Kulturno-istorijski spomenici, u: Kraqevo i okolina, Beograd 1966, 156; M. ^anak-Medi}, B. Todi}, Manastir @i~a, Beograd 2007, 7, 24 (M. ^anak-Medi}).
5
Monastir i Hram @i~a, Takovac. Srbsko narodn˚È kalendar za prostu godinu 1867, Beograd [1866], 1ñ2 (=Danica, god. 11 /2004/, 398); Vu~kovi}, Crkva sv. Petra i Pavla, 310; Q. Durkovi}-Jak{i}, Episkop Joanikije Ne{kovi} i obnova 1856. manastira @i~e, Kraqevo 1987, 21, 22; ^anak-Medi}, Todi}, Manastir @i~a, 9, 22ñ24 (M. ^anak-Medi}). 6
Ka{anin, Bo{kovi}, Mijovi}, @i~a, 103, n. 61; G. Suboti}, Manastir @i~a, Beograd 1978, 28ñ29; isti, Manastir @i~a, Beograd 1984, 38; ^anakMedi}, Todi}, Manastir @i~a, 22ñ24 (M. ^anak-Medi}).
7
Dimitrije Davidovi} svedo~i o tome kako su on, a izgleda i oni koje je zatekao u @i~i, 1822. tuma~ili predstavu u luneti. Opisuju}i crkvicu, Davidovi} veli: ÑNad˙ vratma videse udublhni obrazi apostola Petra i Pavla, koi su ≥oÈ hram˙; a nad˙ n¸ima obraz˙ Spasitelhv˙î (@i~a. Monastir u Serbii, 10). U doba turske vlasti @i~a je u vi{e navrata zapustela na du`e vreme. Mogu}e je da su prili~no retku ikonografiju Svetih Teodora okrenutih jedan drugome, ~ije su predstave u luneti crkvice bile o{te}ene, obnoviteqi pobrkali sa sli~nom a wima boqe poznatom ikonografijom Svetog Petra i Pavla, te da su stoga ove potowe smatrali patronima malog hrama. Zato je, mo`da, jedna dvojna posveta zamewena drugom, tako|e dvojnom posvetom. Ina~e, Davidovi} veli da su likovi Ñudublhniî, jer je luneta znatno uvu~ena u debqinu zida.
Slika 1
8
Durkovi}-Jak{i}, Episkop Joanikije Ne{kovi}, 21ñ25, 26ñ27.
9
A. Juri{i}, Obi~aj sahrawivawa fragmenata `ivopisa i delova arhitektonske plastike, Saop{tewa 13 (1981), 169, n. 1. Pojedini autori ta istra`ivawa sme{taju u 1976. godinu. Uporedi: Suboti}, Manastir @i~a, 29; Z. @ivkovi}, Prilog poznavawu tehnike sredwovekovnog zidnog slikarstva, Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije 6 (1982), 47. 10
Juri{i}, Obi~aj sahrawivawa fragmenata `ivopisa, 169ñ170. Izra~unato je da su fragmenti prona|eni u Svetim Teodorima u zbiru imali povr{inu od oko 5 m2 (@ivkovi}, Prilog, 47). 11
12
@ivkovi}, Prilog, 47.
Juri{i}, Obi~aj sahrawivawa fragmenata `ivopisa, sl. 2ñ5.
Slika 2
niku iskopavawa, kao ni prvim fotografijama fragmenata fresaka. Samo nekoliko od wih objavila je Aleksandra Juri{i}, koja je rukovodila arheolo{kim istra`ivawima.12 Ti snimci pokazuju da su ulomci svojevremeno bili u znatno boqem stawu no danas (sl. 4ñ5). Neadekvatno ~uvawe i preme{tawa osetqivog materijala kakvi su fragmenti fresaka odvojeni od zida uzrokovalo je, svojevremeno, wihovo lomqewe i quspawe gorwih slojeva boje. Pojedini natpisi kraj likova svetih toliko su stradali u decenijama nakon 1977. da ih danas nije mogu}e i{~itati bez pomo}i davno objavqenih snimaka. Izvesnu utehu mo`e pru`iti 42
Dragan Vojvodi}
Slika 3
~iwenica da su sa~uvane makar kolor-fotografije koje su izra|ene ne{to kasnije, tokom konzervacije ulomaka fresaka.13 One daju bar sumaran uvid u sadr`aj kutija s fragmentima krajem sedamdesetih godina pro{log veka (sl. 6). Te fotografije ne mogu pomo}i pri razmatrawu detaqa, ali pru`aju svedo~anstvo o nekoliko zanimqivih fragmenata, koji su, na`alost, izgubqeni u seobama materijala.14 Ipak, gotovo svi najre~itiji i najve}i ulomci sa~uvani su u prili~no do-
13
Ustupila ih je sada po~ivna gospo|a Zdenka @ivkovi}, koja je fragmente svojevremeno o~istila, a neke i spojila (@ivkovi}, Prilog, 46単47). Stoga joj dugujemo vi{estruku zahvalnost.
14
15
Slike 4, 5 i 6
brom stawu. [to je jo{ va`nije, pojedine od wih mogu}e je povezati u ne{to {ire likovne i ikonografske celine da bi se stvorila sigurnija osnova za razmatrawe vremena nastanka, likovnih osobenosti, pa i tematike fresaka male `i~ke crkve.15 Uz ne{to fresaka sa~uvanih na zidovima hrama, oni pru`aju jasniju sliku o `ivopisu Svetih Teodora no {to se ranije moglo pretpostaviti. Retko se doga|a da arheolo{ki otkriveni fragmenti fresaka dozvole vaspostavqawe iole zasnovanije slike o programu otpalog `ivopisa. ZahvaqujuOstaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetih Petra i Pavla) u @i~i
43
O tome podrobnije vidi dole.
Na inicijativu muzejskog savetnika Tatjane Mihailovi} iz Narodnog muzeja u Kraqevu, a uz materijalnu potporu Ministarstva za kulturu Republike Srbije i doma}insku podr{ku gospodina Dragana Dra{kovi}a, direktora Muzeja, ostvaren je septembra meseca 2009. godine projekat sre|ivawa, spajawa i prou~avawa fragmenata fresaka iz Manastira @i~e i crkve u Rado{i}ima kod Ra{ke. Osim osobqa Narodnog muzeja u Kraqevu, u projektu su u~estvovali studenti i doktoranti Filozofskog fakulteta u Beogradu pod rukovodstvom prof. dr Miodraga Markovi}a i autora ovog rada. Posledwi navedeni duguje zahvalnost za pomo} koju su mu tom prilikom pru`ile wegove mla|e koleginice, istori~arke umetnosti Ivana Ili} i Marka Tomi} pri spajawu ulomaka fresaka iz Svetih Teodora.
44
Dragan Vojvodi}
Slika 7
}i svojoj veli~ini, brojnosti i re~itosti, ulomci prona|eni u Svetim Teodorima, me|utim, omogu}uju da se kroz razaznavawe odre|enih tema ocrta i osnovna shema wihovog negda{weg rasporeda na zidovima crkvice. U tom smislu, veoma su karakteristi~ni ostaci figure odevene u crveni vladarski sakos s lorosom ukra{enim fojnikijama (sl. 7). Figura je predstavqena gotovo u punom profilu, pognuta je i u levoj ruci dr`i tanki i dugi skiptar, a desnicu pru`a ispred sebe, pa je jasno da je re~ o figuri arhan|ela. Takva predstava an|eoskih vojvoda ~esto se javqa u okviru scene Blagovesti, ali i kraj lika Bogorodice u polukaloti apside.16 Po{to je, na`alost, {aka wegove desne ruke uni{tena, ne vidi se da li je bila postavqena u gestu blagoslova ili molitve. To samo u prvi mah onemogu}ava zakqu~ak o tome kojoj je od pomenutih ikonografskih celina an|eoska figura pripadala. Figura arhan|ela bila je ogromnih razmera i s krilima, ~iji tragovi nisu sa~uvani, morala je zauzimati {irinu znatno ve}u od jednog metra. Za takvu an|eosku predstavu bilo je mesta samo u prili~no {irokoj polukaloti apside male crkve, kraj Bogorodi~inog lika. Da figura arhan|ela nije ~inila deo predstave Blagovesti, mo`e se pokazati na jo{ jedan na~in. Naime, sa~uvan je ulomak na kojem je vidqiva ruka koja dr`i kalem s crvenim predivom (sl. 8). Ne bi trebalo sumwati u to da je re~ o ruci Bogorodice iz Blagovesti.17 Postavqawe te ruke kraj gore razmatrane predstave u carskom ornatu pokazuje da je ruka Bogomajke iz Blagovesti vi{e no dvostruko mawa od arhan|elove i da one nisu mogle pripadati istoj ikonografskoj celini (sl. 9 / br. 13 i 16). Dakle, sasvim je sigurno da je arhan|el u carskom ornatu, fragmentarno sa~uvan, naslikan kako se klawa Bogorodici postavqenoj u sredi{te polukalote oltarske apside. Polo`aj arhan|elovog tela i gest wegovih ruku svedo~e da se on nalazio na severnoj strani polukalote. Torzu tog arhan|ela potpuno odgovara jedan izgubqeni fragment noge u crvenim cipelama ukra{enim zlatotkanom trakom (sl. 6). Na suprotnoj strani, desno od Bogorodice, morala je biti sme{tena figura jo{ jednog bestelesnog predstavnika nebeskog dvora. Lik Majke Bo`je okru`en dvojicom arhan|ela, neretko odevenih u carsko ruho, ~inio je uobi~ajen, gotovo obavezan deo tematskih programa oltara u pravoslavnim hramovima poznog sredweg veka. Sa~uvalo se i nekoliko fragmenta Bogorodi~ine predstave iz polukalote Svetih Teodora u @i~i. Jedan ulomak pokazuje na mrkoj podlozi draperije belu zvezdu takve veli~ine da je nesumwivo re~ o ukrasu na maforionu monumentalne figure Bogomajke iz oltara (sl. 9 / br. 17).18 Bogorodica je, po svemu sude}i, bila naslikana kako sedi na tronu. Wenoj predstavi morali su pripadati i ostaci delimi~no rekonstruisanog podno`nog jastuka na koji nale`u crvene cipele (sl. 10, 9 / br. 12). Jastuk je bio zelene boje, {to je prili~no neuobi~ajeno za tu vrstu opreme Bogorodi~inog trona. Na wenom prestolu preovla|uju, po pravilu, tkanine i jastuci carskih boja ñ crvene i purpura. Ipak, pojedine predstave Bogomajke svedo~e da su na sedi{tu wenog trona, ili pod wenim nogama, istaknuto mesto katkad dobijali i zeleni i plavi jastuci.19 Oko jastuka se uo~ava oker boja pozadine drvenog supedaneuma kao sastavnog dela prestola. Izgleda da su na pojedinim fragmentima razaznatqivi i vrhovi zlatovezom ukra{enog crvenog jastuka na kojem je Bogorodica sedela. Na nekoliko fragmenata prona|enih u Crkvi Svetih Teodora u @i~i mogu se videti {ake i prsti molitveno podignuti ili preklopqene u vidu Ñheruvimskog prestolaî i prineti ustima (sl. 11, 12, 9 / br. 1ñ5). To uverava da je ispod polukalote u apsidi male `i~ke crkve bilo naslikano Pri~e{}e apostola.20 I ono je ~inilo ustaqeni deo `ivopisa oltarskih apsida.21 Hristovi u~enici koji su prilazili Gospodu kao prvosve{teniku da prime wegovo telo i krv u vidu hleba i vina nisu imali nimbove, {to je ~esta pojava u ikonografiji Pri~e{}a apostola. [ake i lica Spasiteqevih sledbenika usmereni su nalevo na svim sa~uvanim fragmentima pomenute scene. Mo`e se stoga zakqu~iti da su pripadali predstavama apostola iz povorke na severnoj strani konhe, i da su stajali ispod ve} razmotrene predstave arhan|ela u carskom ornatu. Ostaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetih Petra i Pavla) u @i~i
45
Slika 8
16
O ikonografiji Blagovesti vidi nap. 34, dole. Za nekoliko apsidalnih predstava Bogorodice okru`ene arhan|elima u carskim haqinama vidi: B. @ivkovi}, Manasija. Crte`i fresaka, Beograd 1983, IV, 1; G. Babi}, Kraqeva crkva u Studenici, Beograd 1986, 114, sl. 66, sh. IV; B. @ivkovi}, Dowa Kamenica. Crte`i fresaka, Beograd 1987, I, 3; B. Todi}, Gra~anica. Slikarstvo, Beograd ñ Pri{tina 1988, 80, tab. I; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo. Istorija, slikarstvo, Beograd 1998, 66ñ67, sl. 13. 17
O tome vidi podrobnije daqe u tekstu. 18 To je zakqu~ila jo{ Zdenka @ivkovi} (Prilog, 47), istakav{i da zvezda ima pre~nik od ~ak 4 cm.
19 Vidi na primer: V. J. \uri}, S. ]irkovi}, V. Kora}, Pe}ka patrijar{ija, Beograd 1990, sl. 90; S. Petkovi}, Manastir Sveta Trojica u Pqevqima, Pqevqa 2008, sl. 7ñ8.
20
Sa sli~no postavqenim rukama slikani su, recimo, apostoli u Pri~e{}u iz Resave. Vidi: @ivkovi}, Manasija, IV, 5. 21 Za najstarije primere i literaturu o tome vidi: D. Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija u Ariqu, Beograd 2005, 56ñ58, 135ñ137.
Slika 9
46
Dragan Vojvodi}
Slika 10
Ispod Pri~e{}a apostola, u najni`oj zoni oltarskih apsida pravoslavnih crkava iz zrelog sredweg veka postavqana je gotovo redovno predstava Liturgijske slu`be otaca Crkve.22 Izgleda da ni najmawi ostatak te predstave iz Svetih Teodora u @i~i nije sa~uvan. Ve}i broj ulomaka s delovima arhijerejskih ode`di ne odgovara ikonografiji hri{}anskih prvosve{tenika iz Liturgijske slu`be. Ti ulomci pokazuju ostatke istovetno, ~eono postavqenih likova jerarha ujedna~ene veli~ine, s jevan|eqima a ne liturgijskim svicima u rukama (sl. 13ñ15). Zahvaquju}i pojedinim fragmentima, lako je zakqu~iti da je re~ o poprsjima postavqenim u medaqone sa okvirima duginih boja. Oni su dobijali mesto u drugoj zoni zidnog slikarstva, iznad stoje}ih figura svetih. Kraj ostatka okvira medaqona na jednom ulomku ~ita se ime naslikanog (sl. 14). Mogu}e je zato utvrditi identitet bar jednog od arhijereja predstavqenih u poprsju. U pitawu je Sve-
22
O toj predstavi vidi: H. Konstantinidi, Ο Μελισμός. Οι συλλειτουργούντες ιεράρχες και οι άγγελοι-διάκονοι μπροστά στην Αγία Τράπεζα με τα τίμια δώρα η τον ευχαριστικό Χριστό, Solun 2008.
Slika 11 Ostaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetih Petra i Pavla) u @i~i
47
Slika 12
23
On se u sredwovekovnim sinaksarima pomiwe obi~no prvi na listi za 23. februar. Vidi: Arhiepiskop SergiÈ, Poln˚È mesˇceslov Vostoka, tom IñIII, Vladimir 1901, tom II, 53; tom III, 82ñ83; H. Delehaye, Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae, Bruxelles 1902, col. 485; Jeromonah Hrizostom Stoli} Hilandarac, Pravoslavni sveta~nik. Mesecoslov svetih, tom IñII, Beograd 1988, tom I, 322.
ti Polikarp ñ <pol>ika<r>py ñ episkop Smirne iz apostolskih vremena,23 koji je slikan me|u pravoslavnim jerarsima u okviru razvijenih oltarskih programa. Za pojavu wegovog lika u `ivopisu male `i~ke crkve treba zahvaliti pre svega ~iwenici da je u sistem dekoracije uvedena zona poprsja. Na`alost, ni za jedan od sa~uvanih fragmenata lica svetih ne mo`e se utvrditi da je pripadao poprsnim predstavama arhijereja. Prema vekovnom obi~aju, protome arhijereja dobijale su mesto u oltarskom delu crkve. Tako je, sasvim sigurno, bilo i u Svetim Teodorima. S obzirom na sada{wu, neveliku visinu apside, u kojoj je bilo slikano i Pri~e{}e apostola, reklo bi se da zona poprsja nije tekla kroz wu. Nizovi poprsja svetih verovatno su dosezali samo do isto~nih krajeva bo~nih zidova crkve. Na osnovu toga, razlo`no je zakqu~iti da su protome hri{}anskih arhijereja u Svetim Teodorima bile naslikane isto~no od oltarske pregrade, na onom delu severnog i ju`nog zida crkve koji je pripadao oltaru. Treba, ipak, zadr`ati izvestan oprez pri razmi{qawu o tom pitawu. Sa~uvalo se dosta fragmenata s ostacima okvira medaqona i ornamenata koji su ispuwavali prostor izme|u wih. Trake okvira nisu iste {irine, a krugovi koje su opisivali nisu bili jednakih pre~nika (sl. 9 / br. 19ñ21), pa se name}e zakqu~ak da su medaqoni slikani u dve veli~ine. [irina trake ve}ih medaqona bila je oko 7, 5 cm (sl. 26 / br. 19, 21), a mawih oko 5 cm (sl. 9 / br. 20). Pritom je jasno da medaqoni razli~ite veli~ine nisu mogli ~initi sastavni deo neprekinutog niza na ravnim zidovima. Mawi medaqoni bili su me|usobno povezani i verovatno su krasili neki poseban deo crkve. Smawivawe pojedinih medaqona moglo je biti uzrokovano okvirom koji je arhitektura hrama pru`ala `ivopisu. Da li je mogu}e da je niz smawenih medaqona ipak zalazio u prostor oltarske konhe? Na to pitawe te{ko je dati pouzdan odgovor. Na`alost, nije poznata prvobitna kon48
Dragan Vojvodi}
strukcija gorwih delova crkve, a samim tim ni visina apside. U svakom slu~aju, zona poprsja u medaqonima nastavqala je svoj tok s druge strane ikonostasa, prema zapadu, i kontinuirano tekla du` zidova naosa. Sa~uvan je lik samo jednog svetog mu~enika naslikanog u vidu poprsja u medaqonu iz druge zone naosa `i~ke crkvice. Iz ve}eg broja ulomaka bilo je mogu}e sklopiti wegovo lice, okvir nimba s temenom i pogrudni deo (sl. 16).24 Uz ostatke tog lika neposredno se vezuje i nekoliko ulomaka sa {irokom dekorativnom trakom medaqona i slovima mu~enikovog imena na desnoj strani. Ne bi trebalo sumwati u to da su fragmenti s likom i imenom nekada ~inili jedinstvenu
Slika 14
Slika 13
celinu na zidu crkve. Ulomak s desnim gorwim delom nimba i glave, koji oblicima, veli~inom i bojom potpuno odgovara ostatku sveta~kog lika, i niz fragmenata s natpisom imaju na istovetan na~in istrvenu tamnoplavu pozadinu. Jednoobrazno o{te}ewe oni su mogli pretrpeti samo zato {to su bili povezani pre lomqewa freske. Osim toga, pukotina koja ih je razdvojila ostavila im je 単 na mestu nekada{weg spoja 単 ivice zako{ene pod komplementarnim uglom, tako da se i danas mogu priqubiti jedan uz drugog. Spoj sada nije idealan, po{to su se iviOstaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetih Petra i Pavla) u @i~i
49
24
Donekle, to poprsje je bilo sklopqeno ubrzo po otkrivawu. Vidi: D. Milo{evi}, Umetnost u sredwovekovnoj Srbiji od 12. do 17. veka, Beograd 1980, 28, kat. br. 10.
25 Nema nikakvog osnova za pretpostavku da se taj fragment nalazio ba{ na tom mestu, a pitawe je i da li je uop{te pripadao okviru medaqona oko poprsje ovog svetog. Ukqu~en je u rekonstrukciju, kao i neki drugi ulomci iz okvira duginih boja, da bi upotpunio utisak o celini.
26
Arhiep. SergiÈ, Poln˚È mesˇceslov, tom II, 274; tom III, 362; Delehaye, Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae, col. 21ñ23; Jeromonah Hrizostom Stoli}, Pravoslavni sveta~nik, tom I, 26. Drugi Sveti Sozont, onaj Nikomidijski, pomiwe se u nekim sinaksarima Pravoslavne crkve pod 7. avgustom i to tek kao tre}i ili ~etvrti na listi pomena za taj dan. Wemu i ne bi odgovarala ikonografija mladi}a, jer se predstavio u miru. On nije prikazivan ~ak ni u okviru ilustrovanih menologa. Vidi: Arhiep. SergiÈ, Poln˚È mesˇceslov, tom II, 238; Delehaye, Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae, col. 872 i Synaxaria selecta za 7. avgust; Jeromonah Hrizostom Stoli}, Pravoslavni sveta~nik, tom II, 607. Delehaye, Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae, col. 21ñ26 27
Slika 15
ce okrunile usled rastresawa ulomaka. Moglo bi se prigovoriti da je na tim fragmentima bela linija unutra{weg okvira medaqona razli~ite debqine. Me|utim, vaqa skrenuti pa`wu na okolnost kako je ñ usled tro{ewa boje pri opisivawu kruga i nastavqawa rada slikara nakon umakawa ki~ice u bo~icu ñ promena debqine belih linija okvira medaqona uo~qiva i na drugim mestima. Ona je naro~ito izra`ena, recimo, na dowem delu ostatka medaqona s likom jednog arhijereja (sl. 13). Opa`a se, tako|e, na fragmentu trake koji je u okviru ovde predlo`ene rekonstrukcije, s ne{to proizvoqnosti, postavqen levo od glave mladolikog mu~eni~ka (sl. 14).25 Mo`e se, najzad, primetiti i to da kru`nica unutra{we ivice medaqona nije geometrijski besprekorna. No, kru`nicaa nema geometrijsku pravilnost ni na drugim medaqonima. Jo{ izrazitije se linija okvira lomi i vrluda na fragmentu s imenom Svetog Polikarpa (sl. 14). I rezultati ikonografske analize dozvoqavaju povezivawe jedinog sa~uvanog poprsja mu~enika s jedinim sa~uvanim natpisom, ~iji sadr`aj ukazuje da je stajao uz nekog svetog u naosu. Stara fotografija svedo~i da je taj natpis u vreme otkrivawa bio prili~no dobro o~uvan (sl. 4). Tada su se mogla pro~itati sva slova imena Sozont ñ Sozonty. Znatno poznatiji od dvojice svetih s tim imenom i jedini ~iji je lik nalazio mesto u programima pravoslavnih hramova bio je mladi pastir iz Likaonije, postradao u kilikijskom Pampeopolisu u vreme cara Dioklecijana.26 Gotovo redovno on se pomiwe na prvom mestu liste za 7. septembar.27 Kao mu~enik, Sveti Sozont iz Likaonije prikazivan je u vizantijskoj 50
Dragan Vojvodi}
Slika 16
umetnosti u ode}i patricija, {to je bilo saglasno drevnim tradicijama. Uvek je mladolik, sa sredwe dugom talasastom ili kovrxavom kosom. No, poput nekih drugih svetih, postradalih za Hrista u mladosti, on je katkad predstavqan kao golobradi juno{a,28 a katkad kao zreliji mladi} s kratkom bradom. U ovom drugom vidu naslikan je, recimo, u Manastiru (Moriovo) 1271. godine,29 naosu Manastira De~ana (1341単1348),30 menologu Markovog manastira u Su{ici (1376/1377)31, katolikonu Manastira Dusika kod Trikale (1557)32 ili menologu Manastira Filantropinona kod Jawine (1560).33 Pobrojanim primerima ikonografski potpuno odgovara predstava mladolikog mu~enika iz Svetih Teodora. I ona pokazuje mladog ~oveka odevenog u ode}u patricija (pla{t sa zlatotkanim, biserom iski}enim na{ivcima i tuniku), koji ima sredwedugu talasastu kosu i kratku bradu. Sve to, ~ini se, otklawa i posledwu sumwu u predlo`enu rekonstrukciju, pa shodno tome i identifikaciju lika mladolikog svetog. Vekovni i {iroko prihva}eni obi~aji pri uobli~avawu ikonografskog programa pravoslavnih crkava nalagali su da se iznad niza sveta~kih poprsja slikaju scene hristolo{kih i mariolo{kih ciklusa. U malim hramovima, poput `i~kih Svetih Teodora, bilo je prostora samo za predstave Velikih praznika. Nesumwivo, scene Dodekaortona zauzimale su u `i~koj crkvici tre}u zonu `ivopisa. Da je ciklus i ovde po~iwao Blagovestima, uverava ve} pomenuti fragment s levicom koja dr`i kalem s crvenim predivom (sl. 8, 9 / br. 16). Na predstavama u vizantijskoj umetnosti Bogorodica wime gotovo redovno rukuje Ostaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetih Petra i Pavla) u @i~i
51
i Synaxaria selecta. 28
Bez brade je prikazivan ne{to ~e{}e. Wegov lik u tom vidu sre}emo izgleda ve} u kapadokijskoj crkvi El Nazar (Gereme) iz kraja X veka, na scenama Stradawa u Menologu Vasilija II (X/XI vek), na sinajskom menolo{kom poliptihu (XI vek), londonskom Metafrastu za septembar Add. 11870 (XI/XII vek), zatim Crkvi Preobra`ewa Spasovog na Neredici (1199), u Starom Nagori~inu, Gra~anici (tri zasebne i jedna kalendarska predstava), Hilandaru, Svetom Nikiti, priprati u Pe}i, Bogorodici Odigitriji u Pe}i, De~anima (kalendar), Svetim Taksijarsima u Kosturu itd. Za objavqene primere vidi: Il Menologio di Basilio II (cod. Vaticano greco 1613), ed. C. Stornajolo, Torino 1907, I (Testo), 8; II (Tavole), 20; R.
Slika 17
Slika 18
Slika 19
Slika 20
u trenutku kada joj arhan|el Gavrilo donosi blagu vest.34 Sa skromnog fragmenta mo`e se razabrati jo{ samo to da je Majka Bo`ija bila odevena u mrki maforion. O poziciji scene u programu nije mogu}e govoriti s pouzdawem. Prema obi~aju, ona je morala biti naslikana u isto~nom delu hrama. Ako se uzme u obzir da crkva prvobitno nije imala pilastre, a prakti~no ni isto~ni zid,35 onda je sasvim razlo`no pretpostaviti da su Blagovesti bile naslikane na isto~nom kraju ju`nog zida. Odatle je obi~no po~iwalo nizawe prazni~nih scena du` obimnih zidova u jednobrodnim hramovima. Sa predstavom Ro|ewa Hristovog ñ slede}om u hronolo{kom nizu scena Velikih praznika ñ mogu se s izvesnim pouzdawem dovesti u vezu tako|e veoma skromni ostaci.36 Bi}e da joj je pripadao jedan fragment s delom glave malog Spasiteqa (sl. 17, 9 / br. 11). Glava Bogomladenca postavqena je tako kako se ne slika Hristos Agnec u Liturgijskoj slu`bi otaca Crkve.37 S obzirom na to da je bila {iroka svega oko 4 cm, jasno je da nije ~inila deo predstave Vizije Svetog Petra Aleksandrijskog, a verovatno ni Sretewa. Po svemu sude}i, re~ je o ostatku lika malenog Spasiteqa iz epizode kupawa novoro|en~eta u okviru scene Ro|ewa Hristovog.38 U prilog takvom zakqu~ku govori i ~iwenica da se na jednom fragmentu s nagim ramenom, kakvo gotovo redovno imaju babice na prikazima pomenute epizode kupawa, zapa`aju linije po boji i {irini istovetne onim kojima je iscrtana Hristova glava (sl. 17, 9 / br. 15). Osim toga nago, o~evidno `ensko rame i glava tek ro|enog Spasiteqa srazmerni su po veli~ini, a svojom postavkom odgovaraju ikonografiji kupawa Bogomladenca. Nekoliko drugih fragmenata bilo bi mogu}e povezati s predstavom Ro|ewa Hristovog uz znatno mawe izvesnosti (sl. 17, 9 / br. 14). S druge strane, u objavqenom izvodu iz svog dnevnika rada Zdenka @ivkovi} pomiwe da su Ñna|eni fragmenti sa íRo|ewaÖí ruka pastira, ornamentisan jastuk ñ minijaturnoÖî.39 Ti fragmenti su ili izgubqeni ili su bili pogre{no prepoznati. Naime, ruka pastira se mogla izdvojiti po tome {to je dr`ala pastirsku palicu, a me|u fragmentima iz Svetih Teodora sada postoje dva s rukom koja ste`e deo pritke (sl. 9 / br. 16, 18). Jedna od wih, me|utim, pripadala je Bogorodici iz Blagovesti, kako je ve} pomenuto, a druga heruvimu, o ~emu }e tek biti re~i. Delovi slikanog jastuka, jedini koje smo uo~ili i povezali s predstavom Bogorodice na tronu iz apside, nisu ni pribli`no Ñminijaturniî (sl. 9 / br. 12). Uostalom predstave takvih jastuka ne javqaju se u prikazima Ro|ewa Hristovog. Me|u scenama Velikih praznika koje se mogu identifikovati na osnovu fragmenata prona|enih u Svetim Teodorima, Zdenka @ivkovi} u svom dnevniku rada pomiwe i Uspewe Bogorodice.40 No, u raspolo`ivom materijalu sada se ne prepoznaju ulomci s detaqima karakteristi~nim iskqu~ivo za tu kompoziciju.41 Uspewem bi se mogli dovesti u vezu fragmenti koji pokazuju ostatke slikane arhitekture, ali jednako je verovatno da su oni pripadali nekim drugim scenama Velikih praznika, poput Blagovesti ili Sretewa (sl. 18, 19). Nasuprot tome, zakqu~ak da su sa~uvani ostaci predstave Silaska Svetog duha na apostole ne ostavqa prostora za sumwu. Glavu sedobradog starca s krunom (sl. 22), prona|enu u Svetim Teodorima, Zdenka @ivkovi} i neki potowi autori s pravom su prepoznali kao personifikaciju kosmosa iz Silaska Svetog duha.42 Opravdanost takve identifikacije potvr|uju pojedini ikonografski detaqi. Naro~ito su re~iti odsustvo nimba oko glave starca i ostatak karakteristi~no zakrivqene ivice doweg dela sintronona na kojem su sedeli apostoli iznad personifikacije vaseqene. Verovatno je predstavi kosmosa pripadao i jedan fragment s delom carske ode}e (sakos s kontomanikionom i lorosom), sasvim svedenih dimenzija, srazmeran pomenutoj glavi. Osim toga, sa scenom Silaska Svetog duha mogu}e je dovesti u vezu nekoliko ulomaka s ostacima sveta~kih likova. Osvetqene nimbovima i poluokrenute nalevo, glave jednog mladolikog, sredove~nog i jednog sedobradog svetog izgleda da su pripadale apostolima posa|enim na sintrononu i okrenutim jedan prema drugome (sl. 21). Wima po veli~ini i na~inu slikawa od52
Dragan Vojvodi}
Hamann-Mac Lean und H. Hallensleben, Die Monumentalmalerei in Serbien und Makedonien vom 11. bis zum frühen 14. Jahrhundert, Bildband, Giessen 1963, Taf. 276; M. Restle, Die byzantinische Wandmalerei in Kleinasien, Recklinghausen 1967, II, Abb. 18; P. Mijovi}, Menolog, Beograd 1973, 286, 318, sl. 118, 170; Ch. Walter, The London September Metaphrast Additional 11870, Zograf 12 (1981), 18, fig. 14; S. Pelekanidis, M. Hatzidakis, Kastoria, Athens 1985, 102, fig. 16; B. @ivkovi}, Gra~anica. Crte`i fresaka, Beograd 1989, II, j.-i. kube 5/3, s.-i. kube 5/1; V, sev. brod, zap. str. 3; VI, s.-i. stubac 9/7. IX; G. Galavaris, An eleventh century hexaptych of the Saint Catherine’s monastery at Mount Sinai, Venice ñ Athens 2009, 46, Pl. 3. (N. S˚~ev, V. K. Mˇsoedov, Freski Spasa-Neredic˚, Leningrad 1925, il. LV/1ñ2).
Slika 21
29
D. Koco, P. Miqkoviù-Pepek, Manastir, Skopje 1958, 87, sl. 108; P. Kostovska, Ma~eni~kite dopojasja vo Sveti Nikola, vo Manastir, Mariovo, Zbornik. Srednovekovna umetnost 6 (2007), 44. 30 M. Markovi}, Pojedina~ne figure svetiteqa u naosu i paraklisima, u: Zidno slikarstvo manastira De~ana. Gra|a i studije, Beograd 1995, 260, n. 188.
31
Mijovi}, Menolog, 344.
32
Poprsje na isto~noj strani ju`ne pevni~ke konhe, u drugoj zoni (neobjavqeno). M. Acheimastou-Potamianou, Le Monastère de Saint-Nicolas des Philanthropinon, u: Monastères de l’Ile de Ioannina, Peintures, Ioannina 1993, fig. 138. 33
34
Za ikonografiju Blagovesti vidi: H. Papstavrou, Recherche iconographique dans l’art byzantin et occidental du XIe au XVe siècle. L’Annonciation, Venise 2007 (o preslici ili kalemu, naro~ito str. 53ñ54). 35
Apsida je {iroka gotovo koliko brod i bila je verovatno samo malo ni`a od wega. Vidi Vu~kovi}, Crkva sv. Petra i Pavla, 310ñ311; ^anak-Medi}, Todi}, Manastir @i~a, 22ñ24 (M. ^anak-Medi}).
Slika 22 Ostaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetih Petra i Pavla) u @i~i
53
36 Za literaturu o ikonografiji Ro|ewa Hristovog vidi: M. Markovi}, Ciklus Velikih praznika, u: Zidno slikarstvo manastira De~ana. Gra|a i studije, Beograd 1995, 108, n. 9ñ11.
37
Spasiteqeva glava je u toj predstavi gotovo uvek usmerena temenom nalevo, tj. prema severu. Postoji samo nekoliko izuzetaka u vizantijskom slikarstvu. O ikonografiji Agneca u predstavi Liturgijske slu`be otaca Crkve vidi: Konstantinidi, Ο Μελισμός, 75ñ115.
38 O motivu kupawa deteta u sceni Ro|ewa, koji se ne pomiwe ni u jevan|eoskim ni u apokrifnim tekstovima vidi: P. J. Nordhagen, The Origin of the Washing of the Child in the Nativity Scene, Byzantinische Zeitschrift 54/2 (München 1961) 333ñ337; J. Lafontaine-Dosogne, Iconography of the Cycle of the Infancy of Christ, u: P. A. Underwood, The Kariye Djami, New York 1966, vol. IV, 211ñ213; V. Juhel, Le bain de l’Enfant-Jésus. Des origines à la fin du douzième siècle, Cahiers archéologiques 39 (1991), 111ñ132.
39
@ivkovi}, Prilog, 47.
40
Nav. delo, 46.
Slika 23 41 Oni se ne mogu uo~iti ni na fotografijama fragmenata u kutijama, iz 1979. godine.
42
@ivkovi}, Prilog, 46. Milo{evi}, Umetnost u sredwovekovnoj Srbiji, 28.
43
C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, pasim; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980, 65, 72, 90, 115. 44
Za uvid u ikonografiju Silaska u ad i literaturu o woj vidi: Markovi}, Ciklus Velikih
govara dowi deo glave nekog svetog s belom bradom (sl. 21, 9 / br. 9). Me|utim, ta glava je bila postavqena potpuno frontalno, {to bi bilo veoma neobi~no za postavku apostola u Silasku Svetog duha. Nije bez zana~aja primetiti i to da je scene Silaska Svetog duha obi~no izostavqana iz programa malih jednobrodnih hramova, poput onih ohridskih.43 Reklo bi se da me|u preostalim fragmentima ima ostataka jo{ poneke scene Velikih praznika. Ako se u jednoj grupi povezanih ulomaka s naporom prepozna deo razvaqenih vratnica doweg sveta, onda se mo`e razmi{qati o tome da su sa~uvani i ostaci predstave Silaska u ad (sl. 20).44 Ovde vaqa skranuti pa`wu i na ostatak figure u crvenoj tunici s dekorisanom tkaninom vezanom u ~vor oko pasa, preko koje je preba~en pla{t op{iven zlatnom trakom s biserima (sl. 23). S obzirom na wenu veli~inu, ta figura je morala pripadati nekoj sceni. Najvetovatnije, re~ je o ostatku torza cara Davida ili Solomona upravo iz predstave Hristovog silaska u ad. U prilog tome govori rasko{na ode}a naslikanog. 54
Dragan Vojvodi}
praznika, 112ñ118.
Slika 24
Vrlo je verovatno da su, usled uvo|ewa zone {irokih medaqona s poprsjima svetih, scene Velikih praznika svojim gorwim delom zahvatale i povr{inu svoda. To ne bi predstavqalo neobi~nost. Name}e se, ipak, pitawe: koje su predstave zauzimale preostalu povr{inu svoda? Mo`da odgovor na wega mogu pru`iti fragmenti spojeni u dve celine ikonografski prepoznatqivog sadr`aja. Na wima se vide glava vola s nimbom ñ deo simbola jevan|eliste Luke (sl. 24) ñ i ruka s krajem krila heruvima, odnosno serafima koja dr`i ripidu ili labarum s citatom Trisagiona (sl. 25, 9 / br. 18). Za obe predstave osobeno je to da nisu naslikane na tamnoplavoj pozadini, kakvu imaju drugi ikonografski sadr`aji u Crkvi Svetih Teodora.45 Pozadina na pomenutim fragmentima izvedena je u nijansama svetlosive i bele boje. Ona nagove{tava da su simbol jevan|eliste i krilato bestelesno bi}e bili obuhva}eni zrakom bo`anske svetlosti ili su stajali u prostoru koji je takva svetlost prosijavala. Ta pojedinost kadra je da prili~no razgovetno uka`e na wihov {iri ikonografski kontekst. Lukin simbol Ostaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetih Petra i Pavla) u @i~i
55
45
Iz tog razloga treba odbaciti pretpostavku da je heruvim pripadao predstavi Liturgijske slu`be otaca Crkve, u kojoj se ponekad slika iznad Agneca (vidi: Konstantinidi, Ο Μελισμός, sl. 156, 202ñ203, 221, 253, 264, 269, LXVI LXXIV).
Slika 25
46 G. Suboti}, Sveti Konstantin i Jelena u Ohridu, Beograd 1971, 71ñ79, sl. 11; Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, 140, sl. 40, 165; Suboti}, Ohridska slikarska {kola XV veka, 53, 55, 65, 72, 73, 99, 115, 135, 138, 173ñ174, sl. 29, 45, 52, 76, 116; S. Gabeli}, Slikarstvo XIV veka u Sv. Spasu (crkvi Vaznesewa) u [tipu, Patrimonium 3-4 (2008), 101ñ104 (s primerom ne{to izmewenog vida); H. Staneva, R. Rousseva, The Church of St Demetrius in Boboshevo. Architecture, Wall Paintings, Conservation, Sofia 2009, 50ñ52.
i heruvim pratili su, po svemu sude}i, predstavu Svete Trojice razvijenu na svodu `i~ke crkvice. Takvi prikazi troji~nog Bo`anstva ñ sazdani od likova starca Danima, okru`enog simbolima jevan|elista i raznim an|eoskim ~inovima, zatim Hrista iz Vaznesewa i Hetimasije s golubom Svetoga duha ñ slikani su u svodu malih hramova poznovizantijskog sveta. Tokom druge polovine XIV veka i u XV stole}u one se sre}u ne samo u Ohridu i wegovoj okolini ve} i u drugim delovima Makedonije.46 Od predstava svetih iz prizemne zone, slikanih ispod niza medaqona s poprsjima, u Svetim Teodorima su sa~uvani savim skromni ostaci. Pre svega, vidqivi su tragovi dveju figura na zapadnom zidu hrama (sl. 26). Gotovo i{~ileli i verovatno usled nekog davnog po`ara izmewenih boja, oni navode na jasan zakqu~ak da su stoje}e predstave svetih bile znatno ve}ih dimenzija no likovi u medaqonima i u scenama Velikih praznika. Wima po veli~ini odgovaraju gorwi delovi glava na pojedinim ulomcima. Najre~itiji je ulomak s gorwim de56
Dragan Vojvodi}
lom nimba i ratni~kim {lemom s perjanicom (sl. 6, 28). Pod {lemom se uo~ava sasvim mali deo ~ela. Re~ je svakako o ostatku predstave nekog svetog ratnika, po svemu sude}i Svetog Merkurija. Upravo se on, u poznosredwovekovnoj umetnosti pravoslavnih, slika sa {lemom na glavi.47 Ina~e, predstava svetih ratnika moralo je u hramu biti jo{, naro~ito onih najuglednijih kakvi su Sveti \or|e, Sveti Dimitrije, Sveti Prokopije ili patroni hrama Sveti Teodor Tiron i sveti Teodor Stratilat. Wihovi likovi predstavqali su gotovo obavezan deo programa najni`e zone srpskih hramova u zrelom sredwem veku.48 Ne ~ini se, stoga, nimalo izglednim da su figure nekoliko najva`nijih svetih ratnika mogle biti izostavqene iz `ivopisa hrama posve}enog tako uglednim predstavnicima Hristovog voinstva kao {to su Sveti Teodori. Liku nekog mla|eg svetog ratnika iz prve zone mogao je pripadati fragment glave ve}ih dimenzija ñ s okom, gorwim delom ~ela i unazad za~e{qanom kosom (sl. 9 / br. 6). Po{to se na toj kosi ne vide ni kovrxe ni bele trake kojom bi bila povezana, malo je verovatno da je re~ o ostatku lika arhan|ela. Jedan masivni fragment s dowim delom mona{kog ogrta~a i tunike boje okera ukazuje na to da su u najni`oj zoni Svetih Teodora bili naslikani i sveti monasi. Wihovi likovi su verovatno bili grupisani u zapadnom delu hrama. Takvoj pretpostavci govorila bi u prilog ikonografija pomenutih ostataka figura na zapadnom zidu, mada je tek delimi~no razaznatqiva. Pru`aju}i uvid u veli~inu figura u najni`oj zoni, tragovi fresaka na zapadnom zidu Svetih Teodora navode na zakqu~ak da je s obe strane vrata bilo mesta za po trojicu svetih. Nadaqe, na osnovu toga mo`e se izra~unati da je na bo~nim zidovima crkve bilo naslikano po dvanaest stoje}ih figura.49 Izvesne podatke o sistemu dekoracije u unutra{wosti hrama donose i izbledele freske vatrom izmewenog kolorita koje se jo{ uvek dr`e u ulazu u hram. Zona sokla sa slikanom imitacijom mermera, ~ije `ile u vidu reka teku dijagonalno, protezala se na bo~nim stranama otvora izgleda od samog poda, pa sve do visine arhitrava ulaza (sl. 27). Tragovi sokla na zidovima u unutra{wosti hrama nisu o~uvani. Stoga izostaju saznawa o wegovom izgledu. Ipak, ostaci figura na zapadnom zidu pru`aju osnov za zakqu~ak da je oslikano poqe ispod wih bilo znatno ni`e no ono u ulazu. Iznad zone sokla, u luku nad ulaznim otvorom vidqiv je s ju`ne strane ostatak doweg dela figure nekog svetog (sl. 27). On je morao imati parwaka na suprotnoj strani luka. Jedina boqe sa~uvana predstava `ivopisa Crkve Svetih Teodora jeste kompozicija s likovima patrona u luneti iznad ulaza u hram (sl. 3, 32). U weno sredi{te postavqen je segment neba s likom Hrista Emanuila ñ ’I(ησοῦ)ς X(ριστό)ς ñ koji obema rukama blagosiqa dvojicu Svetih Teodora ispod sebe.50 Levo je Sveti Teodor Tiron ñ s(ve)tyj @e&dor(y) tiron(y) ñ a desno Sveti Teodor Stratilat. Obojica su okrenuta prema Spasitequ i blago pognuti molitveno podi`u ruke prema wemu. Odeveni su u patricijske tunike i hlamide ukra{ene zlatotkanim na{ivcima i trakama posutim biserima, a na glavama nose vence u obliku obru~a. Onaj Tironov ukra{en je jednim redom krupnih, a Stratilatov s dva reda sitnijih bisera. Izme|u dvojice svetih ratnika postavqen je zlatni sve}wak. Ikonografija opisanih predstava odgovara u osnovi modelu zajedni~kog predstavqawa Svetih Teodora, ra{irenom na Balkanu od tre}e ~etvrtine XIV veka, ali poznatom jo{ iz XIñXII stole}a.51 @i~ka kompozicija pokazuje ipak izvesne ikonografske osobenosti. Dvojica Teodora nisu predstavqena u ratni~koj opremi i, shodno tome, izme|u wih nije postavqeno odlo`eno oru`je. U postvizantijskoj umetnosti mogu se prona}i sli~ni primeri.52 Vaqa ipak ista}i da je u luneti `i~ke crkve sa~uvana verovatno najstarija predstava Svetih Teodora objediwenih u molitvi pred Hristom, a odevenih u ruho patricija. Predstave razli~itih svetih ratnika obu~enih u haqine svojstvene ikonografiji mu~enika bile su veoma zastupqene u srpskom `ivopisu XIII stole}a, ali i kasnije.53 U obiqu ulomaka fresaka prona|enih u jami iskopanoj u Crkvi Svetih Teodora postoji znatan broj sasvim sitnih i nekarakteristi~nih, koji se ne mogu Ostaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetih Petra i Pavla) u @i~i
57
Slika 26 i 27
47
M. Markovi}, Sveti ratnici iz Resave. Ikonografska analiza, u: Manastir Resava. Istorija i umetnost, Despotovac 1995, 204ñ206; Ch. Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art and Tradition, Aldershot ñ Burlington 2003, 104. 48
M. Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika u isto~nohri{}anskoj umetnosti i o predstavama ovih svetiteqa u De~anima, u: Zidno slikarstvo manastira De~ana. Gra|a i studije, Beograd 1995, 600ñ620; isti, Sveti ratnici iz Resave, 191ñ196.
49
Taj broj je mogao biti ne{to mawi, ali te{ko da je bio ve}i. 50 Hristov lik je veoma o{te}en, ali na osnovu oblika wegove kose i dela obraza bez brade da se zakqu~iti da je u pitawu lik Emanuila.
Slika 28 A. Trifonova, The Iconographical Type of Saints Theodore Teron and Theodore Startelates facing each other and its Spread during the Byzantine and Post-byzantine Period, Zograf 34 (2010), 53ñ64.
51
52
L. Mavrodinova, Sv. Teodor ñ razvitie i osobenosti na ikonografskiˇ mu tip v srednovekovnata `ivopis, Izvestiˇ na Instituta za izkustvoznanie BANU 13 (1969), 50, n. 56; G. Oprescu, Istoria Artelor Plasitce în România, Bucureşti 1968, fig 333. 53
Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija, 159ñ160, sa starijom literturom.
pouzdano povezati s nekim odre|enim ikonografskim sadra`ajem. Ni{ta na wima, me|utim, ne protivre~i zakqu~cima izvedenim na osnovu prethodno razmotrenog, znatno re~itijeg dela materijala. Pokazalo se, ~ini se, da je mogu}e prili~no pouzdano razaznati bar osnovnu programsku shemu `ivopisa crkve. [tavi{e, jasno se izdvajaju odre|ene teme ~ije je mesto u topografiji malih jednobrodnih hramova tokom zrelog sredweg veka bilo ~vrsto odre|eno. Odatle je proiza{la mogu}nost da se utvrdi prvobitni programski i prostorni kontekst prepoznatih scena i figura u `i~koj crkvici. Ulomci s identifikovanim ikonografskim sadr`ajem pokrivali su polukalotu apside (Bogorodica na tronu okru`ena arhan|elima), gorwi deo konhe (Pri~e{}e apostola), sredwu zonu bo~nih zidova, uglavnom u wihovom oltarskom delu (poprsja arhijereja u medaqonima), ali i ne{to zapadnije (bista Svetog Sozonta). I fragmenti koji su pripadali po~etnim i zavr{nim scenama Velikih praznika (Blagovesti, Ro|ewe Hristovo, verovatno Silazak u ad, Silazak Svetog duha) sasvim sigurno po58
Dragan Vojvodi}
ti~u iz vi{ih zona isto~nog dela hrama. Te kompozicije morale su biti naslikane u tre}oj zoni bo~nih zidova, a jedna od wih mo`da i na isto~nom zidu. Sa~uvalo se ne{to fragmenata otpalih izgleda sa svoda. S druge strane, me|u fragmentima se ne mogu prona}i ostaci scena i predstava koje su, po pravilu, slikane u zapadnim delovima hramova, poput Uspewa Bogorodi~inog. Neznatan broj ulomaka poti~e od figura iz najni`e zone crkve. Tako, od likova arhijereja iz Liturgijske slu`be, redovno slikane u prizemnom registru oltara, nema ni najmawih tragova, dok su se od stoje}ih figura u naosu sa~uvali sasvim neznatni ostaci, uglavnom samih vrhova glava. Od dowih delova predstava stoje}ih figura preteklo je ne{to vi{e ostataka samo na zapadnom zudu, ali izbledelih i potpuno izmewenih boja. Uo~ava se, dakle, da su fragmenti pohraweni u jamu iskopanu u Svetim Teodorima pokrivali gotovo iskqu~ivo gorwe delove apside i vi{e zone na isto~-
Slika 29
noj strani crkve. Re~ je upravo o onim partijama hrama koje su grubo prezidane prilikom velike obnove, datovane u po~etak XIX stole}a.54 Reklo bi se da su obnoviteqi pohranili ulomke fresaka odvojene samo od obru{enih delova gra|evine. Zna~i li to da su freske s ostalih zidova crkvice postradale tek kasnije? Na prvi pogled to izgleda malo verovatno. Me|utim, ve} je pomiwano kako su ostaci fresaka koji se jo{ uvek dr`e u unutra{wosti hrama hromatski izmeweni, verovatno usled toplotnog dejstva vatre. Tako su, recimo, ostatak doweg kraja nimba i obe haqine figure na ju`nom kraju zapadnog zida Ñpocrveneliî, a crna pozadina se izgubila, odnosno Ñpobelelaî. Na woj se mestimi~no uo~avaju svetloru`i~aste mrqe, verovatno od izmewenog okera koji su `ivopisci ponekad me{ali s crnom pri slikawu pozadine.55 Hiton figure slikane u ulazu tamno je crven, a himation je svetlocrvenog tona. Naime, na fragmentima fresaka sa~uvanim na zapadnom zidu Svetih Teodorima sada se razaznaju iskqu~ivo nijanse crvene i mrke boje, uz pone{to termi~ki postojane bele.56 Sli~ne promene boje uop{te se ne uo~avaju na fragmentima iz jame. Zapravo samo jedan od mno{tva ulomaka termi~ki je izmewen. Re~ je o dowem delu lika, kako smo pretpostavili, apostola iz Silaska Svetog duha (sl. 21, 31). Po{to gorwi deo lica iznad linije preloma pose59 Ostaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetog Petra i Pavla) u @i~i
54 Do ovakvog datovawa velike pregradwe gorwe konstrukcije crkve dovelo je, pre svega, otkri}e nadgrobnih plo~a ugra|anih u Ñzavr{ni kqu~ svoda i u venacî, u koje su uklesana slova s paleografskim osobinama pisma XVIII stole}a. Vidi: Vu~kovi}, Crkva sv. Petra i Pavla, 310; ^anak-Medi}, Todi}, Manastir @i~a, 9, 24 (M. ^anak-Medi}).
55
Uporedi: Z. @ivkovi}, Promene vrednosti boja na freskama polusru{enih srpskih crkava, u: Kopije fresaka iz srpskih sredwovekovnih crkava u ru{evinama, Beograd 1980, 28. 56 O preobra`ajima boje usled dejstva toplote vidi: @ivkovi}, Promene vrednosti boja, 27ñ28.
57
S druge starane, mogu}nost savr{enog uklapawa dva fragmenta istog lica svedo~i o tome da su se oni jednovremeno odvojili od zida. Dowi deo lica je do{ao u dodir s nekim izvorom toplote tek po{to je otpao i izdvojio se od ostatka lica. Mo`da je bio zakopan na mawoj dubini od ostalih fragmenata.
58 Na osnovu jedne mitropolitske singelije od 12. aprila 1816. mo`e se zakqu~iti da se tada ve} ponovo slu`ilo u malom `i~kom hramu (Durkovi}-Jak{i}, Episkop Joanikije Ne{kovi}, 27). I putopisi iz tre}e decenije XIX veka upu}uju na to da se u crkvi vr{ilo bogoslu`ewe (Davidovi}, @i~a. Monastir u Serbii, 10ñ11; J. Vuji}, Pute{estvije po Serbiji, tom. I, Beograd 1901, 190). Me|utim, to ne zna~i nu`no da mala crkva nije stradala, jer su o{te}ewa na woj mogla biti relativno brzo sanirana.
59 Za razgradwe i obnavqawa @i~e u doba turske vlasti i ratovawa s Turcima vidi: M. ^anak-Medi}, O. Kandi}, Arhitektura prve polovine XIII veka. Crkve u Ra{koj, Beograd 1995, 18ñ21 (M. ^anak-Medi}).
60
Davidovi}, @i~a. Monastir u Serbii, 10.
61
Uporedi: Vu~kovi}, Crkva sv. Petra i Pavla, 310.
62
Isto.
63
I Davidovi}ev dosta podroban opis crkvice pru`ao bi argumentum ex silentio za tvrdwu da je severni ulaz probijen tek nakon 1822. godine, jer se u wemu pomiwu samo jedna vrata (Davidovi}, @i~a. Monastir u Serbii, 10ñ11).
64
Juri{i}, Obi~aj sahrawivawa fragmenata `ivopisa, 170. 65
Isto, 175.
66 Isto, 173; S. Nenadovi}, Kako je izgledala Radoslavqeva priprata i {ta se dogodilo sa wenim freskama, Saop{tewa 3 (1957), 80ñ82.
67 Ovo su nedavno i usmeno potvrdili Veqko Vu~kovi} i Milka ^anak-Medi}.
duje izvorne hromatske vrednosti, jasno je da do izmene boje nije do{lo u vreme kada se celovit lik svetog nalazio na zidu.57 Mogu}e je, dakle, zakqu~iti kako je u Crkvi Svetih Teodora svojevremeno izbio po`ar, ali tek po{to su freske ~iji su ulomci sa~uvani bile otpale sa zidova. Sasvim je izvesno i to da su ti ulomci pre pretpostavqenog po`ara bili pohraweni u jamu i tako za{ti}eni od vatre. Po`ar je, pak, mogao razorno delovati na preostali, ve} dotrajali `ivopis koji se do tada jo{ dr`ao na zidovima. Znamo da je @i~a strahovito stradala po~etkom druge decenije XIX veka, ubrzo posle obnove malog hrama. U surovoj odmazdi Turaka nakon propasti Prvog srpskog ustanka (1813) drevno srpsko arhiepiskopsko sredi{te popaqeno je i razoreno. Hram Svetih Teodora tada izgleda nije ru{en.58 No, ~ini se malo verovatnim da je ostao nedirnut, s obzirom na srazmere razarawa manastirske celine.59 Ako bi se pretpostavilo da su goreli prvenstveno wegovi drveni elementi u isto~nom delu ñ ikonostas i pevnice ñ onda bi se moglo objasniti za{to se o~uvalo samo ne{to termi~ki izmewenih fresaka u zapadnom delu hrama, naro~ito u vratima. To bi pomoglo i u obja{wavawu ~iwenice da je freska koja je najudaqenija od oltara, ona u luneti sa spoqne strane zapadnog zida, sa~uvala svoj kolorit. U svakom slu~aju, Dimitrije Davidovi} u svom opisu crkvice iz 1822. godine bele`i da Ñiznutra nema nikakv˚ obraza, ni na oltaru, niti u oltaruî.60 Davidovi}, ina~e, opisuje i gradivo fasada `i~ke crkvice, {to svedo~i da su one tek kasnije bile pokrivene malterom i okre~ene. Dakle, malterisawe fasada nije obavqeno u sklopu velike obnove s po~etka XIX veka, kako je bilo pretpostavqeno.61 Mo`da je izvedeno za vreme ure|ivawa manastira po `eqi episkopa Joanikija Ne{kovi}a, kada su ure|ene i fasade katolikona (1854ñ1857). Na takav zakqu~ak navodi i jedan akvarel Dragutina Milutinovi}a iz 1881. godine. On pokazuje Crkvu Svetih Teodora ~ije fasade pokriva malter s koga je ve} uveliko otpao kre~ (sl. 1). Tada je lepom bila prekrivena i slika patrona u luneti, koju je video Davidovi}. Ako je suditi po tome {to se na akvarelu uo~ava malter druga~ijeg sastava i boje u pojasu oko vrata u severnom zidu, i ta vrata su bila probijena kasnije no {to se mislilo,62 zapravo tek nakon malterisawa fasada.63 Ovakvoj hronologiji obnavqawa malog `i~kog hrama protive se ranije izneti zakqu~ci o vremenu pohrawivawa ulomaka fresaka u jamu iskopanu u crkvici. I tada je istaknuto da je do Ñsklawawa `ivopisaî moglo do}i jedino Ñtokom obnavqawaî hrama, svakako pre postavqawa poda.64 Prema na~inu na koji su ulomci pohraweni u Svetim Teodorima, zakqu~eno je da je to u~iweno do kraja XVII veka.65 Prihvatawe pomenutog zakqu~ka povla~ilo bi za sobom pretpostavku o jednoj velikoj obnovi `i~ke crkvice u vreme pre austrijsko-turskih ratova, odnosno o nekoliko zama{nijih pregradwi hrama kroz istoriju. Me|utim, mo`e se dovesti u pitawe metodolo{ka korektnost izvo|ewa zakqu~ka o vremenu pohrawivawa ulomaka u Svetim Teodorima. Uzorak na osnovu kojeg su uspostavqene tipologija i s wom povezana periodizacija ukopavawa fragmenata fresaka i kamene plastike nije dovoqno reprezentativan. Dodatni problem predstavqa okolnost da za pojedine primere u okviru tako redukovanog uzorka nedostaju kqu~ni podaci. Ve}ina razmatranih ukopa s fragmentima nije pouzdanije ili odre|enija datovana. S druge strane, recimo, nisu zabele`eni podaci o na~inu na koji su bile pohrawene freske u namenski iskopanoj jami na severnoj strani studeni~ke porte. Oni su mogli biti naro~ito zanimqivi jer su datovani u prvu polovinu XIX veka.66 Reklo bi se, stoga, da vaqa izabrati neko sigurnije polazi{te za razmi{qawe o istorijatu pregradwe Svetih Teodora od onog koje zasada pru`a tipologija pohrawivawa ulomaka. Razlo`nije je osloniti se na prili~no egzaktne podatke dobijene tokom istra`iva~kih radova na samoj gra|evini. Tada su utvr|eni elementi samo jedne temeqne obnove crkve, i to izvedene nakon XVII veka, o ~emu jasno svedo~i paleografija natpisa na spolijama.67 Svojevremeno je `ivopis Crkve Svetih Teodora bio datovan samo na osnovu tada jedino poznate freske, predstave dvojice patrona u luneti iznad ulaza. Na60
Dragan Vojvodi}
Slika 30 Ostaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetog Petra i Pavla) u @i~i
61
68
Tasi}, Kulturno-istorijski spomenici, 156; Ka{anin, Bo{kovi}, Mijovi}, @i~a, 103, n. 61;
69 Juri{i}, Obi~aj sahrawivawa fragmenata `ivopisa, 170, n. 3, koja se oslawa na procenu Radomira Stani}a.
70 R. Nikoli}, D. St. Pavlovi}, Konzervatorsko-restauratorski radovi Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture na nepokretnim kulturnim dobrima 1947ñ1982, u: Kulturno nasle|e Srbije. Trideset pet godina rada i razvoja Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture u Beogradu. 1947ñ1982, Beograd 1982, 56.
71
Prvi je to u~inio Gojko Suboti} (Manastir @i~a, 29). Wega slede: Milo{evi}, Umetnost u sredwovekovnoj Srbiji, 28; Vu~kovi}, Crkva sv. Petra i Pavla, 309ñ310; ^anak-Medi}, Todi}, Manastir @i~a, 24 (M. ^anak-Medi}). T. Starodubcev, Zidno slikarstvo u doba Lazare vi}a i Brankovi}a (1375ñ1459), Beograd 2007, doktorska disertacija, Katalog, 237.
72
73
Uporedi sl. 13 i 14 sa B. Todi}, Manastir Resava, Beograd 1995, sl. 90.
stanak zidnog slikarstva malog hrama sme{tan je u veoma {irok hronolo{ki okvir ~itavog jednog stole}a ñ XIV veka.68 Pojedini istra`iva~i stare srpske umetnosti ostali su pri takvom datovawu i kada su otkriveni ulomci pohraweni u jami,69 ali je u struci prevladalo mi{qewe da se on mo`e ne{to preciznije hronolo{ki odrediti. Neki od istra`iva~a pomi{qali su da prona|eni ostaci slikarstva poti~u iz prve polovine XIV veka.70 Drugi su pak, sa znatno vi{e opravdanosti, smatrali kako likovni sadr`aj tih fragmenata treba vezati za ne{to pozniji vremenski period. Izneli su zato mi{qewe da je Hram Svetih Teodora bio oslikan u drugoj polovini XIV stole}a.71 Nedavno je zakqu~eno i to da Ñne treba iskqu~iti mogu}nostî da je do izgradwe i oslikavawa hrama do{lo u Ñposledwoj ~etvrtini XIV vekaî.72 Nakon pa`qivije obrade i sklapawa fragmenata, kao i razmatrawa likovnih osobenosti celokupnog sa~uvanog materijala, ~ini se da je mogu}e izvr{iti jo{ utemeqenije i preciznije datovawe `ivopisa male `i~ke crkve i pomeriti ga ka samom kraju XIV, odnosno po~etku XV stole}a. Po svojim stilskim osobenostima zidno slikarstvo Svetih Teodora u @i~i ne predstavqa potpuno koherentnu i jedinstvenu celinu. Ono je, nesumwivo, delo bar dvojice slikara, u ~ijem se pristupu ne uo~avaju na~elna stilska razmimoila`ewa ve} odre|ene razlike u obradi slikane materije i tipologiji likova koje predstavqaju. Uz te razlike oni pokazuju i mnoge sli~nosti kada je re~ o shvatawima i pristupu. Obojica su sklona dosta rasvetqenom, izrazito transparentnom koloritu vedrih i na dekorativnost sra~unatih harmonija okera, plave, zelene i vibrantne crvene boje. Podjednak interes za ukrasno oni iskazuju i u obradi zlatotkanih, vezom i biserjem pokrivenih delova ode`di. U oblikovawu likova, kao i pri razvijawu ornamenta zna~ajnu ulogu kod obojice, po pravilu, ima nenametqiv ali veoma funkcionalan crte`. Te`e blagoj modelaciji oblika pod difuznom, bojom zasi}enom svetlo{}u, izbegavaju}i reske i prenagla{ene kontraste svetla i senki. Kod obojice senoviti delovi lica, vratova i ruku su svetlozeleni i gotovo prozirni. I jedan i drugi toj zelenoj boji na ogoqenim delovima inkarnata suprotstavqaju ru`i~astu. Gotovo istovetne nizove tankih belih linija oni zatim pola`u na najistaknutije delove lica, ali i po vratu i rukama svetih. To doprinosi utisku blage zaobqenosti volumena, ali i igre svetlosti na bojama o`ivqenoj slikanoj materiji. Zbog svega toga rad ruku dvojice slikara katkad je te{ko razdvojiti na usitwenim fragmentima. Ipak, izvesne razlike se dosta jasno uo~avaju na boqe o~uvanim delovima `ivopisa. Prvi od tih majstora ñ slikar likova patrona u luneti (sl. 3, 32) ñ pone{to je energi~nijeg crte`a, modeluje s vi{e napona blago izdu`ene likove jedva primetno povijenog nosa i pone{to isturene dowe usne (sl. 21, 31). On je izgleda vi{e radio u najvi{im zonama hrama. Sam ili s nekim pomo}nikom naslikao je Silazak Svetog duha na apostole (sl. 21ñ22), Ro|ewe Hristovo (sl. 17), Silazak u ad (sl. 23) itd. Drugi `ivopisac ñ tvorac lika Svetog Sozonta (sl. 16) ñ naslikao je jo{ neka arhijerejska poprsja u medaqonima (sl. 13ñ15), zatim arhan|ela u carskoj odori iz polukalote apside (sl. 7, 30), Pri~e{}e apostola (sl. 11ñ12) i ostatke figura iz najni`e zone (sl. 28, 9 / br. 6). Wegova ostvarewa odlikuje ne{to sporiji i drhtaviji crte` koji opisuje zaobqenija lica lu~no izvijenih obrva i izrazito {irokih obraza. Taj crte` pokazuje izvesnu fino}u i kada do~arava ukrasni vez na zlatotkanim delovima ode}e, sli~an zlatovezu na predstavama pojedinih svetih u Resavi.73 Kao da je kolorit tog drugog slikara malo ble|i i hladniji. Uop{te gledano, on se doslednije odvojio od navika i manira zografa druge polovine XIV veka. Zbog toga se na wegovim zidnim slikama jasnije uo~avaju umetni~ka tragawa i re{ewa svojstvena vizantijskim i srpskim slikarima iz posleweg veka samostalnosti balkanskih pravoslavnih dr`ava. Sklonosti ka dekorativnom u pojedinostima, slikari Svetih Teodora u @i~i pridru`ili su te`wu da osobenim ukrasom pro`mu sistem `ivopisa u celini. Tako su poprsja svetih u drugoj zoni postavili u karakteristi~ne medaqone s okvirima sazdanim od nizova rombova Ñduginih bojaî (sl. 13ñ16, 9 / 19ñ21). [ta62
Dragan Vojvodi}
Slika 31
vi{e, na pojedinim mestima prostor izme|u medaqona popuwavali su rasko{nim i raznobojnim ornamentalnim prepletom (sl. 5, 29). Po svemu tome, oni se iskazuju kao tipi~ni predstavnici zidnog slikarstva Moravske Srbije. Mo`e se uo~iti da u `ivopis male `i~ke crkve unose sasvim definisan i do kraja razvijen dekorativni sistem kao bitan likovni elemenat, a to govori u prilog stilskoj zrelosti umetnosti kojoj su pripadali. Wihova re{ewa u tom smislu pokazuju malo sli~nosti s onim iz Ravanice ili Velu}a, a najbli`a su resavskim. Traka ve}ih okvira nagla{eno je {iroka i ima raspon od dva dijagonalno postavqena romba, {to se sre}e samo jo{ u grobnoj crkvi Svetog despota Stefana.74 I te`wa da se prostor izme|u medaqona na pojedinim mestima pokrije prepletnim ornamantom nalazi analogiju samo u Resavi.75 Reklo bi se, stoga, da `ivopis `i~ke crkvice poti~e iz prvih decenija XV veka, a ne iz kraja XIV stole}a. Sasvim zrelom moravskom slikarstvu pripada i rasvetqeni, transparentni kolorit figura postavqenih na tamnoplavoj, gotovo crnoj pozadini, kao i odmeren i precizan crte` karakteristi~nog duktusa. @ivopisci Svetih Teodora upuste se katOstaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetih Petra i Pavla) u @i~i
63
74
Uporedi: Todi}, Manastir Resava, sl. 34, 64, 198. 75
Uporedi: Todi}, nav. delo, sl. 33, 112.
76
@ivkovi}, Prilog, 46ñ47.
77
Za to vidi literaturu u nap. 2ñ4 gore. 78 Ka{anin, Bo{kovi}, Mijovi}, @i~a, 45ñ47; \uri}, ]irkovi}, Kora}, Pe}ka patrijar{ija, 227ñ229 (S. ]irkovi}); S. M. ]irkovi}, @i~a kao arhijerejsko sedi{te, u: Manastir @i~a. Zbornik radova, priredio G. Suboti}, Kraqevo 2000, 14.
79 Ka{anin, Bo{kovi}, Mijovi}, @i~a, 45ñ47; \uri}, ]irkovi}, Kora}, Pe}ka patrijar{ija, 227ñ229 (S. ]irkovi}).
80
Godine 1382. monah Dorotej izdaje u ÑMoravi, u mestu zvanom @i~a, u hramu Svetog Vaznesewaî povequ za Dren~u Ñpred sveosve}enim patrijarhom srpskim gospodinom Spiridonom i pred celim Saborom Velike crkveî (A. Mladenovi}, Poveqe kneza Lazara, Beograd 2003, 177ñ190). Izneta je i pretpostavka da je 1390. godine na saboru odr`anom upravo u @i~i za patrijarha izabran Danilo III. Vidi: \. Sp. Radoji~i}, Izbor patrijarha Danila III i kanonizacija kneza Lazara, Glasnik Skopskog u~enog dru{tva 21 (1940), 76. 81
O toj nadgrobnoj plo~i vidi: J. Erdeqan, @i~ka plo~a sa predstavom jelena. Prilog poznavawu ikonografije srpske funerarne plastike poznog sredweg veka, u: Manastir @i~a. Zbornik radova, priredio G. Suboti}, Kraqevo 2000, 295ñ305. S oprezom je pretpostavqeno da plo~a poti~e s kraja XIV ili po~etka XV veka. Novo datovawe `i~ke crkvice otvara prostor i za preispitivawe mi{qewa o vremena nastanka nadgrobne plo~e.
kad i u eksperiment primeren onom vremenu. Nastojawe moravskih slikara XV veka da ispitaju mogu}nosti difuzne svetlosti u do~aravawu volumena, atmosfere i prirode materije otkriva se jasno na {lemu Svetog Merkurija (sl. 28). Isto tako, `i~ki zografi spremno primewuju inovativan, tehnolo{ki razra|en postupak za crtawe ornamenata.76 No, iako se slikarstvu Crkve Svetih Teodora lako pronalaze {ire paralele u srpskoj umetnosti ranog XV stole}a, ne mogu se vaspostaviti neposredne veze s odre|enim fresko-celinama. ^ini se izvesnim da `ivopisci `i~ke crkvice nisu ostavili trag svoje delatnosti u drugim sa~uvanim spomenicima Moravske Srbije. Podaci koje pru`aju ostaci fresaka iz malog `i~kog hrama uzimani su, obi~no, kao presudan ~inilac pri poku{ajima da se odredi vreme wegovog podizawa.77 Zahvaquju}i preostalom `ivopisu napu{tena je najpre pomisao da je mala crkvica starija od katolikona. Ubrzo potom, datovawe hrama pomereno je od po~etka ka sredini XIV stole}a. Ako bi se prihvatilo ovde ponu|eno hronolo{ko odre|ewe fresaka iz Svetih Teodora, onda bi se otvorio prostor za zakqu~ak da je i sama crkva podignuta u vreme Moravske Srbije, krajem XIV ili po~etkom XV stole}a. Takvom datovawu hrama nimalo se ne protive odlike wegove prvobitne arhitekture. U tokove moravskog graditeqstva uklapaju se na~in zidawa redovima kamenih blokova izme|u kojih su umetnuta po ~etiri reda opeke i prili~no masivni sokl. Datovawe `i~ke crkvice u doba kneza Lazara ili despota Stefana potpuno je u saglasnosti i s istorijskim prilikama toga doba. Zbog nadirawa Turaka i ugro`enosti srpskih zemaqa na jugu, @i~a po~iwe iznova da o`ivqava kao crkveno sredi{te.78 U wemu sve ~e{}e i du`e borave patrijarsi sa svojom pratwom,79 a svakako se u wega seli bar deo administracije autokefalne crkve.80 Razlo`no je pretpostaviti da su u `i~kom manastiru tada preduzimani radovi na ure|ivawu i dogradwama, kako bi bio u stawu da odgovori novim okolnostima i novim potrebama. U okviru tih radova mogao je biti podignut i oslikan mali `i~ki hram. Wegov ktitor morao je pripadati samom vrhu dr`avne ili crkvene vlasti. Sasvim je prihvatqivo mi{qewe da nije re~ o osobi koja je nekada bila sahrawena pod prili~no skromnom nadgrobnom plo~om s predstavom jelena, prona|enom u crkvi.81 Podatke zna~ajne za ranu istoriju Crkve Svetih Teodora verovatno je sadr`ao uni{teni natpis u zoni sokla na ju`nom delu zapadnog zida. U pitawu je bio, po svemu sude}i, du`i tekst funerarnog sadr`aja, ispisan fresko-tehnikom. Od natpisa su preostale samo vodoravne linije za izravnavawe slova, utisnute u sve`i malter. Pri razmi{qawu o vremenu nastanka i ktitoru malene gra|evine izvestan zna~aj mo`e imati i ~iwenica da je nova crkva u arhiepiskopskom sedi{tu posve}ena ba{ Svetom Teodoru Tironu i Svetom Teodoru Stratilatu. Pokazano je da po{tovawe svetih ratnika ja~a u vreme Moravske Srbije.82 Weni vladari, vlastela i sve{tenstvo, zaokupqeni bitkama za o~uvawe dr`ave i pravoslavqa u woj, uzdavali su se u pomo} Hristovog nebeskog voinstva.
82
Markovi}, Sveti ratnici iz Resave, 192ñ196.
64
Dragan Vojvodi}
Slika 32 Ostaci `ivopisa i istorija Crkve Svetih Teodora (Svetog Petra i Pavla) u @i~i
65
Dragan Vojvodi} REMAINS OF THE FRESCO PAINTING AND THE HISTORY OF THE CHURCH OF SAINTS THEODORE (SS. PETER AND PAUL) IN @I^A Summary Some interesting fragments of frescoes were discovered in a purpose-made pit in the Church of Saints Theodore in @i~a (today dedicated to holy apostles Peter and Paul – Figs. 1-2) in the seventies of the last century. Only when the fragments were transferred to the National Museum in Kraljevo were the appropriate conditions created for their keeping, display and studying. The iconographic contents on the fragments allow the recognition of certain themes and establishment of the main programme scheme of painting in the small church of @i~a. The fragments covered the semi-calotte of its apse (The Holy Mother of God on the throne surrounded by archangels – Figs. 7–8), and the upper part of the apse concha (The Communion of the Apostles – Figs. 11–12, 2 / no. 1–5). In the second zone of lateral walls, and quite certainly on the west wall, too, there was a series of busts of saints in medallions. The busts of bishops were arranged in the altar part (among them Saint Polycarp – Figs. 13–15), and somewhat westward, in the naos, there were the busts of martyrs – among them Saint Sozon (Fig. 16). In the third zone on the walls, and partly on the vault of the church there were scenes of Great Feasts. Only the fragments that used to belong to the initial and final scenes of Annunciation (Fig. 8), the Nativity of Christ (Fig. 17), probably the Descent into Hades (Figs. 20–23), the Descent of the Holy Spirit (Figs. 22–21) have been preserved. The fragments with an ox head – symbol of Luke the Evangelist (Fig. 24) – and the cherub with a labarum or rhipidos in his hands (Fig. 25) must have belonged to the presentation of the Holy Trinity, which was painted on the vault of small churches in the second half od the XIV century and the first half of the XV century. A very small number of fragments come from the figures in the lowest zone of the church, mostly the tops of the heads (Figs. 28, 9 / no. 6). As for the lower parts of presentations of standing figures, some more fragaments remain and they still hold to the west wall – they must have been destroyed in a fire (Figs. 26–27). In the lunette there is a relatively well preserved presentation of the patrons – Saints Theodore, Tyron and Stratilat, turned in their prayer toward the bust of Christ Emmanuel (Figs. 3, 32). The church was painted by two artists in whose approach there are no principal stylistic disagreement but there are certain differences in the treatment of painted matter and typology of presented characters. Both tended to gradual modelation under diffuse lighting, saturated with colour, stressing series of thin white lines on the most lightened parts of the flesh tone. Both applied fairly brightened, transparent colours with cheerful harmonies aimed at decorativeness. Their interest in ornaments was also expressed in their treatment of certain garments. The painters of Saints Theodore in @i~a joined their tendency towards decorative in details to their aspiration to imbue the system of fresco painting as a whole with specific ornaments. The busts of saints in the second zone were placed in characteristic medallions with frames in “rainbow colours” (Figs. 13–16, 9 / no. 19–21). Moreover, they sometimes filled the space between medallions with colourful ornamental interlacing (Figs. 5, 29). Based on that, they can be said to be typical representatives of wall painting of Moravian Serbia. They introduced a decorative system as a significant painting element into the fresco painting of the small @i~a church, and it speaks in favour of the stylistic maturity of their art. Hence, it could be said that the fresco painting of Saints Theodores dates from the end of the XIV century or, more likely, from the first decades of the XV century. Judging by all the facts, the church itself was built at the time of Moravian Serbia (Figs. 1–2), when @i~a again revived as the centre of the Serbian autocephalous church. The small temple suffered considerable damage at the time of Turkish rule. The fragments of frescoes originated from those parts of the walls which were rebuilt during a big renovation, at the beginning of the XIX century. That is the only period when they may have been buried into the pit. As their colours were not thermically changed, it is clear that they had been buried before the fragments of frescoes on the walls were exposed to heat, probably in a fire. The fire may have happened when the Turks destroyed and burnt the monastery in 1813. Much later, the facades of the church were plastered and whitewashed, and it seems that only after that was the entrance cut through the north wall (Fig. 1).
66
Dragan Vojvodi}
УДК: 726.591(497.11):271.222-526.1 ID: 186244876
MILAN RADUJKO Institut za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu
MERMERNI ULOMAK SA NATPISOM ÑSTEFAN KRAQ ^ETVRTIî IZ STUDENICE Apstrakt: Predmet rada je mermerni ulomak u vidu poliedra na vaqkastom vratu sa natpisom Stefany kraly d! , na|en 1984. u podu (1608) studeni~kog paraklisa Svetog Dimitrija (XIII v.). U rezultatima dobijenim analizom oblika, autor nalazi potvrdu zakqu~ka prethodnih istra`iva~a da je posredi deo prestola a u uporednom odmeravawu natpisa i suvremenih pravnih dokumenata da se iza imena vlarada krije kraq Stefan Du{an. Rezultat potrage za namenom i vremenom nastanka ulomka bilo bi, s jedne strane, uverewe da je posredi pojedinost kraqevog prestola iz katolikona Manastira Studenice, a sa druge, zakqu~ak da je Du{an studeni~ko vladarsko sedi{te poru~io izme|u 1333. i 1343, lako mogu}no 1335. godine. Kqu~ne re~i: mermerni ulomak, }irili~ki natpis, Stefan kraq ~etvrti, vladarski presto, sredwi vek, Manastir Studenica Hri{}anski vladar sredweg veka, uz razli~ite vrste sedi{ta izra|ivanog za potrebe ceremonijalnog `ivota vladarskog dvora, ima prestole u crkvi, i to ne samo u dvorskoj kapeli i u glavnom katedralnom hramu prestonice ili dr`ave.1 Frana~ki kraqevi i carevi Svetog rimskog carstva imali su crkvene tronove {irom prostrane zemqe, u gotovo svakom zna~ajnom manastiru.2 Putuju}i radi dr`avnih poslova od pokrajine do pokrajine, vladalac je u mestu u kom bi se zatekao mogao da prati bogoslu`ewe sede}i na unapred pripremqenom tronu, izra|enom bilo u kamenu bilo u drvetu, ponekad i naro~ito opremqenom. I vladari ku}e Nemawi}a ñ ~ini se i wihovi naslednici ñ podi`u prestole u hramovima izvan svojih boravi{ta.3 Propisuju}i sankcije za crkvene i svetovne dostojanstvenike koji su, kr{e}i obi~aje, u vladarevom odsustvu sedeli na kraqevskom stolu, izdava~ de~anske hrisovuqe, kraq Stefan Uro{ III, ka`e da je sli~nu praksu uo~io i Ñu drugim crkvama roditeqa i praroditeqa mojihî, te da se zabrana ove prakse, sem na De~ane, odnosi i na prestole Ñpo inixy crykvaxyî.4 Materijalni izvori, na`alost, malo ~ime potvr|uju re~i Uro{a III. Stole}a izlo`enosti propadawu u celini je prebrodio samo pomenuti kraqevski sto Stefana Uro{a III i wegovog sina i naslednika, Stefana Du{ana, iz ju`ne pevnice de~anske crkve Vaznesewa Hristovog.5 Zahvaquju}i programu `ivopisa, postojawe prestola srpskih vladara sredweg veka mo`e se pretpostaviti u jo{ nekoliko na{ih crkava.6 ^iwenica da smo, i pored toga, daleko od predstave o stvarnim razmerama obi~aja pomenutog u de~anskoj darovnici, nala`e da se u razmatrawe uzme svaki, pa i najmawi podatak. Ovaj prilog predstavqa korak prema osmi{qenom radu na proveri i pribirawu izvora za povest vladarskog trona. Za predmet smo uzeli mermerni ulomak iz Manastira Studenice, u nauci prepoznat kao deo prestola kraqa Du{ana. Sud je, na`alost, iznet bez obrazlo`ewa. Nije bilo ni poku{aja da se objekat istra`i. Prvi zadatak bi}e, zato, da ga prika`emo, samog za sebe i u svetlu komparativne gra|e, i da, polaze}i od rezultata, osmotrimo pomenuto uverewe prethodnika. Mada obimom skromni, ~esto i nedovoqno odre|eni, podaci sa ulomka nisu neva`ni: pru`aju nam polazi{te ne samo za okvirnu predstavu o prvobitnoj celini ve} i za upotpuwavawe slike o odnosu potomaka i naslednika Stefana Nemawe prema wegovoj glavnoj zadu`bini. Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
67
P. E. Schramm, Herrshaftszeichen und Statssymbolik, I, Stuttgart 1954, 316ñ369; III, 1956, 928ñ939.
1
2
Isto.
3
M. Radujko, Presto svetog Simeona, Zograf 28 (Beograd 2000ñ2001), 55ñ88. 4 P. Ivi}. M. Grkovi}, De~anske hrisovuqe, Novi Sad, 1976, 135ñ136 (za prevod up. Zadu`bine Kosova, Prizren ñ Beograd 1987, 342).
5
M. Radujko, Program `ivopisa oko Kraqevskog prestola, u Zidno slikarstvo manastira De~ana, Beograd 1995, 301ñ306. 6
M. Radujko, Presto svetog Simeona, 71ñ82.
* Predmet o kome je re~ na|en je 1984. godine, tokom iskopavawa studeni~kog paraklisa Svetog Dimitrija (sredina XIII v.), u nadzemnom sloju hrama.7 Posredi je ~etrnaestostrani blok (sl. 1単3), ta~nije heksaedar sa zarubqenim uglovima, zase~enim duboko, skoro do osa, prvobitno, preko odlomqenog vrata, vaqkastog i srazmerno sna`nog (8,8 h 10,7 cm), vezan za objekat sme{ten ispod wega.8 Izra|en je pa`qivo, u komadu iskusno odabranog belog, rado~elskog mermera, i u zavr{noj obradi ugla~an. U celini je kvader o~uvan dobro. Da je nasilno odvojen od nose}e celine i bio odba~en, govore ozlede bo~nih ivica, naro~ito spoj predwe i unutra{we strane. Iako nesavr{ene geometrije, poliedar je srezan ve{to i ima bezmalo podudarne stranice (12,5 h 12,3 cm). Veli~ina ulomka, uz to, navodi na zakqu~ak da je pripadao objektu znatnih razmera.
7
M. Jankovi}, Zatvorene arheolo{ke celine manastira Studenice, Saop{tewa XVIII (1986) 18; M. Radan-Jovin, M. Jankovi}, S. Temerinski, Studenica u svetlosti arheolo{kih i arhitektonskih istra`ivawa, u Blago manastira Studenice, Beograd 1989, 58単59.
Sl. 1 Poliedar iz paraklisa Svetog Dimitrija, grafi~ki snimak (prema katalogu izlo`be Blago manastira Studenice)
8
Pa`wu nau~ne javnosti na predmet prva je skrenula M. [akota, Studeni~ka riznica, Beograd 1988, 58, nap. 89; za jedinu bela{ku sa osnovnim podacima o predmetu v. E. Pejovi}, Katalog arheolo{kih nalaza A, u Blago manastira Studenice, 76, sl. 51, kat. br. 45. Natpis sa kapitela, u grafi~koj obradi, donosi katalog Doba svetlosti 単 srpska umetnost trinaestog veka, s. l, 2008, 33.
Naro~it zna~aj razmatranom predmetu daje dobro o~uvan }irili~ki natpis, pisan srpskom redakcijom staroslovenskog jezika (sl. 1, 4単7). Veli~ina kvadera nije bila dovoqna za op{irniji tekst ali je klesaru pru`ila mogu}nost da na povr{inama uspravnih i gorwe strane heksaedra use~e piktogramsku invokaciju, ime i titulu vladara. Majstor je sigurnom rukom i o{trom alatkom, re`u}i mermer sa dve strane, srazmerno duboko, na gorwoj povr{ini uklesao {estokraki krst sa skra}enicama 0 i(su)s x(risto)s c(ary) s(lave) 0, Isus Hristos Car Slave, u me|ukra~ju, a po obodu, na tri strane, ime i mesto potpisanog u nizu vladara istog imena: 7 Stefany (~elna strana) kraly 0 (bo~na unutra{wa) 0 d! 0 (zadwa unutra{wa). ^iwenica da na bo~noj spoqnoj strani nije uklesano ni{ta govori da natpis treba ~itati navedenim redom: Stefan kraq 68
Milan Radujko
~etvrti.9 Tekst je ~itak i pa`qivo uklopqen u okvire stranica.10 Izveden je lepim ustavnim slovima, bez ve}ih skra}ivawa. Ima samo dve ligature, obe u imenu vladara, tef i ny, i dva nadmetnuta slova, n u imenu i l u tituli kraq. Sem u{tede prostora, ligature su ispisiva~u pru`ile priliku i za estetski efektna re{ewa, kakav je spoj t, f i srpastog e, na mestu levog trbuha slova f. To se mo`e re}i i za oblike titli, iznad imena kraqa u vidu dosledno izvedene klamfice, iznad brojne oznake vladara i ve}ine slova iz kriptograma u formi zakr`qale klamfice (samo no`ice)11, a iznad re~i kraq u vidu napetog luka. Iako je svaka re~ na drugoj strani, ispisiva~ se trudio da odr`i ujedna~enu visinu i {irinu slova, u imenu vladara i razmak izme|u znakova, uprkos uticaju alatke na oblik slova (da stoji samostalno, slovo l u tituli ne bi se moglo razlikovati od slova p), i da celini udahne sve~an izgled. Slova su ne{to izdu`enija (uglavnom 1 : 3) no skladnih proporcija i uobli~ena sa uzdr`anom elegancijom: stabla po~iwu i zavr{avaju se lepezastim pro{irewima ali su bez izrazitijih ukrasa. Da je klesar vodio ra~una o utisku koji }e natpis ostaviti, otkriva i pre~kica pomo}u koje se skra}uje duga spoqna ivica stabla na slovima k i a u kraqevoj tituli. Premda postavqeni u razli~ite ravni, krst i tekst predstavqaju prirodnu celinu: uobi~ajen na po~etku vladarskih potpisa i wihovih isprava, krst u
9
Ovim redosledom natpis ~ita i E. Pejovi} (nav. mesto). 10
Sl. 2. Poliedar iz paraklisa Svetog Dimitrija, pogled iz pti~je perspektive (foto S. Vulovi})
Ilustracije radi, pomenimo re~ kraq u kojoj je nadmetnuto slovo l u gorwi, trouglasti deo stranice sme{teno s punom pa`wom, ta~no u osu, i dovoqno odmaknuto od ivice.
Sl. 3. Poliedar iz paraklisa Svetog Dimitrija, pogled sa strane (foto S. Vulovi})
11
sredwem veku, sam ili kao ovde, sa krsnim slovima, prethodi i natpisima. Posredi je invokacija, vizualizovana molitva, u kojoj se priziva pomo} raspetog i vaskrslog Hrista. Drugi deo kriptograma sre}e se u izvorima ove vrste re|e nego re~ NIKA, no nije izuzetak.12 Ne razlikuje se bitno ni smisao dva kriptograma: oba se odnose na pobedu raspetog Hrista i instrumenta stradawa nad adom i smr}u.
Za sli~no re{ewe u Tipiku arhiepiskopa Nikodima i za izraz zakr`qala titla v. \. Trifunovi}, Postupak Lazara Mirkovi}a u razre{avawu srpskoslovenskog teksta Tipika, Tipik arhiepiskopa Nikodima, kwiga druga, srpskoslovenski tekst razre{io Lazar Mirkovi}, priredio \. Trifunovi} Beograd 2007, 084ﾃｱ085. A. Frolow, IS HS NIKA, Byzantinoslavica XVII (1956) 98ﾃｱ123. 12
* Po svemu {to danas znamo, razmatrani ulomak dospeo je u pod Crkve Svetog Dimitrija tokom wene obnove po~etkom XVII stole}a.13 Ubrzo po{to je stradaMermerni ulomak sa natpisom ﾃ全tefan kraq ~etvrtiﾃｮ iz Studenuce
69
13
M. Jankovi}, nav. mesto.
14
E. Pejovi}, nav. mesto. Ovo uverewe deli i M. [akota (nav. mesto): posredi je Ñulomak koji je mogao pripadati crkvenom stolu namewenom kraquî. 15
\. Bo{kovi}, Hilandar ñ Saborna crkva: arhitektura, Beograd 1991, 14 i 16.
16
Za vizantijsku gra|u dovoqno je uporediti primere sabrane u kwizi J. Stufi-Polimenu, Το φράγμα του Ιερού Βήματος στα παλαιοχριστιανικά μνημεία της Ελλάδος. Μελέτη αρχαιολογική και λειτουργική, Αθήνα 1999, Εικ, 56, 57, 67, 89, 93, 95, 97, 99ñ103.
T. Ю. Carevskaˇ, Sobor Svяtoй Sofii v Velikom Novgorode, SPb 2008, sl. na str. 37 i 42. 17
18 M. ^anak-Medi}, Spomenici srpske arhitekture sredweg veka. Arhitektura Nemawinog doba I. Crkve u Toplici i dolinama Ibra i Morave, Beograd 1986, 109, crt. 118. Dva su (oko Nemawinog i oko groba Stefana Prvoven~anog) zasigurno bile ograde, obe, izgleda, metalne. Nije, me|utim, verovatno uverewe da se i ispred zapadnog traveja prostirala naro~ita ograda (isto, 109). U plo~niku izme|u severnog i ju`nog pilastra postoje ~etiri udubqewa, sva ~etiri blizu jugozapadnog nosa~a kupole (sl. 16). Raspored ovih udubqewa (sem najzapadnijeg, nisu zabele`ena u literaturi) govori da je re~ o ostacima konstrukcije vezane neposredno za funkciju prostora oko ju`nog od dva pomenuta pilastra, o ~emu }e jo{ biti re~i, delom u nastavku ovog izlagawa, podrobno u naro~itom prilogu.
Sl. 4. Poliedar iz paraklisa Svetog Dimitrija, ime Stefan (foto S. Vulovi})
19 Me|u retkim izuzecima od ovog pravila treba pomenuti ikonostas ohridske crkvice Sveti Konstantin i Jelena (G. Suboti}, Sveti Konstasntin i Jelena u Ohridu, Beograd 1971, 48ñ49), ali je ovde re~ o pregradi izvedenoj u drvetu, mnogo podesnijem za izradu i uklapawe mawih pojedinosti.
Sl. 5. Poliedar iz paraklisa Svetog Dimitrija, titula kraq (foto S. Vulovi})
70
Milan Radujko
Sl. 6. Poliedar iz paraklisa Svetog Dimitrija, redni broj ~etiri (foto S. Vulovi})
20
Sl. 7. Natpis sa poliedra, crte` (Z. Pavlovi} prema katalogu izlo`be Blago manastira Studenice)
la u zemqotresu, crkva je 1608. godine iznova stavqena u funkciju. Unutra{wost hrama nasuta je tako da je pod hrama podignut za 80 cm u odnosu na prvobitni, apsidalna ni{a je zazidana a hram `ivopisan. ^iwenica da je predmet na|en u sloju iz XVII veka govori da je celina kojoj je pripadao nastradala najkasnije do 1608. godine. Nije ~ak neosnovano misliti da se to zbilo i znatno ranije: ime vladara i sve~ani izgled natpisa navode na pomisao da vreme obnove Svetog Dimitrija i stradawa predmeta deli razdobqe dovoqno dugo da se zaboravi i na zna~aj izvorne celine i na odnos prema li~nosti iz natpisa. E. Pejovi}, koja je mermerni ulomak na|en u {utu iznad prvobitnog poda studeni~kog Svetog Dimitrija publikovala, prepoznaje u wemu Ñkapitel desnog doru~ja mermernog prestoqaî.14 Me|u motivima ustaqenim u arhitekturi manastira i u name{taju ra|enom za pravoslavni hram, na istovetan ili sli~an na~in nije se moglo zavr{avati mnogo predmeta, no presto nije bio jedini. Na umu najpre treba imati dovratnike koji u sklopu ikonostasa nose dveri. Dovoqno je setiti se koloneta na sredi{wim i bo~nim prolazima oltarske pregrade u katolikonu Manastira Hilandara.15 Ispu{teni iz nosa~a kosmitisa, dovratnici su u preseku kvadratni i zavr{eni naro~itom glavom, tek ne{to u`om od koloneta i sa ovima povezani, kao u na{em primeru, preko vrata. U Hilandaru su glave dovratnika ñ segmentaste i blago spqo{tene kugle ñ srasle uz nosa~e kosmitisa, me|utim, umetnost pravoslavnog sveta poznaje primere ~iji su zavr{eci slobodni sa ~etiri strane i sli~niji studeni~kom kapitelu.16 U novgorodskoj katedrali, na dovratnicima dveri ju`nog, Ro`denstvenskog paraklisa Svete Sofije, vidimo re{ewe istovetno na{em, kocku sa zarubqenim uglovima.17 Zahvaquju}i tragovima sa~uvanim u podu glavnog hrama, zna se, s druge strane, da su se u naosu Bogorodi~ine crkve uzdizala jo{ neka postrojewa.18 Mesta za motiv kakav je poliedar iz Svetog Dimitrija moglo je biti u konstrukciji ~ije se postojawe sluti na osnovu udubqewa s po~etka zapadnog traveja (nadomak ju`nog pilastra). Ni argumenti koji idu u prilog ovoj mogu}nosti ni sve re~eno o dovratnicima ne dovodi ipak u sumwu zakqu~ak E. Pejovi}. Naro~ite dovratke u vidu niskih koloneta sa slobodnim kapitelom na vrhu imaju oltarske pregrade crkava ve}ih razmera no {to su paraklisi Studenice.19 Kolonete na glavnom ulazu u oltar katolikona Nemawine zadu`bine bile su, opet, polukru`ne, priqubqene uz stubi}e i upola u`e od glave iz paraklisa Svetog Dimitrija.20 Postavqa se, na kraju, pitawe opravdanosti isticawa natpisa sa Mermerni ulomak sa natpisom ÑStefan kraq ~etvrtiî iz Studenuce
71
M. ^anak-Medi}, nav. delo, 109, 143, crt. 54. Petnaestak centimetara, koliko je, po svoj prilici, bio {irok nosa~ kapitela iz Svetog Dimitrija (v. ni`e), u Bogorodi~inoj crkvi iznosila je {irina sredweg oslonca arhitravne grede (M. ^anak-Medi}, isto), dok je koloneta dovratnika, prislowena uz wega, bila upola u`a. Na umu, s druge strane, treba imati da su svi studeni~ki paraklisi vi{estruko mawi od glavnog hrama. ^ak i da su ikonostasi ve}ih crkvica imali naro~ite dovratnike, te{ko je dopustiti mogu}nost da bi wihove kolonete svojim razmerama odgovarale stubovima sa ikonostasa iz Bogorodi~ine crkve. 21
Izgled dveri tipi~nih za oltarske pregrade sredweg i poznog vizantijskog doba pokazuje da u visini kapitela po~iwe wihov lu~ni deo. Luk se, me|utim, uzdi`e na takav na~in da je unutra{wa stranica kapitela, u na{em slu~aju severna, otkrivena jedino kad su dveri otvorene i to pod uglom od 90 stepeni. Ako se tome doda da se isto~na strana kapitela nalazi u oltaru, izlazi da bi pogledu posmatra~a u Studenici bili dostupni samo krst i redni broj. Sama po sebi te{ko prihvatqiva, mogu}nost da je u ovako kratkom natpisu autor rizikovao, ili ra~unao na nedostupnost imena i titule vladara, uz svrhu koju natpis obi~no ima, protivre~i i praksi vezanoj za oltarske pregrade: bilo da je ispisivan na parapetnoj plo~i, na arhitravnoj gredi ili na zabatu, natpis se uvek kle{e na predwoj strani, tako da bude dostupan svima.
22
O arhitektonskim motivima u sredwovekovnom name{taju vidi A. Feulner, Kunstgeschichte des Möbel, Berlin 1927, 13 sq.; v. i V. Han, Profani name{taj na na{oj sredwovjekovnoj fresci, Muzej primewene umetnosti, Zbornik 1 (Beograd 1956) 16ñ21. O akroterionu u arhitekturi i delima primewene umetnosti E. Guillame, Acroterium, u: DAGR I, 44ñ46. 23
Za primere iz Pe}ke patrijar{ije V. J. \uri}, S. ]irkovi}, V. Kora}, Pe}ka patrijar{ija, Beograd 1990, 142, 237 (V. J. \uri}). Za opis i potpuniju dokumentaciju M. Radujko, Episkopski presto u Srbiji sredweg veka, Beograd 2008 (nepublikovana doktorska disertacija), Katalog, s. v. (sa iscrpnom literaturom). Za Ñkraqevski stoî iz De~ana \. Bo{kovi}, V. R. Petkovi}, Manastir De~ani, I, Beograd 1941, PL XIV i M. ^anak Medi}, Manastir De~ani Saborna crkva Arhitektura, Beograd 2007, 137, sl. 68. Za pe~ate G. ^remo{nik, Studije za srednjovjekovnu diplomatiku i sigilografiju Ju`nih Slavena, Sarajevo 1976, 125ñ129, T. 2. sl. 72 i T. 3, sl. 9a, 9b, 9c; najboqe reprodukcije u R. Kuli}, Kopije pe~ata s poveqa srpskih vladara i vlastele sredweg veka, Zbirka Galerije Matice Srpske, Novi Sad 2009, 5 (5), 13 (13), 14 (14). 24 Pojedinost nije bila predmet naro~itog priloga. Budu}i da se radi o op{tem mestu, dovoqno je u vidu imati primere sabrane u pregledima. Za antiku v. npr. G. M. A. Richter, Ancient Furniture. A. History of Greek, Eetruscan and Roman Furniture, London 1966. Za episkopsku katedru F. Cabrol, Chaire Épiscopale, DACHL, éd., F. Cabrol et H.Leclercq, t. III/1, Paris 1913, 3292, 2396, 2407, 2420, 2425 i A. Grabar, les trônes épiscopaux du XIème siècle en Italie méridionale, L’Art de la fin de l’antiquité et du Moyen âge, I, Paris 1968, pp. 365ñ392; id., Trônes d’évêques en Espagne du Moyen âge, ibidem, 393ñ401; za sredwi vek u celini P. Eames, Furniture in England, France and the Netherlands from the twelfth to the fifteenth century, London 1977, Fig. 27ñ29; H. Appuhn, Beiträge zur Geschichte des Herrschersitzes im Mittelalter I. Teil, Gedrechselte Sitze, in: Aachener Kunstblätter 48 (Köln 1978ñ1979) 25ñ52.
Sl. 8. Arhijerejski tron, Sveti apostoli u Pe}koj patrijar{iji, detaq (foto Z. Jovanovi})
Sl. 9. ÑPresto svetog Saveî, priprata Pe}ke patrijar{ije, detaq (foto Z. Jovanovi})
imenom vladara na mawe-vi{e zaklowenom mestu, kakvo je kapitel dovratnika u ikonostasu.21 Nijedan od ovih prigovora ne va`i ukoliko je poliedar bio deo pregrade zami{qene na granici prostora pod kupolom i zapadnog traveja. Slabost ove mogu}nosti, otkriva, me|utim, orijentacija delova natpisa: krst na ravni poliedra okrenut je u jednom smeru, a wegov po~etak, vladarevo ime, u drugom. Budu}i da nije posredi samo vizualna ve} i smisaona celina, razlozi za naru{avawe ustaqene prakse morali su biti jaki, imamo li na umu da krst prethodi natpisu sa imenom vladara, ja~i od proste izlo`enosti popre~ne ograde posmatrawu iz dva suprotna smera. Poreklo na{eg ulomka, drugim re~ima, treba tra`iti na drugoj strani, nama se ~ini tamo gde je ve} tra`eno, u mobilijaru, ta~nije u izgledu sve~anijih sedi{ta poglavara srpske crkve i srpske dr`ave. Mestu koje je poliedar iz Svetog Dimitrija morao zauzimati u celini,
Sl. 10. Prestoni pe~at sa poveqe kraqa Stefana Du{ana Dubrovniku pd 19. maja 1334. (prema R. Kuli}, Kopije pe~ata)
72
Milan Radujko
25
Za izgled tzv. Hreqinog prestola V. Han, Profani name{taj na na{oj sredwovjekovnoj fresci, Muzej primewene umetnosti, Zbornik 1 (Beograd 1956) sl. 23; S. @iki}, Srpski srednjovekovni name{taj, Beograd 2005, sl. 38; N. Iorga, Les Art Mineurs en Roumanie, Bucharest 1934, Fig. 3, 6, 8, 9, 14. 26
Ukoliko je ta~an utisak koji ostavqa delimi~no oquspana pozlata, Hristos stra{ni sudija iz sredi{we scene de~anskog stra{nog suda sedi u prestolu, foteqi sa ~ijeg se naslona za ruke di`e akroterion u vidu heksaedra sa vitkim vratom na postoqu u vidu vertikalnog kvadera.
27
Sl. 11. ÑStolova~aî iz Berana (Etnografski muzej u Beogradu), detaq (foto R. Bari{i})
Sl. 12. Stasidion, Manastir Buhalnica, Moldavija, detaq (prema N. Iorga, Les Art Mineurse en Roumanie)
pa i wegovom izgledu, odgovara dodatak osnovnoj formi sedi{ta (jabuka, kugla, {i{arka, globÖ), postavqan na predwi kraj naslona za ruke ili na koju od tri kqu~ne ta~ke naslona za le|a. Izvori ovog re{ewa le`e u akroterionu i u glavi stuba, u opremi trona, pod uticajem monumentalnog graditeqstva, ukqu~enom jo{ u prehri{}anska vremena.22 U srpskoj umetnosti sredweg veka re~eni motiv izra|uje se na vi{e na~ina. Na predwem kraju naslona za ruke sve~anih sedi{ta arhiepiskopa i patrijaraha Srpske crkve iz glavnog hrama i narteksa Pe}ke patrijar{ije (oba, ~ini se, iz ~etvrte dekade XIV v.), primera radi, nalaze se lopte na vratu, izdeqene na re`weve i blago spqo{tene (sl. 8 i 9), akroterion sa kraqevskog prestola iz De~ana skriven je u formi volute u samom naslonu za ruke, dok se na pe~atima poveqa kraqa Uro{a II Milutina i Stefana Du{ana Dubrovniku sa predweg kraja naslona za ruke uzdi`e kugla na vitkom i tako|e visokom vratu (sl. 10).23 U obliku nalik na{em re{ewu (kugla, Ñ{i{arkaî, heksaedar, poliedar) akroterion se prati od antike do u novo doba.24 Heksaedar sa zarubqenim uglovima na vratu (dobijen, mo`e biti, podra`avawem draguqa), imaju, primera radi, ÑHreqin tronî iz Manastira Rile (istina, izdu`en), datovan u sredinu XIV veka, posle wega ~itav niz drugih sedi{ta (sl. 11), me|u kojima se, kao celina, izdvajaju stasidioni, vladarski i arhijerejski, iz moldavskih i vla{kih crkava (sl. 12).25 U kojoj meri je ovaj motiv bio rasprostrawen otkriva liturgijski name{taj druge namene, gde ga vidimo ili u okosnici konstruktivnih delova ili, kao ovde, u vidu dekorativnog zavr{etka oblika, a ~ini se da je na{ao odjeka i u `ivopisu suvremenih De~ana.26 Poliedar na vratu iz studeni~kog paraklisa Svetog Dimitrija isuvi{e je mali da bi se na osnovu wega mogla graditi slika o celini kojoj je pripadao. Posrednim zakqu~ivawem pone{to ipak mo`e da se ka`e o wegovom izgubqenom nosa~u. Ako je suditi prema analogijama, stranica prestola sa koje se poliedar uzdizao bila bi punija od {ireg, kockastog, dela ulomka, bar po centimetar sa strane (= 14, 5 cm). ^ak i da je imala {irinu kapitela, stranica sedi{ta iz Studenice spadala bi u sna`ne primerke svoje vrste.27 Oblici nalik ulomku iz Svetog Dimitrija sre}u se na svim glavnim tipovima prestola. Zbog razmera, najlak{e ga je zamisliti na lo`i za tron, kakvu danas vidimo u glavnoj crkvi patrijar{ije u Pe}i (sl. 13)28, ili na stasidionu. Prva mogu}nost verovatnija je ali se ni druga, zbog visine vrata, ne mo`e iskqu~iti: osetno vi{e i od Mermerni ulomak sa natpisom ÑStefan kraq ~etvrtiî iz Studenuce
73
Debqina stranicâ gorweg mesta u Mora~i kre}e se izme|u 13 i 15 cm, stranica arhijerejskog trona moravi~kih vladika debela je 10 cm, kraqevskog trona iz De~ana 9ñ10, a prestola Svetog Save iz pe}ke priprate 12 cm.
28
V. J. \uri}, S. ]irkovi}, V. Kora}, Pe}ka patrijar{ija, Beograd 1990, 142; M. Radujko, Episkopski presto u Srbiji sredweg veka, Katalog, s. v.
29
S tim u skladu, Ñjabukeî na wima uzdi`u se na vratovima vi{im no {to su oni sa foteqa i lo`a. Za na{e potrebe dovoqno je u vidu imati Ñkraqevskiî i Ñigumanskiî sto iz De~ana. V. \. Bo{kovi}, V. R. Petkovi}, nav. delo, I, Pl. I i II.
30
E. Pejovi}, nav. delo, 76.
31
Isto.
32
To va`i najpre za krst sa kriptogramima. Istican ispred samog teksta natpisa, te`e ga je u razmatranom sklopu zamisliti blo gde drugde sem uz levu ivicu, na mestu sa koga tekst i ina~e po~iwe.
33
To, razume se, zna~i da su bokovi bili izlo`eniji pogledu od zadwe unutra{we stranice. O polukru`noj konhi u studeni~koj trpezariji u kojoj je nekad bio sme{ten igumanski tron M.. Ka{anin, M. ^anak-Medi}, J. Maksimovi}, B. Todi}, M. [akota, Studenica, Beograd 1986, 40ñ44 (M. ^anak-Medi}). Kako je tron mogao biti sme{ten u prostor konhe, govori primer iz De~ana (\. Bo{kovi}, V. R. Pet-
kovi}, nav. delo, I, sl. 114). Mada delimi~no restaurirano, gorwe mesto u Nemawinoj crkvi dospelo je do nas u prvobitnom vidu (M. Radujko, nav. delo, Katalog, s. v) i ne mo`e se dovesti u vezu sa razmatranim ulomkom. Za spoqni tron studeni~kih igumana sa zapadne fasade egzonarteksa V. Kora}, Le trône extérieur de l’higoumène dans le catholicon de Vatopédi. Les parallèles dans l’architecture serbe, u: The Monastery of Vatopedi: History and Art, Athens, 143ñ154. Teorijski uzev, mogu}nost da akroterion iz Svetog Dimitrija poti~e sa tzv. spoqnog trona (obi~no uz zapadni ulaz u hram ili naos) ne mo`e se iskqu~iti. U to nas sa svoje strane uverava i spoqni tron studeni~kih igumana (V. Kora}, nav. delo), donedavno prislowenog uz pro~eqe priprate kraqa Radoslava. ÑAkroterionî sa zabata naslona za le|a uza zid je tako|e prislowen samo jednom stranom. Ni ova se mogu}nost, ipak ne ~ini verovatnom. Prvo, odnos naslona i Ñakroterionaî kod sedi{ta prislowenih zadwom stranom
Sl. 13. Arhijerejski tron, Sveti apostoli u Pe}koj patrijar{iji (foto Z. Jovanovi})
foteqa i od ograde za lo`u, stranice stasidiona dopu{tale su ve}i kontrast u odnosu pojedinosti i celine.29 Kako je poliedar iz Svetog Dimitrija mogao stajati u sklopu celine (sl. 14 i 15), pokazuju sedi{ta iz Pe}i (sl. 8, 9 i 13).30 Razlo`na je, istovremeno, tvrdwa da je posredi Ñkapitel desnog doru~jaî.31 Na to, izme|u ostalog32, navodi razme{taj delova u natpisu, ta~nije ~iwenica da je krst urezan na gorwoj povr{ini, iako je jedna stranica ostala prazna. Reklo bi se da nosa~ poliedra nije stajao slobodno u prostoru ve} da je bio prislowen. Ukoliko je ovo ta~no, neispisana stranica bila je paralelna sa spoqnom stranom desne plo~e: jedino se na taj na~in mo`e razumeti orijentacija krsta, patibilumom naporednog osi strane bez teksta. Sagledani u celini, navedeni podaci uveravaju nas da je autor zamisli vodio ra~una o svim va`nim pojedinostima. Polo`aj krsta i kriptograma prilagodio je stajnoj ta~ki korisnika prestola, a natpis, ukqu~uju}i i redosled re~i, posmatra~u: na predwoj strani, spoqnom pogledu najizlo`enijoj, na{lo se ime vladara, titula na bo~noj, a redni broj, savremenicima najmawe va`an, do sede}eg korisnika. Oprema sredwovekovnog manastira ugledom i veli~inom nalik Studenici ukqu~uje ~etiri vrste trona i toliko ili vi{e primeraka reprezentativnog sedi{ta, od kojih su gotovo svi mogli biti izra|eni u kamenu. U potrazi za nosa~em poliedra iz Svetog Dimitrija automatski se mo`e iskqu~iti samo gorwe mesto, ono iz glavnog hrama jer je sa~uvano, druga, ako ih je bilo, jer su morala biti skromnih razmera. Polo`aj u prostoru i mere, pogotovu prvi razlog, predstavqaju ozbiqnu prepreku i kad je re~ o sve~anom sedi{tu igumana iz trpezarije i tzv. spoqnom tronu: oba su ñ u to smo sigurni, mada nijedan nije sa~uvan ñ imala slobodne predwe delove naslona za ruke33, pa se postavqa pitawe zbog ~ega bi lice poliedra ostalo bez natpisa. Nespornim se ~ini i da pretpostavqeno sedi{te sa jabukom 12,5 h 12,3 cm nije prvobitno stajalo ni u Svetom Dimitriju ni u kojem drugom studeni~kom paraklisu: katolikon Bogorodice Dobrotvorke jedini je dovoqno prostran da bez uticaja na funkcije i izgled enterijera primi tako glomazan objekat kakav je bio nosa~ razmatrane pojedinosti.34 Ostaje, razume se, pitawe u kom je delu studeni~kog katolikona nosa~ razmatranog ulomka mogao biti sme{ten, najzad i kome je pripadao. Istra`ivawa ritualne topografije srpskih hramova sredweg veka pokazuju da je sedi{te poglavara crkve i dr`ave postavqeno u liniji zapadnih nosa~a kupole, tako|e da se mestom ve}e ~asti smatra prostor ispod jugozapadnog pandantifa.35 U glavnoj crkvi Pe}ke patrijar{ije tron srpskih arhiepiskopa i patrijaraha stoji u jugozapadnom uglu potkupolnog kvadrata, a sva je prilika da je stasidion vladara u vreme drugog `ivopisawa pevnica (pre 1337) bio prislowen uz severozapadni pilastar. Sa mesta na kom u Pe}i stoji lo`a za arhijerejski tron poglavara crkve, u De~anima, zadu`bini kraqa Stefana Uro{a III i wegovog sina i naslednika, kraqa i cara Du{ana, uzdi`e se Ñkraqevski stoî. Saznawa o name{taju studeni~kog katolikona nisu uvek odre|ena.36 Zahvaquju}i programu predstava prve zone fresko-ukrasa jugozapadnog nosa~a kupole, u nauci je izneta opravdana tvrdwa da je ispred ovog pilastra, ta~nije ispred lika Bogorodice Studeni~ke, u vreme oslikavawa hrama (1208/9) stajao presto manastirskog stare{ine, budu}eg srpskog arhiepiskopa, arhimandrita Save Nemawi}a.37 Uloga koju Studenica igra u `ivotu dr`ave, pogotovu po~etkom XIII veka, ~ini izli{nim pitawe da li je Bogorodi~ina crkva imala tron namewen vladaru. Ne mo`e se, na`alost, pouzdano utvrditi gde je sedi{te velikih `upana, kraqeva i careva Nemawi}a bilo sme{teno. Mla|i pisac @itija Svetog Save, hilandarski monah Teodosije, opisuju}i obnovu miroto~ewa iz rake studeni~kog ktitora i osniva~a dinastije, Svetog Simeona Nemawe (zapadni travej, uz ju`ni zid), ka`e da je veliki `upan Stefan, tokom bdewa izbliza pratio zbivawa, jer Ñsamodry`cou syjnou ou groba &tyqa prhdystoewtaî.38 Iako autor o tome ne govori, nije neosnovano verovati da je budu}i prvoven~ani kraq stajao u vladarskom sedi{tu. Hri{}anski suveren, bilo da sedi ili da Mermerni ulomak sa natpisom ÑStefan kraq ~etvrtiî iz Studenuce
75
klesari re{avaju bez kontrasta formi, tj. postepenim prelazima, kao {to je u Mora~i ili na stolu studeni~kih igumana, uz to uobli~avaju}i prislowenu stranu sasvim sumarno. Lice poliedra iz Svetog Dimitrija bila bi, osim toga, stranica sa titulom, ime bi se sagledavalo uz znatne, a redni broj uz izuzetne te{ko}e. Najkrupnija prepreka le`i, ipak, u podacima koji pru`aju oslonac za uverewe da tron nije bio igumanski ve} vladarski (v. ni`e). 34
Na Ñveliki hramî kao prvobitno Ñuto~i{teî prestola ñ istina, ne iskqu~uju}i ni male ñ pomi{qa i M. [akota (nav. mesto).
35
M. Radujko, Presto svetog Simeona, Zograf 28 (Beograd 2000ñ2001), 55ñ88; M. Radujko, Episkopski presto u Srbiji sredweg veka, Katalog, s. v.
36
M. ^anak-Medi}, Spomenici srpske arhitekture sredweg veka. Arhitektura Nemawinog doba I. Crkve u Toplici i dolinama Ibra i Morave, Beograd 1986, 109. 37
M. Radujko, Kraqevski presto, 302 (ne govori o pripadnosti zami{qenog sedi{ta); V. J. \uri}, Uzori Svetoga Save, Letopis Matice srpske (1995), 455 (opa`a da je predstava Bogorodice Studeni~ke vezana svojim polo`ajem u hramu za igumanski tron); M. Radujko, Episkopski presto u Srbiji sredweg veka, 295ñ296. 38
Teodosije Hilandarac, @ivot svetoga Save, izdawe \. Dani~i}a. Priredio i predgovor napisao \. Trifunovi}, Beograd 1973, 122.
39
Up. M. Radujko, Presto svetog Simeona, 72.
40
Za prevod mesta navedenog u prethodnoj nap. v. Teodosije, @itije svetog Save, preveo L. Mirkovi}, prevod redigovao D. Bogdanovi}, Beograd 1984, 119.
41
M. ^anak-Medi}, nav. mesto, crt. 118 (bele`i mawi deo podataka).
42
Rad u pripremi.
Za Egipat i Bliski istok v. M. Metzger, Konigsthron und Gottesthron: Thronformen und Throndarstellungen in Agypten und im Vorde43
ren Orient im dritten und zweiten Jahrtausend vor Christus und deren Bendeutung für das Verständnis von Aussagen über den Thron im Alten Testament (Alter Orient und Altes Testament, Bd. 15/1ñ2.) Neukirchen-Vluyn 1985, Katalog und Bildtafeln, T. 1ñ38. Za Gr~ku, DAGR I, s. v. Tono, Soglio i Sela. 44 C. Roth, The ‘Chair of Moses‘ and Its Survivals, PEQ 81 (London 1949) 100ñ111; C. Cecchelli. La cattedra di Massimiano ed altri avorii romano-orientali, Roma: Libreria dello stato, 1936, 33ñ43. 45
Za gvozdeni stasidion iz Koptskog muzeja R. Habib, The History of the Coptic art & its Coptic Museum (s.d), Fig.; za katedru opata Ilije P. Belli D’Elia, La Cattedra dell’abate Elia. Precisazioni sul romanico pugliese, in Bollettino d’Arte, 1ñ2 (1974) 1ñ17; za Palermo G. Bellafiore, La Cattedrale di Palermo, Palermo 1976, 239ñ242, Fig. 167.
46 Za presto patrijarha Jeremije A. Paliuras, Ο πατριαρχικος ναος και ο οικος, in: Το οικουμενικο Πατριαρχειο. Η μεγαλη του Χριστου εκκλησια, Atina 1989, 75ñ77, Εικ. 53ñ55; za stasidion arhiepiskopa Prohora D. Ќornakov, Arhijerejski tronovi vo na{ite crkvi i manastiri, Muzej na Makedonija, Zbornik, n. s. 2 (Skopje 1966); za ruske primere I. M. Sokolova, Tron carˇ Ivana Groznogo v Uspenskom sobore, Moskva 2006, 16 sq; T. V. Tolstaˇ, UspenskiÈ sobor moskovskogo Kremlˇ, K 500-leti˛ unikalnogo pamˇtnika russkoÈ kulьturы, Moskva 1979b 30, sl. 14 i 15; T. Ю. Carevskaя, nav. delo, 53 i sl. na ovoj str. (tron arhiepiskopa i molitveno mesto cara Ivana Groznog). Slikani ukras arhijerejskog trona katolokosa Gruzije iz Sveti Choveli, sa re~enim natpisom, nije publikovan. Zahvalnost za navedeni podatak dugujem kolegi Ladau Mirana{viliju. 47 Za kamene stolice s kraja sredweg veka iz Bosne [. Be{lagi}, Kamene stolice srednjovjekovne Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1985, 34ñ40 (Bukovica), 47ñ49 (Kosor), 49ñ52 (Or{i}), 81ñ88 (natpisi); za presto iz Prohora P~iwskog, M. ]orovi} Qubinkovi}, Sredwevekovni duborez u isto~nim oblastima Jugoslavije, Beograd 1965, 83; V. Han, Intarzija na podru~ju Pe}ke patrijar{ije XVI-XVIII vijek, Novi Sad 1966, sl. 10; za presto ra{kog mitropolita Silvestra M. Popovi}:
Sl. 14. Hipoteti~na rekonstrukcija prvobitnog polo`aja poliedra na stranici zami{qenog sedi{ta (crte` A. Matovi}a; poliedar prema ÑBlago manastira Studenicaî)
stoji, bogoslu`ewe, kao i arhijerej, prati sa prestola.39 Podatak iz sintagme Ñnapred kod o~eva grobaî40 podudara se, uz to, sa saznawima o polo`aju crkvenih sedi{ta poglavara srpske crkve i dr`ave u hramu. Na razmi{qawe u ovom pravcu, {to je va`nije, podsti~u materijalni izvori. Da je studeni~ki katolikon, sem igumanskog, u ovom delu naosa imao jo{ jedno sedi{te, otkrivaju ~etvrtasta le`i{ta za mermerne klinove u podu.41 Razme{taj i izgled ovih le`i{ta (sl. 16) ne ostavqa prostor za sumwu u to da se uz jugozapadni pilastar, od sredine lica glavnog dela stupca prema istoku, pru`ala konstrukcija sa planom i me|usobnim odnosom delova u celini kakve ina~e imaju sve~ana sedi{ta vladara i episkopa sa~uvana u srpskim crkvama sredweg veka. Sedi{te zami{qeno nad poqem koje formiraju ova le`i{ta ne bi bilo preusko (89 cm) za vladarev presto, pa ni za tron sa ~ije se stranice uzdizao poliedar iz Svetog Dimitrija: kraqevski sto iz De~ana ima raspon 83 cm, gorwe mesto iz Mora~e 65 a presto uz ulaz u glavnu crkvu Pe}ke patrijar{ije 85,5 cm. Podroban osvrt na ova le`i{ta pru`i}e uveravawa da je pretpostavqena konstrukcija pripadala ranoj fazi istorije manastira.42 Pokaza}e se i da je poliedar iz Svetog Dimitrija plod obnove studeni~kog vladarskog trona, najzad i da je taj novi sto ~itavom du`inom bio prislowen uz lice jugozapadnog pilastra (sl. 16). Me|usobni odnos dva sedi{ta i polo`aj koji delovi jugozapadnog oslonca kupole za76
Milan Radujko
uzimaju u celini odgovarali bi, i nezavisno od rezultata ovih istra`ivawa, orijentaciji poliedra i razme{taju delova natpisa, a mesto ovog poqa u enterijeru svedo~ewu Teodosija o dr`awu Prvoven~anog tokom bdewa. Ispisivawe natpisa po sve~anim sedi{tima crkvenih i svetovnih dostojanstvenika, mada ne spada u ustaqene pojave, nije nepoznato. U Egiptu se uz kartu{e sa imena vladara po tronovima re`u i one sa podacima o pokorenim narodima; sve~ana sedi{ta iz prvog reda gr~kog i rimskog pozori{ta nose imena vlasnika, prazni tronovi imena bogova kojima su nameweni.43 Zasvedo~en do u skorija vremena, obi~aj je potvr|en i tokom stole}a pozne antike, ranog, zrelog i poznog sredweg veka. Pa`wu od ranih izvora zaslu`uju re|e pomiwana kamena sedi{ta predvodnika judejskih bogoslu`benih zajednica i poznate katedre zapadnih prelata, kakve su rasko{na stolica ravenskog episkopa Maksimijana ili u pisanoj gra|i posvedo~eno sedi{te Jovana episkopa al(eksandrijskog).44 Reprezentativne potvrde trajawa ove prakse tokom sredwovizantijske epohe pru`aju metalni stasidion aleksandrijskog patrijarha iz Koptskog muzeja u Kairu (X v.), episkopski presto iz Svetog Nikole u Bariju, tzv. cattedra dell’abate Elia (1098. ili XII v.) i trono regale, iz Palatinske kapele u Palermu (XII v.)45, dok je od dela nastalih posle propasti Carstva, srazmerno brojnih, dovoqno pomenuti arhijerejski presto carigradskog patrijarha Jeremiqe II iz patrijar{ijske crkve Svetog Georgija (1577), stasidion ohridskog arhiepiskopa Prohora iz ohridske Bogorodice Perivlepte (1540), sve~ana sedi{ta poglavara ruske crkve (XV v.) i dr`ave (1551) iz Uspenskog sabora u Moskvi i Svetoj Sofiji Novgorodskoj (1560 i 1572) ili katolikosa Gruzijske crkve u glavnom hramu Sveti Choveli.46 Ni natpis sa poliedra iz Svetog Dimitrija, premda gra|a srpskog porekla ne nudi suvremenu paralelu, nije bio usamqen u svojoj vrsti. To potvr|uju kamene stolice sa~uvane na tlu Bosne, izvesnog Varde iz Kosora, Pavlovi} Ivana iz Bukovice i vojvode Stipana Miloradovi}a i wegovog sina Petra, iz Or{i}a, sve iz XV veka, ali i od wih koju dekadu, vek, pa i vi{e stole}a mla|i igumanski sto iz Prohora P~iwskog (1505/6), kameno sedi{te mitropolita ra{kog Silvestra iz Svete Varvare (1579), intarzirani drveni tron igumana Hilandara sa natpisom mitropolota (dabro)bosanskog Isaije (1534/35) ili spoqni tron studeni~kog igumana, do pre tri decenije prislowen uz pro~eqe priprate kraqa Radoslava (1172. sic!).47 Tekst sa ulomka iz Svetog Dimitrija uklapa se u naro~it tip natpisa, praktikovan tokom sredweg veka i stole}ima docnije. Bilo samo bilo sa delovima titulature, ime se kao jedini podsetnik na potpisanog javqa pre svega tamo gde je prostor ograni~avao ispisiva~a, na tekstilu, prstewu, polijelejima, ali u nekim prilikama i na `ivopisu i u rukopisima.48 Predmet ovih natpisa mo`e biti razli~it: autorstvo, ktitorske zasluge, sopstveni{tvo, epoha. Bez ikakvog relativnog odre|ewa, u vidu dodatka ili oblika re~i, bele`i se ktitorstvo kraqa Milutina na oktoihu iz oko 1300. godine (Stefan kraq Uro{), pod vidom monograma, ove i drugih li~nosti, u kamenu ili na fresko-ukrasu, potom kraqa Du{ana (kraq Stefan), monahiwe Evgenije, tj. knegiwe Milice (Blago~estiva gospo|a Evgenija) i wene dece (Blagoverni Stefan knez i Vuk) na polijeleju iz De~ana, kraqa Vuka{ina (U Hrista Boga blagoverni kraq Vuka{in) na horosu iz Markovog manastira, dok se kao predmet vlasni{tva pojavquju rukopisi, episkopski {tapovi, tawiri itd.49 Doneto u sve~anom vidu, uz to i klesano, ime Stefana ^etvrtog nije se na na{em ulomku na{lo tek da bi autor nazna~io vreme izrade objekta. Primeri sa polijeleja upu}uju na zakqu~ak da je kraq iz natpisa sa poliedra u najmawu ruku bio poru~ilac predmeta. Te`e je, me|utim, proceniti kome je taj predmet bio namewen. Natpisi sa stolica iz Kosora, Or{i}a i Bukovice isti~u izrikom da su Varda, vojvoda Stipan Miloradovi} i Pavlovi} Ivan vlasnici sedi{ta, iscriptio sa lo`e uz zapadni zid dvorske kapele u Palermu, poput II poveqe Manastiru De~ani, da je posreMermerni ulomak sa natpisom ÑStefan kraq ~etvrtiî iz Studenuce
77
Sl. 15. Blagovesti, Kraqeva crkva, detaq (Fond Blago) Manastir Sv. Varvare na Reqinoj gradini kod Novog Pazara, Saop{tewa XXVII-XXVIII (1995ñ1996) 100ñ103, za natpis 101, sl. 11; za hilandarski igumanski sto V. Han, nav. delo, 102ñ105, sl. 63; Manastir Hilandar, Beograd 1998, priredio G. Suboti}, 333ñ334 (B. Radojkovi}); za spoqni tron studeni~kih igumana V. Kora}, nav. mesto. 48
Za primere v. Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi I, Beograd 1982, br. 36, 139, 142, 145, 146, 195, 245, 279. Za ulogu monograma u podvla~ewu ktitorstva i razli~itih vrsta sopstveni~kog odnosa v. W. H., Monogram, The Oxford Dictionary of Byzantium, 42, New York ñ Oxford 1991, 1397ñ1398 (sa va`nijom literaturom). O svo|ewu natpisa na osnovne podatke o poru~iocu ili vlasniku \. Trifunovi}, Azbu~nik srpskih sredwovekovnih kwi`evnih pojmova, Beograd, 1992, s. v. natpis; isti, Stari srpski natpisi na sredwovekovnom prstewu Narodnog muzeja u Beogradu, Obraz i Slovo Εικονα και Λογοσ, Юbileen sbornik poslu~aÈ 60 godi{ninata na prof. Aksiniя D`urova, Sofi 2004, 18. 49
Q. Stojanovi}, nav. delo, 36, 139, 142, 145, 146, 295, 25, 279, 2210, 2285, 2345, 2350, 2412, 2485, 2508, 2522, 2523, 2526, 2680, 28815629. Za Oktoih v. i M. …ov~eva, Milutinoviˇt oktoih (Uvarov 521 GIM) kato svidete za slavˇnskata bogoslu`bena kni`nina ot sredi˘ata v svetite zemli, Manastir Bawska i doba kraqa Milutina, Mi{, Kosovska Mitrovica 2007, 359374.
50 Za stolice iz Bosne [. Be{lagi}, nav. delo, 81ñ88; za Palermo G. Bellafiore, nav. mesto. 51
Podatak o ktitorstvu mogao je tako|e biti predmet natpisa. I on se mogao na}i na Ñjabuciî naslona, na onoj sa leve stranice sedi{ta. Redosled navo|ewa podataka u toj {iroj celini mogao je, primera radi, odgovarati onome {to vidimo na natpisu sa prestola mitropolita ra{kog Silvestra (M. Popovi}, nav. mesto), slobodnije re~eno invokacija i intitulacija pa insktipcija. Mada se ne mo`e iskqu~iti mogu}nost da je nasuprot invokaciji i intitulaciji, tipi~nim za protokol, na globu leve stranice, stajao podatak tipi~an za inscriptio (ktitorstvo Stefana ^etvrtog), raspolo`ivi prostor daje ipak vi{e razloga za verovawe da se ovde mogao na}i izvod iz sehatokola, tj. datum, recimo sintagma leto, godina i mesec ili indikt. 52
U sredwem veku je svaka pojedinost vezana za presto veoma va`na. U kojoj meri se to odnosi i na liturgijsko sedi{te, vidi se po tome {to je problem regalne funkcije crkvenog prestola tokom druge ~etvrtine XIV veka, kako pokazuje ranije pomenuta zabrana Stefana Uro{a III, postavqana u zao{trenom vidu. C. Cecchelli, loc. cit.; Encyclopedia Judaica, 6, Jerusalem, 1971, 643ñ646. 53
54
M. Popovi}, nav. delo, sl. 11.
55
St. Stanojevi}, Studije o srpskoj diplomatici II, Intitulacija, Glas SKA, XCII, drugi razred 54, Beograd 1913, 151ñ153.
56
Isti, Kraq Uro{, Godi{wica Nikole ^upi}a, kw. XLIV (Beograd 1935), 106ñ167.
57
O imenu Stefan u titulaturi vladara Nemawi}a v. S. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, Beograd 1997, 42ñ69 (sa literaturom) i pasim (o na{em primeru ex silentio). V. I. Stanojevi}, nav. delo, 145ñ146. Protiv re~ene mogu}nosti, osim navedenog, govori sve {to nam izvori prenose o Uro{evom poimawu vladarskog legitimiteta. Do{av{i na presto posle bra}e koja su zba~ena sa vlasti, on nije podvla~io ideju kontinuiteta; naprotiv, svoja prava temeqio je na ~iwenici da je sin Stefana Prvoven~anog i unuk Stefana Nemawe.
Sl. 16. Pretpostavqeni polo`aj vladarskog prestola u naosu Bogorodi~ine crkve u Studenici (crte` A. Matovi}a)
di prima sedes corona regni et regni capvt.50 U nedostatku potvrde pripadnosti li~nosti ili ustanovi kakve su ove, nije neosnovano misliti da je Stefan kraq ~etvrti bio samo poru~ilac51, me|utim, izvori sa strane pru`aju podlogu i za druga~ije uverewe, naime da je pretpostavqeno studeni~ko sedi{te izra|eno za samog kraqa, za potrebe wegovog sudelovawa u bogoslu`ewu tokom boravaka u zadu`bini Stefana Nemawe. Primer iz De~ana, gde od dva bezma78
Milan Radujko
lo istovetna stasidiona, kraqu pripada kameni a igumanu drveni, govori da je u Srbiji izme|u sedi{ta iz naosa namewenih vladaru i stare{ini manastira pravqena razlika i, {to je jednako va`no, da je ta razlika gra|ena na ulozi materijala u oli~avawu ustanove.52 U prilog ovoj mogu}nosti i{li bi i uverewe da je posredi presto i ~iwenica da je ktitor vladar, po svoj prilici, vide}emo, i okolnosti pod kojima je predmet nastao. Iako u sa~uvanom vidu bez analogija u srpskoj gra|i, natpis iz Svetog Dimitrija, ne bi, recimo na kraju, bio usamqen u svojoj vrsti: nastoje}i da u prvi plan istaknu autoritet ustanove, sastavqa~i prestone natpise i pre i posle XIV veka svode na ime i titulu ili zvawe sopstvenika. Na ovaj na~in potpisani su episkopi Ravene Maksimijan i zagonetni Jovan, kao {to se na naslonu ÑIlijinih stolicaî, u sinagogama, veze samo ÑIlija prorokî.53 Na ovoj strani, ~ini se, treba tra`iti i razlog {to prvi deo natpisa mitropolita Silvestra, celina za sebe i po mestu na plo~i i formalno, predstavqa intitulaciju.54
58
V. primere navedene u St. Stanojevi}, Studije o srpskoj diplomatici. Prilike se mewaqju posle 1346, kad carska titula izbija u prvi plan, pa se Stefan Uro{ V tituli{e i kao drugi car (isto, 153ñ154).
59
@. Vujo{evi}, Poveqa kraqa Stefana Du{ana o crkvi Svetog Nikole u Dobru{ti, SSA 4 (2005), 51ñ68. 60
61
S. Marjanovi}-Du{ani}, nav. mesto; S. Pirivatri}, O Stefanu Prvoslavu, ktitoru crkve svetog \or|a u Budimqi (u {tampi). Oba rada donose izvore i prethodnu literaturu. 62
*
Isto, 51, 63ñ65.
Isto, 51ñ59.
63
Podaci dobijeni analizom objekta u u`em smislu, i nedovoqni i nedovoqno odre|eni, pru`aju podlogu za okvirno razmi{qawe o izgledu i funkciji celine kojoj je mermerni ulomak iz Svetog Dimitrija nekad pripadao. Obimom i sam skroman, }irili~ki natpis omogu}ava nam, nasuprot tome, da izgradimo pouzdanu predstavu i o li~nosti poru~ioca i o vremenu, donekle i o prilikama u kojima je Ñsedi{teî nastalo. Polazi{te za zakqu~ivawe o prva dva pitawa pru`a tekst u u`em smislu. Ograni~en na podatke tipi~ne za intitulaciju55, natpis privla~i pa`wu i zbog imena vladara i zbog vezivawa rednog broja za titulu kraqa. Uzeta doslovno, titula kraly d! govori da se iza imena Stefan krije kraq Uro{ I: najmla|i sin Stefana Prvoven~anog, prvog me|u Nemawi}ima okruwenog kraqevskim vencem, stupio je na vlast posle bra}e Radoslava i Vladislava i bio ~etvrti kraq na prestolu Srbije.56 Iz makar dva razloga ova mogu}nost ne mo`e, ipak, da se prihvati. Premda se u ispravama ovog kraqa redovno isti~e titularno ime, Uro{ I nije se potpisivao samo kao Stefan57 niti je u titulaturu, pogotovo ne kao dodatak tituli, ukqu~ivao cifru. Isticawe broja uz titulu nije uobi~ajeno za intitulaciju srpskih kraqeva.58 Jedinu pravu paralelu re{ewu sa na{eg ulomka pru`a Du{anova poveqa Hilandaru, ona kojom kraq prila`e imawa Crkvi Svetog Nikole u Dobru{ti.59 U sankciji isprave, istina u instrumentalu, stoji isto {to i u natpisu iz Svetog Dimitrija: Stefanomy kralemy qetvrtimy. Hilandarska poveqa za Dobru{tu sa~uvana je u preradi iz oko 1365. godine60, no da se iza suverena iz natpisa sa studeni~kog ulomka krije Du{an uverava nas ~iwenica da je kraq ~etvrti istovremeno Stefan. U srpskim zemqama sredweg veka Stefan je ñ jedva da i treba podse}ati ñ titularno ime koje Nemawi}i uzimaju pri stupawu na presto ili pri odre|ivawu prestolonaslednika.61 U dugom nizu Nemawi}a sa imenom prvog hri{}anskog mu~enika, samo Stefan Prvoven~ani, kraq Dragutin i kraq Du{an isti~u titularno ime ne navode}i nijedno drugo.62 [to je va`nije, kao ~etvrti u nizu kraqeva sa imenom Stefan navodi se jedino posledwi vladar. O tome danas svedo~i {est isprava koje je Du{an, izme|u 1334. i 1345. godine, izdao manastirima u Makedoniji, starim oblastima srpske dr`ave i na Svetoj Gori (starcu Grigoriju iz Svetog Petra Kori{kog, od 19. marta 1343, Hilandaru za Svetog Nikolu u Vrawu iz 1343ñ1345. i povodom priloga protosevasta Hreqe od 6. maja 1344, druga Treskavcu iz 1343ñ44, hilandarskom pirgu Hrusiji od 1. januara 1345. i poMermerni ulomak sa natpisom ÑStefan kraq ~etvrtiî iz Studenuce
79
Za povequ starcu Grigoriju A. Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava od XII do kraja XV veka, Beograd, 1926, br. 63, 125; za povequ Svetom Nikoli u Vrawu S. Marjanovi}-Du{ani}, Poveqa kraqa Stefana Du{ana o poklawawu crkve Svetog Nikole u Vrawu manastiru Hilandaru, SSA 4 (2005), 69ñ86; za drugu treskava~ku povequ L. Slaveva, V. Mo{in, Spomenici na srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija IV, Skopje 1981, 113ñ126; za Hreqin falsifikat B. Korabljev, Actes de Chilandar II, St. Perersbourg 1915, br. 27, 459 (za podatak o ispu{tenom broju „~etvrti” D. @ivojinovi}, infra, nap. 29), za drugu povequ Treskavcu, L. Slaveva, V. Mo{in, nav. delo, 113ñ126; za povequ pirgu Hrusiji D. @ivojinovi}, Hrisovuqa kraqa Srefana Du{ana hrusijskom pirgu o poklonu sela Gajdarohora 1345, indikt 13, januar 1, SSA 6 (2006) 83ñ101 (91ñ92); za hrisovuqu za Rudla B. Korabljev, nav. delo, br. 35, red 12ñ14. O pitawu u celini S. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, 57ñ58.
64
V. radove navedene u prethodnoj napomeni.
65
Na~in na koji je na na{em natpisu ispisan redni broj govori pre svega o ekonomisawu prostorom. Vaqa ipak opaziti da je u vidu cifre redni broj uz titularno ime pisan i u Du{anovoj poveqi za Svetog Nikolu u Vrawu (S. Marjanovi}-Du{ani}, Poveqa kraqa Stefana Du{ana o poklawawu crkve Svetog Nikole u Vrawu manastiru Hilandaru, 70).
66
Q. Stojanovi}, nav. delo, 148.
67 A. Solovjev, Poveqa kraqa Du{ana manastiru Sv. Nikole u Vrawu, Prilozi KJIF 7 (1927), 107ñ115, 107, nap 3; 110 (Stefan 4); L. Slaveva, V. Mo{in, Srpski gramoti od Du{anovo vreme, Prilep 1988; S. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, 57ñ58; ista, Poveqa kraqa Stefana Du{ana o poklawawu crkve Svetog Nikole u Vrawu manastiru Hilandaru, 80; @. Vujo{evi}, Hrisovuqa kraqa Du{ana manastiru sv. Petra i Pavla na Limu, SSA 3 (2004), 48, 64ñ65; D. @ivojinovi}, Hrisovuqa kraqa Srefana Du{ana hrusijskom pirgu, 91ñ92.
68
@. Vujo{evi}, nav. delo, 48.
69
V. nap. 62 i 66.
70
Posledwi o ovom pitawu D. @ivojinovi}, nav delo, 92, nap. 23, gde je i literatura.
71
\. Sp. Radoi~i}, Zvani~na imena dva posledwa Nemawi}a, Godi{wk Filozofskog fakulteta u Novom Sadu VI (1961) 117ñ120 (sa starijom literaturom). Za podatke o novijim osvrtima na ovo pitawe v. prethodnu napomenu. 72
S. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, 57.
73
Isto.
74
P. \or|i}, Istorija srpske }irilice. Paleografsko filolo{ki prilozi, drugo izdawe, Beograd 1987, 84ñ108; G. Tomovi}, Morfologija }irili~kih natpisa na Balkanu, Beograd 1974, 15ñ28 et passim. Za zakr`qale title v. \. Trifunovi}, Postupak Lazara Mirkovi}a u razre{avawu srpskoslovenskog teksta Tipika, nav. mesto. 75
G. Tomovi}, nav. delo, 18 i T.
76
Isto, 56ñ57 i T.
77
M. [akota, nav. mesto.
K. Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd , 234ñ235; B. Ferjan|i} i S. ]irkovi}, Stefan Du{an, kraq i car, Beograd 2005, 80ñ81.
78
79
K. Jire~ek, nav. mesto; J. Radoni}, Sporazum u Tati i srpsko ugarski odnosi od XIII ñ XVI veka, Glas SKA 187 (1941) 129ñ136; P. Markovi}, Odno{aji Srbije i Ugarske (1331-1335), LMS
tvrda Hilandaru Rudlovog poklona od 28. marta 1345).63 Razlika izme|u sintagmi kraq Stefan ^etvrti i Stefan kraq ~etvrti ne mora biti mala. Ostaje, me|utim, ~iwenica da se me|u Nemawi}ima samo Du{an pod rednim brojem ~etiri pomiwe i kao kraq i kao Stefan, kao Stefan u bar jednoj originalnoj ispravi i nekolikim verodostojnim prepisima, kao kraq u prepisu s dodacima ali na na~in u biti podudaran tekstu na{eg natpisa.64 Upadqiva bliskost natpisa sa ulomka iz Studenice i imenovawa kraqa iz sankcije u darovnici Hilandaru povodom Svetog Nikole u Dobru{ti govori, pri tome, da je ispisiva~ bio ili dobro upu}en u dvorsku praksu ili je postupio po uputstvima iz kancelarije kraqa Du{ana.65 Redni broj uz vladarevo ime po~iwe u Srbiji da uvodi kancelarija kraqa Milutina.66 U nauci je odavno opa`eno da genealozi prvog cara Nemawi}a nisu pri isticawu cifre uz vladarevo ime bili dosledni.67 U poveqi Svetom Petru i Pavlu na Limu (25. oktobar 1343), Du{an je, tako, Ñkraq Stefan tre}iî, a wegov naslednik Ñsin moj Uro{ ~etvrtiî.68 U posledice re~ene nedoslednosti spada i vezivawe broja ~etiri ~as za tiulu ~as za titularno ime. Mi{qewa istori~ara o na~inu na koji se u potrazi za Du{anovim mestom u lancu predaka do{lo do broja ~etiri69 nisu ni usagla{ena ni uvek prihvatqiva. Zahvaquju}i natpisu sa mermernog ulomka iz Svetog Dimitrija, s pouzdawem mo`emo odbaciti pomisao ñ temeqenu na ~iwenici da je Du{an zapravo osmi Stefan me|u kraqevima Nemawi}ima i tre}i koji se potpisivao samo ovim imenom ñ prema kojoj titula Stefan ^etvrti (= Stefan kraq ~etvrti) dokazuje da su navedene poveqe falsifikati.70 Isklesan u trajnom materijalu, uz to i za svrhu koja iskqu~uje jednokratan efekat, kapitel iz Svetog Dimitrija morao bi biti odraz teku}e prakse. Redosled re~i u na{em natpisu i u poveqi Hilandaru za Dobru{tu obavezuje na preispitivawe teze prema kojoj bi posredi bila Ñelipsaî, tj. da se broj ex silentio odnosi na ime Uro{71, u titulaturi Stefana Du{ana ionako nepotvr|eno. Zbog svega napred kazanog, nije iskqu~eno da tekst na{eg natpisa treba ~itati kao Stefan (kraq) ~etvrti. Ime Stefan, uostalom, igra kqu~nu ulogu i u drugim varijacijama Du{anove titule.72 Nije na istori~aru umetnosti da se upu{ta u potragu za razlozima koje su qudi iz vladareve blizine imali u vidu mewaju}i u wegovoj titulaturi polo`aj imena titule i broja. Za potrebe na{e teme, dovoqno je setiti se u nauci ve} iznetog opa`awa da Du{an uz pomo} imena i cifre nastoji da odredi svoje mesto u lancu istoimenih predaka i prethodnika.73 Natpis sa mermernog ulomka iz Studenice ne doprinosi previ{e svojim paleografskim osobinama da se nastanak prestola smesti odre|enije u vreme kraqa Stefana Du{ana (1331ñ1346. godine): tekst se, naime, uklapa u praksu negovanu du`e od sto godina, po~ev od sredine XIII stole}a. To va`i i za ligature sa vi{e znakova i za tip i morfologiju pojedinih slova (K sa razdvojenim stablom i kracima, D i A sa paralelnim kracima) i za detaqe kakvi su lepezasti krajevi crta i zakr`qale title.74 U sli~nom vidu, sa paralelnim kracima spojenim isko{enom ili vodoravnom pre~kom, slova D i A sre}u se od po~etka XIV stole}a.75 Najbli`e paralele poti~u, ipak, iz doba Stefana Du{ana. U ktitorskim natpisima gospo|e Danice iz Qubotena (1336/37) i velikog vojvode Jovana Olivera iz Lesnova (1341/42), slova A i D, pod uticajem klesarskog alata tako|e geometrizovana, pisana su na isti na~in, bez vodoravne crte na vrhu i tako da je gorwa pre~ka za stablo vezana ispod vrha.76 Za nas je va`no da rezultati epigrafske analize potvr|uju zakqu~ke iznete povodom imena vladara. Mogu}nost za ne{to odre|enije datovawe pru`a hronologija poveqa Stefana Du{ana. Pore|ana po vremenu nastanka, malo~as navedena kolebawa u titulaturi pokazuju zanimqivu pravilnost: titula Stefan kraq ~etvrti (1334) prethodi neobi~noj tituli Stefan Tre}i iz poveqe Svetom Pe80
Milan Radujko
tru i Pavlu na Limu (25. oktobar 1343) a ova tituli kraq Stefan ^etvrti (izme|u 19. maja 1343. i 1. januara 1345. godine). Smi{qena, mo`e biti, da zameni, iz nekog razloga neprihvatqiv poku{aj sa titulom Stefan Tre}i, formula Stefan ^etvrti mogla je, ~ini se, nastati samo posle izdavawa poveqe Svetom Petru i Pavlu, kao {to bi se 25. oktobar 1343 (= sredina jeseni 1342. godine) mogla uzeti za granicu posle koje formula sa na{eg natpisa i Dobru{ke isprave (kraq ~etvrti) nije bila u upotrebi. Izvori ne pru`aju drugi dokaz da je Du{an darivao Studenicu.77 Ne zna se ni da li je boravio u zadu`bini osniva~a dinastije. Sudimo li na osnovu izvora sa strane, to se moglo desiti upravo u vreme nastanka natpisa sa ulomka iz Svetog Dimitrija. Okrenut borbama za {irewe dr`avne teritorije na ra~un Vizantije, mladi srpski kraq pru`io je priliku susedima sa severa i zapada, Ugrima i bosanskim kraqevima, da izvr{e pritisak na ra{ki deo zemqe.78 Odgovaraju}i na jedan takav poku{aj ugarskog kraqa Karla Roberta, Du{an se u prole}e 1335. godine, po{to je uspehe na jugu osigurao mirom sa carem Andronikom II Paleologom, zaputio prema Savi.79 Za nas je ovaj doga|aj va`an stoga {to je kraq jedno vreme proveo u @i~i.80 Mada nastavqa~ arhiepiskopa Danila II i Jovan Kantakuzin, koji pripovedaju o ovoj akciji, ne ka`u o kraqevom prebivawu u prvom sedi{tu Srpske crkve ni{ta {to bi se ticalo teme na{eg priloga, ostaje mogu}nost da je boravak u @i~i bio prilika za odlazak u nedaleku Studenicu, a ovaj za poruxbinu predmeta kojem je pripadao razmatrani ulomak sa natpisom. U prilog ovakvom toku doga|aja i{la bi i ~iwenica da je natpis sa ulomka iz Svetog Dimitrija sastavqen pod neposrednim uticajem re{ewa negovanih u kraqevoj kancelariji. Posredno bi, na vreme Du{anovog zadr`avawa u ovim predelima (prole}e 1335) ukazivali i datum nastanka jedine prave analogije za titulu iz natpisa (1334) i hronolo{ki odnos Dobru{ke i drugih, malo~as pomenutih, poveqa Stefana Du{ana.
*
Izrazito oskudni, delom i neodre|eni, podaci utkani u kapitel iz Svetog Dimitrija nisu uvek dovoqni ni da se neveliki predmet sam ocrta u jasnim obrisima. Otuda je u potrazi za celinom kojoj je ulomak pripadao bilo neophodno u obzir uzeti {iri krug izvora sa strane. Predstavom dobijenom uporednom analizom ne mo`emo biti nezadovoqni, ali su neka pitawa morala ostati bez nedvosmislenog odgovora. Ograni~imo li se, posle svega, na ono {to je izvan spora, zakqu~ak bi izgledao ovako. Poliedar na vratu iz Svetog Dimitrija odgovara, kako se od po~etka verovalo, morfologiji sredwovekovnog mobilijara. Opravdano je, s druge strane, smatrati da je posredi deo prestola. U pogledu mesta gde se sedi{te nekad nalazilo ne mo`emo biti dokraja sigurni. Izvo|ewe postupkom indukcije ukazuje, me|utim, na glavni studeni~ki hram kao na jedino mogu}e re{ewe. Polaze}i od samog predmeta, do{lo se, opet, do uverewa da je sedi{te desnom stranom bilo prisloweno. Teza zbog koje smo se i upustili u ovaj osvrt, naime da je posredi deo vladarskog prestola, ima upori{te u natpisu, razmerama poliedra, u materijalu od kojeg je izra|en i u saznawima o crkvenim tronovima srpskih vladara. Vrednost podataka uzetih u razmatrawe nije mala, pa ipak i u ovom pitawu mora se zadr`ati rezerva. Izvesno je, zauzvrat, da je Stefan kraq ~etvrti zapravo Stefan Du{an, da je predmet nastao izme|u 1333. i 1346. godine, najzad i da je natpis sa poliedra izveden po nalogu poru~ioca. Podatak da je Stefan ^etvrti u najuglednijem manastiru Srbije delovao kao ktitor, zasad jedini ove vrste81, Mermerni ulomak sa natpisom ÑStefan kraq ~etvrtiî iz Studenuce
81
221ñ224 (1903) 16; S. ]irkovi}, O jednoj srpsko ugarskoj alijansi, ZRVI 44/2 (2007), 411ñ421, 415ñ417; S. ]irkovi}, Beograd pod kraqem Du{anom, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije 17ñ18 (Beograd 1981), 37ñ45. 80
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, VI, Beograd 1986, 346ñ347; Arhiepiskop Danilo, @ivoti kraljeva i arhiepiskopa srpskih, izdao \j. Dani~i}, London 1972, 227ñ231.
Nedavno je O. Tomi} [Likovi kraqa Dragutina u srpskom sredwovekovnom slikarstvu, Ra~anski zbornik 3 (Bajina Ba{ta 1998) 80] izneo tvrdwu da Loza Nemawi}a i Loza Jesejeva na kuli iznad ulaza u manastir poti~e iz Du{anovog vremena, ali je nije obrazlagao. 81
82
Za Du{anov odnos prema Nemawi S. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, 162; za smisao isticawa lika Simeona Nemawe uz de~anski kraqevski presto M. Radujko, Program `ivopisa oko Kraqevskog prestola, 302; isti, Presto svetog Simeona, 72ñ73.
privla~i pa`wu i sam po sebi. Budu}i zadu`bina osniva~a dinastije, Studenica je ~esto bila predmet mecenatske pa`we naslednika Stefana Nemawe. U osnovi ovih nastojawa le`e, izme|u ostalog, politi~ke pobude, pre svega potvrda legitimiteta zasnovanog na srodstvu sa svetim korenom loze. Ve}i stepen sigurnosti u pogledu namene izgubqenog nosa~a na{eg poliedra bio bi preduslov za odre|enije uop{tavawe o ideolo{koj potki ktitorskog ~ina u na{em primeru. Okvir u kome motive ove vrste treba tra`iti ocrtava se, ipak, jasno. Zbog prilika pod kojima je stupio na presto, Du{an se rado pozivao na Nemawu, isti~u}i blagoslov osniva~a dinastije kao izvor zakonitosti svoje vlasti i dao da se u De~anima lik Svetog Simeona, gospodina srpskog i miroto~ca, naslika neposredno iznad wegovog kraqevskog prestola.82 Za kraqa koji je na ovaj na~in vizualizovao pisane izjave Nemawi}a da sede na prestolu Svetog Simeona, poruxbina trona u Nemawinoj zadu`bini mogla bi predstavqati gest sa naro~itom te`inom.
82sa natpisom Mermerni ulomak Milan Radujko ﾃ全tefan kraq ~etvrtiﾃｮ iz Studenuce
Milan Radujko A MARBLE FRAGMENT WITH THE INSCRIPTION “STEFAN KING THE FOURTH” FROM STUDENICA Summary The subject of this paper is a marble fragment found in 1984 during the excavations of the Studenica parekklesion of Saint Demetrius. It is (Figs. 1-3) a hexahedron with truncated angles (12.5 х 12.3 cm) cut almost up to the axes, originally, through the broken-off neck, cylindrical and proportionally strong (8.8 х 10.7 cm), linked with the object placed below it. Of particular significance for this object is the well-preserved Cyrillic inscription, written in the Serbian redaction of the Old Church Slavonic language (Figs. 1, 4-8). The text was engraved with a sharp tool on both sides. It has nice uncial letters, without considerable shortening, and except for the six-arm cross with the cryptogram 0 i(su)s x(risto)s c(ary) s(lave) 0 (Jesus Christ the King of Glory) between the arms, engraved at the top of the polyhedron, the inscription includes the name and title of the ruler, written along the rim, on three sides: 7 Stefany kraly 0 0 d! 0 (Stefan King the Fourth). The analysis of the shape provided a firm support to the conclusion of previous researchers that it was part of a throne, more precisely, “the capital of the right armrest of the marble throne”. In a similar form, this motif (apple, ball, pine cone, globe...) appears on the thrones of heads of the Serbian Church in the Patriarchate of Peć. The spread of the cube with truncated angles illustrates a broad range of analogies, both from the church movables and from the range of liturgical objects with other purposes. Starting from the position of parts of the inscription as a whole (one side not written, the cross foreseen to be observed from the rear side, the inscription from the front side), the author concludes that the right side of the seat was leaned. This fact and the proportions of the object, again, served as the starting point for the assumption that it was a church seat and that the throne was placed by the south wall of the naos of the Church of the Mother of God. Restricted to the data typical for intitulation, the inscription also draws attention because of the names of the ruler and because of connecting the ordinal number with the title of king. The parallels found in legal documents speak that Stefan Dušan hides behind the name Stefan King the Fourth. Namely, Dušan is the only one among the Serbian rulers who used the middle cipher d! (the fourth) with the title of king (the charter to Hilandar regarding the land of Saint Nicholas in Dobrušta) and with the name Stefan (six charters). The result of search for the purpose and time of origin would be the conviction that it was a throne made for the king himself, for the needs of his stays in Studenica, also that Dušan ordered it between 1333 and 1346, or it may be 1335, during a Dušan’s stay in Žiča, near the monastery of Studenica. Searching for the motivation of the founder’s act, the author reminds of the fact that Studenica was Stefan Nemanja’s foundation, and that Dušan emphasized the blessing of the father of the dynasty as the source of legality of his power and ordered that the figure of Saint Simeon, Serbian Kyr and Myrrh-streaming, should be painted immediately above his royal throne in Dečani.
Mermerni ulomak sa natpisom ÑStefan kraq ~etvrtiî iz Studenuce
83
84
Milan Radujko
УДК: 75.052(497.11) ; 726.54(497.11) ID: 186245132
BOJANA STEVANOVI] ñ MINA LUKI] ñ ñ MILO[ @IVKOVI]
FRAGMENTI FRESAKA IZ CRKVE U SELU RADO[I]IMA KOD RA[KE Apstrakt: @ivopis crkve u Rado{i}ima, danas posve}ene Sv. Petki, sa~uvan je samo u dosta usitwenim fragmentima. Oni su otkriveni tokom arheolo{kih iskopavawa, a ~uvaju se u Narodnom muzeju u Kraqevu. Na osnovu analize odabaranih, re~itijih fragmenata iznete su pretpostavke i zakqu~ci o programskim, ikonografskim i stilskim osobenostima slikarstva rado{i}ke crkve, ~iji stariji sloj poti~e iz sredine XIV veka. Razmotreno je, tako|e, pitawe sme{tawa ove crkve u {iri istorijski i geopoliti~ki kontekst srpske sredwovekovne dr`ave. Kqu~ne re~i: crkva u Rado{i}ima, fragmenti fresaka U selu Rado{i}ima u blizini Ra{ke nedavno je obnovqena skromna, jednobrodna crkva, danas posve}ena Svetoj Petki (sl. 1ñ3). Prilikom arheolo{kih istra`ivawa koja su prethodila obnovi prona|en je veliki broj fragmenata fresaka, poverenih na ~uvawe Narodnom muzeju u Kraqevu. Pomenuti materijal predstavqa vi{e nego skroman ostatak nekada{weg fresko-ansambla. Osim toga, od ukupnog broja fragmenata samo je mali deo vredan ve}e istra`iva~ke pa`we. Re~ je o svega nekoliko delimi~no o~uvanih likova, nekoliko fragmenata scena, kao i o ostacima natpisa koje je te{ko me|usobno povezati. Ipak, rado{i}ki fragmenti poseduju nesumwiv istorijsko-umetni~ki zna~aj. Name}e se stoga potreba da se oni na odgovaraju}i na~in opi{u, analiziraju i publikuju. ^ini se da je neophodno najpre uspostaviti {iri kontekstualni okvir za analizu fragmenata, odnosno nakratko se osvrnuti na sredwovekovnu istoriju i sakralnu topografiju oblasti u kojoj se nalazi selo Rado{i}i. Pored toga, potrebno je ukazati na podatke iz raspolo`ivih izvora koji mogu da doprinesu boqem poznavawu istorije dana{we Crkve Svete Petke, pre arheolo{kih istra`ivawa gotovo sasvim nepoznatog spomenika.
Selo Rado{i}i, wegova stara crkva i sredwovekovna @upa Brvenik Teritorija dana{weg sela Rado{i}i u sredwem veku je pripadala @upi Brvenik, ~ije je sredi{te bio istoimeni utvr|eni grad. Sme{tena u dolini Ibra, najva`nijoj komunikacijskoj liniji ra{kih zemaqa s ju`nim oblastima, a u neposrednoj blizini kopaoni~kih rudnika, ova `upa je predstavqala va`an strategijski i ekonomski punkt srpske sredwovekovne dr`ave.1 Iako su najstarija pisana svedo~anstva o `upi sasvim oskudna, iz wih se u dovoqnoj meri naslu}uje wen trgova~ki zna~aj. Najstariji pomen Brvenika je iz 1280. godine, a odnosi se na tamo{we kolonije Kotorana i Dubrov~ana.2 Prisustvo Kotorana na tom prostoru potvr|uju i drugi izvori. U pismu pape Klimenta VI od 6. januara 1346. godine me|u crkvama kotorske dijeceze u Srbiji pomiwe se i brveni~ka Crkva Svetog Tripuna, patrona grada Kotora,3 a sa~uvana je i jedna notarska bele{ka iz 1335. godine o kupoprodaji ku}e dvojice Kotorana u istom mestu.4 Srazmerno kasno, tek na osnovu pisanih izvora iz druge polovine XIV veka, mogu}e je pouzdanije rekonstruisati istoriju `upe, kao i wenu teritorijalnu organizaciju. Tako se zna da je 1363. godine knez Vojislav Vojinovi} predao Brvenik ~elniku Musi, u zamenu za `upu i Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
85
1
Najzna~ajniji rad o @upi Brvenik je i daqe: A. Solovjev, Jedna srpska `upa iz vremena carstva, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva 3 (1928), 25ñ41. O Brveniku su pisali i: J. Aleksi}, @upe u slivu Ibra u sredwevekovnoj srpskoj dr`avi, Istorijski ~asopis 7 (1957), 337; K. Jiri~ek, Trgova~ki putevi i rudnici Srbije i Bosne u sredwem vijeku, Zbornik Konstantina Jiri~eka, Beograd 1959, 261, nap. 155, 267; M. Dini}, Jugoisto~na Srbija u sredwem veku, u: Isti, Srpske zemqe u sredwem veku. Istorijsko geografske studije, ur. S. ]irkovi}, Beograd 1978, 71ñ72; R. \uk, Prilog prou~avawu rudarstva na Kopaoniku u sredwem veku, Istorijski glasnik 1ñ2 (1989), 23ñ29; S. Bo`ani}, Brvenik u sredwem veku, Rad muzeja Vojvodine 47ñ48 (2005ñ2006), 81ñ87. 2
G. ^remo{nik, Kancelarijski i notarski spisi (1278-1301), Beograd 1932, 31; Jiri~ek, Trgova~ki putevi i rudnici, 267. 3 T. Smi~iklas, Dimplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, XI, Zagreb 1913, 179ñ180; Jiri~ek, Trgova~ki putevi i rudnici, 267. Up. i: M. Al. Purkovi}, Aviwonske pape i srpske zemqe, Po`arevac 1934, 47 (fototipsko izdawe: Gorwi Milanovac 2002); I. Bo`i}, O jurisdikciji kotorske dijeceze u sredwovekovnoj Srbiji, u: Isti, Nemirno Pomorje XV veka, Beograd 1979, 18; S. ]irkovi}, Katoli~ke parohije u sredwovekovnoj Srbiji, u: Isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 249.
A. Mayer, Kotorski spomenici. Prva knjiga kotorskih notara od god. 1326ñ1335, Zagreb 1951, 415; Dini}, Jugozapadna Srbija, 71. 4
Sl. 1 Crkva u Rado{i}ima, pogled sa jugozapada
Sl. 3 Crkva u Rado{i}ima, osnova 5
O ovome posebno: Solovjev, Jedna srpska `upa. Isti autor je prvi objavio povequ: Isti, Odabrani spomenici srpskog prava (od XII do kraja XV veka), Beograd 1926, 166ñ167; D. Sindik, Srpska sredwovekovna akta u manastiru Hilandaru, Hilandarski zbornik 10 (1998), 57. Najnovije izdawe s raspravom: M. [uica, Poveqa cara Uro{a o zameni poseda izme|u kneza Vojislava i ~elnika Muse, Stari srpski arhiv II (2003), 143ñ166.
6
O ovome posebno: Solovjev, Jedna srpska `upa.
7 O ~elniku Musi i wegovim sinovima, sa osvrtima na wihovo upravqawe Brvenikom: S. Milojevi}, Musi}i, Istorijski ~asopis 33 (1987), 5ñ37; M. [uica, Nemirno doba srpskog sredweg veka. Vlastela srpskih oblasnih gospodara, Beograd 2000, 97ñ98, 101ñ102, 114ñ116, 130, 134ñ135, 158ñ159.
8
A. Deroko, J. Kova~evi}, Sredwovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, Beograd 1950, 107; I. Zdravkovi}, Sred-
Sl. 2 Crkva u Rado{i}ima, pogled sa jugoistoka
grad Zve~an, {to je poveqom od 15. jula iste godine potvrdio car Uro{.5 U ovom pravnom dokumentu nabraja se {ezdesetak sela koja su sa~iwavala `upu, a mnogobrojni podaci koje poveqa pru`a o wenoj teritorijalnoj i socijalnoj strukturi (podela na dvorska, `upska i vlasteoska sela) imaju, kao komparativna gra|a, i {iri zna~aj za prou~avawe srpskih sredwovekovnih `upa.6 Zna~ajno razdobqe u istoriji Brvenika je period kada su wime upravqali sinovi pomenutog ~elnika Muse, gospodin Stefan i Lazar. Tada je, u zna~ajno umawenim teritorijalnim okvirima Moravske Srbije, ekonomski i strategijski zna~aj `upe jo{ vi{e porastao.7 Utisku o nekada{wem zna~aju `upe na poseban na~in doprinosi veliki broj sa~uvanih sredwovekovnih spomenika na wenoj teritoriji. Grad Brvenik,8 Crkva Svetog Nikole u wegovom podgra|u, s fragmentima fresaka iz oko 1360. godine,9 crkve posve}ene istom svetitequ u obli`wem [umniku, s kraja XIII ili po~etka XIV veka,10 i Baqevcu, iz sredine XIV veka,11 kao i Manastir Nova Pavlica, zadu`bina bra}e Musi}a (do 1389. godine),12 svedo~anstva su zna~ajne graditeqske i slikarske aktivnosti na ovom prostoru. Sliku o nekada{woj sakralnoj, odnosno umetni~koj topografiji kraja upotpuwuju pisana svedo~anstva o nesa~uvanim sredwovekovnim hramovima. Pored ve} pomenute Crkve Svetog Trifuna,13 takav je slu~aj i s Manastirom Vavedewa, koji je na svojoj ba{tini u selu Kukaw podigao vlastelin kneza Lazara vojvoda Obrad Dragosali}, prikqu~iv{i mu i tri obli`wa sela, {to je knez potvrdio poveqom iz 1388. godine.14 Po svemu sude}i, lokaciju ove zadu`bine treba tra`iti u dana{wem selu Beqak, gde je 1656. godine iznova obnovqen Manastir Vavedewa, ktitorskim ~inom popa Georgija iz sela Roj~i}a.15 Crkva u Rado{i}ima izdvaja se iz tog, mo`e se re}i, mno{tva poznatih brveni~kih spomenika. Za razliku od wihove, istorija ovog hrama je skoro sasvim nepoznata. Iz najstarijih pisanih izvora mo`e se, me|utim, do}i do nekih, istina skromnih, saznawa o samom selu Rado{i}i. Me|u mnogobrojnim selima koja se pomiwu u poveqi cara Uro{a nema ni jednog s takvim imenom. Budu}i da se u dokumentu navode sva sela `upe, mo`e se s velikom sigurno{}u pretpostaviti da sada{wi naziv nije bio u upotrebi u vremenu srpske sredwovekovne dr`avnosti. Tek se u turskim izvorima iz XVI veka nailazi na selo pod ovakvim imenom, premda u ne{to druga~ijem obliku. Teritorija nekada{we srpske @upe Brvenik za vreme Turaka bila je najpre kadiluk Smederevskog sanxaka, da bi potom postala deo prostranog Zvorni~kog sanxaka, formiranog oko 1480. godine. U katastarskim popisima ove turske administrativne jedinice iz 1519. i 1533. godine16 pomiwe se naseqe koje bi bilo razlo`no poistovetiti s dana{wim Rado{i}ima. U prvom dokumentu navodi se, kao timar Sinana pisara, selo Rade{i}i.17 U mla|em popisu se, pored pomena istog sela, saop{tava i da u wemu po86
Bojana Stevanovi} ñ Mina Luku} ñ Milo{ @ivkovi}
stoji sedam ku}a, isti broj ba{tina, jedan neo`eweni stanovnik i jedna udovica, kao i da, zajedno s jo{ tri sela, pripada timaru Muratova.18 Nedavno je Branka Kne`evi} poistovetila crkvu u Rado{i}ima s Manastirom Tu{imqa, poznatim iz istih turskih katastarskih popisa. Prvo je, u ve} navedenom radu, pretpostavqeno da se ovaj manastir nalazio u @upi Brvenik, u danas nepostoje}em selu Tu{imqa. Ukazano je na podatak da se manastir pomiwe u popisu iz 1519. godine u okviru timara brveni~kog kadije. Uo~eno je, tako|e, da se na topografskim kartama s kraja XIX veka nailazi na toponim Tu{imqansko brdo, ju`no od sela Badaw, na teritoriji nekada{we @upe Brvenik. Pored pisanih svedo~anstava, argumentacija za predlo`enu ubikaciju manastira prona|ena je i u postojawu ru{evina crkve na levoj obali reke Savinac, pritoke Rado{i}ke reke.19 Pretpostavku je, potom, osporila Dragica Premovi} Aleksi}, iznose}i mi{qewe da se nekada{wi Manastir Tu{imqa nalazio u istoimenom selu, koje i danas postoji u okolini Novog Pazara. To bi trebalo da potvr|uju i arheolo{ki neispitani tragovi crkve na lokalitetu Krsta~e, gde se, po narodnom verovawu, nalazio `enski manastir.20 Sasvim nedavno, Branka Kne`evi} je pretpostavila da se Manastir Tu{imqa nalazio na teritoriji dana{weg sela Rado{i}i, upravo na osnovu arheolo{kih ostataka crkve ~iji su fragmenti fresaka tema na{eg rada: ÑRu{evine na desnoj strani Rado{i}ke reke odgovaraju mestu gde se nekada prostiralo selo Tu{imqa, u kome se, po svoj prilici, nalazio manastir Tu{imqa spomiwan u turskim popisima iz prve polovine 16. veka.î21 U vezi sa citiranim zakqu~kom javqaju se odre|eni problemi, ali ga nije mogu}e definitivno odbaciti. Pre svega, nije uo~eno da se u turskim izvorima izri~ito pomiwe selo ÑRade{i}iî. Logi~no je pretpostaviti da se ono nekada prostiralo na teritoriji dana{wih ÑRado{i}aî. Stoga bi bilo te{ko bezrezervno prihvatiti ubikaciju sela Tu{imqa na prostoru nekada{wih Rade{i}a. Razume se, ipak nije iskqu~ena mogu}nost da se teritorije nekada{weg i dana{weg sela Rado{i}i ne poklapaju, odnosno da se ne poklapaju potpuno. Drugim re~ima, prostor na kojem se danas nalazi crkva nekada mo`da nije pripadao Rado{i}ima, ve} Tu{imqi, selu ~ije postojawe u ovom kraju, prema tuma~ewu Branke Kne`evi}, potvr|uje obli`wi toponim Tu{imqansko brdo. U prilog takvom tuma~ewu ide i ~iwenica da se u pomenutim izvorima ne pomiwe crkva u Rade{i}ima. Smatramo, zbog svega toga, da pitawe ubikacije Manastira Tu{imqa ipak ne treba smatrati definitivno razre{enim. S jo{ mawe sigurnosti mo`e se govoriti o prvobitnoj posveti crkve u Rado{i}ima. Izvori o tom problemu poti~u, naime, iz srazmerno kasno zabele`enog narodnog predawa. Po~etkom XX veka, Radomir M. Ili} je, u okviru svojih antropogeografskih prou~avawa ibarske oblasti, pomenuo ostatke crkve u temeqima i zabele`io kazivawa me{tana da je crkva posve}ena Svetoj Petki.22 Ne ulaze}i ovom prilikom dubqe u slo`eni problem kulta i ikonografije Svete Petke u srpskoj sredini, smatramo da se ukratko ipak treba osvrnuti na wegove pojedine aspekte. Pre svega, treba naglasiti da je u sredwem veku, u razdobqu srpske dr`avnosti, Sveta Petka retko birana za patrona hrama, iako je wen kult Srbima poznat jo{ od sredine XIII veka, kada su nastale najstarije sa~uvane slu`be.23 Iz pisanih izvora se zna za svega nekoliko woj posve}enih hramova.24 Kada je o predstavama u umetnosti re~, osim relativno velikog broja pojedina~nih predstava Svete Petke,25 vredi, iako nije re~ o srpskim spomenicima, izdvojiti dva wena slikana `itijna ciklusa. Paraklis Crkve Svetih Konstantina i Jelene u Ohridu posve}en je Svetoj Petki, a to je uslovilo pojavu ilustracija iz `ivota svetiteqke, {to predstavqa retkost za epohu u kojoj nastaje.26 Kada je re~ o okru`ewu srpskih zemaqa, pre postvizantijske epohe postoji i jedan sa`etiji ciklus Svete Paraskeve u ju`noj kuli bugarske crkve u Dowoj Kamenici (prva ~etvrina XIV veka).27 Va`no je ista}i da je u pomenutim slu~ajevima u pitawu ranohri{}anska mu~enica, Sveta Petka Rimqanka (26. jul), a ne sveta monahiwa koja se slavi 14. oktobra, Prepodobna Petka Epivatska (Trnovska, Beogradska, Fragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke
87
wovekovni gradovi u Srbiji, Beograd 1970, 119. 9
R. Stani}, Crkva Svetog Nikole u Brveniku, Saop{tewa 8 (1969), 145ñ149; O. Vukadin, Radovi na istra`ivawu i konzervaciji crkve Sv. Nikole u Brveniku, isto, 150ñ153; I. M. \or|evi}, Zidno slikarstvo srpske vlastele u doba Nemawi}a, Beograd 1994, 166ñ167; M. ^anak-Medi}, Arhitektura druge polovine XIII veka, I, Beograd 2006, 229ñ239, gde je crkva na osnovu arhitektonskih odlika datovana u kraj XIII veka. 10
R. Stani}, Crkva Svetog Nikole u [umniku kod Ra{ke, Saop{tewa 9 (1970); G. To{i}, Crkva Svetog Nikole u [umniku, Novopazarski zbornik 16 (1992), 27ñ35. 11
R. Stani}, Freske crkve Sv. Nikole u Baqevcu kod Ra{ke, Saop{tewa 10 (1974), 53ñ74; D. Vojvodi}, O `ivopisu Bele crkve karanske i suvremenom slikarstvu Ra{ke, Zograf 31 (2006ñ2007), 136. 12
V. J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 96; M. Mihailovi}, M. Kova~evi}, Nova Pavlica, Beograd 1989. 13
Iako ubikacija ove crkve nije izvr{ena, izvestan zna~aj za to pitawe mogla bi da ima u literaturi ve} uo~ena sli~nost crkve u [umniku sa crkvom u Baqevcu, odnosno sa kotorskim Svetim Lukom, ispoqena u postojawu slepe arkade na pro~equ (To{i}, Crkva Svetog Nikole u [umniku, 30). Jo{ va`niji mogao bi da bude podatak da je po narodnoj tradiciji Crkva Svetog \or|a u Pocesju, udaqena desetak kilometara od Ra{ke, sa fragmentarno o~uvanim `ivopisom datovanim u kraj XVI i po~etak XVII veka, nekada bila Ñlatinskaî: R. Stani}, Nepoznate crkve u okolini Ra{ke, Saop{tewa 8 (1969), 216. 14
Solovjev, Jedna srpska `upa, 40ñ41. Poveqa je posledwi put objavqena u: A. Mladenovi}, Poveqe kneza Lazara, Beograd 2003, 201ñ208 (sa komentarom, prevodom i snimkom). Pravnu vaqanost ovog dokumenta potvrdio je poveqom od 19. januara 1389. patrijarh Spiridon (D. Sindik, Poveqe srpskih pa-
trijaraha Save, Spiridona i Nikodima, Hilandarski zbornik 9 (1997), 108ñ110), da bi poveqom iz 1392. ili 1395. knez Stefan Lazarevi}, nakon oduzimawa ba{tinskih prava, manastir ustupio Hilandaru: Solovjev, Jedna srpska `upa, 40; [uica, Nemirno doba srpskog sredweg veka, 110ñ113; isti, Poveqa kneza Stefana Lazarevi}a kojom se Hilandaru prila`e crkva Vavedewa Bogorodi~inog u Ibru, Stari srpski arhiv 3 (2004), 107ñ123; M. @ivojinovi}, Vlastelinstvo manastira Hilandara u sredwem veku, u: Manastir Hilandar, pr. G. Suboti}, Beograd 1998, 88ñ89; B. Zarkovi}, Ibarski posed manastira Hilandar, Ba{tina 25 (2008), 183ñ201. 15 Do takvog zakqu~ka do{la je: B. Kne`evi}, Manastiri u nahiji Brvenik po turskim popisima iz prve polovine XVI veka, ZLUMS 26 (1990), 265ñ266, {to prihvata i: Zarkovi}, Ibarski posed manastira Hilandara, 193ñ196. O crkvi popa Georgija, danas posve}enoj Svetom Marku: Stani}, Nepoznate crkve u okolini Ra{ke, 218ñ220; V. Bogosavqevi}, Crkva Svetog Vavedewa (Svetog evangeliste Marka). Selo Beqak, Glasnik dru{tva konzervatora Srbije 11 (1987), 55ñ56.
A. Hand`i}, Dva pr va popisa Zvorni~kog sand`aka (iz 1519. i 1533. godine), Sarajevo 1986. O zna~aju ovih izvora za istoriju Brvenika pi{e: E. Mu{ovi}, Brvenik u turskim izvorima XV i XVI veka, Novopazarski zbornik 16 (1992), 55ñ73. Popisima se, kao izvorima podataka o srpskim manastirima na teritoriji ove `upe, bavila i: Kne`evi}, Manastiri u nahiji Brvenik, 255ñ269, gde su kori{}eni i podaci iz neobjavqenog popisa Zvorni~kog sanxaka iz 1548. godine.
16
Hand`i}, Dva prva popisa, 69; Mu{ovi}, Brvenik u turskim izvorima, 63. 17
Hand`i}, Dva prva popisa, 136; Mu{ovi}, Brvenik u turskim izvorima, 71, gde se, verovatno oma{kom, pogre{no navodi da je selo pripadalo timaru Mehmeda Muratova.
18
19
Kne`evi}, Manastiri u nahiji Brvenik, 267ñ268.
Srpska, Balkanska), a koja je u kasnijim vremenima, sve do dana{wih dana, bila naro~ito {tovana me|u Srbima i na {irem balkanskom prostoru, kako u krilu crkve, tako i u kontekstu narodne religije.28 Prelomni trenutak za po~etak izrazitijeg srpskog kultnog proslavqawa ove Svete Petke je svakako 1398. godina, kada se desio translatio wenih mo{tiju iz Bugarske u Kru{evac, a kasnije i u Beograd, gde, u po~etku predstavqaju}i deo uobli~enog prestoni~kog relikvijarnog programa, borave sve do turskog osvajawa grada 1521. godine.29 U svetlu prethodnih napomena, posvetu crkve u Rado{i}ima je lak{e razumeti, ali i daqe nije lako odgonetnuti da li je ona prvobitna. Ranije pomenuta malobrojnost crkava posve}enih Svetoj Petki u srpskom sredwem veku mogla bi da upu}uje na negativan odgovor, ali sama po sebi, ta okolnost nije dovoqan argument za osporavawe autenti~nosti, odnosno starine takve posvete u rado{i}kom slu~aju. I iz nekoliko drugih razloga ovaj problem treba pa`qivije tretirati. Postoji, ~ini se, osnov da se izbor Svete Petke za patrona crkve u Rado{i}ima tuma~i u kontekstu posebnog po{tovawa ove svetiteqke u okolini Ra{ke. O negovawu wenog kulta u tom kraju postoje nedvosmislena svedo~anstva iz vremena nakon obnove Pe}ke patrijar{ije, kada su posvete ovoj svetiteqki i weni slikani ciklusi i ina~e ne{to ~e{}i, mada su zapravo i daqe retki.30 Sveta Petka Trnovska izabrana je, naime, za patrona hrama koji su 1579/80. godine u selu Trnavi, udaqenom desetak kilometara zapadno od Ra{ke, podigli izvesni Vu~in i Cveta (?).31 Posledica takve posvete je sme{tawe pet epizoda iz `itija Svete Petke na severnom i zapadnom zidu priprate tog skromnog hrama.32 Tako|e, a u kontekstu {tovawa trnovskog kulta ove svete `ene na teritoriji nekada{weg Brvenika, nije neva`an ni podatak da je prvi put u srpskoj umetnosti upravo na toj teritoriji uz wenu predstavu ispisan wen bugarski toponimski epitet: Sveta Petka Trnovska, prikazana je, zajedno s ostalim svetim `enama, u zoni poprsja u Novoj Pavlici.33 Mada ovu okolnost nipo{to ne treba predimenzionirati, obave{tenost o savremenom geografskom fokusu wenog kulta koja je izra`ena u navedenoj signaturi svedo~i, mo`da, o naro~itom uva`avawu tada{we trnovske, a potom srpske za{titnice u okolini dana{we Ra{ke jo{ u razdobqu dr`avne samostalnosti u sredwem veku. Sva na{a preostala znawa o rado{i}koj crkvi svode se na {ture podatke iz lokalne usmene tradicije. Arheolog Dejan Buli} navodi da se, po narodnom predawu, nastanak crkve u Rado{i}ima vezuje za Ñnekog od Nemawi}aî. Iz istih izvora poti~u i navodi da je crkva bila Ñsrpska i bogata zemqomî, kao i da je od kamena s wenih ru{evina podignut zvonik u Pavlici. Na osnovu dokumentacije iz kraqeva~kog Zavoda za za{titu spomenika, isti autor saop{tava podatak da je crkva bila u funkciji i 1872. godine.34 U nedostatku pouzdanih pisanih svedo~anstava, vreme nastanka, posveta i ktitor crkve u Rado{i}ima zasada ostaju nepoznati. Ipak, iako ne mogu da dovedu do pouzdanih zakqu~aka, u razmi{qawa povodom ovih faktografskih problema mo`da treba ukqu~iti podatke iz poveqe cara Uro{a koji se ti~u teritorijalne organizacije @upe Brvenik. Kako je uo~io jo{ Aleksandar Solovjev, ve}ina dokumentovanih sela spadaju u grupu vlasteoskih. To su naseqa uz ~ije su nazive zabele`ena i imena wihovih vlasnika. Uz neka od wih navode se porodice kao wihovi kolektivni vlasnici (Kumani}i, Mironosi}i, Belobradi}i, Mutivodi}i, Kijevci itd.), ali su u ve}ini slu~ajeva vlasnici pojedinci uz ~ija se imena ponekad navode i titule koje su im pripadale. Tako se u poveqi pomiwu sela kneza Vojislava, kaznaca Bogdana, izvesnih Gojaka, Tvrtka, Dobrivoja, Ivana ^equgovi}a i drugih.35 Razume se, nema nikakvog pouzdanog osnova da se crkva u Rado{i}ima pove`e s bilo kojom od pomenutih porodica ili li~nosti. Ipak, na osnovu navedenih podataka postaje donekle jasnija slika o socijalnoj strukturi @upe Brvenik, a time i o mogu}nosti vlasteoskih ktitorskih poduhvata na wenoj teritoriji. Treba, s tim u vezi, podsetiti da je `ivopis u ve} pomenutoj Crkvi Svetog Nikole u podgra|u brveni~ke tvr|ave, po svemu sude}i, naru~io knez Dabisa,36 vlastelin sli~nog ranga kao i neke od gore pomenutih li~88
Bojana Stevanovi} ñ Mina Luku} ñ Milo{ @ivkovi}
nosti. Vlasteoska zadu`bina je mo`da i crkva u [umniku,37 a ve} je pomenut ktitorski poduhvat Obrada Dragosali}a, vlastelina kneza Lazara. Ne treba zaboraviti ni okolnost da su hramovi u Brveniku i [umniku, ba{ kao i rado{i}ka crkva, skromnih dimenzija, kao i da je wihov arhitektonski ukras sasvim sveden. To bi tako|e moglo da govori u prilog pretpostavci da je i crkva u Rado{i}ima zadu`bina nekog pripadnika vlasteoskog stale`a. Pouzdano upori{te za neka relevantna saznawa o rado{i}koj crkvi svakako su i ostaci wenog nekada{weg fresko-ansambla prona|eni prilikom arheolo{kih iskopavawa. Deo rada koji sledi predstavqa poku{aj da se oni Ñi{~itajuî upravo s tim ciqem. Nakon kraktog osvrta na arheolo{ka istra`ivawa crkve, pa`wa je posve}ena identifikaciji sadr`aja pojedinih fragmenata, ~emu nadaqe sledi razmatrawe stilskih karakteristika ovog gotovo uni{tenog spomenika srpskog sredwovekovnog slikarstva.
Arheolo{ka istra`ivawa crkve Lokalitet Crkvina nalazi se oko 7 km severoisto~no od Ra{ke. Lokalitet je sme{ten podno jednog uzvi{ewa, na desnoj obali Rado{i}ke reke i s desne strane novoizgra|enog puta Ra{kañKi`evak. Pre arheolo{kih iskopavawa, konfiguracija terena ukazivala je na mogu}nost postojawa objekta na ovom prostoru.38 Prilikom pro{irivawa i gradwe asfaltnog puta kroz selo Rado{i}e 1985. godine nai{lo se na ostatke starih zidova, koji su tada delimi~no o{te}eni.39 Na samom lokalitetu, pre nego {to su bila sprovedena arheolo{ka istra`ivawa, bilo je mogu}e uo~iti ostatke crkve samo u suhozidu.40 Ra{~i{}avaju}i prostor na kojem je pretpostavqeno postojawe crkve, me{tani su sledili konfiguraciju terena i tako do{li do oltarskog prostora i ostalih zidova.41 Parohija Ra{ka je 1989. godine uputila dopis Zavodu Kraqevo. U pomenutom dopisu izra`ava se `eqa da Zavod odobri podizawe nove crkve na mestu postoje}ih ru{evina. Ra{ka parohija ponovila je molbu 6. februara 1997. godine. Nakon ove druge molbe Zavod Kraqevo je po~eo sa sprovo|ewem prvih arheolo{kih iskopavawa. U vreme kada su stru~waci Zavoda Kraqevo prvi put obi{li teren, crkva u Rado{i}ima je bila zasuta velikom koli~inom zemqe, koja se u jednom trenutku odronila s brda iz neposredne okoline.42 Sve do ovog obilaska crkva je, izuzev u vidu pomenute bele{ke Radomira M. Ili}a, bila nepoznata stru~noj javnosti.43 Tokom 1997. godine istra`ivawa su vr{ena u dva navrata 23. i 24. 6. 1997. i od 15. 7. do 8. 8. iste godine. Istra`ivawa su bila usmerena na iskopavawe crkvene gra|evine i ograni~ena na unutra{wi prostor hrama i uzani pojas oko wegove priprate.44 Terenske radove su vodili Obrenija Vukadin, arheolog i Veqko Vu~kovi}, arhitekta. Wima se prikqu~ila Nada Pajovi}, arhitektonski tehni~ar, kojoj je bilo povereno vo|ewe arhitektonske dokumentacije na terenu.45 Sprovedena arheolo{ka istra`ivawa pokazala su da je re~ o jednobrodnoj crkvi pravougaone osnove s dosta dubokim apsidalnim prostorom koji je polukru`no zavr{en i sa unutra{we i sa spoqa{we strane. Du`ina gra|evine iznosi 11, 45 m, a wena {irina je 6, 45 m. Zidovi su o~uvani u nivou od 1, 30 m do 2, 50 m, a wihova debqina je 0, 90 m. Na zapadnoj strani crkvene gra|evine u neko doba je naknadno podignut narteks du`ine 6, 85 m i {irine 6 m. Zidovi su na~iweni od lomqenog kamena i re~nih oblutaka, a kao vezivni materijal upotrebqen je beli kre~ni malter. Zapadni i ju`ni zid narteksa o~uvali su se u visini 0, 70 m, dok je severni zid preostao do nivoa od 2, 50 m. Debqina ovih zidova iznosi oko 0, 55 m. ^iwenica da je severni zid svojom spoqnom stranom prislowen uz zemqu i da ima lice samo sa unutra{we strane, te da je tako vr{io funkciju potpornog zida, upu}uje na zakqu~ak da je narteks ozidan u vreme kada je crkva sa severne strane ve} bila zasuta zemqom koja se sru~ila sa obli`weg brda.46 Primetna je upotreba spojila prilikom gradwe hrama. Ni{e oltarskog prostoFragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke
89
20
D. Premovi}-Aleksi}, Sredwovekovni manastir Tu{imqa, Novopazarski zbornik 24 (2000), 31ñ37. Ovakvu ubikaciju manastira predlo`ila je ranije: O. Zirojevi}, Manastiri i crkve na teritoriji Pe}ke patrijar{ije, Beograd 1984, 197. 21
Kne`evi}, Gde se nalazio manastir Tu{imqa?, Glasnik dru{tva konzervatora Srbije 32 (2008), 95. Na ovaj ~lanak nam je skrenuo pa`wu profesor Dragan Vojvodi}, na ~emu smo mu zahvalni. Up. i: ista, Sela nahije Brvenik u prvoj polovini XVI veka, u: Srpsko selo ñ mogu}nosti i daqi pravci istra`ivawa, Beograd 2003, 41ñ45. 22
R. M. Ili}, Ibar. Antropogeografska prou~avawa, Naseqa srpskih zemaqa III. Srpski etnografski zbornik VI, Beograd 1905, 646. Isti istra`iva~ prenosi i predawe da se Ñnekad otisla s brda velika stena te sru{ila ovu crkvu i pobila sabor, koji je tu bio sakupqenî. Sabor se, ina~e, odr`avao na Cveti. 23
O srpskim slu`bama Svetoj Petki: T. Subotin-Golubovi}, Petka Prepodobna ñ Petka Mu~enica, ZRVI 45 (2008) 177ñ190. 24
V. Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950, 245ñ247; J. Radovanovi}, Neveste Hristove u `ivopisu Bogorodice Qevi{ke u Prizrenu, u: isti, Ikonografska istra`ivawa srpskog slikarstva XIII i XIV veka, Beograd 1988, 75ñ76; \or|evi}, Zidno slikarstvo srpske vlastele, 184. 25
Radovanovi}, Neveste Hristove, 76, gde su nabrojane predstave Svete Petke u srpskoj sredwovekovnoj umetnosti. 26 G. Suboti}, Sveti Konstantin i Jelena u Ohridu, Beograd 1971, 55ñ56, 89ñ101. O ciklusima Svete Petke u isto~nohri{}anskoj umetnosti: Σ. Κουκιάρης, Ο κύκλος του βίου της Αγίας Παρασκευής της Ρωμαίας και της εξ Ικονίου στην Χριστιανική Τέχνη, Αθήναι 1994. Up. i: Ch. Walter, The Portrait of Saint Paraskeve, Byzantinoslavica LVI/3 (1995) 753ñ758.
Sl. 4 Crkva u Rado{i}ima, fragment Molitve u Getsimanskom vrtu
27
B. @ivkovi}, Dowa Kamenica. Crte`i fresaka, Beograd 1987, crt. VI.
28
O folklornom aspektu kulta Svete Petke Trnovske: M. Deteli}, St Paraskeve in the Balkan Context, Folklore 121/1 (2010), 94ñ105, sa starijom literaturom. O predstavama u umetnosti: E. Bakalova, La Vie de Sainte Parascève de Tirnovo dans l’art balkanique du Bas Moyen Age, Byzantinobulgarica 5 (1978), 175ñ211.
29 D. Popovi}, Relikvije svete Petke: Gloria Bulgariae ñ Gloria Ser viae, u: ista, Pod okriqem svetosti. Kult svetih vladara i relikvija u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 2006, 271ñ293. Beogradski kult Svete Petke je svoj neposredni odraz imao na obli`wim teritorijama, o ~emu svedo~e posvete manastira Feneka i Petkovice. Up.: J. Maglovski, O beogradskom kultu svete Petke Srpske i manastiru Feneku, Zbornik Narodnog muzeja 18/2 (2007), 117ñ148, koji se zala`e za mogu}nost da su mo{ti Svete Petke nakon preno{ewa u Beograd sme{tene upravo u Manastir Fenek.
ra ñ tri u proskomidiji, od kojih jedna na isto~nom i dve na severnom zidu, kao i jedna ve}a na isto~nom zidu |akonikona, uokvirene su delovima nadgrobnih plo~a. Plo~e ovih nadgrobnika uglavnom su od belog mermera i na nekima je vidqiva ornamentalna dekoracija.47 U zapisniku sa iskopavawa vr{enih 1997. godine na vi{e mesta je istaknuto da se tokom arheolo{kih radova nai{lo i na dosta fragmenata fresaka. Obrenija Vukadin, koja je rukovodila iskopavawima, tako navodi da je: ÑPrilikom istra`ivawa u {utu u unutra{wosti crkve, a naro~ito s ju`ne i zapadne strane otkrivena ve}a koli~ina fragmenata fresaka.î48 Akademik Gojko Suboti}, koji je tada konsultovan, izneo je mi{qewe da prona|eni fragmenti pripadaju XIV stole}u.49 Sa spoqa{we strane crkve, s wene jugozapadne strane, na oko 0, 50 m od zida, prona|ena je ve}a koli~ina {uta izme{ana s fresko-malterom i fragmentima s bojenim povr{inama. Sva je prilika da je u neko doba nakon ru{ewa crkve ra{~i{}avan wen unutra{wi prostor, te su fragmenti otpalog `ivopisa bili izneti napoqe sa {utom.50 Izve{taj o arheolo{kim radovima obavqanim 18. 7. 1997. godine svedo~i da je s jugoisto~ne strane crkve skinut sloj sa ulomcima fresaka koji je na severnom kraju bio debeo oko 0, 20 m. Sloj se spu{tao prema jugu. U izve{taju koji se odnosi na istra`iva~ke radove tako|e je istaknuto da su tom prilikom prona|eni fragmenti fresaka pova|eni i oprani, kao i da je re~ o fragmentima kvalitetnog bojenog sloja, intenzivnog kolorita, pri~vr{}enog za tanak malter, tako|e solidnog kvaliteta. Pomenute fragmente ~ini Ñdosta delova lica svetiteqa, razli~itih natpisa, delova draperija, ode`da i drugoî. Na`alost, detaqniji opis pomenutih fragmenata je izostao. Deo izve{taja koji se odnosi na arheolo{ke radove od 23. 7. 1997. godine pru`a podatak da je u oltarskom delu crkve prona|en deo lica nekog svetog.51 Izve{taj, me|utim bele`i i jednu, za nas nezanemarqivu ~iwenicu ñ o~i na ovom licu su zatvorene. U oltarskom prostoru crkve prona|ena su jo{ dva fragmenta koja prikazuju lica usnulih svetih li~nosti.52 Ako se zanemari pomenuti {turi opis, podrobniji osvrt na prona|ene, vi{e nego skromne, ostatke slikarstva otkrivene crkve u Rado{i}ima je izostao. Najve}i problem predstavqa ~iwenica da nisu evidentirana mesta u hramu u kojima su pronala`eni delovi `ivopisa. Bele`ewe mesta nala`ewa fragmenata, pogotovo onih s prepoznatqivim ikonografskim sadr`ajem, bilo bi od velikog zna~aja. Time bi bio omogu}en poku{aj rekonstrukcije slikanog programa crkve ili bar wegovih delova. Mo`da se prilikom stvarawa dokumentacije o iskopavawima rado{i}ke crkve odustalo od uobi~ajene procedure jer je otpali fresko-malter u neko doba nakon ru{ewa hrama delimi~no iznet. Verovatno je tom prilikom deo materijala s fragmentima preme{ten. Naime, u kutijama na kojima je zabele`eno da sadr`e fragmente prona|ene u prostoru priprate nalaze se i fragmenti komplementarni onima iz drugih delova gra|evine.
Fragmenti fresaka s prepoznatqivim ikonografskim sadr`ajem
30
Svetoj Petki je posve}ena crkva u Mrkovi (poluostrvo Lu{tica, Boka Kotorska), gde je 1704. godine zograf Dimitije naslikao i wen ciklus: P. Mijovi}, Bokokotorska slikarska {kola XVIIñXIV vijeka. I. Zograf daskal Dimitrije, Titograd 1960, 22ñ31, tab. VñVII. Ovaj primer, ina~e najobimniji srpski ciklus Svete Petke, ipak treba tuma~iti pre svega u lokalnom kontekstu. Mnogobrojne crkve ovog kraja imaju, naime, istu posvetu (Petkovi}, Pregled, 246ñ247; Mijovi}, Bo-
Molitva u Getsimanskom vrtu Pomenuti fragment freske prona|ene u oltarskom prostoru (sl. 4)53 odgovara liku usnulog apostola u sceni Hristove molitve u Getsimanskom vrtu (Mt. 26, 36ñ46; Mr. 14. 32ñ42; Lk. 22. 39ñ46). Ovakvu identifikaciju potvr|uje i nepostojawe nimba, {to je karakteristika predstava apostola u okviru pomenute scene. Taj detaq, s druge strane, iskqu~uje mogu}nost da se radi o nekoj drugoj predstavi svetiteqa zatvorenih o~iju, kakve su, recimo, pojedine karakteristi~ne scene mu~ewa iz `itijnih ciklusa. Pod uslovom da je ovakva identifikacija ta~na, mo`e se zakqu~iti da je u fresko-ansambl crkve u Rado{i}ima bio ukqu~en ciklus Hristovih Stradawa, kojem scena Molitve pripada jo{ od najstarijih primera.54 90
Bojana Stevanovi} ñ Mina Luku} ñ Milo{ @ivkovi}
Stradawa Hristova su deo ikonografskog programa nekih srpskih crkava iz XIII veka, ali uglavnom u vidu jedne ili nekoliko odabranih scena, ~esto pridru`enih drugim epizodama iz Hristovog `ivota, a sme{tenih u priprati (Studenica, Mile{eva), naosu (@i~a, Mile{eva, Sv. apostoli u Pe}i) ili, kao u Sopo}anima, u oltaru. Jasnija programska diferencijacija scena Stradawa u odnosu na ostale hristolo{ke teme, odnosno wihova brojnost, primetna je jedino u pevni~kim prostorima i gorwim zonama naosa Crkve Svetog Ahilija u Ariqu, ~iji ikonografski program i po nekim drugim osobenostima odstupa od starijih ra{kih.55 Ciklus Stradawa Hristovih se, tako, ustaquje u programu srpskih crkava tek po~etkom XIV veka, s nastankom `ivopisa u zadu`binama kraqa Milutina. Za ovaj ciklus je rezervisana posebna zona naosa, s tim da se po~etne scene nekada slikaju u oltaru. Ova novina u programima srpskih crkava u skladu je sa odgovaraju}im tendencijama savremenog vizantijskog zidnog slikarstva, naro~ito sa sve intenzivnijim uticajem liturgije na wegove programske i ikonografske odlike.56 Kroz celo potowe razdobqe srpskog zidnog slikarstva Stradawa Hristova su uglavnom obavezan deo ikonografskog programa crkava. Zanimqivo je, u kontekstu rado{i}kog primera, a kao potvrda o ustaqenosti ciklusa u srpskom slikarstvu XIV veka, da se ciklusi Stradawa osim u reprezentativnim hramovima javqaju i u crkvama skromnijih dimenzija, o ~emu, recimo, svedo~e freske Latinske crkve u Prokupqu, {iroko datovane u razdobqe izme|u 1340ñ1360. godine,57 ili `ivopis Bogorodi~ine crkve u Vagane{u, nastao 1354/1355. godine.58 Razume se, rado{i}ki fragment Molitve u Getsimaniji sasvim je nedovoqan za bilo kakve zakqu~ke o ikonografiji scene. Na osnovu podatka iz arheolo{kog izve{taja ne{to se, ipak, mo`e re}i o wenom nekada{wem mestu u okviru slikanog programa. Ako se shvati kao definitivna potvrda nekada{we lokacije scene, podatak bi upu}ivao na zakqu~ak da se ona nalazila u oltaru crkve. Ipak, ~ini se da nema osnova za takvu tvrdwu. Naime, u skladu s hronologijom novozavetne naracije i liturgijskim ~itawem odlomaka iz Strasnih jevan|eqa na Veliki ~etvrtak,59 Molitva u Getsimanskom vrtu je slikana posle scena Tajne ve~ere i Prawa nogu. Ako se ima u vidu skromnost dimenzija oltara u Rado{i}ima, te{ko je zamisliti da su u tom prostoru bila predstavqena sva tri jevan|eoska doga|aja. Ispravnija }e biti pretpostavka da se scena Molitve nije nalazila u oltaru, iako su prilikom arheolo{kih radova weni fragmenti prona|eni ba{ u tom prostoru. Prema tome, lokaciju fragmenta treba shvatiti kao eventualni dokaz nekada{weg mesta scene u blizini oltara. U tom slu~aju, treba pretpostaviti da je u Rado{i}ima Molitva u Getsimaniji zauzimala odgovaraju}i prostor ju`nog zida naosa, {to je uobi~ajena pozicija scene u vizantijskom zidnom slikarstvu.
Preobra`ewe Hristovo?
kokotorska slikarska {kola, 30), a wihov broj je ~ak i ve}i ako se u obzir uzmu i hramovi prvobitno posve}eni Svetoj Petki, a potom Svetoj Ani, kao {to je slu~aj u Perastu, Kotoru, Bogda{i}ima i Herceg Novom. Up. I. M. \or|evi}, Novootkriveni fragmenti fresaka u crkvi Svete Ane iznad Perasta (Boka Kotorska), Zograf 29 (2002ñ2003), 204, nap. 20. Ciklus Svete Petke predstavqen je i 1628. godine u Mladom Nagori~anu, kao i na ikoni iz 1728. godine koja se ~uva u riznici Pe}ke patrijar{ije: S. Petkovi}, Zidno slikarstvo na podru~ju Pe}ke patrijar{ije, 1557ñ1614, Novi Sad 1965, 77, 78; V. J. \uri}, S. ]irkovi}, V. Kora}, Pe}ka patrijar{ija, Beograd 1990, 322, sl. 207. Za postvizantijske cikluse Svete Petke u {irim okvirima umetnosti pravoslavnih naroda: Σ. Κουκιάρης, Ο κύκλος του βίου της Αγίας Παρασκευής, 63ñ73. 31
Petkovi}, Zidno slikarstvo na podru~ju Pe}ke patrijar{ije, 77ñ78, 179; R. Stani}, Crkva Svete Petke u Trnavi kod Ra{ke, Saop{tewa 14 (1982), 93ñ125. 32
Isto, 106ñ115.
33
M. Mihailovi}, Zidna dekoracija novopavli~ke crkve, Ra{ka ba{tina 1 (1975), 74; Popovi}, Sveta Petka, 287. 34
D. Buli}, @upa Brvenik. Sredwovekovna arheolo{ka nalazi{ta (daktilografisani magistarski rad odbrawen na Filozofskom fakultetu u Beogradu), Beograd 2007, 84.
35
Solovjev, Jedna srpska `upa, 39.
36
Desetak fragmenata rado{i}kih fresaka bilo je mogu}e povezati u ne{to ve}u i re~itiju celinu (sl. 5). U okviru te celine jasno se prepoznaju ostaci krstastog nimba i sivoplave mandorle iz koje izbijaju crveni zraci, kao i delovi ode}e svetloru`i~aste boje i tamnoplava pozadina. Ovi fragmenti su mogli da pripadaju odre|enom broju kompozicija u kojima se prikazuje Hristos u mandorli, kao oznaci wegove bo`anske prirode. Takve su scene Preobra`ewa, Silaska u ad, Vaznesewa, Uspewe Bogorodice, odnosno neke od scena iz ciklusa Hristovih javqawa nakon vaskrsewa (Oda{iqawe apostola), odre|ene scene eshatolo{ke tematike ñ Hristos u slavi, Deizis ili Stra{ni sud ili pojedine starozavetne scene, kao {to su Gostoqubqe Avramovo, scene iz ciklusa Geneze.60 S obzirom na dimenzije crkve u Rado{i}ima, jasno je da u woj nije bilo mogu}nosti za slikawe velikog broja scena i ciklusa. Ciklus Velikih praznika je svakako morao biti predstavqen, te je najverovatnije da su fragmenti pripadali nekoj od navedenih scena iz ovog ciklusa u kojima se slika Hristos u mandorli. NeFragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke
91
\or|evi}, Zidno slikarstvo, 166ñ167. 37 To{i}, Crkva Svetog Nikole u [umniku, 30.
38 O. Vukadin, Crkva u Rado{i}ima, arheolo{ka iskopavawa 1997. Izve{taj sa iskopavawa; Buli}, @upa Brvenik, 84.
39
Vukadin, Izve{taj; Buli}, @upa Brvenik, 84.
40
41
Vukadin, Izve{taj.
Isto; Buli}, @upa Brvenik, 85.
42
Isto, 84.
43
V. nap. 22.
44
Vukadin, Izve{taj, gde se navodi da su arheolo{ka istra`ivawa vr{ena od 2. 6. do 27. 8. 1997. sa prekidima; Buli}, @upa Brvenik, 84ñ85.
45
Vukadin, Izve{taj.
46
Isto
47
Isto; Buli}, @upa Brvenik, 100ñ101.
48
Vukadin, Izve{taj.
49
Isto; Buli}, @upa Brvenik, 99.
50
Vukadin, Izve{taj; Buli}, @upa Brvenik, 85.
51
Vukadin, Izve{taj. Taj nalaz pomiwe i arheolog Dejan Buli}, ali ne daje nikakav opis koji bi omogu}io identifikaciju fragmenta: Buli}, @upa Brvenik, 88.
52
Vukadin, Izve{taj.
53
Iako se u izve{taju sa arheolo{kih iskopavawa pomiwu tri lika sa zatvorenim o~ima, prilikom pregledawa materijala preostala dva nisu prona|ena. 54
O ovoj sceni v., recimo: N. V. Pokrovskiй, Евангелие в памяатниках иконографии, Moskva 20012, 387ñ390; A. W(eyl) C(arr), Agony in the Garden, in: Oxford Dictionary of Byzantium, I, ed. A. Kazhdan et. al, New York ñ Oxford 1991, 37ñ38.
55
O scenama Stradawa Hristovih u programima srpskih crkava XIII veka: D. Vojvodi}, Zidno slikarstavo crkve Svetog Ahilija u Ariqu, Beograd 2005, 74, gde se ukazuje na mogu}nost da su scene iz ovog ciklusa bile deo i prvobitnog programa Bogorodi~ine crkve Manastira Mora~e. Razmatrawe slo`ene problematike u vezi sa razlozima pojave ovih scena u ra{kim hramovima uveliko prevazilazi okvire ovog rada. 56
B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 132ñ140. Od ranijih zapa-
Sl. 5 Crkva u Rado{i}ima, fragment Preobra`ewa Hristovog
dovoqan broj sa~uvanih fragmenata onemogu}ava preciznije identifikovawe scene, mada verujemo da je najverovatnije re~ o Preobra`ewu Hristovom. U prilog takvoj tvrdwi mo`e se navesti sli~an primer ñ u formalnom smislu, najbli`u paralelu fragmentima iz Rado{i}a predstavqa scena Preobra`ewa iz ohridske Crkve Sv. Dimitrija, oslikane krajem XIV veka.61 Na ovoj fresci su, na tamnoplavoj pozadini, tako|e naslikani Hristos u svetloj ode}i s nijansama ru`i~aste boje i crveni zraci koji izbijaju iz svetloplave mandorle. Ipak, to ostaje samo zanimqiva paralela, jer se o bli`oj povezanosti ovih spomenika i potencijalnim zajedni~kim uzorima zasada ne mo`e govoriti.
Medaqoni s poprsjima svetih Iz crkve u Rado{i}ima preostali su i fragmenti koji su nesumwivo pripadali poprsnim sveta~kim predstavama u medaqonima. Unutar dva koncentri~na kruga izvedena razli~itim nijansama pastelnoru`i~aste boje (spoqa{wi svetliji, unutra{wi tamniji) vidqiv je trag oreola neke svete li~nosti. Tako92
Bojana Stevanovi} ñ Mina Luku} ñ Milo{ @ivkovi}
`awa o pojavi srpskih ciklusa Stradawa up.: S. Radoj~i}, Pilatov sud u vizantijskom slikarstvu ranog XIV veka, u: isti, Uzori i dela starih srpskih umetnika, Beograd 1976, 211ñ236. 57
D. Tasi}, @ivopis sredwovekovne crkve u Prokupqu, ZLUMS 3 (1967), 109ñ128. Autor u postojawu ciklusa Stradawa vidi argument za pretpostavku da je crkva bila posve}ena Hristu, {to nije prihvatqivo tuma~ewe. 58
V. Jovanovi}, Crkva u Vagane{u, Starinar, n. s. 9ñ10 (1959), 338; \or|evi}, Zidno slikarstvo, 164. 59
Sl. 6 Crkva u Rado{i}ima, fragment medaqona sa poprsjem svetog
O zavisnosti ciklusa Stradawa u odnosu na liturgiju up., recimo: Todi}, Staro Nagori~ino, Beograd 1993, 111; isti, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, 132ñ140. 60
|e, sa~uvao se deo signature, s jedne strane, slovo S<<TYJ>>, a s druge, zavr{na slova signature s imenom nekada prikazane svete li~nosti ÖATJE. Slova su ispisana belom bojom (sl. 6). Predstave poprsja svetih li~nosti slikanih u medaqonima (imagines clipeatae) imaju dugu istoriju.62 Slede}i vizantijske uzore srpska sredina je usvojila ikonografsko re{ewe prikazivawa poprsja svetih unutar medaqona.63 Oni su mogli da budu slikani na raznim mestima ñ u potrbu{jima lukova koji nose kupolu, u najvi{im zonama potkupolnog prostora, u prostoru proskomidije, |akonikonaÖ64 Pojava tzv. zone medaqona, tj. nizova medaqona s poprsjima svetih li~nosti du` druge zone `ivopisa, zone iznad predstava stoje}ih figura, karakteristika je srpskog slikarstva nastalog tokom zrelog XIV stole}a.65 Rani srpski primer prikazivawa niza poprsnih likova svetih u medaqonima du` druge zone slikarstva predstavqa `ivopis priprate crkve u Dobrunu, datovan u 1343. godinu.66 Primer koji vaqa ista}i je Bogorodi~ina crkva u Vagane{u, nevelike udaqenosti od Novog Brda. Crkva je podignuta 1354/1355. Zidno slikarstvo, u velikoj meri o{te}eno i isprano, ipak je sagledivo u toj meri da nam otkriva da se u priprati nalazila zona s poprsnim figurama svetih prikazanih unutar medaqona.67 Hronolo{ki ne{to kasniji primer pojave tzv. zone medaqona predstavqa fresko-dekoracija Bogorodi~ine crkve u Malom Gradu, datovana u 1368/1369. godinu.68 U isto vreme je nastao i `ivopis Crkve Preobra`ewa u Manastiru Zrze, ~ija prvobitna priprata, a sada{wi zapadni travej tako|e poseduje zonu medaqona s poprsjima svetih.69 Mo`e se re}i da je zona s poprsjima svetih li~nosti postala jedna od odlika slikarstva zadu`bina Moravske Srbije.70 Na pomisao da je niz imagines clipeatae nekada krasio zidove crkve u Rado{i}ima navode nas brojni sitni ulomci fresko-maltera boje istovetne onoj kakve je pozadina na preostalim ve}im fragmentima koji su ~inili medaqon o kojem je bilo re~i. Mogu}e je jo{ pretpostaviti da su se naizmeni~no smewivali medaqoni u dve boje ñ svetloru`i~astoj i svetlozelenoj, budu}i da je sa~uvan i fragment svetlozelene boje s delom signature ispisane belom bojom ÖIM (sl. 9). Tako su se u dve boje smewivali medaqoni, na primer, u Rama}i i Ravanici.71 U Ravanici se upravo ni`u medaqoni u bojama kakve su preostali fragmenti za koje smatramo da su pripadali medaqonima iz Rado{i}a.72 Vaqa, me|utim, ukazati 93 Fragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke
G. Babi}, Kraqeva crkva u Studenici, Beograd 1987, 135, 150ñ151, 158ñ163; J. Radovanovi}, Logos-Hristos kao Tvorac sveta na freskama manastira De~ana, Ikonografska istra`ivawa srpskog slikarstva XIII i XIV veka, 128; V. Mako, Geometrijski oblici nimbova i mandorli u sredwovekovnoj umetnosti Vizantije, Srbije, Rusije i Bugarske, Zograf 21 (1990), 41ñ59; Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, 124ñ126; Vojvodi}, Zidno slikarstavo crkve Svetog Ahilija, 63ñ78. 61
C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 156ñ158. I. M. \or|evi}, Imagines clipeatae u srpskom monumentalnom slikarstvu XIII veka, u: Studije srpske sredwovekovne umetnosti, Beograd 2008, 15ñ23, sa detaqnijim razmatrawem porekla ove pojave i sa uvidom u stariju literaturu. 62
63 \uri}, ]irkovi}, Kora}, Pe}ka patrijar{ija, 36, 38, 44, sl. 17ñ20, sl. 35ñ37; Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija, 89ñ91; \or|evi}, Imagines clipeatae, 19ñ23; S. Gabeli}, Predstave Petozarnih mu~enika u crkvi Svetog Stefana u Kon~i, Zograf 29 (2002ñ2003),
Sl. 7 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti Hristovih nimbova 194ñ195, 197; ista, Manastir Kon~e, Beograd 2008, 129ñ131, 134ñ135. Ima ih u @i~i, Mile{evi, Sopo}anima, Svetim apostolima u Pe}i, Ariqu, Kraqevoj crkvi, Lesnovu itd. \or|evi}, Imagines clipeatae, 19ñ20; Gabeli}, Predstave Petozarnih mu~enika, 193ñ195; ista, Manastir Kon~e, 129ñ131, 134ñ135. 64
Sl. 8 Crkva u Rado{i}ima, fragment lica sa nau{nicom
Sl. 9 Crkva u Rado{i}ima, fragment neidentifikovanog svetiteqa
i na postoje}e razlike izme|u izgleda medaqona o kojem svedo~e sa~uvani fragmenti iz rado{i}ke crkve i pojedinih primera medaqona s poprsjima svetih koji pripadaju slikarstvu zadu`bina Moravske Srbije. Preostali delovi koji su pripadali medaqonima iz Rado{i}a ne pokazuju da su, poput primera iz Rama}e ili Manasije, postojale dekorativne ornamentalne trake koje su uokvirivale medaqone na wihovim spoqa{wim rubovima.73 Nekada{wi rado{i}ki medaqoni su najverovatnije pripadali tipu medaqona koji su bili oivi~eni jednostavnom tankom linijom datom u jednoj boji.74 Ako je tako, gledano na osnovu na~ina uokvirivawa, medaqoni iz crkve u Rado{i}ima bli`i su primerima iz Dobruna, Vagane{a ili Zrza.75
65 Vojvodi}, O `ivopisu Bele crkve karanske i suvremenom slikarstvu Ra{ke, 137.
Nekoliko zanimqivijih preostalih fragmenata
66
\or|evi}, Zidno slikarstvo, 145; M. Popovi}, Sredwovekovni Dobrun, Starinar 52 (Beograd 2002), 106, sl. 12, 107, 112.
67
Jovanovi}, Crkva u Vagane{u, 333ñ342, posebno 340ñ341, sl. 16; \or|evi}, Zidno slikarstvo, 164.
68
\uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, 88; \or|evi}, Zidno slikarstvo, 177ñ178.
69 Z. Ivkovi}, @ivopis iz XIV v. u manastiru Zrze, Zograf 11 (1980), 69, 70ñ71 sl. 1, 73 sl. 4ñ5, 75ñ76 sl. 7ñ8; \or|evi}, Zidno slikarstvo, 178ñ178, sl. 87, 88.
70 B. Kne`evi}, Crkva u selu Rama}i, ZLUMS 4 (1968), 152. Autorka isti~e da u na{em sredwovekovnom slikarstvu Ñovaj na~in zidne dekoracije karakteristi~an je samo za spomenike iz posledwih decenija XIV
Iz mno{tva fragmenata u kraqeva~kom muzeju, osim ve} pomenutih, mogu se izdvojiti jo{ neki interesantniji i re~itiji primeri. Me|u wima posebno mesto zauzimaju fragmenti s delovima inkarnata, koji }e biti podrobnije analizirani kasnije (sl. 14ñ16, 18ñ21, 25ñ31). Od fragmenata koji se mogu pouzdano identifikovati kao delovi scena u okviru nekada{weg fresko-ansambla treba pomenuti jedan broj fragmenata s krstastim nimbovima na plavoj pozadini. Oni su svakako pripadali predstavama Hrista u jevan|eoskim scenama (sl. 7). Jo{ jedan fragment iz rado{i}ke crkve je posebno zanimqiv. Na wemu je o~uvan deo `enske glave u profilu ñ deo inkarnata i kose sme|e boje i levo uho s belom nau{nicom (sl. 8). Ovaj lik je svakako pripadao nekoj sceni, {to se mo`e zakqu~iti kako na osnovu dimenzija, tako i zbog polo`aja glave, koji jasno ukazuju na to da se ne radi o predstavi lika iz zone stoje}ih figura ili medaqona. Kod tog fragmenta interesantna je pre svega predstava nau{nice. Re~ je o nakitu koji je veoma rado no{en u sredwem veku, a tako je bilo i u srpskoj sredini, kako u slu~aju vladara i vlastele, tako i me|u {irim slojevima stanovni{tva, pogotovo od sredine XIV veka.76 U srpskom monumentalnom slikarstvu XIII veka nau{nice se javqaju uglavnom samo u okviru `enskih vladarskih portreta. Tek od po~etka XIV veka u zidnom slikarstvu prisutne su u ve}em broju. Kasnije se slikaju i na predstavama pojedinih starozavetnih li~nosti (recimo, na sceni Tri mladi}a u pe}i ogwenoj), svetih `ena, odnosno vladarki i vlastelinki. U okviru scena naj~e{}e mogu da se pojave u predstavama Ro|ewa,77 Kr{tewa Hri94
Bojana Stevanovi} ñ Mina Luku} ñ Milo{ @ivkovi}
Sl. 10 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti natpisa u vidu trake
Sl. 11 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti ornamentalne trake
stovog78 i sli~nim scenama u kojima se slikaju personifikacije i `enski likovi uop{te.79 Izvedena s lako}om, bela nau{nica iz Rado{i}a se ne mo`e svrstati u neki od utvr|enih tipova nau{nica koje su pravqene u sredwem veku.80 Budu}i da je wen oblik verovatno plod ma{te autora, ona ostaje zanimqiv detaq i potencijalno svedo~anstvo o nekada{wem kvalitetu i bogatstvu `ivopisa rado{i}ke crkve i o ume}u i inventivnosti slikara. Sa~uvani su i fragmenti predstave svetog koji bi po dimenzijama morali odgovarati nekoj li~nosti iz zone stoje}ih figura (sl. 9). Prili~no isprani ostaci wegovog nimba `ute boje na nekada tamnozelenoj pozadini i fragment s delom nimba i natpisa, tj. slovima GR, ne pru`aju dovoqno podataka za identifikovawe predstavqene svete li~nosti. Prona|eno je i vi{e fragmenata sa ornamentalnim motivima (sl. 11), kao i onih s crno-belim kvadratnim poqima, koji su svakako ostaci arhijerejskih polistavriona (sl. 33).
veka i prvih decenija XV koji pripadaju Moravskoj Srbijiî. Me|utim, kako je pokazano, postoje i raniji primeri. Ina~e, u moravskom slikarstvu nizovi sa poprsjima svetih u medaqonima sre}u se u Ravanici, Qubostiwi, Rama}i, Sisojevcu, Resavi. Up. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, 93, 94, 97, 98, 99, tab. u boji XXXIX. 71
U Rama}i se naizmeni~no smewuju medaqoni svetlosivoplave i ru`i~aste pozadine: Kne`evi}, Crkva u selu Rama}i, 150. Za Ravanicu v.: M. Belovi}, Ravanica-istorija i slikarstvo, Beograd 1999, tab. u boji L, LI, LCI, LCII.
Ostaci natpisa 72
Me|u fragmentima iz rado{i}ke crkve na{la se i izvesna koli~ina fragmenata koji sadr`e slovne oznake (sl. 10, 12ñ13). Prilikom wihovog razmatrawa moglo se uo~iti vi{e razli~itih tipova ispisivawa natpisa: ñ Fragmenti s belim slovima ispisanim na tamnoplavoj pozadini (sl. 12); ñ Fragmenti tamnih slova na svetlosivoj pozadini (sl. 13); ñ Fragmenti s crvenim slovima ispisanim na zelenoj pozadini; ñ Fragmenti ne{to ve}ih slova tamnoplave boje koja su ispisana u traci s ~ije je dowe strane tekla tro~lana bordura (plava linija, ispod we bela iste debqine, ispod koje je bordura crvene boje). Poza|e na kojem su ispisana slova je u nivou sredine slova golubijesive boje, dok je ne{to vi{e i ni`e od ovog pojasa svetlije nijanse (sl. 10); ñ fragmenti s belim slovima ispisanim na pastelnoru`i~astoj pozadini S<<TYJ>> ÖATJE (sl. 6); ñ fragment s tamnoplavim slovima na veoma svetloj, ispranoroze pozadini ÖYRY Ö % (sl. 13); ñ fragment s delom bele signature koja je ispisana na svetlozelenoj osnovi ...IM, kao i deo sa ispisanim slovima GR (sl. 9); ñ fragment s jednim slovom T napisanim sivom bojom na crvenoj pozadini (sl. 13). Fragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke
95
Belovi}, Ravanica, tab. u boji L, LI, LCI, LCII. 73
Za Rama}u: Kne`evi}, Crkva u selu Rama}i, 150; \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, sl. 102. Za Manasiju: Isto, tab. u boji XXXIX; B. Todi}, Manastir Resava, Beograd 1995, sl. 33, 34, 58, 106. 74
O tipovima medaqona v. vi{e u: \or|evi}, Imagines clipeatae, 16. 75
Za navedene primere: Popovi}, Sredwovekovni Dobrun, 106 sl. 12; Jovanovi}, Crkva u Vagane{u, na osnovu skice 340, sl. 16; Ivkovi}, @ivopis iz XIV v. u manastiru Zrze, 70ñ71, sl. 1, 73, sl. 4ñ5, 75, sl. 7ñ8; \or|evi}, Zidno slikarstvo, sl. 87, 88.
Sl. 12 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti natpisa
76
B. Radojkovi}, Nakit kod Srba od XII do kraja XVIII veka, Beograd 1969, 40ñ41, 68ñ75, 83, 99ñ106, 157ñ158. 77
U scenama Ro|ewa Hrista i Bogorodice mogu da ih nose `ene koje kupaju Hrista i one koje prinose darove Sv. Ani.
78
Personifikacija Mora, recimo u Gra~anici: Todi}, Gra~anica, tab. u boji X, sl. 99. 79
Vavedewe, Odricawe Petrovo i sl.
80 Radojkovi}, Nakit kod Srba, 83ñ85, 97ñ98, 132ñ141, 211ñ215.
81
G. Babi}, Liturgijski tekstovi ispisani na `ivopisu apside Svetih Apostola u Pe}i, ZZSK 18 (Beograd 1967), 80; \or|evi}, Zidno slikarstvo, 131, 135ñ136, 145, 153, 164, 168, 178; G. Suboti}, I. Tot, Natpisi istorijske sadr`ine na freskama XI i XII veka u zapadnim oblastima carstva, ZRVI 6 (Beograd 1997), 107ñ114; Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija, 33, sl. 3; S. Peji}, Manastir Sveti Nikola Dabarski, Beograd 2009, 122.
82 N. Rado{evi}-Maksimovi}, Jedan epigram iz bazilike Sv. Ahilija na Maloj Prespi, ZRVI 12 (Beograd 1970), 9ñ12; \uri}, ]irkovi}, Kora}, Pe}ka pa-
Sl. 13 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti natpisa
Me|u slovima ispisanim belom bojom na tamnoplavoj pozadini izdvajaju se delovi skra}enica † i œ, koji su pripadali signaturi uobi~ajeno ispisivanoj uz predstave Hrista (JSOUSY XRISTOSY)), i deo signature ğ, koja je pratila Bogorodi~ine likove <MëR>ğ (Mήτηρ θεoῡ). Na par ulomaka vidqivi su tragovi linija ugrebavanih u malter, izme|u kojih su ispisivana slova. Da se me|u ovim fragmentima nalaze i ona slova koja su, vrlo verovatno, ~inila neki, mogu}e je, ktitorski natpis, treba pomi{qati budu}i da se ispred jednog slova G nalazi Ü (sl. 12). Znakom krsta neretko su zapo~iwali natpisi istorijske sadr`ine. Takvih primera ima dosta.81 Obi~aj ispisivawa teksta u vidu friza poznat je u vizantijskoj, ali i srpskoj umetnosti.82 Ovakvi natpisi mogli su da se na|u u podno`jima kupola.83 Budu}i da crkva u Rado{i}ima nije bila kupolna gra|evina, tu mogu}nost treba izuzeti iz razmatrawa. Natpisi koji su tekli u traci mogli su se na}i i u prostorima oltarskih apsida, ta~nije na spoju izme|u konhe i polukalote apside.84 U srpskoj sredini na ovom mestu ispisan je natpis u Crkvi Svetih apostola u Pe}i.85 Ispisivawe natpisa na te`e sagledivim mestima koja su nosila simboliku neba u srpskom zidnom slikarstvu napu{teno je ve} u XIV veku.86 Iz kasnijeg perioda, ta~nije iz 1344/1345. godine, poti~e natpis iz oltarske apside Bogorodi~ine crkve u Malom Gradu, na Prespanskom jezeru. Natpis je ispisan na gr~kom jeziku i pomiwe ktitora Bojka i wegovu porodicu.87 Mogu}e je da je ovaj zakasneli primer bele`ewa natpisa u apsidi bio pod uticajem prespanske Crkve Svetog Ahilija.88 Izuzev dva navedena primera, u zadu`binama srpskih ktitora nema sa~uvanih natpisa u vidu trake u oltarskom prostoru, te bi, ukoliko se zaista tu nalazio, natpis u Rado{i}ima predstavqao retkost. Bordure s tekstualnim sadr`ajem mogle su se na}i i u drugim prostorima hrama, osim u onima koje smo naveli. Traka s natpisom mogla je da te~e i du` zidova unutar naosa odvajaju}i zone `ivopisa.89 Ovaj vizantijski obi~aj svoj odraz na{ao je u Andrea{u. Traka u Andrea{u opasuje najvi{u zonu zidova, a wen tekst sadr`i elemente ktitorskog natpisa i elemente darovne poveqe.90 Crkva Svetog Nikole u Dabru predstavqa jo{ jedan primer srpske ktitorije u kojoj fresko-natpis te~e du` zidova naosa crkve.91 Kada je re~ o natpisu iz Rado{i}a, rekonstrukcija koja je bila mogu}a svodi se samo na celinu koju ~ine slova DE i sastavqawe jednog # (sl. 10). Usled nedostatka ve}eg broja fragmenata pronicawe u smisao natpisa, ~ak jednog wego96
Bojana Stevanovi} ñ Mina Luku} ñ Milo{ @ivkovi}
Sl. 14 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
Sl. 15 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
Sl. 16 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
Sl. 17 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
Sl. 20 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
Sl. 19 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
Sl. 18 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica Fragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke
Sl. 21 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
97
trijar{ija, 40; \or|evi}, Zidno slikarstvo, 150; Suboti}, Tot, Natpisi istorijske sadr`ine, 103, 108; Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija, 33 sl. 3, 54ñ56; Peji}, Manastir Sveti Nikola, 53ñ54, 123ñ124.
vog dela, nije mogu}e. O mestu ispisivawa natpisa kojem ova slova pripadaju ne mo`e se, tako|e, doneti pouzdan sud (iznad trake naziru se tragovi purpurne boje, koja bi odgovarala boji Bogorodi~inog maforiona, mo`da u apsidi). Na zakqu~ak da je natpis tekao u vidu friza navode i brojni sitni ulomci trobojne trake, istovetni onoj vidqivoj ispod o~uvanih slova. Ukoliko bi se vaqanost tog zakqu~ka potvrdila, primer iz Rado{i}a mogao bi se pridru`iti navedenim, svakako malobrojnim sa~uvanim srpskim primerima.
83
Suboti}, Tot, Natpisi istorijske sadr`ine, 103 (sa iscrpno navedenim primerima ktitorskih natpisa u kupolama); Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija, 33, sl. 3, 54ñ55.
84 Babi}, Liturgijski tekstovi, 80, sl. 1, 2, 3, 4, 5, 6; Rado{evi}-Maksimovi}, Jedan epigram, 9; \uri}, ]irkovi}, Kora}, Pe}ka patrijar{ija, 40; \or|evi}, Zidno slikarstvo, 150; Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija, 55; Peji}, Manastir Sveti Nikola, 54.
85 Babi}, Liturgijski tekstovi, 80, sl. 1, 2, 3, 4, 5, 6; \uri}, ]irkovi}, Kora}, Pe}ka patrijar{ija, 38 sl. 11, 39 sl. 12, 40.
86
Vojvodi}, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija, 55. 87
\or|evi}, Zidno slikarstvo, 150.
88
Slu~aj prespanske Crkve Svetog Ahilija pomiwu Rado{evi}-Maksimovi}, Jedan epigram, 9ñ12; Suboti}, Tot, Natpisi istorijske sadr`ine, 103 U pitawu je tekst nejasne sadr`ine, najverovatnije je bila ispisana jedna molitva vezana za blagosiqawe oltarskog prostora i ~asne trpeze, dok se tekst istorijske sadr`ine na{ao iznad sintronona.
89
Suboti}, Tot, Natpisi istorijske sadr`ine, 103ñ104, 108; Peji}, Manastir Sveti Nikola, 53ñ54, 123ñ124, sl. 28, 29, 54, 83.
J. Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andeas an der Treska, Wien 1997, 31ñ35, 94ñ97, sl. 2. 90
91 Peji}, Manastir Sveti Nikola, 53ñ54, 123ñ124, sl. 28, 29, 54, 83.
Likovne osobenosti fragmenata i wihovo datovawe Fragmentarna o~uvanost fresko-ansambla crkve u Rado{i}ima spre~ava iole pouzdanije sagledavawe osnovnih elemenata wegove formalne strukture. Budu}i da ni od jedne scene, osim mo`da nedovoqno re~itog Preobra`ewa, nije sa~uvana bar ne{to ve}a celina, zauvek }e ostati nepoznato kompoziciono ustrojstvo rado{i}kih fresaka ñ struktura arhitektonske pozadine, raspored i proporcije figura, odnosno me|usobno dejstvo ovih likovnih elemenata. Zapravo, zbog svega toga stilska analiza fragmenata iz Rado{i}a po~iva iskqu~ivo na obradi nekoliko sa~uvanih delova inkarnata (sl. 14ñ21, 25ñ30). Ipak, ma koliko to bili skromni ostaci ñ samo reliquiae reliquiarum nekada{we celine ñ pa`qivija analiza mo`e da dovede do ponekog relevantnog zakqu~ka. ^iwenica je da upravo tipologija lica i postupak wihovog islikavawa u slikarstvu vizantijskog stila predstavqaju veoma va`ne odlike na osnovu kojih se mogu prepoznati razli~iti slikarski rukopisi i odrediti wihova pripadnost odre|enim epohama i periodima. Stoga, pa`wa usmerena na crte`, modelaciju, kolorit ili druge elemente rado{i}kih fragmenata otvara mogu}nost da se ovaj gotovo uni{teni spomenik barem pribli`no pozicionira u prostranim hronolo{kim okvirima razvoja srpskog sredwovekovnog slikarstva. Pored fragmenta Molitve u Getsimaniji, jo{ ~etiri fragmenta iz crkve u Rado{i}ima izdvojena su i izlo`ena u stalnoj postavci kraqeva~kog Narodnog muzeja (sl. 14ñ16, 18). Re~ je o likovima sa~uvanim u dovoqnoj meri da se sagledaju wihove likovne osobenosti. Pa`qivijom obradom celokupnog materijala prona|en je i dowi deo jednog od ovih lica (sl. 18). Od mnogobrojnih fragmenata izdvojeno je, po va`nosti za sagledavawe likovnih osobenosti, jo{ wih nekoliko (sl. 19ñ21). Na prvi pogled se zakqu~uje da je re~ o dva slikarska rukopisa. Prvu grupu fragmenata slikao je veoma darovit majstor. Kako se vidi naro~ito na fragmentu predstave lika u anfasu (sl. 18), on je bio ve{t u proporcionisawu lica. I fizionomije wegovih drugih likova karakteri{e prili~na anatomska preciznost ñ gotovo klasicisti~ki skladna shema lica ovog prvog lika naslu}uje se i na ostacima lika svetiteqa s brkovima (sl. 19). Ovakvu ocenu donekle dovodi u pitawe fragment lika svetiteqa u poluprofilu (sl. 14), na ~ijem se prekratkom nosu i prevelikoj me|usobnoj udaqenosti o~iju ogleda izvestan nedostatak ve{tine u uobli~avawu osnovne sheme lica. Tako|e, taj pouzdani crte` je izveden grubo. Slikar opisuje oblike uglavnom debelim mrkim linijama, a posebno je karakteristi~an na~in na koji slika o~i, upotrebqavaju}i zatalasanu mrku liniju za gorwu ivicu i tamni krug za zenicu, ~ime gotovo da svodi ovaj deo lica na ornamentalnu celinu. To posebno dolazi do izra`aja na fragmentu lika od kojeg je sa~uvano skoro samo levo oko (sl. 20). Na taj na~in su wegova znala~ki oblikovana lica izgubila na ubedqivosti. Wihovi zatamweni pogledi u velikoj meri ih li{avaju psiholo{kih svojstava, pa se kao osnovna op{ta stilska odlika ovih likova isti~e svojevrsna gruba dekorativnost. Utisku o donekle dehumanizovanoj ekspresivnosti likova pored crte`a doprinose modelacija i kolorit. Slikar prve grupe rado{i}kih fresaka nije bio sklon finijem modelovawu. Volumen je postignut, u nekim slu~ajevima mawe, a u nekim vi{e izra`enim, prili~no Ñtransparentnimî slagawem {irokih nanosa tamnijeg i svetlijeg okera i 98
Bojana Stevanovi} ñ Mina Luku} ñ Milo{ @ivkovi}
smelih akcenata bele, u vidu kratkih i {irokih poteza. Te bele linije su, zapravo, najupadqiviji detaqi rado{i}kih fragmenata. Raspore|ene su, ~esto po dve ili tri, na ~elu i nosu, a posebno je va`na wihova uloga u modelovawu o~iju i okolnog prostora. Slikar osvetqava o~i svojih likova slobodnim nano{ewem jedne ili dve zdru`ene bele mrqe, a u specifi~nost wegovog postupka spada i povla~ewe kratkih zako{enih belih linija ispod o~iju. Opisanu grubost slikarskog postupka svakako treba tuma~iti i u svetlu ~iwenice da je re~ o fragmentima malih dimenzija, svakako delovima ve}ih kompozicija iz vi{ih zona crkve, a da usled nesa~uvanosti nije saglediv postupak slikawa nijednog lika iz prve zone `ivopisa. Na mogu}nost da su ti izgubqeni likovi iz prve zone `ivopisa bri`qivije slikani upu}uje i ~iwenica da su se i me|u fragmentima malih dimenzija sa~uvali zanatski uspe{nije izvedeni volumeni, o ~emu svedo~e pojedini bri`qivije tonski modelovani inkarnati (sl. 20ñ21). Usled nedovoqnog stepena o~uvanosti fresaka ne mogu se dati sasvim utemeqene ocene o koloritu delova `ivopisa koje je izveo taj prvi slikar. Naime, utisak o svedenosti kolorita i izrazitoj dominaciji tamnijih tonova okera, koji rasvetqavaju opisani akcenti bele ñ a na koji navode sa~uvani inkarnati ñ nije sasvim pouzdan, budu}i da lica svakako nisu segment slikarstva na osnovu kojeg se mo`e doneti sud o nekada{woj koloristi~koj celini. Ipak, ni pogled na celinu, mada prili~no ograni~en, ne daje dovoqno razloga da se taj zakqu~ak u osnovi izmeni. Izuzev opa`awa sporadi~ne pojave svetlijih tonova plave ili crvene boje, pregledawe fragmenata nije rezultiralo zakqu~kom o koloristi~ki naro~ito bogatom slikarstvu. Ne{to su druga~ije likovne osobenosti druge grupe ulomaka. U wu treba svrstati ve} pomenuti fragment iz Molitve u Getsimanskom vrtu (sl. 4), kao i fragment lika u tro~etvrtinskom profilu, pogleda usmerenog ulevo (sl. 16). Lik apostola, anatomski dosta pravilnog oblika, izveden je pouzdanim crte`om, donekle grubqim konturama. Razlike u odnosu na fragmente prethodne grupe o~ituju se pre svega u mek{oj modelaciji i druga~ijem koloritu. Ako se, me|utim, u obzir uzme mogu}i gubitak originalnih likovnih svojstava, takav utisak mo`da nije sasvim ispravan. U svakom slu~aju, re~ je o ne{to Ñplo{nijemî, mawe pastoznom slikarskom postupku. Nema akcenata bele, karakteristi~nih za prvu grupu, ali se ispod levog oka uo~avaju jedva primetne ~etiri zelene linije. Volumen lika je uravnote`eniji, dok je kolorit znatno rasvetqeniji. U pogledu stila, naro~ito se izdvaja fragment jednog lika u tro~etvrtinskom profilu (sl. 16). Pouzdanije nego u slu~aju prethodnog, likovne osobenosti ovog fragmenta mogu se razlikovati u odnosu na prvu grupu rado{i}kih likova. Prvi utisak je, ~ak, da se slikarski rukopis koji ga odlikuje od wih znatno udaqava. Ipak, pa`qivija analiza pokazuje da, principijelno, wegove likovne osobenosti ne treba potpuno izdvojiti u odnosu na ostale fragmente rado{i}kog fresko-ansambla. U pitawu je jo{ jedan primer slikawa tawim namazima boje. Crte` je, kao i u ostalim slu~ajevima, izveden debelim osnovnim konturama, s tim da je ovde linearnost jo{ izrazitija. To pokazuju {iroke konture obrva i krupne bademaste o~i, ~ije su obe ivice opisane jednim brzim i {irokim potezom ~etke. Ostatak oka je izveden na isti na~in kao i u slu~aju fragmenata iz prve grupe: gorwa ivica potcrtana je jo{ jednom tamnijom linijom, na koju se, s dowe strane nadovezuje uska bademasta zenica. Posebno treba naglasiti da se i u oku ovoga lika javqa jedna krupna bela mrqa, izvedena sasvim kratkim potezom ~etke. S druge strane, fragment se razlikuje u izvesnim aspektima modelacije. Na inkarnatu se ne uo~avaju akcenti svetlosti u vidu belih linija, pa je op{ti utisak o voluminoznosti lika povoqniji, iako prelazi iz svetlog u tamni oker na krajevima lica zapravo nisu ni{ta mawe grubi nego na inkarnatima iz prve grupe. Posmatrane u celini, likovne osobenosti ovog fragmenta mogu se sagledati kao plo{nija varijanta pastoznih inkarnata iz prve grupe. Ipak, neopravdano bi bilo tu ~iwenicu razumeti kao razlog za tvrdwu o stilskoj razli~itosti ñ opisani slikarski maniri su i pored toga bliski. Fragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke
99
Sl. 22 Pe}ka patrijar{ija, Crkva Bogorodice Odigitrije, Sveta Ana 92 Datovawe u XIV vek ve} je usmenim putem izvr{io Gojko Suboti}: Vukadin, Izve{taj; Buli}, @upa Brvenik, 99.
93 Za op{irno argumentovano mi{qewe da u Milutinovim crkvama nisu stvarala dvojica solunskih majstora ñ Mihailo i Evtihije ñ ve} majstor Mihailo, Evtihijev sin i wegovi pomo}nici: M. Markovi}, Umetni~ka delatnost Mihaila i Evtihija. Sada{wa znawa, sporna pitawa i pravci budu}ih istra`ivawa, Zbornik Narodnog muzeja 17/2 (2004), 95ñ112, sa svom starijom literaturom.
94
Up., recimo: Todi}, Staro Nagori~ino, sl. 43, 59, 89, isti, Gra~anica, tab. XXIII, XXV, sl. 61, 62; isti, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, sl. 121ñ122, 126ñ128, 148; Babi}, Kraqeva crkva, tab. VñVII, XVI, sl. 24, 67, 72.
95
O na~inu slikawa o~iju, a povodom likova arhijereja u oltaru Kraqeve crkve u Studenici, vredna zapa`awa iznosi Gordana Babi}, uo~avaju}i razliku u postupku slikawa likova u zoni stoje}ih figura i gorwim zonama naosa: ÑWihove o~i imaju beowa~e, obojene du`ice i crne zenice, pa im je pogled stvaran, prodoran ili blag, uvek prilago|en karakte-
Sl. 23 Psa~a, Crkva Svetog Nikole, Sveti Kozma
Sl. 24 Romanovo jevan|eqe, jevan|elista Marko
Komparativna stilska analiza rado{i}kih fargmenata ne mo`e da rezultira sasvim pouzdanim zakqu~cima, ve} se wihove likovne odlike samo uslovno mogu vezati za odre|ene grupe spomenika. Sa sigurno{}u se, na po~etku, mo`e konstatovati da se radi o slikarstvu XIV veka.92 O tome nedvosmisleno svedo~i formalna tipologija likova. Dovoqno je uporediti rado{i}ke inkarnate s mnogobrojnim likovima iz fresko-ansambala u crkvama kraqa Milutina, reprezentativnim primerima Ñrenesanse Paleologaî u vizantijskom slikarstvu, pa da se takav stav definitivno potvrdi. Na u osnovi podudaran na~in kao i slikar u Rado{i}ima, solunski slikar Mihailo i wegovi pomo}nici93 slikaju karakteristi~ne detaqe poput nosa ili o~iju.94 Posebno su o~i va`an komparativni detaq: Milutinovi slikari ih ~esto oblikuju na isti na~in kao {to je slu~aj u Rado{i}ima, koriste}i se jednom zatalasanom gorwom linijom, pqosnatom mrqom za zenicu i karakteristi~nim akcentom svetlosti u vidu bele mrqe u oku.95 Ipak, uz ove detaqe i neke sli~nosti op{tijeg tipa, kao {to su u osnovi pravilni, klasicisti~ki oblici lica, postoje krupne razlike u kvalitetu izvedbe. Na fragmentima iz Rado{i}a nema sigurnosti i meko}e crte`a, prefiwene modelacije i tonski besprekorno usagla{enog kolorita s fresaka iz Milutinovih crkava.96 Navedene razlike u odnosu na klasicisti~ki kanon s po~etka veka pribli`avaju rado{i}ke fragmente nizu spomenika slikarstva koje stvaraju majstori koji u srpskoj sredini deluju od wegove ~evrte decenije. Razdobqe o kome je re~ karakteri{u, u najkra}em, po{tovawe osnovnih obrazaca paleolo{kog stila, ali i zna~ajne razlike u odnosu na wih, kako u smislu opadawa zanatskog kvaliteta ñ posebno o~igledno u neve{to izvedenoj anatomiji, perspektivi i ostalim strukturalnim obele`jima slike ñ tako i u smislu na~elno druga~ijeg pristupa slici. Pretrajavawu klasicisti~kih koncepcija u monumentalnim vladarskim zadu`binama i nekim vlasteoskim crkvama ovoga vremena (Sv. Nikola Dabarski, naos De~ana, Treskavac, Matei~, Ku~evi{te) suprotstavqena je nekoherentnost stila ve}ine ostalih spomenika.97 Neki od ovih slikarskih ansambala mogu se prema pojedinim aspektima povezati s fragmentima iz Rado{i}a. To se de{ava naro~ito ako se pa`wa usmeri na ekspresivne elemente na{ih fragmenata, na crte`, akcente svetlosti, odnosno koloristi~ke odlike. Tako su, recimo, karakteristi~ne o~i lika u poluprofilu (sl. 16) slikane na sli~an na~in kao o~i Svete Ane iz Crkve Bogorodice Odigitrije u Pe}koj pa100
Bojana Stevanovi} ñ Mina Luku} ñ Milo{ @ivkovi}
Sl. 25 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
Sl. 26 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
trijar{iji, ~iji je `ivopis nastao pre 1337. godine (sl. 22). Na oba lica, koja se ina~e po modelaciji i koloritu znatno razlikuju, primetna je dominantna uloga kontura, a {iroke obrve naro~ito su sli~an detaq. Pre nego o direktnim stilskim srodnostima, ovaj primer govori o sli~nostima u pogledu odstupawa od klasicisti~kih kanona slikarstva Paleologa. Posebno su akcenti svetlosti u vidu kratkih linija svojstvo na osnovu kojeg se mo`e tragati za slikarstvom bliskim rado{i}kim fragmentima. Sporadi~no, oni se javqaju ve} u slikarstvu zadu`bina kraqa Milutina, posebno na likovima starijih svetiteqa, kada se diskretni svetlosni akcenti u vidu tankih linija bele plasiraju na Ñstara~keî delove lica, poput nagla{enih podo~waka, obrva, ili izbrazdanog ~ela svetiteqa. Ipak, radi se o marginalnoj pojavi, Ñekspresionisti~komî detaqu koji je uskla|en sa osnovnim, harmoni~nim slikarskim postupkom. Pojedini znatno ekspresivniji likovi iz De~ana i fragmenti iz Svetih arhan|ela u Prizrenu ne{to su relevantnija, ali opet nedovoqno bliska stilska analogija fragmentima iz Rado{i}a.98 Sli~no tome, karakteristi~no grupisani potezi bele ispod o~iju Bogorodice primetni su na predstavi Svetog Joanikija u Crkvi Svetog Dimitrija u Pe}koj patrijar{iji,99 ali sli~nost nije dovoqna da bi se ovo slikarstvo dovelo u neposredniju vezu s Rado{i}ima. S mnogo vi{e pouzdawa, s druge strane, mo`e se govoriti o bliskostima rado{i}kih fragmenata s pojedinim slikarskim ostvarewima druge polovine veka. Kada je re~ o prisustvu linearnih akcenata svetlosti u postupku slikawa lica, u korpusu srpskog slikarstva se posebno izdvajaju slikari Re~ana (oko 1370),100 Psa~e (1365ñ1371)101 i Andrea{a (1388ñ1389).102 U Re~anima je uloga pomenutih detaqa u osnovi podudarna wihovoj ulozi u rado{i}kom slikarstvu. Sli~no, i slikar Psa~e, osim kada pristupa ikonopisa~ki minucioznoj obradi lika na vladarskim portretima ñ ~ija lica oboga}uje mre`om sasvim tankih belih linija na pojedinim karakteristi~nim mestima ñ slika likove svojih svetiteqa neklasi~nih, izdu`enih anatomija, obilato se koriste}i grafi~kim rasvetqavawem wihovih veoma zatamwenih inkarnata. On zapravo stvara svojevrsnu mre`u belih svetlosnih akcenata koja nema anatomsko upori{te ve} joj je dekorativna uloga primarna, kako pokazuje i sli~an na~in slikawa kose na ovim likovima (sl. 23). Iako slikari Andrea{a, kako je prime}eno u istoriografiji, po ta~nosti proporcija i plemenitosti kolorita doslednije prate velike uzFragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke
101
ru lika, za razliku od li~nosti iz gorwih zona sumarno obele`enih samo belim potezom oko crne ta~keî (Babi}, Kraqeva crkva, 215). Na osnovu ove zanimqive primedbe moglo bi se pretpostaviti da su ve}ina inkarnata iz Rado{i}a fragmenti fresaka iz najvi{ih zona ili sa svodova crkve. To bi se, uostalom, moglo zakqu~iti i prema wihovim dimenzijama. Up. i veoma detaqnu analizu na~ina slikawa pojedinih delova lica u slikarstvu Mihaila Astrape: P. Miqkoviќ-Pepek, Deloto na zografite Mihailo i Eutihij, Skopje 1967, 128ñ148. 96
Za stilsku analizu ovih fresaka up. odgovaraju}e poglavqa u monografijama najva`nijih spomenika: Todi}, Staro Nagori~ino, 127ñ138; isti, Gra~anica, 191ñ235; Babi}, Kraqeva crkva, 193ñ219; kao i sintetske studije: Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 71ñ119; \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, 47ñ48, 53ñ54; V. J. \uri}, G. Babi}, \or|evi}, Srpska umetnost u sredwem veku, II, Beograd 1997, 32ñ34 (G. Babi}); G. 32ñ34; Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, 228ñ262 (sa svom starijom literaturom). 97
O svemu ovome: Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 85ñ171; \uri}, Vizantijske
freske u Jugoslaviji, 56ñ78. Za jo{ neka va`na zapa`awa o stilskim tokovima srpskog slikarstva od 1320. do 1371. godine up. i: \or|evi}, Zidno slikarstvo, 47ñ64. 98 Todi}, ^anak-Medi}, Manastir De~ani (B. Todi}); Z. Raskoloska-Nikolovksa, Fragmenti fresaka Du{anove zadu`bine Svetih Arhan|ela kod Prizrena, u: De~ani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka, pr. V. J. \uri}, Beograd 1989, 389ñ398.
99
\uri}, ]irkovi}, Kora}, Pe}ka patrijar{ija, sl. 131.
100
V. J. \uri}, Nepoznati spomenici sredwovekovnog slikarstva u Metohiji I, u: Starine Kosova i Metohije, IIñIII, Pri{tina 1963, 84ñ86; \or|evi}, Zidno slikarstvo, 63.
Sl. 27 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
Sl. 28 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
101
\uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, 73ñ74; \or|evi}, Zidno slikarstvo, 172ñ175. Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas an der Treska, taf. VIñVII.
102
103
Isto.
104 Uloga detaqa o kome je re~ zapravo se mo`e pratiti i u znatno {irim okvirima. U okviru procesa koji istra`iva~i obi~no nazivaju Ñspiritualizacijomî vizantijskog slikarstva, svetlosni linearni akcenti imaju zna~ajno mesto. Oni su jedna od odlika vrhunskih ostvarewa epohe, kakvo je ikona Hrista Pantokratora iz Ermita`a iz 1363. godine (L’Art Byzantin Dans Les Musees De L’Union Sovietique, ed. A. Bank, Leningrad 1977, 325, pls. 281ñ284), a vrhunac formalne dominacije linije i {irokih poteza kao slikarskih sredstava tog novog Ñekspresionizmaî vizantijskog slikarstva predstavqaju spomenici na tlu Rusije, freske crkava Svetog Teodora Tirona i Preobra`ewa u Novgorodu i Uspenske crkve na Volotovom Poqu (V. N. Lazarev, Drevnerusskie mozaiki i freski, Moskva 1974, ill. 303ñ365).
105
J. Maksimovi}, Srpske sredwovekovne minijature, Beograd 1983, sl. 99, 103, sl. u boji 26ñ27. Istom slikaru pripisuju se i ikone Deizisnog ~ina
Sl. 29 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
Sl. 30 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti lica
ore XIII veka, nego {to slede tokove savremenog slikarstva, oni pridaju nagla{enu ulogu u zavr{nim fazama oblikovawa svetiteqskih likova svetlosnim akcentima u vidu kratkih belih poteza. Da nije re~ o maniru rezervisanom samo za predstave monaha i anahoreta, potvr|uju lica an|ela, slikana na veoma sli~an na~in.103 Postupak slikawa pojedinih likova iz Andrea{a naro~ito podse}a na rado{i}ki fragment s mesnatim nosem i brkovima (sl. 19).104 Treba pomenuti i portrete jevan|elista u hilandarskom Romanovom jevan|equ, 1360. godine umetnute u rukopis iz 1337. godine (sl. 24).105 Uz oprez na koji obavezuju razlike izme|u monumentalnog i minijaturnog slikarstva, wih s pojedinim fragmentima iz Rado{i}a u izvesnoj meri povezuje pravilnost propor102
Bojana Stevanovi} ñ Mina Luku} ñ Milo{ @ivkovi}
Sl. 31 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti s delovima inkarnata
Sl. 32 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti neidentifikovanih scena
Sl. 33 Crkva u Rado{i}ima, fragmenti polistavriona, sakosa i vladarskog ornata Fragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke
103
i Bogorodice Popske iz Hilandara, kao i minijature u Vatopedskom ~etvorojevan|equ br. 937. Up. V. J. \uri}, Minijature Vatopedskog ^etvorojevan|eqa br. 937 i wihovi slikari, Zograf 20 (1989), 61ñ72, gde je i sva starija literatura.
cija lica, karakteristi~ni oblici o~iju ili nosa, kao i svojevrsna ekspresivnost lika u celini, ostvarena pastoznijim i slobodnijim nanosima boje, odnosno zatamwenost okera kojim je slikan inkarnat. Ipak, izvesne bliskosti rado{i}kih fragmenata sa spomenicima nastalim izme|u sedme ili devete decenije XIV veka ne predstavqaju, ~ini se, dovoqan razlog da se razmatrani fragmenti datuju u to razdobqe. Na oprez u tom pogledu obavezuje nekoliko okolnosti. Prva primedba je op{tije prirode. Na osnovu jednog, ma koliko karakteristi~nog, detaqa ne mogu se uspostavqati pouzdane stilske paralele niti one mogu biti argument za datovawe. Tako|e, izdvojene spomenike, pored karakteristi~nih detaqa koji ih vezuju za rado{i}ke fragmente, odlikuje i niz krupnih stilskih razlika, posebno kada je re~ o Psa~i i Andrea{u. To se naro~ito odnosi na neke, ve} opisane, uslovno re~eno, klasicisti~ke odlike likova iz Rado{i}a, koje ih pribli`avaju srpskom slikarstvu prve polovine XIV veka. Najzad, jo{ jednom treba skrenuti pa`wu na niski stepen sa~uvanosti fragmenata iz Rado{i}a. Zbog svega toga ~ini se najopravdanijim datovawe rado{i}kih fragmenata fresaka u sredinu ili, eventualno, {estu deceniju XIV veka.
Mla|i sloj slikarstva Prili~an broj rado{i}kih fragmenata znatno se razlikuje od prethodno opisanih ostataka slikarstva XIV veka. Re~ je o mnogobrojnim ulomcima fresko-maltera razli~ite boje i nedovoqno odre|enog ikonografskog sadr`aja (sl. 32). Ipak, na osnovu kvaliteta bojenog nanosa i koloristi~kih odlika mo`e se zakqu~iti da je re~ o slikarstvu znatno slabijeg kvaliteta. Odlikuje ga plo{nost slikarskog postupka, odnosno rasvetqenost kolorita, ostvarena ~estom primenom ru`i~aste, svetlocrvene i svetlozelene boje. Po svemu tome sude}i, re~ je o prili~no mla|em slikarstvu. Na takav zakqu~ak upu}uju i ostaci predstave arhijerejskog sakosa ~ija dekoracija odstupa od odgovaraju}ih primera iz vremena sredwovekovne srpske dr`avnosti (sl. 33). Ako se u obzir uzme podatak da je u nekom kasnijem periodu crkvi u Rado{i}ima naknadno dozidana priprata, mo`e se pretpostaviti da su tom prilikom, ili ne{to kasnije, u crkvi izvo|eni i slikarski radovi. Ne bi nikako trebalo iskqu~iti mogu}nost da se to desilo u vremenu turske vlasti, nakon obnove Pe}ke patrijar{ije. *** Publikovawe i analiza skromnih ostataka fresaka iz crkve u Rado{i}ima svakako nema preveliki zna~aj za prou~avawe srpskog sredwovekovnog slikarstva kao celine. Ipak, izvesno je da pojedini, mawe ili vi{e pouzdani, zakqu~ci proiza{li iz wihove analize dopuwuju znawa o odre|enim odlikama srpskog slikarstva zrelog XIV veka. Osnovni faktografski problemi ñ identifikacija ktitora, autenti~nost posvete Svetoj Petki, kao i poistove}ewe rado{i}ke crkve s katolikonom Manastira Tu{imqa ñ ostaju i daqe bez definitivnih odgovora. S druge strane, nekoliko je programskih osobenosti koje vredi uzimati u obzir u budu}im problemskim analizama. Tako je rado{i}ka crkva jo{ jedan u nizu skromnih hramova s ciklusom Hristovih stradawa, {to svedo~i o wegovoj ustaqenosti u srpskoj sredini. I u budu}im razmatrawima pojave friza medaqona u srpskom sredwovekovnom slikarstvu treba imati u vidu primer iz Rado{i}a. Jedna osobenost posebno je zanimqiva. Vrlo je mogu}e da je u rado{i}koj crkvi ktitorski ili neki drugi natpis bio ispisan u apsidi u vidu trake, {to je prili~no redak slu~aj u srpskom sredwovekovnom slikarstvu. Kada se svemu doda opisana stilska vrednost fragmenata, u svesti istra`iva~a ñ ~ak i onih mawe sentimentalnih ñ neminovno se javqa nezadovoqstvo zbog postradalosti spomeni~ke celine ~ijem su se razmatrawu posvetili s ose}awem koje tako ~esto prati prou~avawe sredwovekovne umetnosti. 104
Bojana Stevanovi} ñ Mina Luku} ñ Milo{ @ivkovi}
Bojana Stevanovi} – Mina Luki} – Milo{ @ivkovi} FRAGMENTS OF FRESCO PAINTINGS FROM THE CHURCH IN THE VILLAGE OF RADO[I]I NEAR RA[KA Summary The paper deals with the remains of fresco painting of the recently renovated single nave church in the village of Rado{i}i, 7 km northeast of Ra{ka. Today’s church is dedicated to Saint Paraskeve. Its fresco ensemble has been preserved only in the form of fragments, which were discovered during archaeological excavations in 1997 and they are now kept at the National Museum in Kraljevo. In the Middle Ages the territory of today’s village of Rado{i}i belonged to the district of Brvenik, whose central place was the fortified town bearing the same name, located in the Ibar valley, and it was an important strategic and economic point of the mediaeval Serbian state. The present name of the village was not used at the time of mediaeval Serbian statehood. A large number of mediaeval monuments have been preserved on the territory of the Brvenik district, out of which the church in Rado{i}i, whose history is almost completely unknown, stands out. In the absence of reliable written evidence, the questions of construction, dedication and founder of the church in Rado{i}i remain still open. Nevertheless, it can be claimed with a lot of certainty that it was a foundation of a member of the noble class. Being a single nave building of modest dimensions, with the rectangular base and rather deep apse space which ends in a semi-circle both on its inside and on its outside, the church in Radosici has quite reduced architectural decoration and nowadays there is no fresco painting on its walls. A fragment of a fresco with the face of a sleeping apostle from the Scene Christ’s Prayer in the Garden of Gethsemane was found in the altar space. Based on that, it can be concluded that the fresco ensemble of the church in Rado{i}i included the cycle of Christ’s Passion, to which the scene The Prayer in Gethsemane has belonged even from the oldest examples. The location of that fragment should be understood as a possible proof of the former position of the scene near the altar, probably on the south wall of the naos, which is a common position of this scene in Byzantine wall painting. There is also a group of about ten fragments with the remains of a cross-shaped nimbus and a grayblue mandorla from which red rays emerge, and with the parts of light pink clothes on the dark blue background. These fragments may have belonged to a certain number of compositions in which Christ is shown in a mandorla. They most probably belonged to one of such scenes from the cycle of Great Feasts, such as Transfiguration, the Descent into Hades, Ascension, and the Dormition of the Mother of God. A number of fragments belonged to the bust images of saints in medallions. Appearance of the socalled medallion zone, i.e. a series of medallions with busts of holy figures in the second zone of fresco painting, above the presentations of standing figures, is the characteristic of Serbian painting that originated during the late XIV century. The Rado{i}i medallions had the background made of two concentric circles with different tones of the same colour, and they were probably edged with a simple thin line. Among the fragments from the Rado{i}i church, some of them are with letter denotations. A number of these fragments must have made a whole in the form of a band or frieze. The custom of writing a text in the form of frieze is well-known in Byzantine art. It is very likely that in the Rado{i}i church the foundation writing or some other writing was written in the apse in the form of band, which is a very rare case in Serbian mediaeval painting. On the basis of the stylistic analysis of the preserved fragments with the parts of flesh tones, it can be concluded that two painters worked in the church in Rado{i}i. The first group of fragments was painted by a very gifted master. He was skillful at face proportioning, with almost classicist harmony and considerable anatomical precision. The reliable drawing was roughly made, and the main general stylistic feature of these figures is specific rough decorativeness. This painter was not prone to finer modelling. The volume was accomplished by wide deposits of dark and light ochre and bold accents of white colour, in the form of short and wide strokes. Those white lines, often two or three on the forehead and the nose, are, in fact, the most noticeable details of the Rado{i}i fragments. The other group of fragments shows different painting peculiarities. It represents a somewhat “flattening”, less pastose painting procedure, without the accents of white, which is characteristic for the first group. The volume of figures is more balanced, while the colours are remarkably brightened. The latter painter worked with thinner layers of colour and
Fragmenti fresaka iz crkve u selu Rado{i}ima kod Ra{ke
105
in his work linearity is even more distinct. It can be said with certainty that the achievements of both masters belong to the XIV century, which is unequivocally proved by the formal typology of figures. Dating them to the middle or, possibly, to the sixth decade of the XIV century, seems most justified. There used to be a younger layer of fresco painting in the church, which can be concluded on the basis of a number of fragments with weaker colour values as well as on the basis of the remains of a presentation of the bishopâ&#x20AC;&#x2122;s sakkos, whose decoration deviates from the corresponding examples from the time of Serbian mediaeval statehood. They probably belong to the painting from a subsequently added narthex.
106
Bojana Stevanovi} Ăą Mina Luku} Ăą Milo{ @ivkovi}
УДК: 726.54-035.3(497.11) ; 271.222(497.11)-523.4-035.3 ID: 186245644
MARINA LUKI] CVETI] Zavod za za{titu spomenika kulture Kraqevo
CRKVA BRVNARA U SELU ^UKOJEVCU Apstrakt: Crkva brvnara u selu ^ukojevcu, posve}ena Bogorodi~inom pokrovu, datira iz 1780. godine, kako je zapisano u {ematizmu mitropolita Mihaila. Crkvu je 1826. godine posetio Joakim Vuji}, koji ju je locirao u selu Vitanovcu, ~ija je granica u to vreme i{la iznad crkve. Uvr{}ena je u skupinu crkava brvnara kod Dobroslava St. Pavlovi}a i u grupu crkava sa pripratom autora Bojane Mihaqevi}. Izdu`ene je pravougaone osnove, sa polukru`nom oltarskom apsidom. Sada{wi krovni pokriva~ je }eramida, a verovatno je prvobitno bila {indra, {to se vidi po zarezima na brvnima, na koje su se oslawali kosnici krovne konstrukcije. Unutra{wost se sastoji od priprate, naosa i oltara, a ranije je crkva imala trem. Zbog zidawa nove crkve na istom mestu, brvnara je preme{tena i prepravqena 1903. godine. Od starijeg mobilijara sa~uvan je ru~ni drveni krst, dve ikone iz 1847. godine i nekoliko bogoslu`benih kwiga.
1
Kqu~ne re~i: ^ukojevac, Kne`ina gru`anska, Kragujeva~ka nahija, crkva brvnara, Joakim Vuji}, kmet Petar @upqanin, mitropolit Mihailo, Dobroslav St. Pavlovi}
4
Selo ^ukojevac nalazi se 12 km severoisto~no od Kraqeva, ~ijoj op{tini teritorijalno pripada. Geografski, locirano je u dowem delu Gru`anskog basena,1 na granici sa Kraqeva~kim basenom izme|u Gru`e i Velike reke, koje se ulivaju u Zapadnu Moravu. Najbli`a ve}a saobra}ajnica je put KraqevoñKragujevac, a u samom selu iznad crkve, ukr{taju se putevi za Gledi} i Trstenik preko Stubla. Grani~i se sa selima: Vitanovcem, Ravanicom, Stublom i Goda~icom. Teren je blago zatalasan i povoqan za vo}arstvo i sto~arstvo.2 Pretpostavka je da toponim vodi poreklo od li~nog mu{kog imena ^ukoje.3 Tako|e, lokalizam ~uka4 ozna~ava uzvi{ewe i mo`e se odnositi na centar ovog naseqa. Postoji legenda da su u selu, na izbre{ku kod crkve, Ñ~ukalaî zvona, da obaveste kada nailazi vojska, ka obli`wem utvr|ewu Gradi{te.5 Re~ ~uk6 ozna~ava vrstu ~eki}a, a ~ukalo7 je zvekir. Kontinuitet stanovawa na ovom prostoru po~iwe od praistorije, na {ta ukazuju arheolo{ki lokaliteti: Okruglica, sa neolitskom i star~eva~kom kulturom, zatim lokalitet Gradi{te, sa utvr|ewem i nalazima od III do VI veka, dok su tragovi naseqa iz doba Rima u Pawevcu, gde je otkrivena rimska ciglarska pe} i susednom Meani{tu. Sredwovekovno naseqe sa crkvinom i grobqem tzv. Staro selo, nalazi se na ]irkovskoj kosi.8 U samom selu danas su aktivna dva grobqa locirana u blizini centra, na potesu levo od crkve, gde se sahrawuju me{tani Vitanovca i ^ukojevca i na ]irkovskoj kosi, oba su sa nadgrobnim spomenicima iz XIX i XX veka. U turskim katastarskim popisima koji se ~uvaju u Orijentalnom institutu u Sarajevu, ne pomiwe se ^ukojevac pod dana{wim nazivom, ve} je ubele`eno samo selo Vitanovac. U detaqnom popisu Smederevskog sanxaka iz 1476. godine, hasu mirilive Smedereva u Nahiji Ostrovica, koja pripada Brveniku, u selu Visanovac,9 prvo su upisani pop Radosav i Jovan, wegov brat, dok je selo tada imalo sedam domova. U sumarnom popisu Smederevskog sanxaka iz 1523. godine, selo Vitanovci10 kao timar Hamze, sina Huseina, bilo je sa prihodom od 2 642 (ak~e). Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
107
Planina Kotlenik je vulkanskog porekla, a eruptivne stene obrazuju zapadne padine Gledi}kih planina, od sela Petropoqa do ^ukojevca. D. Milanovi}, Kraqevo i wegovo u`e gravitaciono podru~je, Srpsko geografsko dru{tvo, Posebna izdawa 38, Beograd 1973,12. 2
^ukojevac je poznat {qivarski kraj. D. Milanovi}, Kraqevo, 206, 207, 209, sl. 14.
3
R. D. Pavlovi}, O nazivima naseqa u op{tini Kraqevo, Na{a pro{lost 2, Kraqevo 1987, 135. Podatak je preuzet iz crkvenog letopisa.
5
Legendu mi je ispri~ao Dragi{a ^uki} iz sela Ravanice, koje se prvo zvalo Ravnica. Le{evo je dobilo ime po le{evima, jer se tu sahrawivala izginula vojska. U Stublu su se pravile stube, za osvajawe gradine Gradi{ta. Od Gledi}a se gledaju Leva~ i Kragujevac. Na ulazu u Ravanicu nalaze se Dubovi, gde su sahrawivani Turci ispod hrastova (dubova).
6
S. M. Nenadovi}, Ilustrovani re~nik izraza u narodnoj arhitekturi, Beograd 2002, 85, sl. 298, 644, 645.
7
S. M. Nenadovi}, Ilustrovani re~nik, 86.
8
Zahvaqujem arheologu Tatjani Mihailovi} na nesebi~noj pomo}i i dobijenim podacima o arheolo{kim nalazi{tima. 9
A. S. Ali~i}, Turski katastarski popisi nekih podru~ja zapadne Srbije XV i XVI vek I, ^a~ak 1984, 217. 10
A. S. Ali~i}, Turski katastarski popisi nekih podru~ja zapadne Srbije XV i XVI vek II, ^a~ak 1985, 13.
11
Podaci su preuzeti iz kwige D. V. Kori}anac, Nadibar II, naseqa u Rudni~koj Moravi i Ibru, Beograd 1995, 102 i 104.
12
R. Markovi}, Kwa`eska kancelarija II, Kragujeva~ka nahija
Sl. 1 Zapadni izgled 1815ñ1839, sveska I, Beograd 1954, 360. 13 R. Markovi}, Kwa`evska kancelarija II, 503, 511, 518, 522, 526, 533, 535, 540. 14 R. Markovi}, Kwa`evska kancelarija II, 75. 15 J. Vuji}, Pute{estvije po Serbiji I, Beograd 1901, 177ñ178. 16 Po{to je Pute{estvije {tampano 1901. godine, prire|iva~ ka`e da nema crkve u Vitanovcu, a komentar D. St. Pavlovi}a je da je crkva verovatno tra`ena u tada{wim granicama sela Vitanovca. Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji II, centralna Srbija, Beograd 1956, 215, fusnota br. 9.
17
D. St. Pavlovi} pretpostavqa da je u to vreme ^ukojevac, administrativno pripadao Vitanovcu, koji Vuji} opisuje kao veliko selo. D. St. Pavlovi}, Arheolo{ki spomenici II, 215.
18
Q. Durkovi}, Jak{i}, Obnavqawe Studenice i prenos mo{tiju Stefana Prvoven~anog, Osam vekova Manastira Stude-nice, Beograd 1986, 299.
19
Q. Durkovi}, Jak{i}, Obnavqawe Studenice, 303 ñ 304.
20
M. \. Mili}evi}, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva XXI, Beograd 1867, 73-76
21 Pismo je sada u vlasni{tvu ~ukojeva~ke crkve, a qubazno mi je ukazao na wega sve{tenik ^edomir ]ur~i}. 22 Crkvu u Goda~ici 1875. godine podigao je sve{tenik
23 Mitropolitь Mihailь, Pravoslavna srpska crkva u Knя`estvu Srbii, Beograd 1874, 15.
Sl. 2 Isto~ni izgled
Na karti Kraqevine Srbije iz 1717/1718. godine,11 koju su izradili austrijski vojni kartografi, kapetan Eb{elvic i in`ewer Hauptman, precizno je ucrtan Vitanovac, signiran kao Widannowaz. Karta tako|e pokazuje da je teritorija dana{weg ^ukojevca bila u sastavu Vitanovca. U prvoj polovini XIX veka, ^ukojevac je pripadao Kne`ini gru`anskoj, a wegov kmet je bio Petar @upqanin, koji se nalazi na spisku glavnih kmetova Kragujeva~ke nahije, {to se ~ita iz dopisa upu}enog knezu Milo{u od 27. maja 1825. godine.12 Selo se nalazi i na poreskim spiskovima Kragujeva~ke nahije, sa zna~ajnim podacima o broju domova i poreskih glava.13 U dopisu arhivskog fonda Kwa`evske kancelarije, koji je uputio oberknez Petar Topalovi} knezu Milo{u iz ^ukojevca 3. decembra 1819. godine, pomiwe se pop sa |akom koji je iz sela Stubla oti{ao u Loznu Ñte posve~arima rezali kola~eî14. Crkvu brvnaru u selu ^ukojevcu, prvi je posetio Joakim Vuji}, na svom putu od Kragujevca ka Karanovcu, 20. septembra 1826. godine.15 Prethodnog dana bio je u Manastiru Kamencu, gde je preno}io kod sve{tenika Manojla Rafailovi}a, a ujutru je pro{ao kroz sela Pe~enog, Milav~i}e i Vitanovac, gde je nai{ao na malu drvenu crkvu, posve}enu Pokrovu Presvete Bogorodice, koji se praznuje 1. oktobra (po starom kalendaru). Crkvu je tada opslu`ivao otac Aleksije, koji Ñpla}a Tur~inu spahiji svake godine glavnicu po 6 gro{aî. S obzirom na to da u selu Vitanovcu ne postoji crkva,16 sa sigurno{}u se mo`e re}i, po{to se sela Vitanovac i ^ukojevac grani~e,17 da je to crkva Bogorodi~inog pokrova u ^ukojevcu. Po tvr|ewu sve{tenika ^edomira ]ur~i}a, u XIX veku administrativna granice izme|u sela Vitanovca i ^ukojevca, i{la je iznad crkve. ^itav potes se zvao Slepak, {to ozna~ava zabit, jer tada nije postojao put koji danas prolazi iznad crkve i vodi ka Stublu i Trsteniku, a krak levo odvaja ka Gledi}u. Prilikom organizovawa prenosa mo{tiju svetoga kraqa Stefana Prvoven~anog iz Kaleni}a u Studenicu, knez Milo{ Obrenovi} je sa Sovjetom odlu~io da se narod okupi 29. septembra 1838. godine, a da se na put krene slede}eg dana. Planirano je da se ide preko: Vitovnice, ^ukojevca, Karanovca i Lopatnice, a u Studenicu je trebalo da se stigne 3. oktobra.18 Od ovog plana se odustalo i sve je odlo`eno za narednu godinu. Uz velike pripreme koje su prethodile, u Kaleni}u je obavqeno bdewe 19. septembra 1839. godine, a sutradan se krenulo u pravcu Studenice. Qubomir Durkovi} Jak{i}19 u svojim sveobuhvatnim istra`ivawima o ovom doga|aju, koristio je i rukopis iz zaostav{tine mitropolita Mihaila Jovanovi}a, pisan 9. oktobra 1854. godine u Beogradu, u kome se pomiwe i ^ukojevac. Po tom dokumentu, iz Manastira Kaleni}a sa mo{tima se krenulo uz pucwavu topova i udarawe klepala. Kivot je no{en preko Sugubine, gde je bio ru~ak, Medve|e, gde su celivane mo{ti, i ^ukojevca, gde je narod, sa sreskim 108
Marina Luki}-Cveti}
Sl. 3 Severozapadni izgled sa novom crkvom
Sl. 4 Severoisto~ni izgled
na~elnikom Ristom Tucakovi}em, priredio ru~ak, a zatim se krenulo ka Karanovcu, kao slede}em kona~i{tu. Kod Milana \. Mili}evi}a je druga~iji podatak: da su mo{ti provele no} u vitanova~koj crkvi kada su preno{ene iz Manastira Kaleni}a u Manastir @i~u.20 O aktivnosti ~ukojeva~ke crkve sredinom XIX veka govori zanimqiv istorijski izvor. Pismo21 Ñzadenutoî za brvno, prona|eno prilikom posledwih konzervatorskih radova posle 160 godina, bilo je upu}eno jereju Filipu Milojevi}u, parohu ~ukojeva~kom, od strane Jeronima Simeonovi}a, protojereja kragujeva~kog, sa datumom ubele`enim u dowem levom uglu Ñ30. januari 1848. u Kragujevcuî. Wime se odobrava, da se posle tri ogla{avawa obavi ven~awe Petra Mihailovi}a iz Vitanovca sa udovicom Jelenom, k}erkom Dragutina Todor~evi}a iz Oplani}a, i da se mogu skupqati svatovi. ^ukojeva~ku crkvu, mitropolit Mihailo, uvrstio je u {ematizam iz 1874. godine, u okviru Okru`ja kragujeva~kog, gde se ka`e da je crkva sagra|ena od drveta 1780. godine. Tada je imala dve parohije: Goda~i~ku22, sa selima Ravanicom i Le{evom, i ^ukojeva~ku, sa selima ^ukojevcom, Vitanovcima, Milav~i}ima i Stublom.23 U {ematizmu iz 1895. godine nije upisana godina gradwe, ali ka`e se da je crkva sazidana od brvana i Ñda se dr`i preko sto godinaî. Tada su bile dve parohije: ^ukojeva~ka, sa selima: ^ukojevcem, Stublom, Ravanicom i Le{evom, i Vitanova~ka, sa selima: Vitanovcem, Milav~i}ima i Pe~enogom. ^ukojeva~ki sve{tenik bio je Aleksandar Niki}, a vitanova~ki @ivan J. Maksimovi}.24 U Pregledu @i~ke eparhije 1892ñ1896, episkop `i~ki Sava De~anac, prilikom svoje vizitacije Srezu gru`anskom, za crkvu u ^ukojevcu, kao i mitropolit Mihailo, zabele`io je da je od brvana, da datira iz 1780. godine i da je posve}ena Bogorodi~inom pokrovu. Zabele`eno je i da je dat predlog sve{teniku i parohijanima da sazidaju novu crkvu, kao i da je posledwa poseta episkopa bila dvadeset godina ranije i da se ne pamti da je slu`io u crkvi.25 Crkva u ^ukojevcu (sl. 1) nalazi se posledwa u grupi crkava brvnara, obuhva}enih doktorskom disertacijom Dobroslava St. Pavlovi}a.26 Tekst sa neznatnim izmenama i fotografijama, {tampan je u odeqku pojedina~nih sakralnih objekata centralne Srbije, u korpusu Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji.27 Autor za godinu gradwe crkve prihvata podatke mitropolita Mihaila, a tako|e pomiwe i putopis Joakima Vuji}a. Konstatuje, da s obzirom na oblik osnove,28 nema razloga sumwati u wenu starost, jer ^ukojevac asocira na Takovo i druge crkve tog vremena, ali istovremeno i na crkve kasnijeg perioda, pre svega misle}i na crkvu u selu Vrbi, sagra|enu 1832. godine. Po na~inu gradwe, crkva je mogla biti sagra|ena i u tre}oj deceniji XIX, kada ju je posetio Joakim Vuji}. Dobroslav St. Pavlovi} za hram ka`e da je posve}en Bogorodici,29 da je udaqen 3 km od `elezni~ke stanice Vitanovac, a lociran na bre`uqku, pored nove Crkva brvnara u selu ^ukojevcu
109
24
Mitropolit Mihailo, Pravoslavna srpska crkva u kraqevini Srbiji, Beograd 1895, 96. 25
Q. Durkovi} ñ Jak{u}, Episkop `i~ki Cava De~anac i wegov pregled `i~ke eparhije 1892 ñ 1896, Kraqevo 1989, 72.
26 D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare u Srbiji, Saop{tewa V, Beograd 1962, 179ñ180, sl. 150.
27
Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji II, centralna Srbija, Beograd 1956, 215, sl. 233, 234, 235. 28
D. St. Pavlovi}, po{to je crkva bila izme{tena i prepravqena, nije imao podatke o postojawu trema. 29 Crkva u ^ukojevcu posve}ena je Bogorodi~inom pokrovu, {to razre{ava pitawe atribucije kod Joakima Vuji}a.
30
Dati su fotografija i crte`
Sl. 16 Crte` D. St Pavlovi}a
Sl. 5 Jugoisto~ni izgled
Sl. 6 Originalni prozor
crkve. Osnova je jednobrodna, sa polukru`nom apsidom na istoku i podeqena sa dve pregrade na tri dela: oltar, naos i pripratu. Dimenzije su 5,30 h 11,10 m, tako da se svrstava u crkve mawih dimenzija. Krov je nizak, pokriven }eramidom sa plitkom nadstre{nicom. Po le`i{tima za podupira~e, zakqu~uje se da je prvobitni krov promewen i verovatno je to bila {indra. Zidovi su postavqeni na kamene temeqe, a pod je od kamenih plo~a. Vrata su lu~no zasvedena i izdeqena su na poqa, dok je nadverje ornamentisano. Prozori su sa gvozdenim re{etkama, a sa~uvan je i originalni otvor u vidu krsta izrezan u samom brvnu.30 Dvovodni krov ima Ñzatarabqen kalkanî sa zapadne strane. Na slemenima su dva krsta od kovanog gvo`|a. Po jednostavnosti gradwe, ~ukojeva~ka crkva, autora vi{e podse}a na skromnije objekte iz isto~ne Srbije. Zabele`en je podatak da je crkva prepokrivena 1950. godine. Precizni opis Dobroslava St. Pavlovi}a je jako dragocen jer pokazuje izgled i stawe crkve iz {ezdesetih godina pro{log veka, a u prilogu je arhitektonski snimak sa inicijalima autora u desnom uglu sa ubele`enom 1952. godinom (Sl. 16). Dati sy osnova, zapadni izgled, popre~ni presek i detaqi. Tekst prate fotografije zapadnih vrata i karakteristi~nog prozorskog otvora, sa polukru`nim zavr{etkom, koji se nalazi sa severne strane. U monografiji mesta Kraqevo i okolina,31 u posebnom odeqku o crkvama brvnarama, date su, u kratkim crtama, wihove zajedni~ke stilske odlike, a zatim je opisano svih pet crkava tog tipa, koje se nalaze u okolnim selima: ^ukojevcu, Cvetkama, Tavniku, Vrbi i Mrsa}u. Kao najstariji sakralni objekat, crkva u ^ukojevcu je na prvom mestu. Autor teksta, Du{an Tasi}, pi{e da je udaqena 12 km od Kraqeva i kao godinu gradwe, od mitropolita Mihaila, preuzima 1780. U opisu crkve su osnovni podaci o wenom izgledu. Osnova je izdu`ena, sa polukru`nom apsidom, dimenzija 11,10 h 5,30 m. Zidna platna od hrastovih talpi, postavqena su na kamenom temequ, dok je zate~eni krov nizak i pokriven }eramidom. Gra|evina je skromna, a jedini ukras su zasvedena vrata32 sa Ñbrazdanom i bu{enom ornamentikom iznad lukovaî. Pi{u}i o graditeqstvu u Kne`evini Srbiji (1815ñ1848), u odeqku o crkvama brvnarama, Branko Vujovi} ~ukojeva~ku crkvu (1780) svrstava u najstarije objekte, nastale u posledwim decenijama XVIII veka, odmah iza Sevojna (1779).33 U poglavqu o duborezu pomiwu se vrata iz ^ukojevca, dekorisana prikovanim letvicama, koje obrazuju pravougaone povr{ine.34 Prilikom izrade izlo`be Molitva u gori, 1994. godine,35 koja je sadr`ala kvalitetne crno-bele fotografije crkvene arhitekture i enterijera, ukomponovane sa eksponatima mobilijara i darova, uvr{}ena je crkva u ^ukojevcu, mada se ne pomiwe u katalogu koji je prati.36 Rade}i tipologiju brvnara u Srbiji, Bojana Mihaqevi} je u skupinu crkava sa pripratom, uvrstila crkvu u ^ukojevcu, gra|enu posledwih decenija XVIII veka kao i Takovo.37 Za wen krov ka`e da je izveden sa mawim nagibom, dok je krovni pokriva~ }eramida. Bave}i se ulogom, funkcijom i stawem brvnara u kraqeva~koj op{tini, Irena Gvozdenovi}38 je obradila crkvu u ^ukojevcu, sa dragocenim podacima dobijenim od uglednog sve{tenika Miroquba Josifovi}a i osim opisa brvnare, pomenula je novu zidanu crkvu, praznike kada se obavqa bogoslu`ewe, crkvenu ku}u i staru mehanu, koje su u sastavu porte. Oba ~ukojeva~ka hrama, brvnara i nova zidana crkva39 (sl. 3), ~ija gradwa je zapo~ela 1903. godine, a koja je osve}ena 1931, posve}ene su istom prazniku, Pokrovu Presvete Bogorodice, koji se slavi 14. oktobra (po novom kalendaru). Toga dana u crkvenoj porti okupqa se narod na liturgiji, litiji i slavi. Vernici su neizostavno prvo ulazili u staru svetiwu, da celivaju ikone i zapale sve}e, a zatim su u novoj prostranoj crkvi prisustvovali bogoslu`ewu.40 Seoska slava ñ zavetina je na drugi dan Svete Trojice. Litija kre}e od zapisa odnosno molitve ñ lipovog drveta lociranog izme|u stare i nove crkve, prolazi kroz selo i vra-
Sl. 7 Nova zapadna vrata
110
Marina Luki}-Cveti}
}a se ukrug na isto mesto. Liturgije kojima prisustvuju najvi{e vernika slu`e se na Bo`i} i Uskrs. Gotovo sve crkve brvnare imaju svoje legende koje naj~e{}e govore o ~udnovatom preletawu crkava u toku no}i. Tako se, po legendi, ~ukojeva~ka crkva do Velike seobe Srba, prvo nalazila na ÑCrkviniî, na ]irkovskoj kosi, a zatim se zbog opasnosti od Turaka, Ñpreko no}i obrelaî na dana{wem mestu.41 Po drugoj verziji, za ovu crkvu se ka`e da je doletela iz prekomoravskog sela Lipove.42 Crkva u ^ukojevcu vremenski pripada skupini najstarijih sa~uvanih hramova ovoga tipa u srpskom graditeqstvu, nastalih u periodu izme|u pada Ko~ine krajine i izbijawa Prvog srpskog ustanka. To je skromna, jednostavna gra|evina, malih dimenzija, sa oskudnim, upro{}enim, dekorativnim elementima, koja je koncipirana na isti na~in kao i drvene ku}e iz tog vremena. Pravougaonog je izdu`enog oblika sa oltarskom apsidom sa isto~ne strane (sl. 2). Spoqa je prvobitno imala otvoreni trem,43 od ~ega su na terenu bile o~uvane stope za nosa~e krovne konstrukcije. Postavqena je na nizak temeq, zidan kamenom, istovetan kao na stambenim objektima od brvana.44 Na wega nale`u grede temeqa~e, tako da je objekat uzdignut od zemqe i na taj na~in za{ti}en od vlage. Zidna platna obrazuju obra|ena brvna, naslagana vodoravno jedno na drugo, u~vr{}ena mo`danicima. Na zapadnim uglovima (sl. 1), bez vertikalnih stubaca, ona se spajaju ukr{tawem Ñu }ertî. Slobodni krajevi su skra}eni i poravnati, tako da je dobijen ~vrst spoj, koji se ne vitoperi i onemogu}ava prodor ki{e i snega. Me|utim, sa ju`ne strane (sl. 4, 5), zbog du`ine objekta, da ne bi do{lo do deformacija, raspon je skra}en direkom sa usecima, u kojima su unizana brvna. Sa severne (sl. 3) i zapadne strane (sl. 1), dovratnici preuzimaju funkciju direka, tako da je oja~awe izvedeno na isti na~in. Takvo konstruktivno re{ewe imaju: Takovo, Qutovnica, Smederevska PalankaÖ45 Sa isto~ne strane, krivina apside je izvedena polukru`no (sl. 2), bez preloma, kao {to je slu~aj u obli`wim crkvama preko Morave, u selima Vrbi46 i Vuku{ici,47 gde su brvna slagana po principu Ñlastinog repaî. Zapadni zabat zatvoren je najjednostavnije, vertikalno postavqenim daskama (sl. 1). O~igledno je da je tu krovna konstrukcija prese~ena i na tom mestu logi~no je o~ekivati polukru`nu nastre{nicu, oslowenu na direke trema.48 Tavanica je sada ravna49 i obrazuju je unizani {a{ovci (sl. 9), po jedan red izme|u popre~nih greda, ~ija je du`ina jednaka wihovom razmaku. Tim gredama su ukru}ene i ven~anice. Krovna konstrukcija izvedena je na dve vode i sastoji se od rogova, vezanih u slemenu, koji izlaze iz ven~anica, van ravni zidova. Na taj na~in formirana je streha oko gra|evine,50 da se atmosferilije ne bi slivale niz brvna. Dana{wi nagib krova je ni`i, {to zahteva }eramida51 kao noviji pokriva~. S obzirom na wenu znatnu te`inu, prvobitni krov je zahtevao da bude Ñprekrojenî. Horizontalno, du` brvana, na istoj visini, u nizu, na nivou izme|u dana{wih prozorskih otvora, sa severne (sl. 4), isto~ne (sl. 2) i ju`ne strane (sl. 5), sa~uvani su zarezi za kosnike, na koje se oslawala streha. Originalni krovni pokriva~ verovatno je bila {indra, sa znatno strmijim nagibom i vi{om krovnom konstrukcijom, mogu}no sa prelomom u nivou strehe, koja formira karakteristi~nu nastre{nicu (poput {e{ira). Takvo re{ewe imaju ne{to mla|e crkve Pokajnica,52 Brzan53 i Ra~a Kragujeva~ka.54 U slemenima krova postavqena su dva stara gvozdena krsta,55 ~iji su krajevi ukra{eni volutama i pre~kicama postavqenim pod pravim uglom, koji obrazuju wegovu stilizovanu razlistalu varijantu. Kao gra|evinski materijal upotrebqeno je hrastovo drvo, koje raste u ovom delu Gru`anskog basena. Ono je kvalitetno, ~vrsto, kompaktno, otporno na vlagu i te`e ga napada `i`ak. Prethodno je pripremqeno, za{ti}eno i obra|eno na tradicionalan na~in, poznat od davnina majstorima iz naroda, {to se pokazalo vrlo dobrim, jer brvna traju blizu dvesta pedeset godina.56 Nizak temeq je zidan kamenom, kojim je tako|e crkva poplo~ana. U sredini naosa se nalazi prvoCrkva brvnara u selu ^ukojevcu
111
Sl. 9 Enterijer
Sl. 8 Mehanizam brave karakteristi~nog otvora. 31
Kraqevo i okolina, Beograd 1966, 255. 32
Autor poglavqa Crkve brvnare, Du{an Tasi}, gre{kom pomiwe ju`na vrata umesto severnih. 33
B. Vujovi}, Umetnost obnovqene Srbije 1791ñ1848, Beograd 1986, 105. 34 B. Vujovi}, Umetnost obnovqene Srbije, 357.
35 Crkva u ^ukojevcu se ne pomiwe u katalogu, jer on ne sadr`i spisak izlo`enih fotografija i eksponata. Sve dragocene fotografije, na~iwene tom prilikom, na`alost ostale su u Pri{tini, gde je trebalo da budu izlo`ene u Narodnoj bibilioteci.
36 Molitva u gori ñ Crkve brvnare u Srbiji, katalog izlo`be, Beograd 1994. Autor izlo`enih, ali nepublikovanih fotografija je Jovan [urdilovi}, fotograf Zavoda za za{titu spomenika kulture u Ni{u, koji je anga`ovan kao vrstan stru~wak
Sl. 10 Zarezi za sedi{te
Sl. 11 Amvon od strane Zavoda za za{titu spomenika kulture Kraqevo. 37
B. Mihaqevi}, Tipologija crkava brvnara u Srbiji, Saop{tewa XL, Beograd 2008, 224. 38
I. Gvozdenovi}, Religijska uloga, funkcija i stawe crkava brvnara u kraqeva~koj op{tini, Glasnik Etnografskog muzeja 69, Beograd 2005, 48ñ50.
39 Crkvu u ^ukojevcu osvetio je episkop vikar Irinej 20. septembra 1931. godine. M Le~i}, Izgradwa i obnova crkava i manastira 1920 ñ1941. godine, Beograd 1971, 84, Glasnik 1931, 286.
40 Se}awe iz svog detiwstva, ispri~ao mi je Dragi{a ^urli} iz Ravanice, koji je sa svojom babom dolazio za slavu u ~ukojeva~ku crkvu, kojoj Ravanica pripada. 41
Legendu je iz crkvenog letopisa preuzela Irena Gvozdenovi}. I. Gvozdenovi}, Religijska uloga, 48. 42 Legendu mi je ispri~ao sve{tenik Dragan Radoj~i}.
43
Sve{tenik Dragan je prilikom rekonstrukcije video stope, a me{tanin Radomir Karajovi} ka`e da su se trema se}ali wegovi roditeqi.
44
R. Findrik, Dinarska brvnara, Sirogojno 1999, 121.
bitni amvon57, u obliku kruga od belog mermera, sastavqen od kamenih kri{ki bez ornamentike, raspore|enih kao cvet oko kru`nog centra. Unutra{wost crkve sastoji se iz tri dela. Oltarski deo, sa isto~ne strane, odvaja i zatvara ikonostasna pregrada (sl. 14). Naos je sredi{wi prostor, koga od priprate, na zapadnoj strani, odvaja pregrada formirana od stubova i parapeta, ispuwenih vertikalnim {a{ovcima (sl. 9). Crkva ima dvoje vrata, sa zapadne (sl. 1) i severne strane (sl. 4), koja su zasvedena lu~no i na nadvratnicima imaju geometrijski ukras. Originalna vrata sa zapadne strane bila su oja~ana i ukra{ena lajsnama pravougaonog profila, sa vertikalnim `lebovima. Uzdu`no su prikovane dve lajsne, a popre~no tri, tako da je povr{ina izdeqena na dvanaest poqa. Luk nadvratnika sa obe strane zavr{ava trouglastim upro{}enim profilima, sa stilizovanom rezbom. Pri dnu je tordirani ornament, a u gorwem delu je glava fantasti~ne `ivotiwe, sa apotropejskim zna~ewem. Na nadvratniku su urezani ta~kasti i zvezdasti ornamenti. Iznad wega, nalazio se mali otvor za osvetqewe, u obliku kruga, sa ravnokrakim krstom u sredini kao pre~kom.58 Severna vrata su bila jednostavnija, izdeqena sa jednom vertikalnom i dvema horizontalnim lajsnama, a nadvratnik je imao sli~nu ornamentiku. Prilikom posledwih konzervatorskih radova i zapadna i severna vrata su zamewena novim (sl. 7), na kojima je poku{ano da se ponove ukrasi, ali bez uspeha, dok je sa starih vrata preuzet samo okov sa mehanizmom za zatvarawe (sl. 8) i kqu~em. Na`alost, originali nisu sa~uvani. Crkva je osvetqena pomo}u pet prozorskih otvora. Na priprati sa ju`ne strane, nalazi se otvor izrezan u samom brvnu, sa polukru`nim zavr{etkom i krstastom pre~kom, ~iji je dowi krak sada polomqen (sl. 6). Ostali prozori su pravougaonih profila, uokvireni lajsnama, sa metalnim re{etkama kao ispunom. Raspore|eni su ravnomerno: jedan u prostoru naosa sa ju`ne strane, drugi je naspram severnih vrata. Tri prozora koji osvetqavaju oltar, na apsidi su raspore|eni uobi~ajeno. Jedan se nalazi na wenoj sredini, a ostala dva su postavqena bo~no. Prvobitni prozorski otvori su bili mawih dimenzija, me|utim tokom vremena je do{lo do wihove izmene, {to se dogodilo na gotovo svim crkvama ovoga tipa. Da li su ~ukojeva~ku crkvu gradili neimari Osa}ani nije poznato, mada wen, iako izmewen izgled, ukazuje na to. Najve}a pa`wa je posve}ena konstruktivnim osobenostima, pri ~emu su dekorativni detaqi izostavqeni ili su svedeni na minimum. Jedna od primarnih osobina osa}anskih objekata su visoki, strmi drveni krovovi,59 kako je prvobitno bilo konstruktivno re{ewe i ove crkve. Po tvr|ewu Jovana Cviji}a, osa}anski majstori su dolazili do Morave,60 mada su nova istra`ivawa pokazala da ih je bilo i u prekomoravskim selima.61 Mnoge graditeqske porodice su se trajno doselile u Srbiju, {to je intenzivirano posle Drugog srpskog ustanka, za vreme Milo{eve vladavine, kada su Osa}ani stigli i u gru`anska sela. U ^ukojevac se trajno doselila porodica Mihailovi},62 koja je verovatno u ovom kraju ranije gradila. Kupili su imawe, jer je odlaskom Turaka to bilo veoma povoqno, a novi poslovi su se tek otvarali. Crkveni name{taj, koji je tako|e bio od drveta, nije sa~uvan. Na ju`noj strani naosa, ispred ikonostasa, nalazio se jedan prestoni sto (episkopski presto),63 od koga su preostali samo `lebovi, na dowem brvnu za koje je nekada bio u~vr{}en. Sedi{ta u brvnarama su bila jednostavne, primitivne izrade, skromna, fiksirana za zid ili pod, sa karakteristi~nim rukohvatima u obliku Ñjabukeî. (Originalna sedi{ta tog tipa nalaze se sa~uvana u Takovu.) Prilikom posledwih konzervatorskih radova, ~itava povr{ina za ikonostas od poda do tavanice poda{~ana je i zatvorena, {to svakako ne odgovara originalnoj koncepciji (sl. 14),64 gde je trebalo da ispuna dose`e do stope krsta, odnosno zemaqskog {ara na kome on stoji, dok se levo i desno apliciraju medaqoni, apotropejski zmajevi i eventualno druge ikone, kao {to je primer u Takovu. Najstarija ikona, sa predstavom Bogorodice sa malim Hristom (33,5 h 20 h 1 cm), ~uva se u crkvenoj arhivi i datira sa kraja XVIII veka, {to je zapravo vreme gra|ewa brvnare (sl. 15). To je sredi{wi deo triptiha, tzv. Ñku}nog olta112
Marina Luki}-Cveti}
Sl. 12 Bogorodica u medaqonu
Sl. 13 Sveti Jovan u medaqonu
Sl. 14 Ikonostasna pregrada
raî, rad nepoznatog zografa sa juga, iz Gr~ke ili Makedonije. Ra|ena je temperom na dasci, bez grunda, u tankom bojenom sloju. Ivice su ukra{ene jednostavnom rezbom. Isti tip ikone nalazi se zbirci crkve brvnare u Krwevu.65 Predstavqena je Bogorodica ñ carica sa otvorenom, baroknom krunom na glavi, u poluprofilu i veli~ini do ispod pojasa, sa oblakom u dowem delu kompozicije. Levom rukom je prigrlila Mladenca ñ cara, sa krunom, koji stoji tako|e na oblaku, dok desnom {akom ukazuje ka wemu. Bogorodica je odevena u plavu dowu haqinu, uzanih rukava, ukra{enu okovratnikom i narukvicama. Ogrnuta je vi{wacrvenim maforionom, porubqenim {irokom trakom, sa utisnutim, kru`nim, ta~kastim ornamentima, koji se kop~a ispod grla, romboidnom agrafom. Na glavi joj je vizantijska kapa, ispod koje proviruje uvo. Lice pripada vizantijskom tipu, sa finim ovalom, bademastim, krupnim o~ima, sa izvijenim lukom obrva, dugim nosem i malim purpurnim usnama. Inkarnat je obra|en svetlim okerom i sme|im senkama, po ivici obraza i vrata. Desna {aka, sa dugim prstima, fino je modelovana. Isus Hristos nosi vizantijsku carsku ode}u, plavi divitision, sa {irokom trakom ñ manijakom oko vrata i lorosom, sa predwe strane. U desnoj ruci mu je `ezlo, a u levoj sfairos. Kruna je zatvorenog tipa, sa obru~em i metalnim lukom, koji polazi od ~ela i ide ka zatiqku. Blago je okrenut ka majci. Lice mu je grubo, suvo, neve{to naslikano. U gorwem delu kompozicije, levo i desno od Bogorodi~ine krune, predstavqena su dva poprsja an|ela na oblacima, koji dr`e razvijen beli svitak sa natpisom na gr~kom jeziku, savijen lu~no iznad glave, iznad koga je uobi~ajena signatura MR TU. S leve strane pored Bogorodice, predstavqena je vaza, zapravo orijentalni |ugum, sa stilizovanim krinovima, simbolom nevinosti, dok je desno visoki sve}wak sa zapaqenom sve}om. Pozadina je obra|ena u plavom tonu. Ikone ovoga tipa karakteri{u nedovoqna slikarska znawa, nepoznavawe anatomije, izra`ena dekorativnost i `iv kolorit, a spontan i iskren izraz ima odlike naivnog slikarstva. Ikone u ^ukojevcu datiraju iz 1847. godine i rad su anonimnog zografa. To su dva medaqona koja su se nalazila levo i desno od krsta sa Raspe}em, na`alost izgubqenog. Na wima su predstavqene stoje}e figure Bogorodice (sl. 12) i Svetog Jovana Bogoslova (sl. 13). Nije poznato da li su ikone bile prilo`ene ~ukojeva~koj ili nekoj drugoj bogomoqi pa su ovde donete. Sve{tenik ^edomir ]ur~i} ka`e da u selu `ive familije Koturovi}66 i Radoj~i},67 ~ija su prezimena upisana na ikonama. Po veli~ini medaqona, sti~e se utisak da je prvobitna tavanica, odnosno svod imao ve}u visinu. Oblik medaqona je izdu`en, bez ukrasa, sa uzanim poluobli~astim okvirom, izrezanim u istom komadu drveta sa povr{inom za slikawe, koja je malo udubqena. Crkva brvnara u selu ^ukojevcu
113
45
D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare u Srbiji, Saop{tewa V, Beograd 1962, 61. 46
D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 179ñ181, sl. 150. 47 M. Luki}-Cveti}, Crkva brvnara u selu Vuku{ici, Na{a pro{lost 10, Kraqevo 2009, 89, Sl. 5.
48
Mogu}no je da je osnova prvobitne crkve bila elipsasta, sli~no Pokajnici ili Ra~i Kragujeva~koj, sa polukru`nim tremom, sa ogradom ili bez we, s obzirom na skromnu dimenziju crkve. 49 Postoji mogu}nost da je originalni svod bio poluobli~ast, {to je dozvoqavao vi{i krov pokriven {indrom.
50
Prilikom posledwih restauratorskih radova rogovi su neopravdano skra}eni, tako da je ostala jako plitka streha. 51 Po tvr|ewu me{tana, crkva je pokrivena }eramidom 1950. godine. 52
D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 156, crte` 130. 53
D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 125, crte` 103. 54
D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 164, crte` 136, sl. 75, 76, 77. 55
Crte` originalnih krstova dao je D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 180, crte` 150. 56 O pripremi i za{titi gra|e tradicionalnim metodama vidi R. Findrik, Dinarska brvnara, Sirogojno 1999, 120ñ125.
57
O amvonu u brvnarama vidi: D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 83.
Sl. 17 Stara mehana
58 Prilikom posledwih konzervatorskih radova stavqena je nova ispuna, tako da ovog otvora vi{e nema.
59
D. Milosavqevi}, Osa}anski neimari, Priboj 2000, 166.
60
J. Cviji}, Balkansko poluostrvo i ju`noslovenske zemqe, Beograd 1966, 41. 61 D. Milosavqevi}, Osa}anski neimari. 62
M. Dra`i}, Gru`a, 305; D. Milosavqevi}, Osa}anski neimari, 82.
63
O crkvenom name{taju u brvnarama vidi: D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 82. 64
Tavanica je ni`a od prvobitnog re{ewa, gde je verovatno svod bio poluobli~ast, tako da na ikonostasu nije bilo mesta za centralni krst sa medaqonima. 65
N. Jocovi} i V. Kasalica, Ikone iz Krweva, katalog, Smederevo 1987, 17, kat br. 11.
66
Koturovi}i su se doselili iz Kotora i slave Vaskrsewe Lazarevo. M. Dragi}, Gru`a, Antropogeografska ispitivawa, Srpski etnografski zbornik 21, Naseqa 10, Beograd 1921, 340.
67
Radoji~i}i su do{li iz Le{eva kod Ra~ovi}a i slave Mihoqdan. M. Dragi}, Gru`a, 340.
68
M. [akota, De~anska riznica, Beograd 1984, 261 br. 133.
69
Isti Krst, samo boqe odliven, prona|en je na lokalitetu Seli{te u selu Rudnu. M. Aleksi} 単 ^evrqakovi}, Rezultati za{titnih arheolo{kih istra`ivawa na lokalitetu Seli{te, selo Rudno, Na{a
Stoje}a figura Bogorodice data je u profilu i veli~ina glave je ne{to mawa, tako da je odnos prema figuri 1 : 8. Ruke su savijene u laktovima, a prsti su ukr{teni u pesnici, koja je predimenzionirana. Ode}a je jednostavna i uobi~ajena, dowa haqina je plava, a maforion ru`i~ast. Oko ruku i vrata su narukvice i okovratnik, izvedeni na isti na~in u obliku u`e oker trake, sa ornamentikom, koja se jedva nazire. O na~inu slikawa draperije se ne mo`e govoriti, zbog velikih o{te}ewa bojenog sloja. Na nogama je crvenkastosme|a obu}a. Inkarnat je svetao, sa nagla{enim rumenilom obraza. Oko je krupno, {irom otvoreno, sa pogledom usmere nim ka nebu. Pozadina je dvobojna, gorwi deo je u ujedna~enom svetloplavom tonu, a dowi je nijansiran od svetlozelene sa leve strane, preko sme|e do tamnoplave sa desne strane. Preko ~itave povr{ine, tankim potezima svetlosme|eg i tamnosme|eg tona, izvla~ene su vlati trave. Signatura je ispisana crnom bojom iznad Bogorodi~ine glave: S MA(R)IJA MATI BOG, a u dowem delu ikone je natpis prilo`nika ispisan belom bojom: prilo`nici jovan kotur i jovica radoi~i} 1847. Figura Svetog Jovana Bogoslova predstavqena je u poluprofilu, sa ne{to ve}om glavom, tako da je odnos prema veli~ini figure mawi od 1 : 7. Tako|e {ake, desna ra{irena i otvorena spoqa i leva koja je na grudima i pridr`ava pla{t, predimenzionirane su. Odeven je u zelen himation, opasan u struku i ogrnut je purpurnim pla{tom, dok su mu na nogama apostolke. Stoji na travi, a iznad je visoko, plavo nebo. Svetiteq nema portretske karakteristike, kosa mu je za~e{qana iza u{iju i pada na ramena. O~i su krupne, {irom otvorene, usne su pune, linija nosa duga, brada je malo uvu~ena, dok su jagodice nagla{ene rumenilom. Sada se na ikonostasnoj pregradi nalaze prestone ikone: Bogorodica sa malim Hristom i Isus Hristos i ikona Svete Trojice, postavqena iznad carskih dveri, koje je radio umetnik iz naroda, ali su bez signature. Me|utim, po stilskim karakteristikama, bliske su stvarala{tvu Janka Bra{i}a, slikara naive iz obli`weg sela Opari}a, ~ije se sli~ne ikone nalaze u crkvi u Gorwem Kr~inu. Na carskim dverima predstavqene su Blagovesti, na dverima koja vode u proskomidiju je Arhan|el Mihailo, a na dverima |akonikona je Sveti Stefan Prvomu~enik. Slikarstvo je skromnog kvaliteta, majstor je ostao anoniman, a vreme nastanka bi moglo biti, sude}i po na~inu izrade, u prvim decenijama XX veka. Preko ~amovog drveta nema preparature, boja je naneta gotovo akvarelski u tankom premazu, tako da je ostala vidqiva struktura. Pozadina je u tonovima svetloplave i bele. Likovi imaju uobi~ajeno ikonografsko re{ewe, ra|eni su kruto, shematski, u sirovim tonovima i verovatno se radi o ne{kolovanom autoru, tako da ovi radovi ne zaslu`uju potpuniju analizu. Od bogoslu`benih predmeta koji su pripadali staroj crkvi, sa~uvano je kandilo od bronze (sl. 16), liveno, rezano i prorezivano, sa pseudofiligranom (visina 8 cm, pre~nik otvora 6,5 cm, pre~nik baze 4,5 cm), rad balkanske radionice iz XIX veka. Oblik mu je cilindri~an i ima ispup~eno dno sa prorezima u obliku suze, a na dnu se nalazio privezak. Na gorwoj ivici je horizontalna rezana cikcak ogradica, sa tri alke za priveske, od kojih je sa~uvan jedan u obliku krsta. Sastavqeno je od tri plo~ice, sa motivom Raspetog Hrista, predstavqenog na povr{ini u obliku romba. U dowem delu su zrake, a u gorwem po tri spiralna diska, sve izra|eno u pseudofiligranu. Sa~uvan je lanac sa karikom za ka~ewe. Kandilo istog tipa nalazi se u riznici Manastira De~ana.68 Iz istog perioda je bronzani celivaju}i krst (9 h 4,5 h 0,1 cm), tako|e rad balkanske radionice, ali je lo{ odlivak (sl. 17). Sa predwe strane je predstavqeno Raspe}e, a sa zadwe stilizovani ornamenti.69 Iz sredine XIX veka veka datira ru~ni drveni krst od lipovog drveta, sa duborezom (27 h 13,5 h 1,6 cm), u ~ijem je sredi{tu predstavqeno Raspe}e, dok se u gorwem kraku nalazi Bog Otac. Levo je Bogorodica, a desno Sveti Jovan Bogoslov, dok je ispod Hristovih nogu lobawa kao simbol Adamovog groba. Bogoslu`benim predmetima pripadala je i pla{tanica70 iz 1864. godine, koja je prvobitno bila vlasni{tvo Crkve Svete Trojice u Kraqevu, koja se pomiwe u inventaru crkve ~ukojeva~ke za 1919. godinu, potpisanom 31. decembra od strane tutora, sve{tenika Trifuna Mari}a. Wena predratna vrednost bila je 34 dinara. U istom inventaru ubele`eno je deset bogoslu`benih kwiga koje su sa~uvane 114 Marina Luki}-Cveti}
do dana{wih dana. [tampane su u Rusiji, Budimu i Beogradu, a najstarije datiraju iz druge polovine XVIII veka. Ukori~ene su drvenim koricama sa ko`nim povezom, sa utisnutim ornamentima ili bez wih, a sa strane imaju kop~e. Na wima je malo zapisa, koji se uglavnom odnose na imena prilo`nika. U Slu`ebniku iz XVIII veka pri kraju je zapis da je kwiga vlasni{tvo Manastira Studenice. Dopulnitelni trebnik iz 1838. godine pripada {tampariji Milo{a Teodorovi}a Obrenovi}a iz Beograda, u kojoj su prvo {tampane kwige za crkvene potrebe, a zatim uxbenici.71 Neposredno uz drveni hram u ^ukojevcu bili su nadgrobni belezi, koji su se zbog wenog izme{tawa, na{li iza apside nove crkve. Grob sve{tenika Milo{a Ili}a ostao je u samoj crkvi, u ju`nom delu apside, o ~emu govori crkveni Letopis.72 Isto~no od crkve su spomenici sve{tenika: Milovana i Aleksandra Niki}a. Na nadgrobnoj plo~i iz crkvene porte, koja je sada kod privatnog lica ~ita se natpis: Ñovde po~iva rab bo`ji petar sudija ministarstva kragujeva~kog 1826î. Sahrawivawe pored crkava bilo je uobi~ajeno do pred kraj XIX veka.73 Po tvr|ewu sve{tenika ^edomira ]ur~i}a, nadgrobne plo~e se nalaze na jugoisto~noj padini, na dubini od oko 30 cm.74 Nova crkva je jednokupolna gra|evina sa osnovom u obliku slobodnog krsta. Glavni ulaz je sa zapadne strane, iznad koga je velika zastakqena rozeta, a bo~ni ulaz je sa severne strane. Na krakovima krsta su bifore. Gra|ena je opekom i malterisana, sa urezanim fugama, koje podra`avaju zidawe kvaderima. Svodovi su poluobli~asti, a krovni pokriva~ sada je bakarni lim. U novije vreme dozidana je priprata. U crkvenoj porti do 1965. godine trajala je drvena zvonara, koja je zamewena zidanom.75 Kao {to je slu~aj u svim crkvama u Srbiji, u toku Prvog svetskog rata, iz ^ukojevca su odneta oba zvona, {to se ~ita iz prijavnog lista76 za na~iwenu {tetu, od 23. oktobra 1925. godine.77 Na wima je bio srpski grb i natpis „Poklon Nikole Sremca”. Jedno zvono je bilo te{ko 250 kg, a drugo 180 kg. Wihova vrednost bila je 1 000 dinara u zlatu. U selu su se nalazile dve komande, nema~ka i austrijska. Zvona je decembra 1916. godine, Ñna siluî, bez dokumeta o rekviziciji, odnela nema~ka komanda.78 Osim sakralnih objekata, u sastavu porte nalazi se tzv. turska ku}a, u kojoj su stanovali sve{tenici. Pravougaone je osnove, sa krovom na ~etiri vode i }eramidom, koja je vremenom, prepravkama i dogradwom, devastirana. Sve{tenik Miroslav Josifovi} ka`e, da je unutra, kod stepenica, sa desne strane postojao zapis na turskom, koji je kasnije prekre~en.79 Iz XIX veka datira stara mehana (sl. 17), tipa ku}e na }elicu, pravougaone, podu`ne osnove, sa drvenim doksatom na pristupnoj strani, sa pravougaonim ispustom na sredini poput divanhane i drvenim stepeni{tem sa leve i desne strane. Podrum debelih zidova zasveden je kamenim lu~nim svodom, sa predwim ulazom i bo~nim malim prozorima sa re{etkom.80 U woj se sada nalaze dva sve{teni~ka stana, a sam objekat je devastiran prepravkama i dozi|ivawem. Desno od stare mehane nalazi se masivna staja, zidana ciglom, sa krovom na dve vode i visokim tavanskim prostorom. Posle rata je konfiskovana i tu je bila zemqoradni~ka zadruga, a kada je vra}ena crkvi adaptirana je u crkvenu salu. Do na{ih dana ostao je mali broj sa~uvanih crkava brvnara, koje su svedok predustani~kog i ustani~kog vremena, perioda ponovnog uspostavqawa srpske dr`avnosti i potowih ratova i neda}a, u kojima je Crkva sa narodom nastavila da traje. Molitveni hram u ^ukojevcu uspe{no odoleva vremenu kao duhovno sredi{te i centar dru{tvenih i kulturnih de{avawa ovog dela Gru`e. Iako ne spada u reprezentativne objekte, niti se vezuje za zna~ajne istorijske datume, vredan je pre svega kao starina i raritet jednostavnog estetskog oblikovawa i skladnih proporcija. Kao delo anonimnih majstora, predstavnika na{eg najstarijeg narodnog graditeqstva, opstao je i ostao u funkciji i pored nove, savremene zidane crkve, zahvaquju}i nesebi~noj brizi vernika i sve{tenstva.
Pro{lost 10, Kraqevo 2009, 187 ñ 188, Sl. 10, 11. 70
Pla{tanica je konzervirana i nalazi se u postavci Narodnog muzeja u Kraqevu.
71 Milo{ Obrenovi} je iz Rusije nabavio sve {top je potrebno za otvarawe {tamparije, a upravnik je bio Prus Adolf Berman. B Kunibert, Srpski ustanak i prva vlada Milo{a Obrenovi}a 1804 ñ 1850, Beograd 1901, 365 ñ367.
72 Crkveni letopis je po~eo da vodi sve{tyenik Milo{ Aleksi} tek od 1961. godine. Za sve{tenika Milo{a Ili}a pi{e da je to prvi poznati sve{tenik, rodom iz ^ukojevca, ~iji je sin Radenko bio u~iteq, ali kada je `iveo nije poznato.
73
Uredba da se u manastirskim portama mogu sahrawivati samo ~lanovi vladarskog doma, arhijereji i ktitori doneta je 1891. godine. Zbornik pravila uredaba i naredaba Arhijerejskog sabora, Beograd 1900, 335.
74
Prilikom kopawa telefonskog kabla nai{lo se na nadgrobne plo~e, ali one nisu o{te}ene, jer je vod pro{ao ispod wih, a iznad grobova. Sada se na ulazu u zvonaru nalazi jedna nadgrobna plo~a u sekundarnoj upotrebi, bez natpisa, sa ispup~enim ravnokrakim krstom u gorwem delu. 75
Zvonaru su zidali kamenom lokalni majstori Miladin i Milan Pavlovi} iz Pe~enoga.
76
Prijavni list se ~uva u crkvenoj arhivi. 77 Pri dnu istog dokumenta, dodato je rukom, da je crkva na ime {tete naplatila 33 bona u vrednosti od 1 000 dinara.
78
Iz prijavnog lista se vidi da je nova crkva imala znatna o{te}ewa, a tako|e i crkva brvnara. 79 Podatak je dobijen od sve{tenika Miroquba Josifovi}a. Mogu}no je da je u woj stanovao aga kome je sve{tenik pla}ao porez, kako stoji kod Joakima Vuji}a.
80
Po pri~i sve{tenika u podrumu je bio uhap{en Petar Kara|or|evi}, pre nego {to je postao kraq. Po{to ga je prepoznala sve{tenikova `ena, prevezli su ga tajno preko Morave, da se ne zamere ako do|e na presto. 81 Autor fotografija u koloru je Dalibor An|elkovi}, a crnobelih @ivorad Terzi}.
Crkva brvnara u selu ^ukojevcu
115
Marina Luki} Cveti} THE WOODEN CHURCH IN THE VILLAGE OF ^UKOJEVAC Summary The village of ^ukojevac geographically belongs to the Gru`a basin, and administratively to the municipality of Kraljevo. In the centre of the village there is a wooden church from 1780 and a new church whose construction started in 1903, on the site of the old temple; both of them are dedicated to the Protection of the Theotokos. On that occasion the wooden church was moved by rollers and it was considerably modified. As it belongs to a group of the oldest sacral buildings made of wood, it is modest, simple and reduced, so that it is most similar to the village houses from that period. It has a rectangular base, with a semicircular apse on the east. Its interior consists of an altar, a naos and a narthex, on its west side. According to the villagersâ&#x20AC;&#x2122; stories and evidence of the priest who has seen the original footings of the post, it used to have a porch. It was built on a low stone foundation, and the processed oak logs with square sections were placed one over another and vertically strengthened by posts, thus making walls. The doors are on the west and north sides. Three windows are on the apse, one is on the south side, opposite the door, and above it, on the north side, there is a preserved original window opening, cut out in the log. The ceiling is now flat, filled with wooden boards arranged vertically between the beams. The interior is divided by the iconostasis and a partition that separates the naos and the narthex. The floor is made of stone, with the original pulpit. The church now has a gable roof, covered with â&#x20AC;&#x153;}eramidaâ&#x20AC;? tiles, and the west gable is covered with boards. Along the whole church, except its west side, at the same height there are preserved cuts for the support of struts that carried the original roof. The original roof structure was probably higher, with a steep inclination and shingles as a roof covering. The oldest icons are the two medallions with the presentations of the Mother of God and Saint John the Theologian from 1847. As for the liturgical objects, a wooden hand cross and several books have been preserved. The church was visited by Joakim Vuji} in 1826. The first man who treated it in a scientific way was Dobroslav St. Pavlovi}, and Bojana Mihaljevi} classified it among the group of churches with a narthex.
116
Marina Luki}-Cveti}
УДК: 336.2(497.11)"1897/1901"(093.2) ID: 186246156
NADA QU[I] Arhiv Srbije
OSNIVAWE I RAD PORESKIH ODEQEWA U SVIM SREZOVIMA I OKRU@NIM VARO[IMA KRAQEVINE SRBIJE (1897ñ1901) Apstrakt: Rad je nastao tokom sre|ivawa i obrade arhivske gra|e Ministarstva finansija. U radu je prikazana organizacija i sistem rada poreskih odeqewa u naplati poreza i prireza od osnivawa 1897. do 1901. godine. Analizirana su uputstva po kojima su poreznici obavqali poslove naplate poreza pridr`avaju}i se zakona. Navedene su zloupotrebe poreznika u naplati poreza, du`nosti upravnika, poreznika i poreskih pomo}nika. Osnivawem poreskih odeqewa pove}ana su ovla{}ewa poreznika u re{avawu porezni~kih pitawa. Promena poreskog zakona uticala je da se razrez poreza obavqa svake ~etvrte godine. Propisana je uniforma za poreznike koju su nabavqali o svom tro{ku; formirani su porezni~ki krugovi u okviru odeqewa; donet je Poslovnik Poreske uprave po kome se obavqaju svi administrativni poslovi; dolazi do kombinovawa ñ spajawa poreskih odeqewa, {to je uticalo na izmene u organizaciji i na~inu obavqawa naplate poreza u porezni~kim krugovima i dr. Kqu~ne re~i: poreska odeqewa, poreznici, porezi, rasporedi poreza, naplata poreza, zakon o neposrednom porezu, porezni~ki krugovi. U periodu od 1897. do 1901. godine jedan od velikih problema Srbije bilo je weno finansijsko stawe. Prioriteti dr`ave bili su reorganizacija celokupne finansijske uprave i pove}awe dr`avnih prihoda. Da bi se to moglo ostvariti, izra|eno je {est zakonskih predloga: o carinskom postupku, o dr`avnom kwigovodstvu, o dr`avnom upravqawu kasama, o ustrojstvu finansijskih uprava, o buxetu i o porezu na rakiju. Finansijska uprava je preustrojena i donesen je Zakon o dr`avnim blagajnicama i rukovodstvima. Ure|ewe finansijske uprave pozitivno se odrazilo na celokupno stawe dr`avne blagajne. Boqom administracijom do{lo se do velikih rezultata: prihodi od neposrednog poreza 1900. godine bili su devet miliona ve}i nego 1897. godine; carinski prihodi su pove}ani za dva miliona itd. Organizacija i sistem rada poreznika kao posebne finansijske vlasti, unapre|eni su ustanovqavawem poreskih odeqewa u svim srezovima i okru`nim varo{ima na osnovu Zakona o Poreskoj upravi, poreskim odborima i poreznicima od 16. decembra 1896. godine.1 Osnivawem poreskih odeqewa uvode se promene u dotada{wi sistem naplate poreza i administrativne poslove. Naplata poreza prelazi iz nadle`nosti op{tinskih vlasti u nadle`nost poreskih odeqewa. Marta 1897. godine osnivaju se poreska odeqewa u svakom srezu i okru`noj varo{i:2 1. Vaqevsko poresko odeqewe, za grad Vaqevo i Srez vaqevski sa sedi{tem u Vaqevu; Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
117
1
Zbornik zakona i uredaba Kraqevine Srbije, Beograd 1896, br. 51, str. 446. AS, Mf, Pr, f XX, r. 150, 1897; Zbornik zakona 52, str. 25; Srpske novine, 1897, br. 51, str. 1.
2
2. Vrawsko poresko odeqewe, za grad Vrawe i Srez p~iwski, sa sedi{tem u Vrawu; 3. Kragujeva~ko poresko odeqewe, za grad Kragujevac i srezove Gru`anski i Kragujeva~ki, sa sedi{tem u Kragujevcu; 4. Negotinsko poresko odeqewe, za grad Negotin i srezove Brzopalana~ki i Krajinski, sa sedi{tem u Negotinu; 5. Kru{eva~ko poresko odeqewe, za grad Kru{evac i Srez ramski, sa sedi{tem u Kru{evcu; 6. ]uprijsko poresko odeqewe, za grad ]upriju, sa sedi{tem u ]upriji; 7. Ni{ko poresko odeqewe, za grad Ni{ i Srez ni{ki, sa sedi{tem u Ni{u; 8. Pirotsko poresko odeqewe, za grad Pirot i Srez ni{avski, sa sedi{tem u Pirotu; 9. [aba~ko poresko odeqewe, za grad [abac i Srez pocerski, sa sedi{tem u [apcu; 10. Smederevsko poresko odeqewe, za grad Smederevo i Srez smederevski, sa sedi{tem u Smederevu; 11. Po`areva~ko poresko odeqewe, za grad Po`arevac i Srez po`areva~ki, sa sedi{tem u Po`arevcu; 12. ^a~ansko poresko odeqewe, za grad ^a~ak i Srez trnavski, sa sedi{tem u ^a~ku; 118
Nada Qu{i}
13. Zaje~arsko poresko odeqewe, za grad Zaje~ar i Srez zaje~arski, sa sedi{tem u Zaje~aru; 14. Prokupa~ko poresko odeqewe, za grad Prokupqe i srezove Dobri~ki i Prokupa~ki, sa sedi{tem u Prokupqu; 15. U`i~ko poresko odeqewe, za grad U`ice i Srez u`i~ki, sa sedi{tem u U`icu. Osim ovih, po istom zakonu, postojala su i poreska odeqewa za sve druge srezove u mestima u kojima su se nalazile sreske kancelarije. Naplatu poreza obavqala su samo ona poreska odeqewa koja su imala odobrewe ministra finansija, posle objavqivawa u slu`benom delu Srpskih novina. Osim Beogradskog poreskog odeqewa, koje je osnovano 1891. godine3, za naplatu poreza bila su odre|ena slede}a poreska odeqewa: 1. Vaqevsko poresko odeqewe, za grad Vaqevo; 2. Vrawsko poresko odeqewe, za grad Vrawe; Osnivawe i rad poreskih odeqewa Kraqevine Srbije (1897単1901)
119
3
AS, Mf, Pr, f X, r. 138, 1891.
4
Zakon o neposrednom porezu, 1896, str. 71; Zbornik zakona 52, 25単31.
5
Srpske novine, br. 62, str. 1, 1897.
6
Zakon o neposrednom porezu 1896, str. 67, 69.
3. Poresko odeqewe Sreza leskova~kog, za grad Leskovac; 4. Kragujeva~ko poresko odeqewe, za grad Kragujevac; 5. Negotinsko poresko odeqewe, za grad Negotin; 6. Kru{eva~ko poresko odeqewe, za grad Kru{evac; 7. ]uprijsko poresko odeqewe, za grad ]upriju; 8. Poresko odeqewe Sreza beli~kog, za grad Jagodinu; 9. Poresko odeqewe Sreza para}inskog, za grad Para}in; 10. Ni{ko poresko odeqewe, za grad Ni{; 11. Pirotsko poresko odeqewe, za grad Pirot; 12. [aba~ko poresko odeqewe, za grad [abac; 13. Smederevsko poresko odeqewe, za grad Smederevo; 14. Poresko odeqewe Sreza jaseni~kog (Okrug podunavski), za grad Palanku; 15. Po`areva~ko poresko odeqewe, za grad Po`arevac; 16. Poresko odeqewe Sreza ramskog, za grad Veliko Gradi{te; 17. ^a~ansko poresko odeqewe, za grad ^a~ak; 18. Zaje~arsko poresko odeqewe, za grad Zaje~ar; 19. Poresko odeqewe Sreza zaglavskog, za grad Kwa`evac; 20. Prokupa~ko poresko odeqewe, za grad Prokupqe i 21. U`i~ko poresko odeqewe, za grad U`ice. Osnivawem poreskih odeqewa kao posebne finansijske vlasti, naplata poreza prelazi iz nadle`nosti op{tinskih vlasti u nadle`nost poreskih odeqewa. Op{tinske vlasti pomagale su poreskim odeqewima u naplati poreza, ukoliko su ona od wih to zahtevala. Op{tinski sudovi koji su u~estvovali u naplati dobijali su nagradu 単 1 % od napla}enog poreza i prireza.4 Odeqewa su funkcionisala kao posebne slu`be koje su direktno sara|ivale sa Poreskom upravom dostavqaju}i joj dnevne, petnaestodnevne i mese~ne izve{taje o naplati poreza i prireza. U postizawu jednoobraznosti u naplati dugovanog poreza kod op{tinskih vlasti, poreskih odeqewa, sreske policijske vlasti i okru`ne blagajne, doprinela su pravila za izradu rasporeda dugovanog poreza, koja su utvr|ena raspisom ministra finansija.5 Pored dobrovoqne naplate poreza koji se sakupqao tri puta godi{we (krajem meseca aprila, avgusta i decembra), po tre}inu od sume koja je za celu godinu raspore|ena, postojala je i egzekutivna naplata. Ona se obavqala po isteku svakog ~etvoromese~ja, prvenstveno iz pokretne a zatim i nepokretne imovine, bez sudske presude i re{ewa. Poreska lica koja nisu mogla da u odre|enom roku plate porez, uz molbu dobijala su odobrewe za po~ek naplate poreza. Ova zakonska odredba nije se odnosila na lica koja primaju platu i zaradu iz dr`avne blagajne.6 Poreska odeqewa su imala velike probleme oko naplate poreza kod onih poreskih lica koja su poreskim kwi`icama i priznanicama dokazivala da su porez platila, ali ~iji novac nigde nije bio zaveden. Da se ova lica ne bi izlagala neprijatnim situacijama, jer su imala pravne dokaze o pla}enom porezu, 17. februara 1897. godine, doneta je naredba da se takva lica vi{e ne unose u raspored poreza na dugu sa ostalim du`nicima, nego da se tom rasporedu prilo`i poseban, dodatni deo rasporeda sa napomenom da su za taj porez odgovorni ra~unopolaga~i. U dodatnom delu rasporeda zavodila su se imena koja su podnela dokaze o pla}enom porezu, i imena koja su primala novac ali ga nisu predala dr`avnoj blagajni. Ovako sastavqen izvod dostavqao se sreskim vlastima da protiv odgovornih ra~unopolaga~a podnesu krivi~nu prijavu. U prikrivawu zloupotreba dr`avnog poreza i prireza predsednici op{tina (ra~unopolaga~i) pribegavali su uni{tavawu dokumenata kojima se mogla dokazati wihova krivica. Tako su cepani pojedini listovi dnevnika poreza (Op{tina seleva~ka, Srez jaseni~ki, Okrug podunavski); cepani su rasporedi poreza na dugu (Op{tina petrovoselska, Srez kqu~ki, Okrug krajinski); ili su podmetani po120
Nada Qu{i}
`ari u op{tinskim sudnicama (u srezovima Kosmajskom i Zlatiborskom) i tom prilikom su izgoreli svi rasporedi, dnevnici i sve poreske kwige.7 Zloupotreba napla}enog poreza nije se uvek zavr{avala podno{ewem krivi~ne prijave sudu. Usled izmirewa dugova i odlaska u penziju neodgovornih ra~unopolaga~a, Poreska uprava je takve predmete odlagala u arhivu. Izme|u ostalih takav slu~aj bio je sa Todorom Aran|elovi}em, biv{im poreznikom Leva~kog i Kwa`eva~kog poreskog odeqewa. On je utajio porez od napla}enog dugovanog poreza, sve{teni~kog bira, kauciju od prodatog imawa i plate na ime akontacije.8 Zbog proneverenog poreza i prireza de{avala su se i samoubistva. Predsednik Op{tine pridvori~ke, Jani}ije J. Proti}, izvr{io je samoubistvo kada je poreski revizor otkrio da je utajio porez u iznosu od 1 400 dinara.9 Mnogi seqani nisu mogli gotovim novcem da izmire svoje poreske obaveze, pa su to ~inili priznanicama od prodate a neispla}ene fura`i (sena, slame) Kraqevskom garnizonu i Kraqevskoj ratarici. Primawe i predaja priznanica vr{ila se po pravilima od 21. jula 1889. godine, br. 5863. To zna~i da su poreski obveznici mogli da izmire svoje obaveze priznanicama koje su dobili od garnizonskih uprava u potpunoj vrednosti na koju glase. Poreska odeqewa i poreske vlasti predavale su primqene priznanice na~elstvu pri prvom obra~unu, a na~elstvo doti~noj komandi ili doti~nom dr`avnom nadle{tvu kao gotov novac.10 Aprila 1897. godine poreska odeqewa su po~ela sa radom, preuzimaju}i od op{tinskih vlasti sve administrativne poslove koji su se odnosili na naplatu poreza. Preuzela su od sreskih depozitara sresku poresku kwigu, rasporede poreza svih oblika, rasporede prireza, rasporede dugovanog poreza za 1897. godinu,11 kao i sve prepise dnevnika poreza iz prethodnih godina. Sve nere{ene molbe i `albe koje su se odnosile na porez, kao i poreske prijave, preuzimala su odeqewa. Molbe i `albe koje su se odnosile na poreska pitawa neposredno su se podnosile poreskim odeqewima, koja su ih sprovodila ministru da ih re{i. Izjavom `albe, naplata poreza se nije obustavqala, nego, ako je `alilac dobio od ministra odobrewe za osloba|awe od poreza, napla}eni porez se kao Ñneumesno napla}ena sumaî vra}ao iz odre|enog buxetskog kredita.12 Osnovanim poreskim odeqewima data je mogu}nost da se grupi{u odnosno spoje. Ona odeqewa koja su se spajala iz okru`nih varo{i i srezova, u novoformirano odeqewe prenose sve sreske popisne kwige, poreske prijave, kopije rasporeda i ostalu arhivu, vode}i ra~una o tome da pri spajawu, dotada{wa arhiva pojedinih srezova i okru`nih varo{i ostane zasebna. U spojenim odeqewima vodio se samo jedan delovodni protokol i jedan dnevnik. Sastavqeni spisak inventara svih primqenih stvari i akata, u overenom prepisu slali su ministru finansija.13 Kredit za ure|ewe poreskih odeqewa utvr|ivale su sreske i op{tinske skup{tine. Sve okru`ne varo{i i srezovi, u kojima su se formirala poreska odeqewa, kao i Op{tina grada Beograda, bili su obavezni da daju ogrev i osvetqewe, kiriju za zgrade, plate i stanarine poreznicima, slu`iteqa i kowanika, dijurnu sreskim pomo}nicima, nabave kasu, kancelarijski materijal i name{taj, pretplatu na Srpske novine, Vojni list i druge listove, i pokriju nepredvi|ene tro{kove. Finansirawe se vr{ilo iz sreskog i op{tinskog prireza. Utvr|eni buxet su okru`na na~elstva slala ministru na re{ewe i odobrewe.14 Ukupni izdaci za plate poreznika i poreskih pomo}nika za 1897. godinu iznosili su oko 424.225,00 dinara, od toga za plate poreznika 417.225,00 dinara, za poreske pomo}nike 75.000,00 dinara. Isti iznos odobren je i za 1898. godinu.15 Kod grupisanih odeqewa, da bi se znalo kako }e se tro{kovi raspodeliti na srezove i okru`ne varo{i, ministar je odre|ivao raspodelu tako da izdatke za stan, ogrev i poslugu podmiruju na ravne delove okru`na varo{ i srez, ako je odeqewe za okru`nu varo{ i jedan srez; a po tre}inu varo{ka op{tina i svaki srez, ako je odeqewe kombinovano iz dva sreza i okru`ne varo{i. Osnivawe i rad poreskih odeqewa Kraqevine Srbije (1897ñ1901)
121
7
ÑPregled upropa{}enog poreza od 1885. do 1897. godine zakqu~noî ñ rukopis, Beograd, 1898, 1, 2. 8
AS, Mf, Pr, f 39, r. 105, 1901.
9
AS, Mf, Pr, f 38, r. 309, 1901.
AS, Mf, Pr, f XI, r. 306, 1897; Srpske novine, br. 164, str. 1, 1889. 10
11
Rasporedi poreza obuhvataju rasporede poreza na: dugovani porez br. 2, zemqi{te br. 4, svih oblika br. 6, i raspored prireza br. 9.
12
Zakon o neposrednom porezu, 1896. str. 76; Zbornik zakona, 51; Srpske novine, br. 51, str. 4, 1897. AS, Mf, Pr, f XX, r. 150, 1897. 13
AS, Mf, Pr, f XIX, r. 1, 1897; Zakon o Poreskoj upravi, poreskim odborima i poreznicima, 1896. str. 98. 14
AS, Mf, Pr, f XXI, r. 23, 1897; AS, Mf, Pr, f XXVI, r. 163, 1897. 15
16
Zakon o Poreskoj upravi, poreskim odborima i poreznicima, 1896, str. 87, 93, 95; Zbornik zakona 51. AS, Mf, Pr, f XXI, r. 23, 1897.
17
Zakon o Poreskoj upravi, poreskim odborima i poreznicima, 1896, str. 96; Zbornik zakona 51.
Na osnovu ove srazmere odre|ivala se i naknada poreznicima za stanarinu. Porezni~ke plate su regulisane tako da su plate I, II i III klase bile u visini plata sreskih na~elnika, a porezni~ke plate IV, V i VI klase u visini plate sreskih pisara. Plate poreskih pomo}nika, kao neukaznih slu`benika, bile su podeqene u dve klase. Plata u prvoj klasi bila je 800 dinara, a u drugoj 1 000 dinara godi{we. Poreski pomo}nici su zvani~no prvi put predvi|eni Zakonom o Poreskoj upravi, poreskim odborima i poreznicima, kao pomo}ni organi poreskim odeqewima. Wihove obaveze bile su da obavqaju sitnije kancelarijske poslove kao {to su vo|ewe delovodnika i registra, prepiska, ekspedicija i drugo, a poreznici su obavqali naplatu poreza i druge va`nije poreske poslove.16 Upravnici odeqewa odre|ivali su broj poreznika i posluge, prema broju op{tina koje su se nalazile u nadle`nosti odeqewa, kao i prema prostornosti varo{i u kojoj je odeqewe obavqalo naplatu poreza. Posluga je bila naoru`ana revolverima, a ona koja je odlazila sa poreznicima po op{tinama u naplatu poreza, revolverima i pu{kama. Visina plate kako pe{acima tako i kowanicima bila je ista kao kod sreske posluge iste vrste. Du`nosti svih poreskih odeqewa, kao i poreznika, bile su da: ñ strogo paze na izvr{ewe Zakona o neposrednom porezu i Zakona o taksama; ñ vode ta~no i uredno popisne i druge poreske kwige; ñ vr{e razrez poreza na zemqi{te; ñ vode ra~una da se na vreme izvr{i razrez poreza svih oblika, onako kako je zakonom propisano i da rasporede poreza odobravaju nakon {to se uvere u wihovu ispravnost; ñ nadgledaju rad poreskih odbora i upu}uju ih na pravilno vr{ewe zakona o porezu i za{titu dr`avnih interesa; ñ na vreme sklope godi{we poreske ra~une i po{aqu ih Glavnoj kontroli; ñ izri~u presude po zakonu neposrednog poreza i zakonu o taksama; ñ primaju molbe i `albe po svim poreskim i taksenim predmetima, pa ih sa svojim izve{tajima i predlozima {aqu ministru na re{ewe; ñ paze da op{tinski sudovi vr{e sve odredbe po zakonu o porezu i taksama, da uredno napla}uju porez i predaju novac dr`avnoj vlasti; ñ prikupqaju i {aqu statisti~ke podatke ministru finansija; ñ izvi|aju zloupotrebe; ñ sastavqaju spiskove vojni~ara za okru`ne komande; ñ vr{e ispravke po svim poreskim kwigama i dr. Du`nosti upravnika, kao stare{ina poreskih odeqewa, bile su da: ñ rukovode svim poslovima i raspore|uju poslove u odeqewu; ñ upu}uju sve slu`benike da rade na raspore|enim poslovima; ñ vode ra~una o disciplini u odeqewu; ñ sazivaju prema potrebi poreski odbor; ñ vode ra~una da se naplata poreza uredno obavqa i predaje dr`avnoj kasi; ñ potpisuju svu prepisku sa ministrom i ostalim vlastima; ñ svakodnevno {aqu izve{taje o naplati poreza u odeqewu; ñ {aqu izve{taje o svim va`nijim poslovima i drugo. Odeqewa su bila pod nadzorom ministra finansija. Ministar je nadzor obavqao neposredno ili preko poreskih revizora, a poreznici i poreski pomo}nici pod nadzorom upravnika poreskih odeqewa. Okru`ni i sreski na~elnici imali su pravo da kontroli{u upravnike odeqewa, poreznike i poreske pomo}nike. Ovo pravo im je dato ~etvrtim i petim stavom S. 55. Zakona o ~inovnicima gra|anskog reda.17 Svako odeqewe je imalo svoj pe~at. Za poreznike su postavqani srpski dr`avqani sa zavr{enom zamqomerskom i drugom stru~nom {kolom, ili sa {est razreda gimnazije ili realke, koji nikada nisu osu|ivani. Izlaske poreznika i wihovih slu`iteqa po slu`benoj du`nosti u srezu kontrolisao je i overavao upravnik odeqewa. Svako odeqewe moralo je da izradi za122
Nada Qu{i}
sebnu kwigu pod nazivom Partijalni spisak, u kojoj su se zavodili izlasci ~inovnika i slu`iteqa po slu`benoj du`nosti. Kwiga je bila pro{ivena, numerisana i na kraju zvani~nim pe~atom i potpisom upravnika overena. Evidencija se vodila za svakog ~inovnika i slu`iteqa pojedina~no, tako da su se po svr{enom poslu zavodili svi izlasci i nov~ana naknada za svakog pojedinca. Na kraju meseca se izra|ivao obra~un, sastavqao platni spisak koji se slao Na~elstvu na odobrewe. Upravnik je upisivo u kwigu: Ñprema zapiskama na aktima, verno je u ovoj kwizi zabele`eno vreme i pripadaju}a naknadaî.18 Partijalni spisak se svakog drugog meseca slao ministru na pregled radi kontrolisawa izlazaka po slu`benoj du`nosti. Po pregledu, spisak je vra}an odeqewu. U februaru 1898. godine propisana je uniforma za poreznike, koja je sredinom 1899. godine pretrpela neke izmene. Svi poreznici, upravnik i blagajnik Poreskog odeqewa grada Beograda nosili su uniforme po slu`benoj du`nosti. Nosili su crnu uniformu sa belim dugmadima do sredine 1899. godine, kada su zamewena `utim. Imali su svakodnevna i sve~ana (paradna) odela. Svakodnevno odelo sastojalo se od kape, bluze (sakoa), prsluka, pantalona, obu}e (crne cipele i ~izme), okovratnika, sabqe, kasaja i temwaka, i sivih rukavica. Sve~ano odelo je bilo isto kao i svakodnevno, osim {to su umesto bluze nosili mundir, bele rukavice i ordewe. Poreznici su, shodno klasi kojoj su pripadali, nosili naramenice sa razli~itim brojem zlatnih gajtan~i}a. Upravnik Poreskog odeqewa grada Beograda nosio je naramenice u vidu ~etvorostruke pletenice sa dva zlatna gajtan~i}a, a blagajnik i svi poreznici prve i druge klase naramenice od ~etiri zlatna gajtan~i}a; poreznici tre}e i ~etvrte klase sa tri, a pete i {este sa dva zlatna gajtan~i}a. Kapa je imala oblik svakodnevnih oficirskih kapa od crne ~oje. Bort i ispuska na kapi bili su od zelene ~oje. Napred na bortu trobojna metalna kokarda sa belim orlom u sredini. Zimi su nosili {ajka~u, sa razli~itim brojem gajtana i {iritom u boji borta za ozna~avawe ranga. Mundir kao deo sve~anog odela vi{ih ~inovnika imao je oblik redengota crne boje. Bluza (sako) je bila kao obi~na oficirska i bila je sastavni deo svakodnevne uniforme sa laticom ili jakom u boji borta i zlatnim gajtan~i}ima. Zimi su nosili {iwel i ~izme na terenu. [iwel je bio grao boje sa dva dugmeta na preklopu. Na sabqi je bila trobojna ki}anka na temwaku. Revolver su nosili kada su i{li u prinudnu naplatu poreza i kada su porez nosili okru`noj blagajni ili Ministarstvu finansija. Poreznici su unifornu nabavqali o svom tro{ku.19 Reforma poreskog Zakona o neposrednom porezu u 1897. godini u~inila je da se razrez poreza obavqa svake ~etvrte godine. Prema ovim izmenama, razrez poreza koji je izvr{en u 1896. godini va`i za 1897, 1898. i 1899. godinu. Izra|eni raspored u 1899. godini va`i za 1900, 1901, 1902. godinu i tako redom. Raspored poreza na zemqi{te nije se sastavqao ponovo, nego se prepisivao onaj koji je izra|en u 1896. godini i va`io je u 1897. Sve promene koje su se de{avale u rasporedu poreza na zemqi{te usled prodaje, trampe, deobe, poklona, i tome sli~no, koriguju se u januaru i februaru 1898. godine, po{to se sprovedu kroz popisne kwige B imawa, onako kako je nare|eno raspisom ministra finansija marta 1897. godine.20 Prepis zemqi{nog poreza overava upravnik, odnosno sam poreznik, u dva primerka. U rasporedu poreza svih oblika poreska odeqewa su obavqala ispravke kod svakog poreskog lica kod kojeg je do{lo do promena koje su proistekle iz re{ewa ministra finansija, ili samih odeqewa. Isto tako, evidentirane su i nove poreske promene ñ prinovqene, ako ih je bilo, kako bi raspored poreza pokazao pravo imovno stawe svih poreskih lica. Iz sre|enog i pre~i{}enog rasporeda poreza, prenosila su se pojedina~na zadu`ewa po oblicima u novi raspored koji je bio merodavan i za 1898. godinu. Osnivawe i rad poreskih odeqewa Kraqevine Srbije (1897ñ1901)
123
AS, Mf, Pr, f XX, r. 150, 1897. 18
19
Srpske novine, br. 35, str. 1, 1898, Zbornik zakona 54, str. 601; Grupa autora, Slu`beno odelo u Srbiji u 19. i 20. veku, Beograd 2000, str. 186. 20
Zbornik zakona 52, str. 102.
Mf, Pr, f XIV, r. 521, 1/2, 1897.
21
AS, Mf, Pr, f LXIV, r. 93, 1899.
22
Prirez na tro{kove upravnih vlasti raspore|ivao se na svako poresko lice onda kada se stopa prireza odredi kraqevim ukazom. Svi ostali prirezi, koji ulaze u sastav rasporeda prireza, raspore|ivali su se posle utvr|ivawa okru`nih, sreskih i op{tinskih buxeta. Rasporede prireza sastavqaju op{tine pod nadzorom poreskih odeqewa. Ako se posle izvr{enog prenosa poreskih lica iz starog u nov raspored poreza svih oblika utvrdi da je neko lice ostalo nezadu`eno porezom ili ma kojim poreskim oblikom, bez krivice poreskih vlasti, prema takvom licu postupa se po ~lanu 107. Zakona o neposrednom porezu. Sve molbe za osloba|awe od pla}awa poreza na li~nost, kao i molbe za promenu imovnog stawa, poresko odeqewe je primalo u predvi|enom roku, a neophodne ispravke ~inilo kada i ispravke u rasporedu zemqi{nog rasporeda i rasporedu poreza svih oblika. Ovako prepisan raspored poreza ne izla`e se na uvid gra|anima, nego se po wemu, januara 1898. pristupa naplati poreza, o ~emu se gra|ani obave{tavaju javnom objavom. O svemu ovome poreska odeqewa obave{tavaju op{tinske sudove, kao i ministra.21 Reformom Zakona o neposrednom porezu obuhva}en je i ~lan 99, kojim je utvr|eno da naplatu poreza obavqa dr`avna vlast preko poreskih odeqewa, uz pomo} op{tinskih vlasti. Da bi se u potpunosti sproveo ovaj zakon, ministar finansija u februaru 1899. godine donosi uputstva po kojima se obavqaju poslovi naplate poreza.22 Po ovim uputstvima, predsednici op{tinskih sudova, sa svojim organima, izuzimaju}i op{tinu u ~ijem se krugu nalaze poreska odeqewa, u martu preuzimaju naplatu i prikupqawe poreza po rasporedima poreza i poreskom dnevniku. Prikupqawe poreza predsednici vr{e do 25. dana u mesecu. Ako za to vreme op{tinska vlast prikupi odre|enu sumu poreza, dr`avni organi 単 poreznici ne rade na prikupqawu poreza u toj op{tini, nego idu u op{tine koje nisu naplatile dvanaesti deo godi{weg poreza. Kada poreznik odre|enog dana do|e u op{tinu, radi preuzimawa prikupqenog poreza ili radi preuzimawa i obavqawa naplate poreza, predsednik zakqu~uje dnevnik poreza, potpisuje i op{tinskim pe~atom overava (potvr|uje) i predaje porezniku da nastavi sa zavo|ewem prikupqenog poreza u isti delovodnik. Predsednici op{tina svakih deset dana predaju poreskim odeqewima prikupqeni porez. Na predatu sumu napla}enog poreza, predsednik dobija priznanicu od poreznika, koju, kad ponovo primi dnevnik i raspored poreza za daqe prikupqawe poreza, vra}a porezniku da je poni{ti. Da bi se u svakoj op{tini znalo kada }e koji poreznik do}i, i kojih }e dana u mesecu raditi na prikupqawu poreza, upravnik Poreskog odeqewa svakoj op{tini dostavqa raspored rada poreznika, koji va`i za teku}u godinu. Poreznici naplatu poreza obavqaju po rasporedima i dnevniku poreza po kome su radili i predsednici op{tinskih sudova. Pored dobrovoqne naplate poreza oni obavqaju i prinudnu naplatu. Svaka primqena suma u otplati poreza mora da bude ta~no i na vreme zavedena u dnevnik poreza, a poresko lice mora da se razdu`i u rasporedu poreza i poreskoj kwi`ici. Zbir napla}enog i predatog poreza u dnevniku poreza mora biti ta~no izveden i svaka rubrika ta~no sumirana. Svaku nepravilnost na koju u toku rada nai|u, poreznici saop{tavaju Poreskoj upravi. Kada poreznik do|e u op{tinu radi naplate poreza, od predsednika op{tine prima zakqu~en dnevnik poreza, kao i prikupqeni novac na koji izdaje priznanicu. Kada predsednik op{tine zakqu~i dnevnik poreza, ispod izvedene sume novca poreznik upisuje napla}eni porez za dane koji su mu rasporedom rada odre|eni. Kada to vreme istekne i pre nego {to pre|e u drugu op{tinu, poreznik zakqu~uje dnevnik poreza isto kao predsednik. U zakqu~ku iznosi koliko je poreza i prireza on naplatio, a koliko i od kog broja istog dnevnika je naplatio 124
Nada Qu{i}
predsednik op{tine. Obe sume napla}enog poreza spaja i predaje Poreskom odeqewu. Nakon predaje novca poreski dnevnik se vra}a predsedniku op{tine. Na kraju godine, svaki poreznik u svome krugu, zajedno sa predsednicima svojih op{tina, sklapa (izra|uje) poreske ra~une za svaku op{tinu posebno i sklopqene ih predaju Poreskom odeqewu. Svaki poreznik je u svome krugu odgovoran za sve poreske poslove. Upravnik Poreskog odeqewa formira porezni~ke krugove u okviru Poreskog odeqewa. On obavqa podelu op{tina me|u poreznicima svoga odeqewa, izuzimaju}i op{tinu u ~ijem se krugu nalazi Poresko odeqewe, tako da svaki poreznik dobije tri do pet op{tina pod uslovom da u odre|enim op{tinama ukupan broj poreskih lica ne prelazi 2 600 me{tana. Posle ove podele upravnik izra|uje raspored rada poreznika, koji obuhvata: koje op{tine kome porezniku pripadaju, kojih }e dana u mesecu i koliko dana u kojoj op{tini poreznik boraviti na naplati poreza, a kojih }e dana biti na radu u odeqewu. Ovaj raspored rada upravnik saop{tava poreznicima i op{tinskim vlastima, a kopiju {aqe Poreskoj upravi. Poresko odeqewe samo obavqa naplatu poreza od stanovnika op{tine u kojoj se nalazi. Odeqewe svakih deset dana dobija od predsednika op{tina i svojih poreznika prikupqeni porez. Prikupqeni porez i prirez zavodi u sresku poresku kwigu i svakih petnaest dana predaje okru`noj blagajni. Na kraju godine, kad primi od svih odgovornih ra~unopolaga~a sklopqene poreske ra~une za svaku op{tinu i izradi op{ti ra~un za ceo srez, predaje ga okru`noj blagajni koja ga dostavqa Glavnoj kontroli. Upravnik ili jedan od poreznika, koga upravnik odredi aktom, obavqa du`nosti blagajnika, i to: ñ po dnevniku poreza vr{i naplatu i prikupqawe poreza u op{tini u kojoj se nalazi Poresko odeqewe; ñ prima prikupqeni porez od predsednika op{tina i poreznika (po sreskoj poreskoj kwizi) koji vr{e naplatu u op{tinama; ñ svakih petnaest dana predaje sav prikupqeni porez okru`noj blagajni sa sreskom poreskom kwigom; ñ na kraju ra~unske godine zakqu~uje godi{wi poreski ra~un za svoju op{tinu i predaje ga Poreskom odeqewu. Poslovi upravnika su da: ñ vodi nadzor nad svim zaposlenima u odeqewu; ñ otvara svakodnevno po{tu i odre|uje predmete poreznicima i poreskim pomo}nicima za rad; ñ rukovodi kasom tj. prima prikupqene sume napla}enog poreza i prireza i predaje okru`noj blagajni; ñ prima i predaje sve amanete; ñ vodi depozitnu kwigu i sva primawa i izdavawa po istoj i izradu ra~una po istoj; ñ izdaje platu i ostale dodatke; ñ poma`e u administraciji i naplati poreza ukoliko nije spre~en gore navedenim poslovima. Poslovi poreznika su: ñ naplata poreza u op{tinama koje su im dodeqene; ñ u odre|enim op{tinama provode 20 dana na naplati poreza, a ostalih 10 dana provode u naplati poreza poma`u}i drugima; ñ rade na administrativnim poslovima, a oni koji su ~lanovi Poreskog odbora, raspravqaju o predmetima koji spadaju u nadle`nost tog odbora; ñ rade na izvodima i sklapawu poreskih ra~una za srez; ñ rade na izradi dugovanog rasporeda poreza i dr. Prikupqawe statisti~kih podataka povereno je jednom porezniku sa zadatkom da sastavqa preglede rasporeda A, B, V, G, D, E. Osnivawe i rad poreskih odeqewa Kraqevine Srbije (1897ñ1901)
125
A ñ pregled raspore|enog poreza i broja poreskih lica; B ñ pregled raspore|enog poreza po oblicima (zemqi{te, kapital, zgrade, umni rad i dr.); V ñ pregled raspore|enog poreza (za odre|enu godinu) po op{tinama; G ñ pregled raspore|enog prireza (za odre|enu godinu) po op{tinama; D ñ pregled raspore|enog nenapla}enog i neotpla}enog poreza po zanimawu poreskih lica (za odre|enu godinu); \ ñ pregled raspore|enog nenapla}enog i neotpla}enog prireza po zanimawu poreskih lica. Poslovi poreskih pomo}nika su da: ñ svakodnevo primaju po{tu i predaju pretpostavqenima na otvarawe; ñ vode delovodni protokol, sre|uju registar i otpremaju po{tu; ñ vode kwigu vojnice pod nadzorom i uputstvom poreznika; ñ rade na prepisima dnevnika i sreske poreske kwige, rasporedima poreza i pisama; ñ sre|uju prijavne liste u posebnom registru; ñ poma`u u izradi dugovanog rasporeda poreza, i obavqaju druge poslove za koje su sposobni, a koje je poreznik odre|ivao. Da bi se izbegle nepravilnosti u poslovima koje sa sobom povla~e povra}aj poreskih predmeta iz Poreske uprave i na taj na~in ote`avaju rad u odeqewu, svi administrativni poslovi obavqali su se po Poslovniku Poreske uprave, koji je donet 3. februara 1899. godine.23 Po ovom poslovniku poreska odeqewa vode poseban spisak za sve predmete o kojima su u toku godine raspravqala i re{avala. U spisku su se predmeti zavodili hronolo{ki kako su pristizali. Jasno se moglo videti kada je odeqewe dobilo predmet na rad, kada se o wemu raspravqalo, da li je poslat na re{ewe Poreskoj upravi, i da li je re{en i kako? Na kraju svakog meseca odeqewa {aqu Poreskoj upravi izve{taje o radu. Na svakom predmetu pored delovodnog broja protokola upisuju i broj pod kojim je predmet zaveden u spisku. Poslovnik Poreske uprave omogu}io je poreskim odeqewima da razmatraju sve predmete koji su se odnosili na zakone o porezu, taksama i tro{arini, koji su bili u wihovoj nadle`nosti. Odluke Poreske uprave su dono{ene u konceptu sa potpisom svih ~lanova sednice. Kada se koncept prepi{e u potreban broj primeraka, ~uva se u arhivi nadle{tva. Odluke iz nadle{tva odlaze u prepisu sa potpisom predsednika ili osobe koja ga zastupa. Sve odluke imaju pe~at nadle{tva. Sekretar vodi ra~una da se re{eni predmeti na vreme izrade u konceptu i prepisu, i uredno po{aqu. Odluke Poreske uprave punova`ne su kada ih ministar potpi{e. *
23
Zbornik zakona 54, str. 289, 290.
Zbog neznatnog, kratkog rastojawa izme|u mesta u kojima su osnovana poreska odeqewa, ministar finansija 1901. godine donosi odluku o spajawu pojedinih poreskih odeqewa i deqewu odeqewa na porezni~ke krugove. Spojena poreska odeqewa su: 1. Poresko odeqewe Grada Beograda i Poresko odeqewe Sreza vra~arskog pod nazivom Beogradsko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Beogradu; 2. Poresko odeqewe Sreza kosmajskog i Poresko odeqewe Sreza gro~anskog pod nazivom Gro~ansko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Grockoj; 3. Vaqevsko poresko odeqewe i Poresko odeqewe Sreza podgorskog i kolubarskog pod nazivom Vaqevsko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Vaqevu; 4. Poresko odeqewe Sreza posavskog i Poresko odeqewe Sreza tamnavskog u Obrenova~ko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Obrenovcu; 5. Poresko odeqewe Sreza poqani~kog i Poresko odeqewe Sreza masuri~kog u Poqani~ko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Vladi~inom Hanu; 126
Nada Qu{i}
6. Poresko odeqewe Sreza leskova~kog i Poresko odeqewe Sreza vlasotina~kog u Leskova~ko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Leskovcu; 7. Kragujeva~ko poresko odeqewe i Poresko odeqewe Sreza lepeni~kog u Kragujeva~ko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Kragujevcu; 8. Negotinsko poresko odeqewe, Poresko odeqewe Sreza brzopalana~kog i Poresko odeqewe Sreza krajinskog u Negotinsko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Negotinu; 9. Poresko odeqewe Sreza `upskog i Poresko odeqewe Sreza kopaoni~kog u Aleksandrova~ko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Aleksandrovcu; 10. ]uprijsko poresko odeqewe, Poresko odeqewe Sreza para}inskog i Poresko odeqewe Sreza temni}kog u Para}insko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Para}inu; 11. Poresko odeqewe Sreza beli~kog i Poresko odeqewe Sreza leva}kog u Jagodinsko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Jagodini; 12. Poresko odeqewe Sreza resavskog i Poresko odeqewe Sreza despotova~kog u Resavsko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Svilajncu; 13. Aleksina~ko poresko odeqewe i Poresko odeqewe Sreza moravskog u Aleksina~ko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Aleksincu; 14. Pirotsko poresko odeqewe i Poresko odeqewe Sreza lu`ni~kog u Pirotsko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Pirotu; 15. [aba~ko poresko odeqewe i Poresko odeqewe Sreza posavsko-tamnavskog u [aba~ko poresko odeqewe, sa sedi{tem u [apcu; 16. Po`areva~ko poresko odeqewe i Poresko odeqewe Sreza moravskog u Po`areva~ko poresko odeqewe, sa sedi{rem u Po`arevcu; 17. Poresko odeqewe Sreza ramskog i Poresko odeqewe Sreza goluba~kog u Ramsko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Velikom Gradi{tu; 18. ^a~ansko poresko odeqewe i Poresko odeqewe Sreza qubi}kog u ^a~ansko poresko odeqewe, sa sedi{tem u ^a~ku; 19. Poresko odeqewe Sreza takovskog i Poresko odeqewe Sreza ka~erskog u Milanova~ko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Gorwem Milanovcu; 20. Poresko odeqewe Sreza jaseni~kog i jedan deo Poreskog odeqewa Sreza ora{kog (sa op{tinama: Krwevska, Velikoora{ka, Trnova~ka, Velikoplanska, stara i nova Axibegova~ka, Markova~ka i Rakina~ka), pod nazivom Palana~ko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Palanci; 21. Smederevsko poresko odeqewe i drugi deo Poreskog odeqewa Sreza ora{kog (sa op{tinama: Sarao~ka, Lozovi~ka i Milo{eva~ka), pod nazivom Smederevsko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Smederevu; 22. Poresko odeqewe Sreza zaglavskog i Poresko odeqewe Sreza timo~kog u Kwa`eva~ko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Kwa`evcu; 23. Poresko odeqewe Sreza po`e{kog i Poresko odeqewe Sreza ariqskog u Po`e{ko poresko odeqewe, sa sedi{tem u Po`ezi.24 Nakon kombinovawa poreskih odeqewa i deqewe na porezni~ke krugove, dolazi do mawih izmena u organizaciji i vr{ewu naplate poreza u porezni~kim krugovima. Upravnik formira porezni~ke krugove i raspored za teku}u godinu kojim, za svakog poreznika ta~no odre|uje podjednak broj op{tina bez obzira na broj poreskih glava, kao {to je bilo u prethodnom raspisu. Ovom podelom svaki poreznik, po mogu}stvu dobija istu teritoriju, podjednaka rastojawa izme|u op{tina i broj poreskih lica, tako da u svojim op{tinama mo`e efikasnije da obavqa poslove ne gube}i vreme oko prelaska iz jedne u drugu op{tinu. Porezni~ki krug obuhvata: ime op{tina, udaqenost u satima ili kilometrima od mesta odre}enog sedi{ta, broj poreskih lica, ime i prezime poreznika koji obavqa porezni~ke poslove, dane u mesecu kojima }e boraviti u kojoj op{tini, ime i prezime poreskog pomo}nika ako je odre}en, mesto stalne kancelarije. Osnivawe i rad poreskih odeqewa Kraqevine Srbije (1897単1901)
127
24
Srpske novine, br. 91, 95, str. 1, 1901; AS, Mf, Pr, f XV, r. 35, 1901.
25
Isto.
26
Srpske novine, br. 42, str. 1, 2, 1901.
27
AS, Mf, Pr, f 9, r. 42, 1901.
Kada se izvr{i ovakva podela op{tina, upravnik sastavqa raspored u kome ta~no ozna~ava koje op{tine kom porezniku pripadaju, predaje doti~nom porezniku sve predmete koji se odnose na wegove op{tine, i obave{tava doti~ne op{tine o rasporedu. Ovakva organizacija rada poreznika omogu}ava poreskim licima da svoje poslove obavqaju u op{tinama kojima pripadaju, ne odlaze}i u poreska odeqewa. Poreznicima je dato ovla{}ewe da razmatraju predmete, i svaki predmet koji je spreman za re{ewe {aqu poreskim odeqewima na uvid i re{ewe. Kada odeqewa donesu re{ewa za odre|ene predmete, ista dostavqaju ministru na odobrewe. Poreznici i predsednici op{tinskih sudova i daqe obavqaju naplatu poreza na na~in na koji je u prethodnom raspisu odre|eno, samo {to predsednici vi{e ne nose prikupqeni porez odeqewu, ve} ga po svom dnevniku poreza predaju doti~nom porezniku. Poreznik prima napla}eni porez po op{tinskom dnevniku poreza i prireza, i zavodi ga po svim oblicima u svoj ru~ni dnevnik poreza, koji svaki poreznik mora da ima, i predaje blagajni Poreskog odeqewa. Na ovaj na~in se naplata poreza ne prekida, tako da predsednici odmah pristupaju naplati poreza u svim op{tinama. Da bi poreznici mogli da obavqaju svoje poslove, upravnik pri izradi rasporeda rada odre|uje svakom porezniku jednu op{tinu kao sedi{te i mesto kancelarije za rad, a ako je mogu}e, i kao mesto stalnog boravka. Kancelariju obezbe|uje doti~na op{tina u sudnici ili nekoj drugoj odgovaraju}oj zgradi. Porezni~ki krugovi su uglavnom bili sme{teni u privatnim sobama, jer op{tinski sudovi nisu imali dovoqan broj soba ni za svoje potrebe. Kada Op{tinski sud dobije od upravnika odeqewa raspored o podeli op{tina i raspored rada poreznika, obave{tava gra|ane da se za sva poreska pitawa, molbe i `albe, razna uverewa, kao i ostale predmete, mogu obratiti porezniku u op{tini kojoj pripadaju. Poreznik poseduje sva akta, prijave, poreske i ra~unske kwige, kao i pe~at. Predmete koji pristi`u u odeqewe a odnose se na rad doti~nog poreznika, upravnik dostavqa porezniku administrativnim putem. Predaja akata, rasporeda i prijava, kao i svih ostalih predmeta obavqa se po spisku od kojih jedan ostaje u arhivi odeqewa, da se zna koji su predmeti, kome porezniku i kada poslati na obradu. Op{tine u ~ijem se sedi{tu nalaze poreska odeqewa, naplatu poreza obavqaju na isti na~in kao i ranije.25 Januara 1901. godine dolazi do izvesnih novina u poreskom sistemu. Izmenama i dopunama Zakona o neposrednom porezu zaveden je Ñporez na prinos od radwa i li~noga radaî, kojim je predvi|eno da izvor poreskog zadu`ewa bude ~ista zarada ñ prinos. Porez pla}aju svi koji do prihoda dolaze ula`u}i u posao svoj ili tu|i kapital, svoju ili tu|u umnu ili telesnu snagu, bez obzira na to da li odre|eni posao obavqaju stalno ili privremeno. Za izvr{ewe ovog zakona u praksi, ministar finansija je propisao Uput za pravilno ocewivawe imovnog stawa i prinosa od radwa sviju obaveznika.26 U 45. broju Trgovinskog glasnika, od 24. februara 1901. godine, u uvodnom ~lanku ÑPoreski uputiî iskazana je sumwa u zakonsku ispravnost raspisanog i publikovanog uputa ministra finansija, zbog istaknute nadle`nosti poreskih odeqewa da donose re{ewa u poslovima oko razreza poreza. Po mi{qewu Trgovinskog glasnika ocena Poreskog odbora treba da slu`i kao obavezna osnova za razrez poreza, tako da Ñporeska vlastî treba samo da razre`e Ñkoli~inu i stopu poreze koja prema skali zarade padaî. U zvani~noj ispravci ministra finansija od 28. februara 1901. godine, pr. br. 6321/901. godine27 isti~e se da Ñpo ~lanu 96. Zakona o neposrednom porezu, nadle`nost za razrez poreza pripada iskqu~ivo poreskoj vlasti po sasvim odre|enom tekstu zakonaî. Ako je zakonom tako odre|eno i kada se zna, Ñda pojam razreza poreza obuhvata sve poslovne akte od kojih on zavisi, i koji ga po zakonu odre|uju, a to zna~i, 128
Nada Qu{i}
ne samo potpuni izvi|aj, nego i ocenu svih onih ~iwenica, koje po zakonu slu`e kao sredstva i merila za iznalazak i ocenu prinosa, kao neposrednog poreskog objekta, onda je ~udno, kako se u pomenutom ~lanku navodi, da odeqewe nije nadle`no za poslove i odluke iz kojih se poreski razrez i sastoji. Takvo gledi{te u~inilo bi bespredmetnim celokupnu nadle`nost dr`avne finansijske vlasti u najva`nijem delu primene poreskog zakona ñ u razrezu poreza, mada je ba{ u tom delu po ~lanu 96. zakona o neposrednom porezu uticaj dr`avne vlasti na primenu zakona sasvim jasno odre|en i mada je samo ministar finansija po ~lanu 128. nadle`an za davawe uputa o izvr{ewu zakona o porezu u celini, pa samim tim i u poslovima poreskog razrezaî28. Nakon izvr{enog razreza poreza i zadu`ewa poreskih obveznika, 14. juna 1901. godine u Trgovinskom glasniku br. 132 pojavquje se uvodni ~lanak ÑOpet o porezuî, u kome se po mi{qewu ministra finansija, pogre{no iznosi stawe ovogodi{weg razreza poreza i Ñpreoptere}enosti poreske snageî i tvrdi da su poreska odeqewa sama, sasvim proizvoqno odre|ivala prinos i godi{wi porez ne obaziru}i se na odborni~ku ocenu i da je Poreska uprava odobravala nepravilnu poresku radwu samo zato {to Ñtreba dr`aviî. U zvani~noj ispravci ministra finansija od 19. juna 1901. godine pr. br. 17913, isti~e se, da po nare|ewu ~lana 55 Zakona o neposrednom porezu, Poreska uprava je u sporazumu sa Upravom trgova~kog udru`ewa i odborima raznih esnafa, odredila i utvrdila podelu radwi i zanimawa po kategorijama, kao i na~in i stopu za iznala`ewe prinosa. Po utvr|enom sporazumu, sve su radwe podeqene u Beogradu na sedam, a u unutra{wosti na {est kategorija. Kod svih ovih kategorija radwi, kapital je uzet kao pomo}no sredstvo za iznala`ewe obrta, na osnovu koga se utvr|uje prinos. Po ovom sporazumu, utvr|enom u protokolu od 29. marta i 17. aprila pr. br. 929229, Poreska uprava je izradila tabelu kategorija radwi i objavila je u Srpskim novinama.30 Pridr`avaju}i se uputa poreski odbori su pregledali sve poreske prijave i ocewivali prijavqeni i obrtni kapital, a kod onih radwi kod kojih se poslovi obavqaju bez kapitala ili sa neznatnim kapitalom, ocewivali su prinos. Porez na prinos kod svih preduze}a i zanimawa napla}ivan je u procentima. Ovakav, prvi put zaveden, sasvim nov na~in ocewivawa i pla}awa poreza na ~ist prinos, nisu svi poreski odbori pravilno shvatili, pa je do{lo do razli~itog na~ina ocewivawa poreza, {to je dovelo do prezadu`ivawa porezom pojedinih radwi i zanimawa. Nerazumevawe zakonskih nare|ewa dovelo je do toga da su jedni poreski odbori ocewivali ulo`eni kapital i godi{wi obrt bez prinosa; drugi su ocewivali koli~inu kapitala ulo`enog u radwu, godi{wi obrt i godi{wi ~ist prinos; tre}i su za ocenu uzimali koli~inu ulo`enog kapitala i proizvoqno ~ist prinos bez godi{weg obrta; ~etvrti, samo godi{wi obrt i prinos ne osvr}u}i se na ulo`eni kapital; peti, poreski odbornici nisu ocewivali koli~inu kapitala ni godi{wi obrt, ve} sasvim proizvoqno odre|ivali godi{wi ~ist prinos, upore|uju}i doti~ne radwe sa radwama iste vrste, koje pla}aju godi{wi porez. U posledwa ~etiri slu~aja poreska odeqewa su pri razrezu poreza uzimala godi{wi prinos onako kako je ocenio Poreski odbor, i prema tome razrezivala porez. U prvom slu~aju, prema ocewenom ulo`enom kapitalu i godi{wem obrtu, bez prinosa, odeqewa su sama iznalazila ~ist prinos koriste}i pregled ñ tabelu kategorija radwi sa stopama ñ procentima prinosa, i prema tome obavqala razrez poreza. Mogu}nost neujedna~enog i pogre{nog rada pri primeni ~lanova 52, 53 i 54, Zakona o neposrednom porezu predvideo je i sam zakonodavac, zato je u ~l. 134 istog zakona ograni~io da razrez poreza na radwe i zanimawa va`i samo za teku}u, 1901. godinu, a drugi razrez poreza, koji }e se izvr{iti u mesecu oktobru, va`i za tri idu}e godine. Ovim je zakonodavac hteo da se sve mogu}e gre{ke, koOsnivawe i rad poreskih odeqewa Kraqevine Srbije (1897ñ1901)
129
28
AS, Mf, Pr, f 9, r. 41, 1901.
29
AS, Mf, Pr, f 12, r. 90, 1901.
30
AS, Mf, Pr, f 12, r. 68, 1901.
31
AS, Mf, Pr, f 12, r. 68, 1901.
je bi nstale pri oceni imovnog stawa svake radwe i zanimawa i pri odre|ivawu ~istog prinosa i u rasporedu poreza, mogu ispraviti pri trogodi{wem razrezu poreza. Tada bi se izvr{ila potpuno ispravna ocena imovnog stawa od strane poreskih odbora, a ~ist prinos i razrez poreza od strane poreskih odeqewa. Poreska uprava se strogo pridr`avala zakona, vodila je ra~una da niko od poreskih obveznika ne bude preoptere}en porezom, ve} da se svako zadu`i porezom prema svom imovnom i privrednom stawu, vode}i ra~una da se nikome pri naplati poreza ne o{teti kapital.31 Ovakve promene u dotada{wem sistemu naplate poreza, kao i u ostalim administrativnim poslovima, opravdavaju postojawe 250 poreznika koji su odre|eni za naplatu poreza i ovla{}ewa koja su data poreskim odeqewima u re{avawu porezni~kih pitawa. Poreznici obavqaju celu administraciju sa 630.000 poreskih obveznika i prikupqaju prihod, koji iznosi preko 38.000.000 dinara. Izdvojeni su porezni~ki krugovi i poreznici, sa svojim definisanim radnim obavezama. Data je mogu}nost svakom porezniku da dobije svoj krug rada, u kome je potpuno samostalan u obavqawu svojih poslova, po{tuju}i zakon i zakonska nare|ewa. Ta samostalnost doprinosi da ministar finansija i Poreska uprava ocewuju rad i uspeh svakog poreznika pojedina~no, a ne kao do tada, preko upravnika odeqewa. Od anga`ovawa poreznika i uspeha koji postigne u radu, zavisi i wegovo unapre|ewe u poreskoj, finansijskoj slu`bi. 130
Nada Qu{i}
Izvr{ene promene u porezni~koj struci, olak{avaju poreskim obveznicima u{tedu vremena u obavqawu svakodnevnih obaveza, jer poslove obavqaju u op{tinama kojima pripadaju, ne odlaze}i u udaqena poreska odeqewa. Podela na porezni~ke krugove osigurava boqu, br`u i sigurniju naplatu dr`avnih prihoda. Svakom poreskom obvezniku omogu}eno je da stekne navike za izmirivawe dr`avnih obaveza, a predsednicima op{tina da blagovremeno prikupqaju i predaju porez i ostale prihode. Za razliku od prethodnih, u posledwe tri godine, prikupqeno je najvi{e poreskog prihoda. Izvr{enom podelom i pribli`avawem poreznika izvorima dr`avnog prihoda, po pretpostavci predsednika Poreske uprave, Ă&#x2018;prihodi }e odsko~iti vi{e, preko 1.500.000. dinara na godinuĂŽ.32 Administracija }e se otpremati br`e i efikasnije po Poslovniku Poreske uprave. Bi}e mawe zloupotreba sa dr`avnim porezima, taksenim i ostalim dr`avnim, okru`nim, sreskim i op{tinskim prihodima.33 Sve ove promene u sistemu naplate poreza, kao i u ostalim administrativnim poslovima, poreznicima su nametnule ve}i obim poslova i obaveza u radu, ali i mogu}nost da se iska`u kao dobri i savesni poreznici. Omogu}eno im je dobijawe nagrada za postignute uspehe u radu, ve}ih plata i op{teg priznawa pretpostavqene centralne vlasti. Poreznici i poreski organi uop{te, svoju du`nost su shvatili onako kako i dolikuje predstavnicima jedne od najva`nijih grana u dr`avnoj finansijskoj slu`bi.
Osnivawe i rad poreskih odeqewa Kraqevine Srbije (1897Ăą1901)
131
32
U prilogu Pregleda napla}enog poreza, i dr`avnog prireza, interesa i kazne (bez obrtnog poreza na carinarnicama) po mesecima, nesklad proizlazi iz toga {to u Pregledu nedostaju prilozi za januar i februar mesec. AS, Mf, Pr-Kt, f 1, r. 5, 1901. 33
AS, Mf, Pr, f XV, r. 35, 1901.
Nada Lju{i} ESTABLISHMENT AND WORK OF TAX DEPARTMENTS IN ALL DISTRICTS AND TOWNS IN SERBIA (1897Ăą1901) Summary The tax departments being established in 1897, the responsibility for tax collection was transferred from municipal authorities to tax departments. Municipal authorities assisted the departments in the collection of taxes, and the police authorities assisted in the executive collection in order to protect the state interests as completely as possible. Taxes were collected according to the instructions of the minister of finance. By establishing the tax collectorsâ&#x20AC;&#x2122; circles, the tax collectors were given a larger scope of jobs and obligations in their work, but also the possibility to present themselves as good and conscientious workers. They were enabled to obtain rewards for success in their work, higher salaries and general recognition by the central authorities. Tax collectors and tax authorities in general understood their duty seriously as the representatives of one of the most important branches in the financial service.
132
Nada Qu{i}
УДК: 94(497.7)"1903/1908" ; 355(=163.41)"1903/1908":929 ID: 186246412
URO[ [E[UM
VOJVODE SRPSKE ^ETNI^KE ORGANIZACIJE 1903ñ1908. Apstrakt: Rad se bavi vojvodama Srpske ~etni~ke organizacije u Staroj Srbiji i Makedoniji u periodu od avgusta 1903. do jula 1908. godine. Predstavqen je istorijat sticawa vojvodskog zvawa i dat prikaz du`nosti koje je to zvawe povla~ilo za sobom. Pru`en je pregled geografskog porekla srpskih vojvoda, uvid u wihovo razli~ito rangirawe u okviru Organizacije, kao i nov~ano vrednovawe wihovog rada. Rad je napisan na osnovu objavqene i neobjavqene arhivske gra|e, narativnih izvora i literature. Kqu~ne re~i: revolucionarna organizcija, ~etnici, ~etni~ki vojvoda, Srbija, Srbi, Stara Srbija, Makedonija, Otomansko carstvo. * Posledwih godina 19. veka, otpo~elo je srpsko ~etovawe u Staroj Srbiji i Makedoniji. Ono je predstavqalo oru`ani odgovor ugro`enog srpskog naroda u Turskoj i odre|enog broja qudi iz Kraqevine Srbije, na teror arnautskih ka~aka, Bugarske egzarhije i bugarskih komitskih ~eta. ^ete su zvani~ni i poluzvani~ni krugovi ispra}ali iz Srbije, ili su se na terenu formirale u ciqu samoodbrane. Tako je otpo~ela srpska ~etni~ka akcija ili srpsko ~etovawe, koje je sebi za ciq postavilo odbranu ugro`ene srpske nacionalne posebnosti u Staroj Srbiji i Makedoniji. Povoqna reakcija stanovni{tva Makedonije i Stare Srbije na pojavu, ~e{}e na glasove o pojavi srpskih ~eta, navela je qude iz patriotskih krugova onda{we Srbije da u delokrugu svojih mogu}nosti pru`e pomo} novoro|enom srpskom ~etovawu. Prili~no stihijsko sabirawe i naoru`avawe srpskih ~etnika, i wihovo odelito delovawe na terenu, ubrzo je nametnulo potrebu jedne organizacije, koja bi, po uzoru na bugarske i gr~ke ~etni~ke, odnosno andartske komitete, preuzela na sebe organizovawe ~etni~ke akcije i komandu nad wom. Tako je, kao posledica potrebe institucionalizacije ~etovawa, septembra 1903, nastala Srpska ~etni~ka organizacija. U Kraqevini Srbiji wen zadatak je bio da pribira finansijska sredstva, qudstvo i oru`je, kako bi akcija bila {to uspe{nija. Ogranci Organizacije u Staroj Srbiji i Makedoniji, pored osnovne uloge sto`era akcije, imali su i ulogu stvarawa srpske paradr`avne strukture, koja bi funkcionisala paralelno sa turskom administrativnom strukturom. Zami{qena kao logisti~ka podr{ka akciji, Organizacija je ubrzo nadrasla svoju prvobitnu ulogu pretvoriv{i se u instituciju srpskog oslobodila~kog pokreta u Turskoj. Nakon nekoliko meseci izgradwe, u delokrug wenih aktivnosti su u{li svi aspekti dru{tvenog `ivota ve}eg dela Srba u Turskoj. Jula 1905. Ministarstvo inostranih dela Kraqevine Srbije uzima u svoje ruke sve konce Organizacije, i time pove}ava izglede na uspeh srpskog ~etovawa. Period od jula 1905. do jula 1908. ispuwen je borbom srpskih ~eta protiv bandi arnautskih ka~aka i bugarskih ~eta Unutra{we makedonske revolucionarne organizacije, u ciqu odbrane Srba u Turskoj i wihovog uvo|ewa u Organizaciju. Revolucionarna delatnost Srpske ~etni~ke organizacije, samim tim i srpsko ~etovawe, obustavqeno je nakon mladoturskog prevrata jula 1908, i dono{ewa ustava u Turskoj.1 Hronolo{ki okviri ovog rada odre|eni su, prirodno, godinama srpskog ~etovawa u Turskoj. Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
133
1
Za detaqniji pregled istorije Srpske ~etni~ke akcije videti: V. Ili}. Srpska ~etni~ka akcija 1903ñ1912, Beograd 2006 (= Srpska ~etni~ka akcija). 2
Q. Lape, Nekoliku novi dokumenti za 1903, Godi{en zbornik, 6, Filozofski fakultet na Univerzitetot Skopje, Istorisko-filolo{ki odel, Skopje 1953, 236ñ306; isti, Novi dokumenti na Ilindenskoto vostanie, Ilindenski zbornik 1903ñ1905, Skopje 1953, 1ñ151; isti, Izve{tai od 1903. godina na srpskite konsuli, mitropoliti i u~ili{ni inspektori vo Makedonija, Skopje 1954, 1ñ395; G. Todorovski, Srpskata ~etni~ka organizacija i nejzinata aktivnost vo Makedonija, Glasnik na Institutot za nacionalna istorija, br. 1, Skopje 1968, 181ñ204; D. Velkov, Aktivnosta na srpskat ~etni~ka organizacija vo Makedonija od po~etkot na 20. v. do 1905. godina, Godi{en zbornik, 7ñ8, Skopje 1981, 39ñ63. 3 Dokumenti o spoqnoj politici Kraqevine Srbije 1903ñ1914, I I ñ Dodatak 1, priredila Q. Aleksi}Pejkovi}, Beograd 2008 (= Dodatak 1), Dokumenti o spoqnoj politici
Kraqevine Srbije 1903ñ1914, I I ñ Dodatak 2, priredili Q. Aleksi}Pejkovi} i @ivota Anti}, Beograd 2007 (= Dodatak 2), Dokumenti o spoqnoj politici Kraqevine Srbije 1903ñ1914, I I ñ Dodatak 3, priredili Q. Aleksi}-Pejkovi} i @ivota Anti}, Beograd 2008 (= Dodatak 3); V. Trbi}, Memoari, kazivawa i do`ivqaji vojvode vele{kog (1898ñ1912), priredili A. Dra{kovi} i S. Ristevski, Beograd 1996 (= Memoari); S. Simi}, Srpska revolucionarna organizacija, komitsko ~etovawe u Staroj Srbiji i Makedoniji 1903ñ1912, priredio J. Baji}, Beograd 1998 (= Srpska revolucionarna organizacija); M. Stani}, Mihailo G. Risti}: Sve{tenici sa kojima sam radio, Vardarski zbornik 1, Beograd 1999, 76ñ81; isti, Mihailo G. Risti}: Uspomene na Mitropolite sa kojima sam radio, Vardarski zbornik 2, Beograd 2003, 69ñ141; Gra|a o srpskim {kolama na podru~ju skopskog konzulata 1905. godine, priredio M. Stani}, Spomenik CXXXVI SANU, Odeqewe istorijskih nauka, 10, Beograd 1997; A. Todorovi}, Revolucionarna akcija srpskog naroda u Turskoj od 1904-1912. godine, priredila Biqana Vu~eti}, Miscellanea, 28 (2007), 265ñ307. 4
V. Ili}. Srpska ~etni~ka akcija 1903ñ1912, Beograd 2006, P. Pej~i}, ^etni~ki pokret u Kraqevini Srbiji 1903ñ1918, Kragujevac 2007 (= ^etni~ki pokret); B. Vu~eti}, Srpska revolucionarna organizacija u Osmanskom Carstvu na po~etku XX veka, Istorijski ~asopis, kw. LIII ( 2006), 359ñ374.
5
M. Popovi}, B. Mladenovi}, Kosta Milovanovi} Pe}anac 1879ñ1944, Beograd 2003.
6
Prepiska o arbanaskim nasiqima u Staroj Srbiji 1898ñ1899, Beograd 1899 (= Prepiska), br. 42.
7
Kosovskom, Bitoqskom vilajetu.
8 Prepiska, br. 16, 18, 20, 21, 23, 35, 39; Zulumi aga i begova u kosovskom vilajetu, 59 (= Zulumi); M. Jagodi}, Srpsko-albanski odnos u Kosovskom vilajetu 1878ñ1912, Beograd 2008, 145; Diplomatska prepiska Kraqevine Srbije, kwiga prva (1. januar 1902 ñ 1. jun 1903), priredio V. ]orovi}, Beograd 1933, br. 186; Gra|a za istoriju makedonskog naroda iz arhiva Srbije, 4ñ1, priredio K. Xambazovski, Beograd 1985 (= Gra|a), br. 84; Gra|a 4ñ2, br. 61.
9
Tako na primer Arnaut muhaxir je za ubistvo ~obana hri{}anina u oko-
Srpska ~etni~ka akcija, kao borbeni segment Srpske ~etni~ke organizacije, retko je u pro{lom veku bila predmet interesovawa srpskih istori~ara. Ideolo{ka neugodnost naziva boraca srpske revolucionarne organizacije sa po~etka 20. veka, za vreme trajawa komunisti~kog re`ima u Jugoslaviji, uveliko je uticala na takvo stawe stvari. Makedonski istori~ari, Dragan Velkov, Gligor Todorovski i Quben Lape2 bili su jedini na prostoru biv{e Jugoslavije koji su se posvetili istra`ivawu problema vezanih za srpski ~etni~ki pokret. Iako su rezultati do kojih su do{li prilikom istra`ivawa poticali iz srpske arhivske gra|e, wihovo tuma~ewe pokreta nije oti{lo daqe od partijskih stavova o Ñvelikosrpskom hegemonizmu, i imperijalisti~kim i asimilatorskim nasrtajima srpske bur`uazije na vekovni kontinuitet makedonske nacionalne svestiî. Tek pre nekoliko godina srpski ~etni~ki pokret po~eo je da pobu|uje pa`wu srpskih istori~ara. Istra`iva~ki i prire|iva~ki napori Qiqane Aleksi} Pejakovi}, @ivote Anti}a, Aleksandra Dra{kovi}a, Jove Baji}a, Mileta Stani}a i Biqane Vu~eti},3 bacili su vi{e svetla na srpski ~etni~ki pokret sa po~etka 20. veka, i u~inili dostupnom arhivsku gra|u koja tretira ovaj pokret, posredno ili neposredno. Monografije Vladimira Ili}a i Petra Pej~i}a posve}ene ~etni~kom pokretu, kao i rasprava Biqane Vu~eti},4 odgovorile su na brojna pitawa vezana za srpsko ~etovawe i istovremeno dale impuls za daqa istra`ivawa. S obzirom na relativno skoro otvarawe teme srpskog ~etovawa u na{oj istorigrafiji, ~etni~ki pokret se u radovima na{ih istori~ara najve}ma posmatrao kao celina, pa stoga ne treba da ~udi {to ne postoji nijedan rad koji se bavi nekim od posebnih segmenata iz istorije srpskog revolucionarnog pokreta u Turskoj. Vojvode srpskog ~etni~kog pokreta, izuzev Koste Pe}anca,5 do sada nisu bile predmet nau~nog istra`ivawa, ni pojedina~no ni u celini. U redovima koji slede poku{ali smo da odgovorimo na neka va`na pitawa vezana za vo|stvo vojnog aspekta srpske organizacije.
* Nemo} Porte da u svojim evropskim provincijama u potpunosti sprovede u delo reformne mere proklamovane Gilhanskim hati{erifom 1839, Hatihumajumom 1856. i Ustavom 1876, najboqe se ogledala u polo`aju hri{}ana u tim provincijama. Lokalno muslimansko stanovni{tvo je kroz ceo 19. vek naj~e{}e posmatralo hri{}ane u Turskoj kao latentne pobuwenike i pokorenu raju koju je na svaki na~in trebalo obuzdavati terorom. Carske vlasti su sa svoje strane ~esto ostajale gluve na `albe hri{}ana, primoravaju}i ih ~ak da povla~e `albe podnete zbog nasiqa, ako bi preveliki zulumi privukli pozornost sila na stawe u Turskoj.6 Zlo~ini nad hri{}anima u dva evropska vilajeta Turske7 ~esto nisu uop{te bili procesuirani,8 a ako su bili, nisu donosili adekvatne zakonske sankcije po~iniocima.9 Arnautske bande ka~aka nesmetano su pqa~kale i ucewivale ~itave oblasti Kosovskog i Bitoqskog vilajeta,10 prete}i vlastima pobunom svaki put kada bi bilo pokrenuto pitawe prestanka tolerisawa herojske privrede.11 Vlasti u Kosovskom i Bitoqskom vilajetu, suo~ene sa mogu}no{}u arnautske pobune, obi~no bi rasturawe ka~aka ostavqale nekim budu}im ~inovnicima. Ne nalaze}i za{tite u institucijama sistema, hri{}anima je odmetawe u planine i osveta nad nasilnicima ponekad bio jedini mogu}i na~in o~uvawa egzistencije. Dru`ine hri{}anskih hajduka javqale su se u Kosovskom i Bitoqskom vilajetu najvi{e kao direktna posledica nesnosnog stawa. Hajdu~ke dru`ine javqale su se kroz ceo 19. vek u pojedinim oblastima Stare Srbije i Makedonije, na planini Kozjaku, u Pore~u, okolini Prile134
Uro{ [e{um
pa i u Male{u.12 Li~na osveta je naj~e{}e bila motiv za odmetawe, a ~etovawe dru`ine, pored ~isto Ñekonomskihî razloga, postavqalo je sebi za ciq da osigura rejon svog ~etovawa od ka~a~kih bandi i lokalnih zulum}ara. U trenucima povoqnim za otpo~iwawe borbe za oslobo|ewe od Turaka, kao u godinama pre, tokom i nakon srpsko-turskih ratova 1876ñ1878, ovo ~etovawe dobija na svojoj nacionalno-oslobodila~koj komponenti. Hajdu~ke dru`ine postaju avangarda srpskih nacionalnih pokreta,13 u istoriografiji poznatih kao Kumanovski ustanak i Brsja~ka buna.14 Vo|e ovih hajdu~kih dru`ina predmet su interesovawa na{eg rada upravo zbog toga {to se srpsko ~etovawe koje je organizovano otpo~elo nakon 1903, naslawalo na iskustvo, obi~aje i praksu prethodnog hajdu~kog ~etovawa. Neki od najpoznatijih vojvoda srpskog pokreta, kao Micko Krsti}, Krsta Kova~evi} i Gligor Sokolovi}, svoju karijeru otpo~eli su kao hajduci ili hajdu~ke vo|e,15 ~ime je veza izme|u ranije srpske hajdu~ije i docnijeg ~etovawa jo{ zna~ajnija. Vo|a hajdu~ke dru`ine u Makedoniji, isto~noj Staroj Srbiji i u Bugarskoj nije nosio titulu haramba{e, kao {to je to bio slu~aj sa severnim i zapadnim srpskim krajevima. On je u ovim krajevima nosio naziv kapetana-kapudana16 ili vojvode.17 Ove dve titule naizmeni~no se sre}u u usmenoj tradiciji, ali je titula vojvode ipak bila prijem~ivija stanovni{tvu18 i na kraju preovladala u hajdu~koj i ~etni~koj nomenklaturi. Tako se Iqa Markovi} Mal{evski, Ilija Delija, Spira Golemxiojski i Micko Krsti} obi~no nazivaju vojvodama u tradiciji i istoriografiji, iako neki od wih nisu za `ivota oslovqavani tom titulom. S druge strane, kada je otpo~ela srpska ~etni~ka akcija, neke vojvode su same sebe nazivale kapetanima, dok je druge stanovni{tvo imenovalo tim nazivom.19 Hajdu~kim vojvodom postajalo se na dva na~ina. Osvetnik koji se obi~no istakne ubistvom poznatog zulum}ara, sam je u planini prikupqao dru`inu i postajao wen vojvoda, ili bi grupa odmetnika, odmah po povla~ewu u goru, izabrala jednog me|u ~lanovima za vo|u.20 Re|e je barjaktar ili zastavnik, to jest u nu`di zamenik haramba{e (koji je ina~e bio obavezan ~lan svake ~ete),21 mogao pristankom haramba{e da odeli deo ~ete i sam postane haramba{a, to jest vojvoda.22 Autoritet hajdu~kog vojvode bio je neprikosnoven. Dru`ina mu je bila zakleta na vernost, pa su wegova nare|ewa morala biti prihvatana bez pogovora. On se starao o mestu stanovawa, o kretawu i akcijama ~ete, o wenoj ishrani i o oru`ju i municiji svojih hajduka. Zna~ajno je i to da je imao funkciju sudije u slu~aju razmirica u dru`ini.23 Sve ove kompetencije zadr`ale su i pro{irile docnije vojvode Unutra{we makedonske revolucionarne organizacije ñ VMRO-a i Srpske ~etni~ke organizacije. Politika dobrosusedstva prema Porti, koju je Srbija vodila nakon 1878. godine, na~elno je iskqu~ivala svaku vrstu podr{ke zvani~nih srbijanskih krugova revolucionarnim pokretima u Turskoj, pa samim tim i hajdu~kim ~etama koje su se obra}ale za pomo} srpskoj vladi. Ipak, rizik da hri{}ansko stanovni{tvo Stare Srbije i Makedonije potpuno izgubi nadu da }e im upravo Srbija doneti oslobo|ewe, nametao je srpskim zvani~nicima povremenu saradwu sa hajducima iz Turske.24 Povremena saradwa srpskih organa i hajdu~kih ~eta, ako ju je uop{te u zna~ajnoj meri bilo, ipak nije mogla da omogu}i presudan uticaj Srbije na rad i delatnost hajdu~kih ~eta u Turskoj. Stvarawem revolucionarnih organizacija VMRO-a i Unutra{weg makedonsko-odrinskog revolucionarnog komiteta, u Solunu 1893, odnosno u Sofiji 1894, ve} postoje}e hajdu~ke ~ete na terenu dobile su finansijera i sigurnog snabdeva~a novcem, oru`jem i opremom. U biti bugarske, finansirane, kontrolisane i upravqane iz Sofije, ove dve organizacije su se na terenu, stanovni{tvu i borcima koji su im prilazili, predstavqale kao op{tehri{}anske i op{teslovenske institucije.25 Istican je antiturski karakter Vojvode Srpske ~etni~ke organizacije 1903ñ1908.
135
lini Kumanova osu|en na dva meseca zatvora. B. Peruni~i}, Zulumi, 57ñ58. 10 Prepiska, 19, 21, 23, 24, 25, 26, 69, 72. Pored pravih odmetnika, arnautskih ka~aka, postojao je veliki broj Arnauta koji su se pqa~kama i iznudama, ubistvima i silovawima samo povremeno bavili. Prepiska, 18ñ27, 36ñ40, 69ñ78, 100ñ105, 136ñ145. Radi ilustracije razmere ka~a~kog nasiqa u Kosovskom vilajetu citira}emo deo izve{taja skopskog vicekonzula Petra Manojlovi}a iz 1887. godine: ÑAli istina je, da je u celome predelu od Pri{tine i Prizrena pa do crnogorske granice ajdukovawe i nasiqe u takvoj meri ovladalo, da ni jedan, i slovom ni jedan dan, bez novih ubistava ne prolazi.î Zulumi, 57. Osionost Arnauta i{la je dotle, da je u debarskom kraju i Pore~u dolazilo ~ak i do malih pohoda arbana{kih pqa~ka{a na hri{}anska sela. Ruski dokumenti za Makedonija i makedonskoto pra{awe (1859ñ1918), priredio A. Trajkovski, Skopje 2004, br. 59, 91, 114, 115; Gra|a 4ñ3, br. 203. Na udaru arnautskih ka~a~kih ~eta bila su ~ak i sela u Vele{koj kazi, ispod Babune i u Prilepskom poqu. Gra|a 4ñ2, br. 77.
11
Na poku{aj zabrane harawa hri{}anskih sela od strane debarskog mutaserifa 1889, Arnauti su odgovorili plutonom iz 500 pu{aka na wegov konak, uz izjavu: ÑJa kako }emo `iveti ako ne}emo ajdukovati?î. Gra|a 4ñ3, br. 203. 12
J. Haxi Vasiqevi}, ^etni~ka akcija u Staroj Srbiji i Makedoniji, Beograd 1928 (= ^etni~ka akcija) 8.
13
Mora se napomenuti da su pored ~eta hajduka koje su koordinirale odrede pobuwenih seqaka postojale i hajdu~ke ~ete koje su koristile ove ustanke protiv Turaka kao priliku za pqa~ku i nasiqe kako nad muslimanima, tako i nad hri{}anima. Tako su se u Kumanovskom ustanku vojvode Nikola i Marko Sekuli~ki, nakon ~i{}ewa svog hajdu~kog rejona od Turaka, bacili na pqa~ku imu}nijih hri{}ana i zlostavqawe svih bez razlike. S. Simi}, Istorija kratovske oblasti, Beograd 1914, 173. 14 V. Radovanovi}, Kozjak, Enciklopedija SHS, 336ñ337; J. Haxi Vasiqevi}, Ustanak Srba u Kumanovskoj i Palana~koj kazi u 1878. godini, Beograd 1906; M. I. Raki}, Nacionalno bu|ewe, Spomenica dvadesetpetogodi{wice oslobo|ewa Ju`ne Srbije 1912ñ1937, Skopqe 1937, 236ñ237; M. Veselinovi}, Brsja~ka buna 1880. u Bitoqskom vilajetu i vojvoda Micko, Beograd 1906, 3ñ41. 15 S. Krakov, Plamen ~etni{tva, Beograd 1930. (= Plamen ~etni-
{tva), 93ñ97; Koxa, ^etni~ki spomenik vojvoda Micko, `ivot i rad, Skopqe 1930, 25; Srpska revolucionarna organizacija, 88. 16 Naziv kapetan svakako je primqen od gr~kih klefta, ~iji se vo|a naziva kapetanom. M. Stojanovi}, Hajduci i klefti u narodnom pesni{tvu, Beograd 1984, 62ñ65. Kapudanom su vo|u hajduka nazivali Turci i Arnauti, pa je ponegde stanovni{tvo taj naziv i u tom obliku prihvatalo kao svoj.
17
^etni~ka akcija, 6ñ7; R. Poplazarov, Ajdutskiot vojvoda Iqo Markov-Male{evski, Skopje 1978, 40. Vasiqevi} i Poplazarov ne ulaze u problematiku naziva vo|e hajdu~ke dru`ine ve} samo konstatuju kako su nazivani.
18
Jedina istorijska tradicija, i to jako `iva, u Staroj Srbiji i Makedoniji, bila je srpska tradicija. Pesme o vojvodi Doj~inu, Milo{u Vojinovi}u, Kratovcu Radowi i ostalim epskim vojvodama bile su ~esto pevane ili recitovane na saborima. J. Haxi Vasiqevi}, Ju`na Stara Srbija, istorijska, etnografska i politi~ka istra`ivawa, Kwiga 1, Kumanovska oblast, Beograd 1909, 352ñ459; isti, Ju`na Stara Srbija, istorijska, etnografska i politi~ka istra`ivawa, Kwiga 2, Pre{evska oblast, Beograd 1913, 236ñ238; T. \or|evi}, Makedonija, Beograd 1929, 170ñ182. Stoga je narodna tradicija svakog istaknutijeg borca protiv Turaka nazivala vojvodom. 19
Na vizitkarti vojvode An|elka Aleksi}a, ispod imena je pisalo ÑSrpsko-ma}edonski kapetanî, Dokumanta o spoqnoj politici Kraqevine Srbije 1903ñ1914, I I ñ 2ñ1, priredili Q. Aleksi}-Pejkovi} i @. Anti}, Beograd 2006 (Dokumenta), br. 235. Vasilija Trbi}a je stanovni{tvo Azota nazivalo Vasil Kapudanom, a \or|a Risti}a ñ kapetan \or|e, Memoari, 120, Dodatak 2, br, 109. 20 D. Popovi}, O hajducima, kwiga 1, Beograd 1930, 134, R. Poplazarov, navedeno delo, 21.
21 D. Popovi}, navedeno delo, 137ñ138.
22
R. Poplazarov, navedeno delo, 21; Centralni odbor Srpske ~etni~ke organizacije ponekad je po{tovao ovu hajdu~ku praksu. ^ete su pored vojvode imale i zastavnika, koji je pokatkad postajao vojvoda. Tako je kasnije vojvoda \or|e Risti} 1904. bio zastavnik vojvode Temeqka Barjaktarevi}a. Kada je \or|e Risti} 1905. kao vojvoda poveo ~etu, kao we-
organizacija i kao wihov krajwi ciq dobijawe autonomije za Makedoniju i weno kona~no oslobo|ewe.26 Bugarizam, kao ideologija ~eta i organizacije uop{te, zamenio je makedonizam nakon {to se organizacija na terenu omasovila.27 Ubrzo po{to su se organizacije u~vrstile, Srbi i srpstvo u Staroj Srbiji i Makedoniji su se na{li pod udarom VMRO-a i VMORO-a. Otpo~elo je sistematsko zlostavqawe i istrebqavawe onih Srba u Staroj Srbiji i Makedoniji koji nisu `eleli da se odreknu srpskog imena i da se nazovu Bugarima, stupe pod duhovno okriqe Egzarhije, i prigrle bugarsku nacionalnu svest kao svoju.28 Do 1902. ubijeno je od strane Bugara 43, a raweno 52 srpska narodna prvaka, sve{tenika i u~iteqa.29 Broj ostalih srpskih `rtava do 1912, po Stevanu Simi}u, pewe se na 3 000.30 Srbi, vojvode i ~etnici u ~etama VMRO-a, privu~eni pri~om o zajedni~koj borbi, vezani zakletvom za organizaciju koja je ni{tila wihov narod, postali su silom prilika xelati sopstvene narodnosti. Po osnivawu Srpske ~etni~ke organizacije, septembra 1903, Srbi, vojvode i ~etnici (zna~ajan broj biv{ih komita VMRO-a postali su tokom vremena srpske vojvode) ulaze u Srpsku organizaciju kao vojvode i stupaju u borbu protiv nekada{wih saboraca. Prelazak Srba vojvoda VMRO-a na srpsku stranu nije uvek i{ao ni brzo ni lako. Porodice nekih od wih nalazile su se ili u Bugarskoj ili su bile u Staroj Srbiji i Makedoniji, ali svakako lako dostupne osveti bugarske organizacije. Tek kada bi izvukli porodice iz Bugarske ili kada bi Srpska ~etni~ka organizacija oja~ala i u wihovom zavi~aju, pristupali su Srpskoj organizaciji.31 Tako su Gligor Sokolovi}, Mihailo Josifovi} i Veqko Mandar~evi}32 napustili VMRO i postali srpske vojvode jula 1904.33 Vojvoda VMRO-a, Cena Markovi}, tako|e je pri{ao Srpskoj organizaciji ali tek slede}e 1905. godine, kao i demirhisarski vojvoda Nace Trajkovi}.34 Neuspeh Ilindanskog ustanka 1903. i turske represalije35 nakon wegovog ugu{ewa, primorali su Srbe u Staroj Srbiji i Makedoniji da formiraju ~ete kako bi se odbranili od napada osvetni~kih muslimanskih ~eta. Pasivno dr`awe ~eta VMRO-a, izaziva~a nemira, tokom i nakon ustanka, izazvalo je bes pogorelih srpskih ustanika, pa je na nekim mestima do{lo do wihovog sukoba sa ~etama VMRO-a.36 Vo|stvo VMRO-a takav razvoj situacije iskoristilo je da objavi da je izdaja Srba razlog za propast ustanka i da proglasi rat do uni{tewa Srbima u Makedoniji. Osim pod napadom arnautskih i turskih ba{ibozu~kih ~eta, srpska sela su se tako na{la i pod udarom ~eta VMRO-a.37 Na{av{i se izme|u ~eki}a i nakovwa, srpski seqaci u Debarskom Drmkolu, u okolini sela Ja~inca kod Kumanova, u Vele{kom Azotu i u Pore~u, formiraju seoske ~ete u ciqu za{tite od napada Turaka, Arnauta i bugarskih, odnosno ~eta VMRO-a.38 Va`no je napomenuti da su ove ~ete nastale pre formirawa Srpske ~etni~ke organizacije, to jest wenog Centralnog odbora. Vojvode ovih lokalnih ~eta bili su Pavle Mladenovi} iz Ja~inca i Rista Cvetkovi} iz Pore~a. Drimkolska ~eta ~ekala je domoroca \or|a Cvetkovi}a da do|e iz Beograda i preuzme vo|stvo. Glavni odbor Srpske organizacije, kada je nastao, potvrdio je vojvodsko zvawe svoj trojici. Teror nad Srbima u Staroj Srbiji i Makedoniji, nakon Ilindanskog ustanka, okupio je u Beogradu qude nezadovoqne pasivnim dr`awem zvani~ne Srbije, sa idejom da formirawem jednog srpskog komiteta koji bi oda{iqao ~ete za{tite srpski narod u Staroj Srbiji i Makedoniji. Sredinom septembra 1903, naporima Milorada Go|evca, generala Jovana Atanackovi}a, Luke ]elovi}a i @ike Rafailovi}a, stvorena je Srpska ~etni~ka organizacija, i wen Glavni odbor u Beogradu, odnosno Izvr{ni odbor u Vrawu. Na osniva~koj sednici, izme|u ostalih odluka, donet je i Statut Organizacije. Statut je predstavqao ustav Srpske organizacije. Statutom je pored zadataka i ciqeva propisan i na~in delovawa celokupne Organizacije koja je trebalo da se iz136
Uro{ [e{um
gradi. Ustrojstvom me|utim, nije propisano ko postavqa vojvode i ~etovo|e srpskih ~eta.39 Vladimir Ili} je na osnovu analize prepiske Glavnog i Izvr{nog odbora do{ao do zakqu~ka da je vojvode i ~etovo|e imenovao Glavni, docnije Centralni odbor.40 Ipak, Glavni odbor nije odmah po osnivawu imao dovoqno autoriteta a ni izgra|enu mre`u pot~iwenih odbora i pododbora da bi mogao da ostvari svoje pravo da postavqa vojvode po svojoj voqi i izboru. Za vojvode prve tri srpske ~ete koje su Izvr{ni i Centralni odbor prebacili preko granice od avgusta/septembra 1903. do maja 1904. godine, to jest za Slaveta Kaldrmxiju, Arsu Gavrilovi}a i An|elka Aleksi}a, u izvorima se jasno vidi da su izabrani od strane ~etnika koje su vodili, a da ih je Odbor samo potvrdio, to jest imenovao.41 U Pore~u, Skopskoj Crnoj Gori, Pre{evskoj i Palana~koj kazi i okolini Kumanova, gde su ~ete nastale u ciqu samoodbrane, vojvode su birane, odnosno postavqane zavisno od lokalnih prilika. O na~inu izbora Spase Garde za vojvodu u okolini Krive Palanke, nema izri~itih podataka, ali je izvesno da je vojvoda postao po voqi ~ete koja je tamo nastala. U Skopskoj Crnoj Gori ~etu je formirao prota Stevan Dimitrijevi}, pa je Spasa Tanovi} postao vojvoda upravo wegovom odlukom.42 Pavle Mladenovi} formirao je ~etu od svojih sinova i suseda i samim tim kao organizator postao i wen vojvoda.43 Pore~ka ~eta nastala je naporima Bitoqskog odbora, pa je Micka Krsti}a, kao vojvodu pore~kog, taj odbor i ukqu~io u Organizaciju, svakako uz blagoslov Glavnog odbora.44 Dakle, vojvode srpskih ~eta, pre i nekoliko meseci nakon formirawa Srpske organizacije birane su kao i nekada hajdu~ke vojvode ili su ih birali predstavnici lokalnih ~etni~kih odbora i uticajni nacionalni radnici. Glavni odbor samo je potvr|ivao izbor ~etnika, odbora i nacionalnih radnika, ili vojvodsko zvawe davao onome ko je sopstvenim naporima stvorio ~etu i bio spreman da je stavi na raspolo`ewe Organizaciji. U~vr{}ivawem i povezivawem Srpske organizacije situacija se mewa. Srpskoj organizaciji je odlukom konferencije srpskih konzula u Turskoj, maja 1904, pod predsedni{tvom samog kraqa Petra, stavqen na raspolagawe administrativni aparat Kraqevine i wenih diplomatskih predstavni{tva u Turskoj.45 Ja~im uplivom dr`ave u poslove Organizacije, autoritet Centralnog odbora je oja~ao i on je sada i zaista ~etama postavqao vojvode po svom naho|ewu, ne zavise}i vi{e od raspolo`ewa ~etnika. Do kraja 1904. godine izgra|ena je Organizacija u Pre{evskoj, Kumanovskoj, Krivopalana~koj kazi, predelu do Krive reke u Kratovskoj kazi, u Skopskoj Crnoj Gori, Pore~u, Prilepskom poqu i na Babuni46. Izgra|ena po uzoru na organizaciju VMRO-a, Srpska organizacija predstavqala je paralelnu strukturu vlasti u Turskom carstvu. Izgra|ena je hijerarhija pododbora i odbora, od mesnog, preko odbora na nivou kaze i vilajeta. Svako organizovano selo imalo je tajnu mesnu ~etu, pa tako i seoskog vojvodu. Rejonske ~ete i rejonske vojvode imale su funkciju izvr{ne vlasti odbora,47 pa je pri izboru rejonskog vojvode, kao li~nosti koja je u stalnom neposrednom kontaktu sa stanovni{tvom, bilo neophodno biti obazriv. U prole}e 1905. uspostavqeni su gorski {tabovi, za isto~no i zapadno Povardarje, na Kozjaku i u Pore~u, rejonske vojvode do{le su time pod komandu {efova gorskih {tabova i time je pored odbora stvorena jo{ jedna va`na institucija revolucionarne vlasti na terenu koja je za zadatak imala da koordinira akcije rejonskih vojvoda.48 [to se ti~e {efova gorskih {tabova, oni nisu od strane Odbora, a sa retkim izuzecima ni od stanovni{tva, smatrani vojvodama. [efove gorskih {tabova stanovni{tvo je nazivalo goleomitima ili oficirotima. Organizacija je, iako nezvani~no, smatrala vojvodom samo zastupnika {efa {taba Vojina Popovi}a Vuka, jer je pre nego {to je preuzeo {tab, bio ~etovo|a. Isti stav prema wemu delilo je i stanovni{tvo.49 Vojvode Srpske ~etni~ke organizacije 1903ñ1908.
137
govog zastavnika sre}emo potoweg vojvodu Tomu Krsti}a. Dodatak 1, br. 178, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovena~ka IV, 156 (= Enciklopedija SHS). 23 D. Popovi}, navedeno delo, 133ñ134.
24 Srpska vlada je u posledwoj ~etvrtini 19. veka od strane pobuweni~kih dru`ina ~esto bila pozivana da pomogne oru`anu borbu protiv Turaka. ^esto, ali ne i uvek, ona je ostavqala hajdu~ke dru`ine bez pozitivnog odgovora. Gra|a 4ñ2, br. 122; B. Peruni~i}, Pisma srpskih konzula iz Pri{tine 1890ñ1900, Beograd 1985, br. 33. Srpska vlada nije uvek ostajala gluva na molbe hajduka, tako je 1886. godine zabele`eno davawe nov~ane pomo}i jednoj hajdu~koj ~eti. Novac joj je uru~io ni{ki na~elnik Rista Bademli} sa znawem predsednika Vlade. Bademli} tada pi{e Gara{aninu da Ñnije im ni{ta dato mesecimaî, iz ~ega proizlazi da je ~eta finansirana i pre ovog konkretnog slu~aja, i to sa znawem samog predsednika Vlade. Gra|a 4ñ2, br. 9.
25
Srpska ~etni~ka akcija, 14. Obe organizacije imale su iste metode i finansijera u bugarskoj vladi. Razlika me|u wima je bila u tome {to je VMRO hteo nakon uspeha ustanka da ostvari prvo autonomiju Makedonije pa onda da sprovede weno pripajawe Bugarskoj, dok je VMOK bio za neposredno pripajawe. ^etni~ki pokret, 25. 26
Plamen ~etni{tva, 57.
27
^etni~ki pokret, 25.
28
Srpska ~etni~ka akcija, 15, Plamen ~etni{tva, 49. 29
^etni~ka akcija, 14.
30 ASANU, Istorijska zbirka, br. 13315, zaostav{tina Stevana Simi}a, S. Simi}, Jedno krupno pitawe ili kako Srbijanci gledaju na Ma}edonce.
31
Gligor Sokolovi} prebacio je svoju porodicu u Srbiju, dok je vojvoda Jovan Dolga~, najpre uz pomo} srpskog poslanstva u Sofiji prebacio svoje sinove u Kraqevinu, a tek nakon toga postao vojvoda, iako je i ranije ~etovao kao srpski ~etnik. Memoari, 117, Dodatak 1, 381. 32
Veqko Mandar~evi} pri{ao je novonastaloj Srpskoj organizaciji po nalogu VMRO-a, sa ciqem da satre poverenu mu ~etu ~im do|e na teren, {to je i u~inio. Veqko Mandar~evi} stoga se u ovom radu ne}e tretirati kao
srpski vojvoda iako je u prvom trenutku za vojvodu priznat od strane Organizacije. Memoari, 41. 33
Dodatak 1, br. 36.
34
Dodatak 1, br. 457, Enciklopedija SHS 2, 680, Enciklopedija SHS 4, 578.
35
Ruski dokumenti za Makedonija i makedonskoto pra{awe (1859ñ1918), priredio A. Trajkovski, Skopje 2004, br. 105, 106, 107, 112, 114, 115.
36
Plamen ~etni{tva, 83ñ85.
37 Neposredno nakon Ilindanskog ustanka ubijeno je 19 i raweno 3 u~iteqa, sve{tenika i narodnih prvaka. Memoari, 30.
38 A. Krsti}, Na{a ~etni~ka akcija u Drimkolu, Ju`ni pregled 6ñ7, Skopqe 1930, 283ñ285; Plamen ~etni{tva, 50; J. M. Jovanovi}, Ju`na Srbija od 18 veka do oslobo|ewa, 157ñ158 (= Ju`na Srbija). Mora se napomenuti da je ~eta Riste Cvetkovi}a u Pore~ dospela iz Srbije jula 1903. To ne bi trebalo da ospori wen odbrambeni karakter i wenu samoniklost. Najverovatnije je da je to bila stara ~eta, mogu}e i ~eta VMRO-a, koja je u Beogradu bila na odmoru. Dodatak 1, br. 11.
39 Srpska revolucionarna organizacija, 53ñ59, Plamen ~etni{tva, 81ñ82, Dodatak 1, br. 13.
40
Srpska ~etni~ka akcija, 51. Treba imati na umu da je prepiska sa~uvana tek po~ev{i od jula 1905. godine, i da navedeni zakqu~ak mo`e da se uzme kao definitivan samo za period nakon jula 1905. godine.
41 Srpska revolucionarna organizacija, 134ñ136, Plamen ~etni{tva, 80ñ81, 87ñ89, 137ñ141; K. Pe}anac, ^etni~ka akcija, Beograd 1930, 16ñ18, 36; Srpska ~etni~ka akcija, 36 i 40.
42
Plamen ~etni{tva, 150ñ153.
43
Ju`na Srbija, 158; Enciklopedija SHS 2, 856ñ857. ÑPorodi~noî odmetawe Pavla Mladenovi}a ukazuje na, jo{ jednu sli~nost izme|u hajduka i ~etnika. Treba se samo setiti Starine Novaka i wegove ~ete. D. Popovi}, navedeno delo, 129. 44
Situacija sa Mickom Krsti}em je specifi~na: smatralo se da on nikada nije prestao da bude vojvoda jo{ od 1880, tako da wegovu titulu nije bilo ni potrebno potvr|ivati. 45
Dokumenti 1ñ2, br. 235.
Ni novo preustrojstvo Organizacije iz jula 1905, odnosno Pravila tajnog udru`ewa ÑSrpska Odbranaî,50 kao ni statut iz 1903. nisu kodifikovali pravo Centralnog odbora da postavqa vojvode. Takva praksa se uobi~ajila i izgleda da nije postojala potreba da se to nepisano pravilo i zapi{e. Tek decembra godine 1907. Centralni odbor se odri~e svog prava na izbor i imenovawe vojvoda u korist Izvr{nog odbora, a po savetu Skopskog odbora. Motiv za taj korak Odbor je pravdao boqom upu}eno{}u Izvr{nog odbora i pretrpano{}u poslovima Organizacije.51 Vrawski Izvr{ni odbor bio je u neposrednom kontaktu sa vojvodama i preko gorskih {tabova nadzirao wegov rad. Budu}i da su aktivnosti vojvode u poslovima Organizacije bile raznovrsne, ova odluka se mo`e okarakterisati kao vaqana. Funkcija vo|e naoru`ane ~ete nije bila i jedina funkcija rejonskog vojvode koga je postavqao Centralni odbor u Beogradu.52 Budu}i da je srpsko ~etovawe u osnovi za svoj ciq imalo odbranu srpskih krajeva od bugarskih i arnautskih ~eta, i da je ~etni~ka borba imala za ciq da stvori organizovanu odbranu, vojvoda je pored vo|e ~ete morao da bude i gorski Ñobor knezî svog rejona. Wegovom starawu bili su povereni mnogi segmenti dru{tvenog `ivota oblasti u kojoj je delovao. U okviru svoje ~ete vojvoda je na terenu predstavqao vlast sa autoritetom koji pod pretwom smrtne kazne nije smeo biti doveden u pitawe. Odlu~ivao je o kretawu ~ete, nosio ~etnu blagajnu, starao se o ode}i, hrani, higijeni i zdravqu svojih ~etnika.53 U wegovoj li~nosti bio je oli~en ~etni sud, koji je slu`io i kao apelacija na odluke mesnih odbora u sporovima stanovnika organizovanih sela. Crkveno-prosvetne aktivnosti bile su tako|e deo wegovog posla. Donosio je iz Srbije ili prikupqao novac za izgradwu ili opravku {kola i crkava.54 Darivao je pismenim seqacima kwige,55 dok je nepismenima ponekad i ~itao.56 Neki od vojvoda bili su u~iteqi pre odmetawa u ~ete, pa stoga ova pojava ne treba da ~udi. I sanitetska slu`ba ulazila je u okvir wegovih du`nosti. Seqacima su davani lekovi nameweni ~etnicima kada je to bilo nu`no.57 Trebalo je da vojvode budu ~uvari i ekonomskog statusa stanovni{tva rejona u kome su ~etovali. Vojvode su bile zadu`ene i za razrezivawe ~etni~kog poreza u svom rejonu. Mora se napomenuti da je ta praksa, iako se ~esto primewivala, u su{tini predstavqala vanrednu meru ili ~in zloupotrebe.58 Vojvode su {titile stanovni{tvo od globqewa Arnauta i Turaka. Tako je vojvoda Rista iz Devi~a zabranio 1904. da iko pla}a globe koje je siloviti Arnaut u Pore~u propisivao.59 Vojvode su se starale i o moralu, kako svojih ~etnika, tako i stanovni{tva. Vojvoda Petko Ili} propisao je pravilo da se svaka `ena koja bude silovana kazni sa 25 batina, zajedno sa svim svojim mu{kim uku}anima. Ta surova, i mora se re}i, nepravedna kazna trebalo je da motivi{e stanovnike da se posvete danono}nom ~uvawu svoje `enske ~eqadi od napada Bugara{a i Arnauta.60 Vojvoda Spasa Garda je ~uvaju}i moral svog rejona Ñuzeo na odgovornostî sve{tenika koji je ven~avao maloletnike, iako su i sve{tenikova gre{ka i Gardina intervencija bili u nadle`nosti mitropolita.61 Kada se imaju na umu ovako {iroka ovla{}ewa srpskih vojvoda, jasno je da je uspeh Srpske organizacije ~esto zavisio samo od li~nosti pojedinih vojvoda, pa se pri izboru li~nosti za vojvodsku funkciju strogo moralo voditi ra~una. Pri otpo~iwawu srpske ~etni~ke akcije prisutna je `eqa Centralnog odbora da na ~elo srpskih ~eta postavi srpske oficire, podoficire i `andare, kao qude vi~ne vo|ewu vojnih jedinica i sposobne da zavedu disciplinu me|u ~etnicima.62 Ogled sa vojnim licima se ipak pokazao neuspe{nim. Ve} od jeseni 1904. Odbor, suo~en sa otporom ~etnika i stanovni{tva, mewa praksu i otpo~iwe sa postavqawem vojvoda domorodaca ñ seqaka i zanatlija,63 kojima su obi~no bili pridodavani srpski oficiri i podoficiri kao neka vrsta ~etnog {taba.64 Svesni da vojvoda treba da bude ~ovek od 138
Uro{ [e{um
ugleda koji bi zakratko mogao da stekne simpatije stanovni{tva, a da pored hrabrosti poseduje i izvesne karakteristike narodnog vo|e i diplomate, vo|i Centralnog odbora od jeseni 1904. do leta 1905. {aqu kao vojvode na teren ~ak petoricu u~iteqa Rada Radivojevi}a, Doksima Mihailovi}a, Jovana Babunskog, Jovana Dovezenskog i Lazara Kujunxi}a.65 Susrev{i se na terenu sa vojvodama koji su ve} imali svoje ~ete, a dolaze}i u dru{tvu sa vojvodama iskusnim ~etnicima ili srpskim oficirima, u~iteqi vojvode su se brzo sna{li na terenu na poslovima borbe i organizacije.66 Zbog pogibije vojvoda, wihove smene usled nesposobnosti ili zloupotreba, ili jednostavno potreba za ve}im brojem ~eta u odre|enom trenutku, otvarala se mogu}nost qudima u okviru Organizacije da do|u do vojvodskog polo`aja. Vojvode su regrutovane iz redova starih, iskusnih ~etnika, putovo|a, ili ~lanova spoqne ili unutra{we organizacije (Organizacije u Srbiji i na terenu).67 Vaqa pritom napomenuti da su postojali kriterijumi pri izboru srpskih vojvoda. Obi~no se vodilo ra~una o poreklu vojvode, to jest te`ilo se da budu}i vo|a ~ete bude postavqen kao vojvoda u oblasti iz koje poti~e, da u woj u`iva ugled,68 i da hrabro{}u ili ugledom svog zanimawa, imponuje stanovni{tvu oblasti u koju je raspore|en.69 Na`alost, neodlo`nost potrebe, slaba ponuda kandidata, ili specifi~na namena odre|enog vojvode, ponekad je Organizaciji nametala da se pri izboru vojvode opredeli za nepodesne li~nosti. Tako je ra`alovani vojvoda Temeqko Barjaktarevi} postavqen 1907. za vojvodu Tavorske ~ete,70 a iz Organizacije iskqu~eni \ura Ivani{evi} postavqen je 1906. za vojvodu Male{ke ~ete.71 Nasilni biv{i {vercer Jovan Dolga~ postao je vojvoda u Pore~u zahvaquju}i upravo ve{tini preno{ewa oru`ja i svojim ranijim vezama sa arnautskim ka~acima, koje je kao vojvoda, po svoj prilici, trebalo da uni{tava.72 Nu`no je re}i ne{to i o razli~itim kriterijumima Organizacije pri izboru vojvoda u zapadnom i isto~nom Povardarju. U zapadnom Povardarju, verovatno zbog te{ko}e prebacivawa ~eta preko Vardara, upra`wena vojvodska mesta popuwavali su, sa izuzetkom Slavonca Vasilija Trbi}a i Beranca Rada Radivojevi}a, obi~no iskusni ~etnici domoroci, tako da sa te strane Vardara nije zabele`en ni jedan srpski oficir ili podoficir vojvoda, pa ~ak ni jedan Srbijanac vojvoda. Osim trojice u~iteqa, Doksima Mihailovi}a, Rada Radivojevi}a i Jovana Babunskog, i raskalu|era Vasilija Trbi}a, sve ostale vojvode bile su pre odmetawa zanatlije-pe~albari ili seqaci. U isto~nom Povardarju, nadomak srpske granice, nasuprot tome, primetan je zna~ajan broj srpskih podoficira i oficira-vojvoda, {to se jasno vidi u Tabeli 1. Ostale vojvode u isto~nom Povardarju bili su, kao i sa druge strane Vardara, stari ~etnici, putovo|e ili kod turskih vlasti kompromitovane vojvode seoskih ~eta,73 po profesiji mahom seqaci. Iako su dva podoficira-vojvode, Vladimir Kova~evi} i \ura Ivani{evi}, bahatim pona{awem upropastili dve ~ete, na Tabanovcu 1905. i u Male{u 1906,74 ve} sredinom 1906. ponovo je primetna te`wa Centralnog odbora da u isto~nom Povardarju postavi oficire i podoficire za vojvode. Te`wu Odbora omela je, me|utim, nedoraslost oficira-vojvoda zadatku koji je pred wih postavqen, pa je Organizacija bila primorana da sa terena povu~e, u svakom pogledu nezdovoqavaju}e, vojvode-oficire \or|a Sokolovi}a i Sekulu Vlahovi}a.75 Wihovo mesto, suprotno namerama Odbora, zauzeli su domoroci Krsta Kova~evi} i dotada{we vo|e krstare}ih odeqewa Serafim Smiqanac, Ditko Aleksi}, Sande Arsi} i Ja}im Pavlovi}.76 Razdor u redovima Skopskog odbora, krajem 1907. i u prvih nekoliko meseci 1908, doveo je do razdora i me|u ~etni~kim vojvodama. Vojvode Serafim Smiqanac, Denko Bo`inovi} i Milan Palanka otkazali su februara 1908. poslu{nost {tabu i po~eli da deluju na svoju ruku. Na teren je zato poslat novi Vojvode Srpske ~etni~ke organizacije 1903ñ1908.
139
46 Dodatak 1, br. 239. Nu`no je napomenuti da je navedeni dokument iz juna 1905, ali po{to sumira uspehe \or|a Risti}a, koji su nakon ^elopeka (april) zbog turskih potera bili retki, mo`e se uzeti kao pregled postignutih uspeha u aprilu. Do februara 1905. u Pore~u je Bugarima ostalo samo selo Lokvica. Na Babuni i u Prilepskom poqu 13 sela bilo je javno u Srpskoj organizaciji, 23 sela o~ekivala su jo{ srpskih ~eta da se potpuno odvoje od Bugara, a tajno su bila u Organizaciji, primala i snabdevala srpske ~ete. Dodatak 1, br. 120, 121, 136.
47
Ju`na Srbija, 160ñ164.
48
Srpska ~etni~ka akcija, 49ñ52. Od kraja 1906. godine {efovi gorskih {tabova imali su pravo da izme|u svojih ~etnika postavqaju ~etovo|e, uz naknadno tra`ewe potvrde od strane Centralnog odbora. Dodatak 2. Zapisnici sednica Poslovnog i Izvr{nog odbora u Beogradu 16/29. 11. 1905. do 22. 12 1906 / 4. 1. 1907, 663.
49 Posthumno priznawe vojvodstva dobili su prvi {ef {taba na Kozjaku, Aksentije Bacetovi}, potporu~nici Brana Jovanovi} i Bogdan Hajnc. Pogibije prvog kao ~etovo|e na Petraqici i druge dvojice kao komandanata ~etnih odeqewa na Beqakovcu, doprinele su tome da u javnosti i ~etni~koj tradiciji oni budu zapam}eni kao vojvode, iako ih Odbor kao takve nikada za `ivota nije priznao. Dodatak 1, br. 253, 254, 257, 262. U izve{tajima iz vremena pogibije, ova trojica se ne nazivaju vojvodama, me|utim 23 godine kasnije u odrednicama Enciklopedije SHS sva trojica nose vojvodske titule. Enciklopedija SHS 2, 161, Enciklopedija SHS 2, 818, Enciklopedija SHS 4, 773. U ovom radu Bacetovi}a, Jovanovi}a i Hajnca ne}emo tretirati kao srpske ~etni~ke vojvode.
50
Ju`na Srbija, 160ñ164.
51
Dodatak 3, br. 280.
52
Srpska ~etni~ka akcija, 51.
53
Dodatak 1, br. 139.
54 Srpska revolucionarna organizacija, 116, Dodatak 1, br. 160, 187.
55 Dodatak 1, br. 183, 160, 177, 186. U pitawu su naj~e{}e bile zbirke narodnih epskih pesama.
56
Krv ~etnika, 14ñ15.
57
Dodatak 1, br. 139, 183. Gorski {tab je ~ak trebovao Pelagi}evog Narodnog u~iteqa za potrebe upoznavawa stanovni{tva sa iskustvima narodne medicine.
58
Razrezivawe poreza u Pore~u i na Babuni bila je neophodna mera upravqena u ciqu {to hitnijeg naoru`avawa srpskih sela. Vi{estruko razrezivawe poreza u Kumanovskoj i Pre{evskoj kazi posledica je gramzivosti vojvoda Riste Kova~evi}a i Van|ela Dimitrijevi}a. Dodatak 1, br. 71, 139.
59
Dodatak 1, br. 136.
60 P. @. Ili}, Vojvoda Petko Ili}, Ju`ni pregled, 6ñ7, Beograd 1930, 335.
61
Dodatak 3, br. 176.
62
U jesen 1904. odaslate su ~ete pod vo|stvom narednika Jovana Proti}a, Alekse Komneni}a i Jovana Pe{i}a i poru~nika Aleksandra Simi}a. Samo je Pe{i} ostao na terenu kao vojvoda, dok su ostala trojica ubrzo povu~ena sa terena. Dodatak 1, br. 46. i 60. K. Pe}anac, navedeno delo, 56ñ57.
63
Budu}i goleomit Ilija Jovanovi} formulisao je to nastojawe, prole}a 1905. godine: ÑMi (Srbijanci) ne mo`emo voditi ovaj narod, wega mora da vode qudi iz wegove sredine a mi mu mo`emo pomo}i mnogo moralno pridr`ati ga da ne malak{e i dolaskom na{im osna`itiÖî Dodatak 1, br. 155.
64 Ilija Jovanovi} je januara 1905. tra`io {to vi{e oficira i podoficira za ~etne {above, budu}i da popularne narodne vojvode nisu poznavale taktiku i strategiju. Dodatak 1, br. 139.
65
Dodatak 1, br. 74, 147, 149, 172.
66
U isto~nom Povardarju je u~iteq Jovan Dovezenski, ve} tokom jeseni 1904. postao najzna~ajniji vojvoda, ~iji su autoritet priznavale sve ostale vojvode, Van|el Dimitrijevi}, Temeqko Barjaktarevi}, Krsta Kova~evi}, Pavle Mladenovi}, Spasa Garda i \or|e Risti}. Dodatak 1, br. 76, 94, 107. Budu}i da u zapadnom Povardarju nije bilo u~iteqa vojvoda, a da je rejon delovawa Organizacije bio {iri nego s leve strane Vardara i da su na terenu bili prisutni samo Micko Krsti}, Gligor Sokolovi}, Rista Cvetkovi} i
140
Uro{ [e{um
{ef {taba Alimpije Marjanovi}, da uvede red i zameni neposlu{ne vojvode.77 Upla{ena pogubno{}u posledica koje je nosila pobuna vojvoda domorodaca, Organizacija je preko Marjanovi}a i predsednika Skopskog odbora Bogdana Radenkovi}a ponovo po~ela da sprovodi u delo staru nameru i da za vojvode odre|uje srpske oficire.78 Oficiri su bili lako smewivi, dok je pobuna vojvode domoroca mogla da odvoji nekoliko sela pa i ~itave oblasti iz Srpske organizacije. Alimpije Marjanovi} i Bogdan Radenkovi} poduzeli su, pored smene vojvoda, i reorganizaciju celokupnog sistema funkcionisawa Srpske ~etni~ke organizacije s leve strane Vardara, ali je wihove napore prekinuo Hurijet, jula 1908. godine.79 Iako su nominalno sve vojvode Srpske ~etni~ke organizacije bile jednake po svom statusu u okviru pokreta, u stvarnosti su u okviru Organizacije postojale Ñvelikeî i Ñmaweî vojvode. Naime, ubrzo po otpo~iwawu akcije, ugledom, autoritetom i hrabro{}u istakao se mali broj vojvoda koje je Centralni odbor sa razlogom smatrao stubovima Organizacije na terenu, i u skladu sa tom ~iwenicom saobra`avao svoj odnos prema wima. Tako su se vrlo brzo, izme|u ostalih vojvoda Srpske organizacije, istakli u isto~nom Povardarju \or|e Risti} i Petko Ili} i Gligor Sokolovi} i Jovan Babunski u zapadnom Povardarju. Podnarednik \or|e Risti} u~e{}e u ~etni~koj akciji otpo~eo je jo{ 1904. kao ~etnik vojvode dovezenskog, ubrzo je postao zastavnik u ~eti Temeqka Barjaktarevi}a, a vojvoda Krivopalana~kog rejona je postao ve} 1905. godine.80 Ve} slede}e 1906. u Kumanovskoj i Palana~koj kazi se smatralo da od wegovog boravka na terenu zavisi ~vrstina Srpske organizacije i pacifizam Bugara{a i wihovih ~eta. Zahvaquju}i svojoj smelosti, lukavosti i obi~aju da poput Haruna al Ra{ida, preru{en i bez pratwe, luta po atarima srpskih i bugara{kih sela ubrzo je postao polumitska li~nost u predstavama seqaka Palana~ke kaze.81 Me|utim strogost prema ~etnicima, razmetqivost i veze sa `enama na terenu, uza svu popularnost koju je imao, izazvali su bes i zavist {efa {taba Mihaila Risti}a. Po svoj prilici je upravo {ef, koriste}i mrzost pot~iwenih mu ~etnika, zbog stroge discipline, pobunio iste protiv wega i zahtevao od Centralnog odbora, da se zbog raznih, skoro nemogu}ih zlo~ina koje mu je pripisao, kazni smr}u. \or|e Risti} je izbegao smrt, ali je do`iveo ra`alovawe i internaciju krajem 1907. godine.82 Mesto najpopularnijeg vojvode zauzeo je Petko Ili}, tako|e biv{i ~etnik, koji je vojvoda postao tek krajem 1906. godine.83 Skroman, hrabar i dobar organizator, vojvoda Petko je u`ivao po{tovawe i qubav stanovni{tva, Odbora pa ~ak i uva`avawe turskih ~inovnika. Stanovni{tvo je jedino wega, od svih vojvoda, oslovqavalo sa ÑGospodine vojvodoî a zbog lepote i stidqivosti, me|u sobom ga je nazivalo nadimkom ÑMoma vojvodaî84. Prilikom predaje komitskih ~eta u Turskoj nakon Hurijeta, u avgustu 1908. Petko Ili} predstavqen je turskim vlastima, od strane srpskog konzula u Skopqu @ivojina Balugxi}a, kao {ef svih srpskih prekovardarskih ~eta, iako je bio samo vojvoda Skopsko-crnogorske ~ete.85 ^iwenica da turske vlasti nisu pravile pitawe oko toga da li je Petko Ili} {ef {taba ili nije, a da Bugarski komitet, svakako upoznat sa hijerarhijom Srpske organizacije, nije ni poku{ao da raskrinka iskaz skopskog konzula, dovoqno svedo~i o vrednosti i popularnosti vojvode Ili}a. Vojvoda Gligor Sokolovi} bio je neosporno hrabar i dobar organizator, ali skromnost svakako nije bila wegova vrlina. Stanovni{tvo Prilepskog poqa smatralo je da samo on mo`e da ga za{titi od ka~aka i bugara{kih ~eta, a sve vojvode slagale su se u tome da srpsko ~etovawe s desne strane Vardara mo`e imati uspeha samo ako je Sokolovi} prisutan na terenu.86 Svestan ~iwenice da Organizacija wegovoj popularnosti iz hajdu~kih i dana ~etovawa u VMRO-u ima da zahvali za svoj uspeh s desne strane Vardara, Gligor Vojvode Srpske ~etni~ke organizacije 1903ñ1908.
141
Trenko Rujanovi}, Organizacija je ~etvoricu u~iteqa: Babunskog, Kujunxi}a, Mihailovi}a i Radivojevi}a, poslala u te krajeve u dru{tvu sa Stevanom Nedi}em, Savatijem Milo{evi}em i Sretenom Rajkovi}em. Dodatak 1, br. 58, 156, 170, 172, 194, 205. 67
Mahom su sve vojvode nakon 1905. bili biv{i ~etnici koji su se istakli u borbama. U spiskovima ~etnika pojedinih ~eta 1904. prisutna su imena budu}ih vojvoda. Tako su u ~eti Jovana Dovezenskog novembra 1904. prisutni kao ~etnici ~ak trojica budu}ih vojvoda: Petko Ili}, Krsta Kova~evi} i Kosta Pe}anac. Dodatak 1, br. 74. Putovo|e su tako|e mogle da postanu vojvode, kao {to je slu~aj sa Vasilijem Trbi}em, Ristom Kova~evi}em i Tomom Krsti}em. Plamen ~etni{tva, 136, Memoari, 35. [ef tajne policije Organizacije Atanasije Sredojevi} tako|e je bio vojvoda i kao takav se potpisao na jednoj predstavci uz ostale vojvode 1906. godine. Dodatak 2, br. 156. 68
Ilustrativno je propratno obja{wewe Centralnog odbora u vezi sa izborom \or|a Sokolovi}a za vojvodu: ÑStoga {to je jedan od najstarijih i najboqih ~etnika, {to je iz kraja u koji (Odbor) ga {aqe, {to dobro poznaje mesto i prilike u kojima ima sa ~etom da radi.î Dodatak 1, br. 455.
69
Ugled zanimawa i li~na hrabrost bili su presudni pri izboru ki~evskog vojvode popa Bogdana Maksimovi}a i Micka Krsti}a u Pore~u. Prvi je kao sve{tenik posedovao izvestan uticaj u zavi~aju, dok je drugi bio sinonim hrabrosti i nepokolebqivosti. Dodatak 1, 397, Koxa, ^etni~ki spomenik, vojvoda Micko `ivot i rad, Skopqe 1930, 41.
70
Dodatak 3, br. 143.
71
Dodatak 2. Zapisnici sednica Poslovnog i Izvr{nog odbora u Beogradu 16/29. 11. 1905. do 22. 12. 1906 / 4. 1.1907, 596. 72 Plamen ~etni{tva, 197ñ198; Dodatak 1, br. 403; Dodatak 3, br. 307. 73
Vojvoda Denko Bo`inovi} pre nego {to je postao vojvoda bio je vojvoda seoske ~ete Starog Nagori~ena, ali se u jednom sudaru sa turskom vojskom kompromitovao i bio primoran da se potpuno odmetne. Dodatak 2, br. 187. 74
Dodatak 1, br. 156, 157, 159, 160, 161, 200, 210; Dodatak 2, br. 89. 75
Obojica su smeweni zbog nediscipline i intriga. Dodatak 2, br. 68;
Dodatak 3, br. 140. 76
Dodatak 2, br. 205.
77
Srpska ~etni~ka akcija, 131ñ133. Detaqnije o razdoru u Organizaciji u rejonu Skopskog konzulata videti B. Vu~eti}, Bogdan Radenkovi}, Beograd 2006, rukopis magistarskog rada, 95ñ100.
78
Deficit u li~nostima pogodnim da preuzmu vojvodstvo bio je veliki problem Organizacije u isto~nom Povardarju februara 1908. Od deset ~eta, {est nije imalo vojvodu. Bogdan Radenkovi} tra`io je da se u Srbiji na|e pet pogodnih oficira ili podoficira da preuzmu ~ete, dok je samo jednog domoroca imao u vidu kao budu}eg vojvodu. AS, MID, PPO, 1908, red 59, B. Radenkovi} Skopskom konzulatu, Skopqe, 9/2. 2. 1908.
79
Srpska ~etni~ka akcija, isto.
80
Dodatak 1, br. 74 i 107. Novembra 1904. \or|e Risti} je bio obi~an ~etnik, a ve} januara 1905. postao je vojvoda. Enciklopedija SHS, 156.
81 Dodatak 2, br. 109, 195. Za \or|a su i srpski i bugara{ki seqaci u okolini Krive Palanke govorili sa ponosom ili strepwom: ÑKapetan \or|e kude go ne seje{ tuj }e nikne.î Dodatak 2, br. 109.
82
\or|e Risti} interniran je u Srbiju, u Po`arevac, i tamo je ostao do predaje ~eta jula 1908. Dodatak 2, br. 32, 112, 133, 144, Dodatak 3, br. 28. 83
Petko Ili} bio je ~etnik jo{ od 1904. godine. ^etovao je u ~etama Veqka Mandar~evi}a, An|ela \or|evi}a i Jovana Dovezenskog. Dva puta je pre`iveo potpuno uni{tewe svojih ~eta. Memoari, 41; Plamen ~etni{tva, 231ñ234. Kada je postao vojvoda novembra 1906, za rejon mu je odre|ena Skopska Crna Gora. Dodatak 2, br. 213.
84 P. @. Ili}, Vojvoda Petko Ili}, Ju`ni pregled 6ñ7, Beograd 1930, 334ñ342. 85 AS, MID, PP, 1908, red 711, f V, @. Balugxi} ñ MID, pp br. 4123, Skopqe 19. 7 / 1. 8. 1908.
86
Dodatak 2, br. 32, 112, 133, 144, Dodatak 3, br. 28.
87
Memoari, 69ñ70.
88
Dodatak 2, br. 245; Dodatak 3, br. 154.
89
Dodatak 2, br. 32.
90
Dodatak 3, br. 213.
Sokolovi} je, budu}i sujetan, ~esto Centralnom odboru diktirao postavqawe vojvoda u okru`ewu svog rejona, a kada je napu{tao teren, ostavqao je vojvodu-zamenika, iako na to nije imao prava.87 Vojvoda Gligor je te`io postavqewu nemarkantnih li~nosti za vojvode u rejonu u kome je ~etovao. Organizacija, budu}i svesna wegovog zna~aja, bila je primorana ne samo da toleri{e, ve} i da ide naruku wegovom jako izra`enom slavoqubqu. Gligorova netrpeqivost prema drugim vojvodama koje su pretile da dosegnu wegov rang, naterala je Organizaciju da povu~e sa terena vojvodu Trenka Rujanovi}a i da uzme u razmatrawe smewivawe ina~e vrlo vaqanog vojvode Stevana Nedi}a.88 [efovi gorskih {tabova nisu posedovali autoritet koji je samo Gligor u`ivao na terenu, dok, s druge strane, vojvoda Sokolovi} nije bio voqan da im bude od koristi u sticawu popularnosti i zavo|ewu discpline. Ne samo da nije pomagao {efovima pri zavo|u hijerarhije, nego ni sam nije trpeo autoritet i kontrolu istih tih {efova.89 Skopski odbor, svestan Gligorove arogancije, u jednom pismu, 22. juna 1907, izri~ito je zahtevao da se u Pore~ ne {aqe novi {ef, ili ako se po{aqe, da se po{aqe sa ~etom Ñda imponuje Gligoruî.90 Popularnost i sujeta vojvode Gligora, kao i nepopularnost {efova, rezultirali su time da ovaj doista hrabar ~etovo|a, ali istovremeno ~ovek bez ikakvog obrazovawa i poznavawa vojne taktike, postane {ef {taba zapadnog Povardarja.91 Jovan Babunski, u~iteq iz Vele{kog Rudara i vojvoda od 1905. nije poga|ao sujetu vojvode Gligora, budu}i da nije posedovao sklonost ka isticawu niti je bio imalo razmetqiv. Pobednik u svim okr{ajima sa ~etama VMRO-a92, a u odnosu na ostale vojvode zavidno obrazovan, on je u Gligorovo ime vr{io du`nosti {efa {taba,93 budu}i da je Gligor Sokolovi} o~igledno smatrao da mu je taj posao suvi{an. [efovsko dostojanstvo izgleda da je Gligoru Sokolovi}u bilo va`nije od komandne odgovornosti. Briga Jovana Babunskog o ~etnicima i li~na hrabrost koju je ispoqio u borbama, doneli su mu ugled u Organizaciji, koja ga je, kao i Gligora Sokolovi}a, smatrala nezamenqivim.94 Na po~etku ~etni~ke akcije srpskim vojvodama, kao u ostalom ni ~etnicima, nije odre|ena fiksna plata ve} su darovani pove}om sumom novca pri slawu iz Srbije. Taj novac o~igledno nije bio zami{qen kao plata ~etovo|e, ve} je bio predvi|en da zadovoqi potrebe za hranom i opremom ~ete na terenu.95 Izvesno da su vojvode, za vreme trajawa ovakve prakse, budu}i da je u wihovoj nadle`nosti bila ~etna blagajna, odvajali od ukupnog ~etnog novca onoliko koliko su smatrali da im kao vojvodama pripada. Od trenutka kada je Kraqevina Srbija po~ela iz buxeta da finansira srpsko ~etovawe, to jest od kraja jula 1904,96 ovakav na~in snabdevawa ~eta prestaje. Od jeseni 1904. novac za ~ete nije vi{e u velikim sumama davan vojvodama pri prelasku ~eta, ve} su, po potrebi, novac iz Srbije na teren donosili kuriri.97 Osim novca za ~etne potrebe ve}ina vojvoda nije dobijala novac od Organizacije u vidu plate. Tako je tokom revizije ~eta u martu 1905. poru~nik Ilija Jovanovi}, uo~io da se odanost odre|enih ~etovo|a pla}a redovnim Ñdaromî98, dok drugi za svoja pregnu}a nisu dobijali ni{ta. Smatraju}i da je takvo stawe stvari fatalno po slogu i disciplinu, revizor srpskih ~eta zahtevao je da se ~etnicima, putovo|ama i vojvodama odredi redovna nagrada, bar u visini nadnice.99 Razlo`no rezonovawe Ilije P~iwskog sprovedeno je u delo najkasnije krajem maja 1905. godine. Po~etkom juna meseca iste godine Aksentije Bacetovi} ve} spomiwe rashod za plate vojvoda, dodu{e samo s leve strane Vardara,100 ali je izvesno da su ve} tada, ili ne{to malo potom, plate po~ele da dobijaju i vojvode u zapadnom Povardarju. Tokom trajawa srpskog ~etovawa nije postojala jedinstvena i ta~no odre|ena suma kojom su nagra|ivani ~etni~ki napori srpskih vojvoda. Centralni odbor odre|ivao je platu svakom ~etovo|i ponaosob, ocewuju}i tako wegovu organizatorsku i komandnu sposobnost dinarskim apoenima. Decembra 1905. 142
Uro{ [e{um
izvr{ena je delimi~na unifikacija vojvodskih plate, koja je jasno ukazala na postojawe odre|ene hijerarhije me|u na~elno ravnopravnim vo|ama srpskih ~eta. Nakon te Ñunifikacijeî, plate vojvoda kretale su se od 80 do 150 dinara, zavisno od zna~aja pojedinog ~etovo|e za Organizaciju101; ipak ve}ina vojvoda dobijala je po 105 din.102 Plata podnarednika srpske vojske, zajedno sa novcem za ishranu (30 dinara) iznosila je 95 din.103 Kada se ta suma uporedi sa vojvodskom platom (treba imati na umu da je na terenu bilo podnarednika ñ obi~nih ~etnika, koji su primali platu od Ministarstva vojnog, {to je svakako poga|alo ionako sujetne vojvode), name}e se zakqu~ak da nov~ana primawa vojvoda nisu bila naro~ito visoka, ako se ima u vidu wihov visokorizi~an i te`ak poziv. Dr`avnim ~inovnicima, u~iteqima i oficirima na odsustvu, Ministarstvo vojno i Ministarstvo prosvete nisu obustavqali izdavawe plate dok su boravili na terenu, na ~inovni~ku platu se iz kase Organizacije dodavala suma od nekoliko desetina dinara, {to je u zbiru ~inilo platu ~etovo|e.104 Vojvode-seqaci primali su nov~anu pomo} od humanitarnih organizacija Kola srpskih sestara i Srpske bra}e; wihovu platu ~inio je zbir iznosa pomo}i i novca iz kase Organizacije.105 Va`no je napomenuti da je vojvodska nadoknada ispla}ivana samo po povratku ~etovo|a sa terena. Na terenu su vojvode i ~etnici padali na teret mesnih odbora106 pa im, po rezonovawu Odbora, plata nije bila potrebna. Pojedine vojvode su takav na~in pla}awa smatrale neodgovaraju}im zbog gomilawa tro{kova pri povratku.107 S namerom da se {to preciznije utvrdi u kom broj~anom i procentualnom odnosu su stajali nosioci vojne strane Organizacije iz Srbije prema onima iz Turske, u periodu od avgusta 1903. do marta 1908. godine, preduzeli smo analizu geografskog porekla vojvoda Srpske organizacije. Rezultati analize prikazani su procentualno i tabelarno (Tabela 2) u ciqu {to ve}e preglednosti. Predmet navedene analize bile su samo one ~etovo|e koje su u~estvovale u borbama, i du`e vreme bili na ~elu ~eta, ukupno wih 62. Vojvode Ilija Slavkovi} i Aleksa Simi} nisu bili predmet analize, jer su zapravo ~ete samo doveli do granice i vodili ih nekoliko dana u Turskoj. Sledstveno ovom kriterijumu, predmet analize nisu bile ni vojvode koje je prole}a 1908. imenovao {ef {taba Alimpije Marjanovi}, po{to zapravo nisu stigli ni da se upoznaju sa poverenim im rejonom a kamoli da ispune borbene i organizacione du`nosti ~etni~kih vojvoda. Goleomiti, osim Vojina Popovi}a Vuka, koji je pre no {to je postao {ef {taba bio vojvoda, tako|e nisu uzeti u obzir. [to se ti~e geografske podele teritorija pri analizi, iskoristili smo op{teprihva}enu podelu na Srbiju, Staru Srbiju i Makedoniju. Ostale pokrajine (Albanija, Crna Gora i Slavonija) iz kojih su poticale srpske vojvode, naveli smo kao Ostale pokrajine, jer su iz wih vukla poreklo samo ~etvorica srpskih vojvoda. Staru Srbiju smo podelili na kosovsko-metohijsko-ra{ki deo i preko{arski deo. Budu}i da ~ini geografsku celinu sa Kumanovskom kazom, Pre{evska kaza, tretirana je u ovom radu kao preko{arski deo Stare Srbije. Teritorijalni opseg kosovsko-metohijsko-ra{kog dela Stare Srbije sam je po sebi jasan, pa nije nu`no bli`e obja{wavawe. Preko{arski deo poklapao se sa turskom administrativnom podelom na kaze: Tetovsku, Gostivarsku, Skopsku, Pre{evsku, Kumanovsku, Krivopalana~ku i Kratovsku. Svi krajevi ju`no od preko{arskog dela Stare Srbije smatrani su Makedonijom.108 Procentualni i broj~ani rezultati analize su slede}i: 1. Iz Makedonije je bio 21 vojvoda, odnosno, 34 %. 2. Iz Srbije bilo je 11 vojvoda, odnosno 18 %. 3. Sa Kosova i Metohije i Ra{ke oblasti 7 vojvoda, odnosno 11 %. 4. Iz preko{arskog dela Stare Srbije 19 vojvoda, odnosno 30 %. 5. Iz ostalih oblasti (Crne Gore, Slavonije i Albanije) 4 vojvode, odnosno 7 %.
Vojvode Srpske ~etni~ke organizacije 1903ñ1908.
143
91
Srpska ~etni~ka akcija, 121.
92
J. Haxi Vasiqevi}, Spomenica Jovana Babunskog, Beograd 1921, 14ñ17; Srpska ~etni~ka akcoja 116ñ117. 93
Srpska ~etni~ka akcija, 121.
94
Dodatak 2, br. 133.
95
Luka ]elovi} dao je jula 1904. ~eti An|elka Aleksi}a 500 napoleondora, ili 10.000 dinara, {to je za ono vreme bila ogromna suma. Srpska revolucionarna organizacija, 43. 96
Ukqu~ivawe zvani~ne Srbije u ~etni~ku akciju iziskivalo je mnogo novca. Sama Organizacija, ~ije je aktivnosti dr`ava po~ela da poma`e, izdr`avala se od priloga, {to svakako nije bilo dovoqno, kada se ima u vidu opseg wenog rada. U tom ciqu je Ministarstvo inostranih dela, na sednici Vlade 13. jula 1904, zatra`ilo vanredni kredit za neodlo`ne zagrani~ne akcije u iznosu od 200.000 dinara. Vlada je, svesna neodlo`nosti poduhvata, istog dana Ministarstvu odobrila tra`eni kredit. Po zakonskoj proceduri, kredit je naknadno odobrio Dr`avni savet, a kraq svojim potpisom potvrdio wegovu odluku. Bez obzira na to {to je procedura zvani~no okon~ana 13. septembra 1904. kraqevim potpisom, novac je, zbog hitnosti posla, u blagajnu Ministarstva po~eo da se sliva istog onog dana kada je kredit odobren. Dodatak 1, br. 41, 42, 43, 45, 50. 97
Najpoznatiji ~etni~ki kurir Stojan Koruba nosio je ponekad i velike sume novca iz Srbije ~etama na terenu, I. @. Trifunovi}, Trnovitim stazama, Beograd 1930, 44ñ49; T. Krsti}-Alguwski, Iz ~etni~kog `ivota, Ju`ni pregled, 342ñ349; B. Grahovac, Podvig Stojana Korube, Ju`ni pregled, 357ñ363. 98
U slu~aju Spase Garde Ñdarî je iznosio 1-2 napoleondora mese~no. Dodatak 1, br. 139.
99
Dodatak 1, br. 139.
100
Dodatak 1, br. 233.
101 Dodatak 2, Zapisnici sednica Centralnog odbora u Beogradu 16/29. 11. 1905. do 22. 12. 1906 / 4. 1. 1907, 672ñ674. Suma od 150 din. bila je rezervisana samo za Gligora Sokolovi}a i Jovana Babunskog, dok je \or|e Risti} dobijao prili~nih 120 din, Rista Cvetkovi} dobijao je 80 din., a sve ostale vojvode po 105 din. Isticawe prve trojice ~ak i u pogledu plata, opet govori o postojawu razli~itog rangirawa na~elno
ravnopravnih vojvoda u okviru Organizacije. 102
Oktobra 1906. vojvodska plata smawena je sa na~elnih 105 na 90 dinara, sa tom povoqno{}u {to su platu primali i tokom odmora u Srbiji, {to ranije nije bio slu~aj. Dodatak 2, br. 184. 103
Dodatak 3, br. 57.
104 U~iteqska plata Jovana Stanojkovi}a Babunskog iznosila je 90 dinara, iz kase Organizacije dopla}ivano je jo{ 60 dinara, tako da je ukupna vojvodska plata iznosila 150 dinara. Dodatak 2, Zapisnici sednica Centralnog odbora u Beogradu 16/29. 11. 1905. do 22. 12. 1906 / 4. 1. 1907, 672ñ674.
105
Dodatak 2, isto. Rista Cvetkovi} tako je primao ukupno 80 dinara. Polovinu od Kola srpskih sestara, polovinu od Organizacije.
106
Dodatak 2, br. 32.
107 Dodatak 3, br. 56. Plate vojvoda koji nisu bili ~inovnici Ministarstva vojnog i Ministarstva prosvete, dok su bili na terenu, ispla}ivane su wihovim porodicama ili su, ako su bili neo`eweni, stajale u depozitu.
108
Od druge polovine 19. veka, po gledi{tima nau~nih i politi~kih krugova Srbije, pod geografsku odrednicu Stara Srbija spadali su pored Kosova i Metohije i Ra{ke oblasti, Pre{evska, Kumanovska, Krivopalana~ka, Kratovska, Skopska, Tetovska, Gostivarska i Debarska kaza. Oblasti ju`no od Stare Srbije, a severno, odnosno zapadano od Epira, Tesalije i Trakije smatrane su Makedonijom. Enciklopedija srpskog naroda, Beograd 2008, 1084.
Dakle, ~etovo|a poreklom iz Srbije bilo je 18 %, dok je 75 % wih vuklo koren iz Stare Srbije i Makedonije.109 Ako ni po ~emu drugom, ~etni~ka akcija je, bar po poreklu vojvoda koji su je predvodili, bila autohtoni pokret. Vojvode iz Srbije, skoro u potpunosti oficiri i podoficiri, slati su da popune dva gorska {taba ili da oforme ~etne {tabove, da privremeno popune praznine nastale pogibijama ili smenom lokalnih vojvoda i uvedu vojni~ku disciplinu preko potrebnu srpskim ~etama.110
109
Podaci o geografskom poreklu vojvoda preuzeti su iz: Enciklopedija SHS 1, 44, 101, 457, 604, 615ñ616, 618ñ619; Enciklopedija SHS 2, 33, 133, 327, 472, 485, 680, 846, 856ñ857; Enciklopedija SHS 3, 313, 363ñ364, 484, 585, 628; Enciklopedija SHS 4, 6, 156, 264, 517ñ518, 578, 582, 655; ^etni~ki pokret, 378ñ386, Srpska revolucionarna organizacija, 134ñ135, 143ñ144; K. Pe}anac, navedeno delo, 49ñ66; Memoari, 68ñ70; Dodatak 1, br. 95, 172, 332; Dodatak 2, br. 205; Dodatak 3, br. 284, 310.
110
Dodatak 1, br. 155.
144
Uro{ [e{um
Uro{ [e{um MILITARY LEADERS OF THE SERBIAN CHETNIK ORGANIZATION 1903–1908 Summary This paper deals with the military leaders (vojvode) of Serbian Chetnik-guerrilla organization in Old Serbia and Macedonia in the period from 1903 to the 1908. Chetnik organization was the parallel, Serbian state structure, in urban areas of the Ottoman Empire, with formed, illegal revolutionary municipalities, areas and districts. Serbian troops and their leaders were descendants of Christians’ hajduks (outlaws) and their main goal was to protect Serbs from the violence of Muslims and Bulgarian companies in Turkey. The Central Board of the Serbian Chetnik organization in Belgrade had appointed Chetnik military leaders until 1907 but from 1907 they were appointed by the Executive Board in Vranje. Guerrilla leaders were chosen by special criteria. They had to be wise, with a strong influence in their area and to be popular among the local population. From the beginning of Serbian Chetniks’ action they did not have permanent salaries until the summer of 1905. Wages of Serbian guerilla leaders were not so high and uniform; they depended on the rank within the organization. Serbian guerrilla leaders in Turkey were the executive organs of the Serbian revolutionary committee, possessing some prerogatives of judicial power. In their region of revolution, Vojvode took care of the morale, the spiritual and economic needs of their people, besides the purely military affairs. Most Serbian Chetniks were farmers and craftsmen, but they were also teachers or commissioned and noncommissioned officers. Serbian guerrilla leaders were mainly from Old Serbia and Macedonia, and only a quarter of all Serbian guerrilla leaders came from the Kingdom of Serbia.
Vojvode Srpske ~etni~ke organizacije 1903ñ1908.
145
146
Uro{ [e{um
УДК: 37.014.22(497.11)"1945/1955" ID: 186246924
MIRJANA SAVI] Narodni muzej Kraqevo
OPISMEWAVAWE I PROSVE]IVAWE U @I^KOM SREZU 1945ñ1955 Apstrakt: U tekstu su prikazane neke od metoda narodnog prosve}ivawa sprovo|ene prvih posleratnih godina na tlu @i~kog sreza, namewene nepismenom ili polupismenom stanovni{tvu, koje nije bilo obuhva}eno redovnim {kolovawem. To je podrazumevalo sticawe elementarne pismenosti na analfabetskim te~ajevima, pro{irivawe znawa na prosvetnim te~ajevima, aktivno u~e{}e u ~itala~kim grupama, usmenim novinama i izradi zidnih novina. Za `ene su organizovani doma}i~ki, kroja~ki i zdravstveni te~ajevi, a za mu{karce poqoprivredno prosve}ivawe. Tekst je zasnovan na podacima iz arhivskih fondova istorijskih arhiva u Kraqevu, ^a~ku i Kragujevcu i ~lancima lokalnih listova 29. novembar i Ibarske novosti. Kqu~ne re~i: analfabetski te~ajevi, zdravstveno prosve}ivawe, zidne novine, polaznici, doma}i~ki te~ajevi.
Pismenost u Srbiji posle Drugog svetskog rata Nakon zavr{etka Drugog svetskog rata, novoformirane strukture vlasti suo~ile su se sa dva direktno povezana problema: s jedne strane, bilo je brojno nepismeno stanovni{tvo, a s druge strane, potreba brze izgradwe, industrijalizacije i modernizacije ratom uni{tene dr`ave, za {ta je bilo neophodno imati dovoqno stru~waka iz razli~itih oblasti. Procenat nepismenih u Srbiji 1931. godine iznosio je 44, 6 %, s tim {to je u Moravskoj banovini, u okviru koje se nalazio @i~ki srez, odnosno Kraqevo, bilo ~ak 62 % nepismenih. [kolske 1939/1940. godine osnovnu {kolu u Srbiji poha|alo je 51, 8 % dece od 7 do 14 godina. Osmogodi{wim obrazovawem bilo je obuhva}eno svega 16 % u~enika koji su zavr{ili ~etiri razreda, dok je sredwe {kole poha|alo 1, 29 % od ukupnog broja stanovnika Srbije. Nastavak {kolovawa bio je omogu}en samo polaznicima gimnazija i u~iteqskih {kola, {to je dodatno ograni~avalo mogu}nost razvoja visokog {kolstva.1 Smatra se da je u @i~kom srezu pre Drugog svetskog rata bilo oko 10.600 nepismenih, odnosno 30 % stanovni{tva od 7 do 45 godina.2 Narodna republika (NR) Srbija, bez pokrajina, kraj Drugog svetskog rata do~ekala je sa oko 1.350.000 nepismenih, {to je iznosilo pribli`no 40 %, ra~unaju}i stanovnike preko 10 godina starosti.3 U @i~kom srezu 1945. procenat nepismenih iznosio je 66 %, odnosno bilo je 50.632 nepismenih (32.872 `ena, 17.760 mu{karaca) i 25.316 pismenih (5.689 `ena, 19.627 mu{karaca). Ovi podaci nisu u potpunosti relevantni, jer su se me|u popisanima na{le i izbeglice, a u nekim mesnim narodnim odborima nije se moglo do}i do ta~nih podataka.4 Nova prosvetna politika za ciq je imala omasovqavawe obrazovawa i preno{ewe Ñpravih kulturnih tekovinaî seqacima i radnicima. U borbi protiv nepismenosti glavni organizatori i realizatori bili su narodni odbori, organi prosvetne uprave, masovne organizacije i u~iteqi i nastavnici u {kolama. Koliki je zna~aj dat opismewavawu potvr|uje i Prvi kongres prosvetnih radnika i name{tenika Jugoslavije organizovan sredinom 1946, kada je zatra`eno da se u proSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
147
1
Bonxi} Dragomir, Prosveta i nauka u Srbiji i Jugoslaviji 1945ñ1990, Istorija 20. veka, 2, Beograd, 2008, 391. (U daqem tekstu, D. Bonxi}, Prosveta i naukaÖ)
2
Jelena Petrovi}, @ivot u Rankovi}evu: dokumenti, svedo~ewa, Kraqevo, 1989, 144 (J. Petrovi}, @ivot u Rankovi}evuÖ); Ibarske novosti, 27. novembar 1954, 9. 3
Tomislav Bogavac, [kolstvo u Srbiji na putu do reforme: razvoj {kolstva od 1945ñ1975, Beograd, 1980, 50. (U daqem tekstu: T. Bogavac, [kolstvo u SrbijiÖ) 4
IAK, SSK, Kut. Prosvetni odsek 1945, inv. br. 694, Izve{taj SNOO Kraqevo, 5. maj 1945.
5
Qubodrag Dimi}, Agitprop kultura: agitpropovska faza kulturne politike u Srbiji 1945ñ1952, Beograd, 1988, 30. (U daqem tekstu: Q. Dimi}, Agitprop kulturaÖ) 6
Zakon o petogodi{wem planu razvitka narodne privrede FNRJ u godinama 1947ñ1951, Beograd, 1947, 61ñ69; D. Bonxi}, Prosveta i nauka, 398.
7
Branko Petranovi}, Istorija Jugoslavije 1918ñ1978, Beograd, 1981, 441. (U daqem tekstu: B. Petranovi}, Istorija Jugoslavije)
8
Q. Dimi}, Agitprop kultura, 36.
9
T. Bogavac, [kolstvo u Srbiji, 46.
10
Q. Dimi}, Agitprop kultura, 131; Miomir Gatalovi}, Darovana sloboda: partija i kultura u Srbiji 1952ñ1958, Beograd, 2010, 20.
11
T. Bogavac, [kolstvo u Srbiji, 47ñ48
12 Dru{tveno ekonomski razvoj SRS 1950ñ1971, Republi~ki zavod za statistiku SRS, Beograd 1972; T. Bogavac, [kolstvo u Srbiji, 50.
cesu opismewavawa anga`uju svi prosvetni radnici, kako bi vodili te~ajeve, rukovodili radom kwi`nica i organizovali ~itala~ke grupe. Ve} krajem 1946. otpo~elo je osnivawe zemaqskih odbora za suzbijawe nepismenosti, koji su delovali preko okru`nih i sreskih odbora. Likvidaciji nepismenosti pridru`ili su se Narodni front, agitprop odeqewa i komisije, omladina, Antifa{isti~ki front `ena (AF@) i sindikat.5 Te~ajevi opismewavawa naj~e{}e su odr`avani u neadekvatnim prostornim uslovima, tokom hladnih zimskih i ranih prole}nih meseci, pa su mnogi polaznici nerado i neredovno dolazili. Opismewavawe i prosve}ivawe nepismenih finansirano je iz dr`avnog buxeta i osim u formi kurseva, realizovano je u vidu zidnih i usmenih novina, osnivawem narodnih univerziteta, kroz nastupe diletantskih dru`ina, formirawem ~itala~kih grupa i brojnih narodnih kwi`nica. Prvim petogodi{wim planom 1947ñ1951, predvi|eno je ja~awe vojne i ekonomske snage zemqe, socijalisti~kog kocepta razvoja privrede i likvidirawe privredne, tehni~ke i prosvetne zaostalosti. U okviru zadataka vezanih za kulturu i prosvetu, borba protiv nepismenosti bila je nava`niji zadatak petogodi{weg plana. Do kraja petogodi{weg plana trebalo je iskoreniti nepismenost, osnovnim obrazovawem obuhvatiti sve, sedmogodi{wim 60 % {kolskih obveznika, a saveznim i republi~kim planovima definisano je koliko novca odvojiti za odre|ene segmente prosvete.6 Ve} krajem 1947. u Jugoslaviji je bilo oko 1.000 narodnih univerziteta, 2.216 domova kulture i 10.491 kwi`nica.7 Agitprop aparat preuzeo je na sebe opismewavawe nepismenog stanovni{tva, obnavqawe ratom razorenih ustanova prosvete i kulture, kao i razvijawe kulturnog stvarala{tva u duhu marksizma ñ lewinizma, gu{e}i svaki vid stvarala{tva koje je odstupalo od definisane linije partije.8 Glavni nosioci opismewavawa postale su {kole i dru{tveno-politi~ke organizacije, koje su tim povodom ostvarile vrlo blisku saradwu.9 Sve prosvetno-kulturne aktivnosti partija je budno nadzirala.10 Borba protiv nepismenosti i obavezno sedmogodi{we {kolovawe kao glavni zadaci istaknuti su i na Petom kongresu KPJ 1948.11 Popisom iz 1948. godine utvr|eno je da je u u`oj Srbiji bilo 27, 4 % nepismenih, od kojih je 94, 7 % `ivelo na selu, a svega 5, 3 % u gradskoj sredini. Kriterijum za svrstavawe stanovnika u nepismene prilikom popisa 1948. podrazumevao je da lice ne zna da ~ita i pi{e, za razliku od kasnijih popisa, kada su i oni koji znaju samo da ~itaju, svrstavni u nepismene.12 Popisi su pokazali izvestan obrazac: 1. Analfabete su bili brojnije me|u seoskim stanovni{tvom u odnosu na gradsko stanovni{tvo. 2. Nepismenost je bila zastupqenija u selima udaqenijim od grada, ili u brdsko-planinskim krajevima u odnosu na sela koja su bila bli`e gradu. 3. Me|u `enskim stanovni{tvom bilo je vi{e nepismenih nego me|u mu{kim stanovni{tvom. 4. Procenat nepismenih bio je ve}i kod starijih od 40 godina nego kod mla|e populacije. 5. Od 1945. do 1948. opismewen je najve}i procenat stanovni{tva, nakon ~ega dolazi do slabqewa rada i efekata te~ajeva opismewavawa. Razlozi za primetno smawewe broja polaznika i procenta onih koji su sa uspehom zavr{avali te~ajeve bili su politi~ke, psiholo{ke, privredne i sociolo{ke prirode. Naime, po~etak realizacije prvog petogodi{weg plana otvarawem brojnih gradili{ta i radnih mesta tokom 1947, doveo je do demografskih pomerawa iz sela u grad i bio je zna~ajan motivi{u}i faktor za opismewavawe i obrazovawe. Nakon politi~kog i privrednog {oka izazvanog Rezolucijom Informbiroa 1948, dolazi do kominformske blokade, odnosno do usporavawa privrednog rasta, urbanizacije i {irewa {kolske mre`e, smawuje se potreba za novom radnom snagom, samim tim i potreba da se seqaci opismene. Stanovni{tvo mla|e od 45 godina bilo je lak{e opismeniti, ali nastojawe da se opismeni starije 148
Mirjana Savi}
stanovni{tvo nailazilo je na vrlo slab odziv, jer se radilo o qudima i `enama koji nisu planirali da napu{taju selo i stoga su pismenost smatrali nepotrebnom. Zna~ajan nedostatak kurseva opismewavawa ogledao se u tome {to je, kod polaznika koji na kursevima ste~enu pismenost nisu produbqivali kasnijim poha|awem prosvetnih, poqoprivrednih, doma}i~kih i drugih kulturno-prosvetih te~ajeva, ste~eno znawe vremenom bledelo. Neretko, u praksi su prilikom zapo{qavawa imala prednost lica sa {kolskom spremom. Tek od sredine pedesetih godina, sa politi~kim oporavqawem dr`ave, privrednim rastom i boqim standardom stanovni{tva, stvaraju se uslovi za boqi koncept obrazovawa i opismewavawa stanovni{tva u harmoniji sa realnim potrebama dru{tva i pojedinaca.13
@i~ki srez i grad Kraqevo: organizacija i uprava Sreski narodnooslobodila~ki odbor (SNOO) za Srez `i~ki sa sedi{tem u Kraqevu formiran je po~etkom decembra 1944. godine. Od 10. decembra 1944. do 1947. pripadao je Okrugu ~a~anskom. U srezu se 28. maja 1946. obrazuje Sreski narodni odbor (SNO), na osnovu Op{teg zakona o narodnim odborima, kao najvi{i organ dr`avne vlasti u odnosima sreskog zna~aja. @i~ki srez je obuhvatao 70 naseqenih mesta organizovanih u 42 mesna narodna odbora. U periodu od 1947. do 1955. teritorija sreza mewana je samo 9. aprila 1952, kada je iz Sreza studeni~kog dobio sela Savovo i Rasti{te. Od 1949. do 1951. SNO Sreza `i~kog u Kraqevu podre|en je Oblasnom narodnom odboru (ONO) Kragujeva~ke oblasti u Kragujevcu, a potom ponovo organima NR Srbije. Sedi{te @i~kog sreza, grad Kraqevo, od polovine 1949. do po~etka 1955. nosi naziv Rankovi}evo.14 Prva posleratna prosvetna organizacija formirana na teritoriji Sreza `i~kog krajem 1944. bila je ÑTehnika frontaî pri Jugoslovenskom narodnom frontu, kojom je rukovodio Dobrivoje Mileti}, nastavnik gra|anske {kole. Ovo odeqewe pristupilo je organizovawu kulturno-prosvetnog odseka pri SNOO Sreza `i~kog, na osnovu uputstava Povereni{tva za prosvetu od 24. januara 1945.15 Na sednici Skup{tine Sreza `i~kog 12. jula 1945. u SNOO Sreza `i~kog (upotrebqavan i naziv Izvr{ni odbor) me|u 11 oformqenih sektora bio je i Sektor prosvete.16 Pri SNO @i~kog sreza osnovan je Sreski kulturno-prosvetni odbor, zajedni~ki za grad Kraqevo i @i~ki srez. Zaseban Gradski kulturno-prosvetni odbor oformqen je 22. novembra 1946. i u wemu su bile zastupqene sve antifa{isti~ke organizacije, sindikat i predstavnici prosvete i narodne vlasti. ^lanovi Gradskog kulturno-prosvetnog odbora bili su ugledni gra|ani, zadu`eni za razli~ite sfere obrazovawa: \ura Radovi}, agronom i upravnik Poqoprivredne {kole, bio je predsednik Odbora, Vera Timotijevi}, u~iteqica i prosvetni odbornik Gradskog narodnog odbora (GNO), bila je sekretar Odbora, Sava Popovi}, predsednik Sreskog suda, bio je odgovoran za rad Narodnog univerziteta, a o organizovawu usmenih novina starali su se Milorad Jovi}, profesor, Elvira Kulunxi}, nastavnica, Bo`idar Jocovi}, personalni {ef GNO-a i Ru`ica [alini}, ~inovnik GNO-a, za zidne novine bila je odgovorna Milica Lazovi}, suplent u Gimnaziji, Radoslav Vesni}, direktor Gimnazije, bio je zadu`en za Narodno pozori{te, Stanislava Markovi}, nastavnica u Gimnaziji, starala se o radu Kwi`nice i ^itaonice, Radmila ^olovi}, u~iteqica, bila je odgovorna za fiskulturu, a Stanoje Lukovi}, u~iteq, za analfabetske te~ajeve.17 Savez kulturno-prosvetnih dru{tava za @i~ki srez osnovan je 16. aprila 1948. Kao najva`niji zadaci istaknuti su koordinacija i produbqivawe kulturno-prosvetnog rada svih masovnih organizacija. Istovremeno u Kraqevu je osnovan Gradski odbor kulturno-prosvetnih dru{tava.18 Povereni{tvo za prosvetu i kulturu ONO Oblasti kragujeva~ke formirano u junu 1949, organizaciono definisano u avgustu, kada se povezalo sa sreskim Opismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945ñ1955
149
13
Isto, 51ñ54.
14 Skup{tina NOO Sreza Kraqevo po~etkom decembra izabrala je svoj izvr{ni organ Sreski narodnooslobodila~ki odbor, u okviru kojeg su bila razna odeqewa i odseci za privredu, ishranu, unutra{we poslove, trgovinu, prosvetu itd. Vodi~ Istorijskog arhiva Kraqevo, Kraqevo, 2010, 48, 54. (U daqem tekstu: Vodi~ IAK)
15
Me|uop{tinski istorijski arhiv u ^a~ku, Okru`ni Narodni odbor ^a~ak 1944ñ1947, K21, Prosvetno odeqewe, Izve{taj 26. februar 1945. (U daqem tekstu: MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-21) 16
Vodi~ IAK, 55.
17
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-24, Izve{taj Prosvetnog odseka u Kraqevu, 11. decembar 1946.
18
29. novembar, Kraqevo, 21. april 1948, 2.
19
Istorijski arhiv [umadije Kragujevac, Narodni odbor Oblasti kragujeva~ke ñ Kragujevac (1949ñ1951), Kut. 1950/XXXIV, Izvr{ni odbor Rankovi}evo ñ Spisak ~lanova Saveta, 25. decembar 1950. (U daqem tekstu: IA[K, NOOK Kragujevac (1949ñ1951), Kut. 1950/XXXIV) 20
Isto, Kut. 1950/XXXVII, Izve{taj o radu sreskih i gradskih povereni{tava za prosvetu i kulturu oblasti kragujeva~ke, Uprava za personalnu slu`bu ONO oblasti Kragujevac, 1950; isto, Izve{taj o radu Povereni{tvo za prosvetu i kulturu ONO Oblasti kragujeva~ke juli ñ decembar 1949. 21
Vodi~ IAK, 56.
22 IAK, SSK, Prosveta, inv. br. 720, Izve{taj o radu Saveta za prosvetu i kulturu @i~kog sreza 29. april 1952, 11.
23
ÑPo{to instruktori vr{e terensku slu`bu a bosi su to se mole nadle`ne narodne vlasti da im omogu}e kupovinu, ili ~ak im besplatno dadnu po par cokula.î MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-21, Izve{taj SNOO-a Kraqevo 26. februar 1945. 24
MIA^ ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-21, Izve{taj Prosvetnog odseka u Kraqevu, 6. jul 1945.
25
29. novembar, Kraqevo, 20. novembar 1948, 2.
26
IAK, O[ Ñ@ivan Mari~i}î @i~a, Kut. 1945ñ1957, inv. br. 23, Izve{taj o Nedeqi narodnog prosve}ivawa, 27. oktobar 1949.
i gradskim povereni{tvima, u oktobru je oformilo Oblasnu komisiju za likvidaciju nepismenosti.19 U @i~kom srezu, u okviru Izvr{nog odbora 1950. formirana su povereni{tva, me|u kojima i Povereni{tvo za prosvetu i kulturu, koje je imalo 6 zaposlenih sa potrebnim stru~nim kvalifikacijama. Postojala su dva saveta za prosvetu i kulturu sa sedi{tem u Rankovi}evu, jedan za Srez `i~ki, na ~ijem ~elu je bio Goroqub Katani}, u~iteq, a drugi za grad Rankovi}evu, kojim je rukovodila Stana Jovanovi}, u~iteqica.20 Izvr{ni odbor i povereni{tva ukinuti su na sednici Narodnog odbor sreza 20. aprila 1952, kada je osnovano 5 saveta, u formi politi~kih izvr{nih organa, sastavqenih od odbornika i gra|ana, me|u kojima je bio i Savet za prosvetu i kulturu. Za obavqawe upravnih poslova organizovana je administracija kroz odeqewa, ukqu~uju}i i Odeqewe za prosvetu i kulturu. Pet meseci kasnije, umesto odeqewa, reorganizacijom su uvedeni sekretarijati, sa slu`bama uprave, inspekcijama i referatima.21 U okviru Saveta za prosvetu i kulturu, radi efikasnijeg delovawa, formirano je 5 odbora 1952, me|u kojima i tro~lani Odbor za narodno prosve}ivawe.22 Analfabetski i prosvetni te~ajevi Propaganda opismewavawa Prvi meseci u slobodi doneli su suo~avawe novoustanovqenih organa vlasti sa velikom nema{tinom koja je sputavala ~ak i elementarne aktivnosti u prosveti, jer nije bilo dovoqno u~ila, name{taja i uxbenika, a {kolske zgrade su uglavnom bile o{te}ene. Stepen siroma{tva ilustruje podatak da su pri Prosvetnom odeqewu u Kraqevu bila odre|ena dva prosvetna instruktora da obilaze {kole, koji nisu mogli da obavqaju svoj posao zato {to nisu imali nikakvu obu}u.23 Jedan od prvih na~ina afirmisawa te~ajeva bilo je organizovawe proslava 22. aprila (ro|endan Vladimira Iqi~a Lewina), koji je progla{en za Dan borbe protiv nepismenosti. Taj dan je obele`avan dr`awem predavawa, organizovawem priredbi itd. U @i~kom srezu 22. aprila 1946. u 5 sela odr`ana su predavawa o sujeverju, a u 12 sela o negovawu {uma i po{umqavawu.24 Po~ev{i od 1946, krajem oktobra ili u novembru, organizovana je propagandna nedeqa, odnosno Nedeqa narodnog prosve}ivawa, koja je u skladu sa preporukama Ministarstva prosvete, obele`avana nizom akcija, predavawima, takmi~ewima i nagra|ivawem rukovodilaca te~ajeva. ^lanovi Prosvetnog odseka SNO Kraqevo prve godine nisu organizovali planiranu propagandnu nedequ, ali su obi{li 23 sela @i~kog sreza i promovisali opismewavawe uz pomo} seoskih aktiva agitatora. Tokom Nedeqe narodnog prosve}ivawa 1948. u organizaciji Prosvetnog odseka SNO @i~kog sreza u 33 sela sreza prire|eni su masovni mitinzi opismewenog stanovni{tva, tokom kojih su nagra|eni najboqi rukovodioci. Tom prilikom izneti su podaci da je od oslobo|ewa do novembra 1948. na analfabetskim te~ajevima u @i~kom srezu pismenost steklo 6.317 nepismenih, kao i da je prosvetne te~ajeve uspe{no zavr{ilo oko 400 polaznika.25 Naredne godine, tokom Nedeqe narodnog prosve}ivawa, odlu~eno je da se pri svim {kolama u srezu formiraju komisije za likvidaciju nepismenosti, koje }e kontrolisati da li }e analfabetski i prosvetni te~ajevi po~eti na vreme i da li }e svi upisani redovno poha|ati nastavu.26 Putem {tampe efikasno je vr{ena propaganda opismewavawa i prosve}ivawe stanovni{tva. Zahvaquju}i lokalnom listu 29. novembar, u izdawu Sreskog i Gradskog narodnog fronta, koji je izlazio desetodnevno od 1947. do 1949, i nedeqniku Ibarske novosti, koji izdavao Narodni front @i~kog sreza po~ev{i od 1953. godine, ~itaoci su uredno izve{tavani o organizovawu, toku i uspehu kurseva, kao i o drugim oblicima narodnog prosve}ivawa. Uobi~ajen vid promovisawa ciqeva Petogodi{weg plana bilo je organizovawe takmi~ewa i merewe uspeha prema{ivawem planova. Takmi~ewa u opisme150
Mirjana Savi}
27
wavawu organizovana su na svim nivoima, me|u okruzima, srezovima, gradovima, fabrikama, odeqewimaÖ27 Prvo ve}e takmi~ewe za suzbijawe nepismenosti odr`ano je po~etkom 1946. izme|u @i~kog i Qubi}kog sreza i gradova Kraqeva i ^a~ka.28 Takmi~ewe me|u okruzima organizovano je 1947. izme|u \erdapskog, U`i~kog, Kru{eva~kog, Vrawanskog i ^a~anskog okruga.29 Iz kolektiva Fabrike vagona Kraqevo 1948. upu}en je poziv na takmi~ewe svim radnim kolektivima NR Srbije za Ñlikvidaciju nepismenosti do 1. maja 1949î. Istovremeno, unutar fabrike teklo je takmi~ewe me|u odeqewima. Inicijativom sindikalne podru`nice Fabrike vagona formirano je 5 te~ajeva sa po 20 polaznika, koji su imali jedan ~as nastave svakog drugog radnog dana, pre po~etka rada.30 Pored propagande i takmi~ewa preduzimane su i druge mere da se nepismenost iskoreni. U ciqu pove}awa efikasnosti te~ajeva, u Kraqevu je, po~etkom 1948, odlu~eno da se u rad sa analfabetama ukqu~e pioniri, sa zadatkom da poma`u svojim uku}anima i kom{ijama.31 Zbog stimulisawa opismewavawa Povereni{tvo za prosvetu i kulturu u Rankovi}evu 1949. donelo je odluku da se zaposlenima koji pose}uju analfabetske te~ajeve za vreme rada, vreme na nastavi ra~una kao da rade, a da wihove kolege u radnim organizacijama rade 5 minuta du`e.32
Tih godina uspesi na radnim akcijama, na privrednom oporavku dr`ave i uspesi na kursevima opismewavawa merili su se prema{ivawem planova. B. Petranovi}, Istorija Jugoslavije, 441. 28 U @i~kom srezu organizovano je 72 te~aja, u Qubi}kom 26 te~ajeva; u ^a~ku je organizovano 8 te~ajeva, u Kraqevu 3 te~aja. IAK, Skup{tina op{tine Kraqevo (SOK), Kut. Izve{taji {kola 1946ñ1959, inv. br. 651, Dopis ONO ^a~anske oblasti 10. januar 1946.
29
IAK, O[ Ñ@ivan Mari~i}î @i~a, Kut. inv. br. 23, Obave{tewe o takmi~ewu 1947. 30
29. novembar, Kraqevo, 20. septembar 1948, 2.
Te~ajevi opismewavawa od {kolske 1944/1945. do 1946/1947. godine Kraqevo je oslobo|eno 29. novembra 1944, a gotovo sve {kole u @i~kom srezu otpo~ele su sa radom do 25. decembra 1944, u organizaciji Prosvetnog odeqewa SNOO Kraqevo, sa izuzetkom {kole u Vrane{ima, koja nije radila zbog epidemije pegavog tifusa. U srezu je po~etkom 1945. bilo 122 odeqewa raspore|enih u 46 {kolskih zgrada. [to se nastavnog kadra ti~e, bilo je prijavqeno 2 zabaviqe, 2 u~iteqice doma}i~kog te~aja, 167 u~iteqa i u~iteqica, 10 nastavnika gra|anske {kole i 27 profesora. Nakon {to su neki u~iteqi preme{teni, penzionisani, mobilisani, stavqeni pod istragu ili raspore|eni da rade u Povereni{tvu za prosvetu, u junu 1945. u {kolama @i~kog sreza ostao je da radi 131 u~iteq. Prvi analfabetski te~ajevi po~eli su sa radom krajem decembra 1944. u Samailama i Bogutovcu. U Kraqevu je ne{to kasnije po~eo analfabetski te~aj pri Fabrici vagona, koji je poha|alo 40 polaznika. Istovremeno, organizovani su te~ajevi u Milav~i}ima sa 30 polaznika i u Matarugama 2 te~aja sa ukupno 60 polaznika.33 Tokom februara 1945. u srezu je bilo aktivno 13 analfabetskih te~ajeva. Vodile su ih u~iteqice, uz pomo} masovnih organizacija, posebno Ujediwenog saveza antifa{isti~ke omladine Srbije. Planom nadle`nih prosvetnih slu`bi bilo je odre|eno da se te~ajevi organizuju svuda gde ima u~iteqa.34 Do kraja maja 1945. opismewen je 361 polaznik. Ve} u junu 1945. u selima i gradu po~iwe da radi 25 analfabetskih te~ajeva. Entuzijazam u~iteqa i polaznika u nekim selima bio je veliki, {to ilustruje podatak da su u Gledi}u, Kovanluku, Ribnici, Kova~ima i Konarevu rezultati zavr{enih te~ajeva prevazi{li prvobitna o~ekivawa. Naime, pored ~itawa i pisawa, obra|eno je i osnovno gradivo iz istorije, geografije i higijene.35 Po~etkom 1946. godine uspe{no je privedeno kraju 20 te~ajeva organizovanih {irom sreza, na kojima se broj polaznika kretao od 15 (u Ribnici) do 41 (u Gra~acu i Mataru{koj Bawi), uglavnom `ena.36 Prvih dana aprila 1946. radilo je 105 kurseva sa 4.318 polaznika, krajem aprila 91 kurs sa 3.851 polaznikom, tako da je tokom aprila sa radom zavr{ilo 17 te~ajeva, na kojima je opismeweno 467 osoba.37 Zakqu~no sa junom 1946. u @i~kom srezu opismeweno je 2.323 polaznika.38 Nedostatak potrebnih uxbenika za u~iteqe rukovodioce te~ajeva olak{an je krajem 1946, kada je u GNO Kraqevo obezbe|eno pet kwiga Uputstva za rad na analfabetskim te~ajevima, namewenih prosvetnim radnicima @i~kog sreza.39 U dopisu Ministarstva prosvete upu}enom svim sreskim i okru`nim narodnim odborima 2. oktobra 1946. stoji da, usled ratnih neprilika, udaqenosti, nedostatOpismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945ñ1955
151
31 Programom rada te~ajeva, bilo je predvi|eno da se 2 dana nedeqno izvodi nastava na analfabetskim te~ajevima, a da ostale dane polaznici rade sami, tako da su ~esto gre{ili u samostalnom u~ewu. 29. novembar, Kraqevo, 31. mart 1948, 4.
32
IAK, SOK, Kut. Izve{taji prosvetnog odseka, inv. br. 634, Godi{wi izve{taj o radu Povereni{tva za prosvetu i kulturu u Rankovi}evu za 1949. 33
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-22, Izve{taj o radu Prosvetnog odeqewa SNOO u Kraqevu, 5. oktobar 1945.
34
Organizovano je: u Ribnici 4 te~aja, u Matarugama 2 i po 1 te~aj u Ratini, Gledi}u, Konarevu, Milav~i}ima, Popovi}ima i Milo~aju. MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-21, Izve{taj o radu Prosvetnog odeqewa SNOO u Kraqevu od oslobo|ewa do danas, 26. februar 1945. 35
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-21, Prosvetno odeqewe SNO Kraqevo, Izve{taj 27. jun 1945. 36
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-23, Prosvetno odeqewe SNO Kraqevo, Izve{taj 23. april 1946. 37
U izve{taju stoji da je broj polaznika varirao od 30 u Magli~u do 297 u Cvetkama. MIA^, ONO
^a~ak 1944ñ1947, K-22, Izve{taj Prosvetnog odseka SNOO Kraqevo, 29. april 1946. 38
29. novembar, Kraqevo, 29. novembar 1947, 2.
39
IAK, SOK, Kut. Izve{taji {kola 1946ñ1959, inv. br. 651.
40
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-22, Dopis Ministarstva prosvete Srbije, 2. oktobar 1946.
41
IAK, Zbirka fotografija, inv. br. 50.
Analfabetski te~aj u @i~kom srezu 1946. godine41
42
IAK, SSK, Kw. Zapisnici sa sednice sreskog NOO Sreza `i~kog 1945ñ1947, inv. br. 1. 43 Mirjana Savi}, Osnovne {kole u @i~kom srezu 19441955. godine: prilog prou~avawu, Na{a pro{lost, 7, Kraqevo, 2006, 223.
44
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-23, Izve{taj Prosvetnog odseka SNO Kraqevo, 10. decembar 1946.
45
Ñ[kolske 1945/46 u osnovnoj {koli u Ribnici analfabetski te~aj obuhvatao je oko 400 polaznika, ali mnogi nisu dolazili, tako da je mali broj zavr{io.î IAK, O[ ÑVuk Karaxi}î Ribnica, Kw. Letopis osnovne {kole u Ribnici 1929ñ1967, inv. br. 2.
46 IAK, SSK, Kw. Zapisnik sa sednica sreskog NOOO Kraqevo 1945ñ1947, inv. br. 1, 22. jun 1947.
47
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-24, Prosvetni odsek SNO Kraqevo, Izve{taj, 8. februar 1947.
48
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-24, Prosvetni odsek SNO Kraqevo, Izve{taji za januar 1947.
ka nastavnika ili nepostojawa {kolske zgrade, mnogi u~enici nisu pro{li kroz redovno {kolovawe, ili su samo upisivani, a potom odlazili u druge krajeve ili na posao, da bi na kraju bivali ispisani iz {kole kao prestareli. Zato je preporuka Ministarstva prosvete bila da deca do 15 godina starosti moraju poha|ati redovnu nastavu, kurseve ili skra}eno {kolovawe u ciqu sticawa elementarne pismenosti.40 Nepismeni su klasifikovani u tri starosne grupe: od 15 do 25, od 26 do 45 i preko 45 godina. Na te~ajevima, u trajawu od 3 do 6 meseci, polaznici su u~ili pisawe, ra~unawe, higijenu i istoriju Narodnooslobodila~ke borbe.42 Tokom prvog talasa opismewavawa u @i~kom srezu, najve}i teret pao je na le|a u~iteqa i nastavnika. Od wih se o~ekivalo da, osim redovnog rada u {koli, budu aktivni ~lanovi u raznim organizacijama, poput SSRN-a, AF@-a, Crvenog krsta, sindikalnih podru`nica, Saveza boraca, Saveza kulturno-prosvetnih dru{tava i da rukovode radom te~ajeva za opismewavawe.43 U @i~kom srezu tokom 1946. odr`ane su 2 konferencije prosvetnih radnika i 1 konferencija upraviteqa {kola. Iako do kraja 1946. nije bio formiran Odbor za likvidaciju nepismenosti, bili su vrlo aktivni kulturno-prosvetni odbori pri {kolama.44 Jedan od problema sa kojim su se organizatori ~esto suo~avali bio je neredovno poha|awe kurseva.45 S jedne strane, broj zainteresovanih za opismewavawe, umnogome je zavisio od anga`ovawa sreskih organa vlasti i masovnih organizacija, prvenstveno mesnih odbora Narodnog fronta. S druge strane, Ñfrontovciî su bili vi{estruko anga`ovani na opravqawu postoje}ih i izgradwi novih {kolskih zgrada, kao i na drugim brojnim radnim akcijama i ~esto nisu stizali da se dovoqno posvete propagirawu zna~aja pismenosti i okupqawu analfabeta. Nakon prvih uspeha merenih prema{ivawem planiranog broja opismewenih, do{lo je do zastoja, jer je do 1947. opismewena ve}ina stanovni{tva do 40 godina, a stariji su se te`e odlu~ivali na poha|awe kurseva.46 Tokom februara 1947. u @i~kom srezu, umesto predvi|enih 2.500, sa 67 te~ajeva obuhva}eno je 1.679 polaznika (1.522 `ene, 157 mu{karaca), a u Kraqevu 129 (73 `ene, 56 mu{karaca).47 [kolska 1946/1947. godina zavr{ena je sa 72, 3 % ispuwenog plana, odnosno 1.808 opismewenih.48 Kao prirodni nastavak analfabetskih te~ajeva koji su pru`ali samo osnovnu pismenost, organizovani su prosvetni te~ajevi, na kojima su se u~ili: srpski 152
Mirjana Savi}
Uverewe o zavr{enom {estomese~nom analfabetskom te~aju 1946. godine
jezik, istorija, zemqopis, ra~un, poznavawe prirode i higijena. Nastava je trajala pet meseci (20 nedeqa), odnosno tri puta nedeqno po dva ~asa: 30 ~asova srpskog jezika, 20 ra~una, 20 istorija zemqe, 20 poznavawa prirode i 10 ~asova higijene. Prosvetni te~ajevi organizovani su i zato jer su polaznici posle analfabetskih te~ajeva bili polupismeni i nisu imali interesovawa za daqe usavr{avawe i ~itawe. Zimska kampawa prosvetnih te~ajeva uglavnom je realizovana u intervalu od 1. oktobra do 31. maja, a letwa od 1. juna do 30. septembra. U @i~kom srezu prvi prosvetni te~ajevi organizovani su {kolske 1946/1947. godine u @i~i, Bogutovcu, Samailama, Grdici i Gorwoj Lopatnici. Na te~ajeve Opismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945単1955
153
je upisano 152 polaznika (13 mu{karaca, 139 `ena), raspore|enih u 5 grupa, a te~ajeve je zavr{ilo 124 polaznika. Deo starijeg stanovni{tva i `ene, nesvesni zna~aja opismewavawa ili spre~eni brojnim obavezama, odbijali su da poha|aju analfabetske te~ajeve. S druge strane, deo mla|eg stanovni{tva, sa ve} ste~enom osnovnom pismeno{}u, nastavqao je sa daqim obrazovawem, tako da se de{avalo da u selima vi{e polaznika bude na prosvetnim te~ajevima, nego na analfabetskim. U selu @i~a {kolske 1946/1947. godine na analfabetskom te~aju bilo je 10 a na prosvetnom 30 polaznika, dok je u Bogutovcu na analfabetskom te~aju bilo 7 polaznika, a na prosvetnom 30.49 Skra}eni prosvetni te~ajevi, odr`avani u slu~ajevima nedostatka nastavnika, velike udaqenosti ili lo{ih materijalnih uslova, izvo|eni su u trajawu od tri meseca (13 nedeqa), u mawem broju ~asova (~etiri ~asa nedeqno) i sa`imawem gradiva. Pri svim {kolama postojala je Komisija za likvidaciju nepismenosti, koja se starala da analfabetski i prosvetni te~ajevi otpo~nu na vreme i utvr|ivala da li }e svi upisani poha|ati nastavu.
Te~ajevi opismewavawa od {kolske 1947/1948. do 1949/1950. godine Petogodi{wim planom prosvetnog odseka SNO Kraqevo bilo je predvi|eno da se {kolske 1947/1948. godine na 74 analfabetska te~aja opismeni 1.802 polaznika. Me|utim, po~etak {kolske godine nije izgledao obe}avaju}e. Zbog smawenog interesovawa preostalih analfabeta, uglavnom `ena i starijih polaznika, preoptere}enosti prosvetnih radnika i ~lanova masovnih organizacija, kasnilo se sa po~etkom organizovawa te~ajeva. Zakqu~no sa novembrom 1947. u srezu je bilo pokrenuto svega 14 te~ajeva sa 230 polaznika. Zabrinut zbog takvog stawa, Sreski odbor Narodnog fronta sa svojim aktivom agitatora, intenzivira aktivnosti na propagandi i okupqawu obveznika, tako da je zadat plan ne samo ispuwen, ve} i prema{en za 12 %. Opismeweno je 1.994 polaznika (176 `ena, 1818 mu{karaca), odnosno od 15 do 25 godina 887 osoba, od 26 do 45 godina 1.031 osoba, preko 45 godina 76 osoba, a kao velika zasluga agitatora istaknuto je da su te~ajeve poha|ale i `ene od 48 do 50 godina.50 Najboqi rezultati postignuti su u selu Gok~anica, gde je na 5 analfabetskih te~ajeva pismenost steklo 152 stanovnika.51 Tabela 1. Stanovi{tvo @i~kog sreza opismeweno analfabetskim i prosvetnim te~ajevima 1944単1950.
49
MIA^, ONO ^a~ak 1944単1947, K-24, Prosvetni odsek SNO Kraqevo, Izve{taj, 8. februar 1947.
50
IAK, SSK, Kut. Prosvetni odsek 1948, inv. br. 711, Izve{taj o popisu analfabetskih te~ajeva 28. januar 1948.
51 29. novembar, Kraqevo, 11. oktobar 1948, 4.
Iako je plan opismewavawa uspe{no sproveden, nije se mogla prevideti ~iwenica da je mapa te~ajeva u srezu bila dosta neujedna~ena. U nekim mestima, poput Ribnice, Bogutovca, Stubla, Podunavaca, Milo~aja, Vitkovca, Samaila i Gok~anice postignut je ili prema{en planiran broj polaznika; u drugima je bio delimi~no ispuwen, kao u Vitanovcu, Sir~i, Adranima, Mrsa}u, Pe~enogu, Ratini i Konarevu, dok je La|evcima, Dragosiwcima, Mataru{koj Bawi, Vrbi i @i~i ostvaren broj polaznika u odnosu na planiran bio daleko ispod o~ekivanog. Mre`a opismewavawa, koju su ~inili {kolske zgrade 単 u~iteqi 単 nepismeno sta154 Mirjana Savi}
novni{tvo ñ masovne organizacije, dosta je zavisila od li~nosti zaposlenih u mesnoj upravi. Kada predsednik MNO @i~a nije dozvolio svojoj supruzi da poha|a analfabetski te~aj {kolske 1947/1948. godine, znatno je opao broj zainteresovanih za opismewavawe u selu, pa su tri u~iteqa pokrenula te~ajeve sa samo 10 analfabeta, umesto sa popisanih 60. Nedovoqan trud lokalnih organa vlasti oko okupqawa nepismenih za posledicu je imao da je u Mataru{koj Bawi jedna u~iteqica radila sa samo 2 polaznice, a u La|evcima ~etiri u~iteqa sa 34 polaznika. Suprotan primer bilo je selo Drlupa, gde nije postojala {kola, samim tim ni u~iteq, ali je zahvaquju}i revnosnom radu i entuzijazmu sekretara Mesnog narodnog odbora, pokrenut te~aj sa 72 polaznika, ~ijim radom je on sam rukovodio. Kasnije, zbog udaqenosti sela od zgrade Mesnog narodnog odbora, polaznici te~aja razvrstani su u dve grupe. Wih su podu~avale dve pismene me{tanke, u ku}i koju je za tu priliku ustupio jedan od stanovnika sela.52 Za razliku od analfabetskih te~ajeva, gde je broj polaznika posle 1948. po~eo da opada, na prosvetnim te~ajevima broj zainteresovanih bio je u porastu (vidi Tabelu 1). Tri prosvetna te~aja sa 123 polaznika u Bogutovcu, Zam~awu i Vrane{ima uspe{no su okon~ana u aprilu 1948, dok je 174 polaznika raspore|ena na 7 te~ajeva zavr{ilo sa radom u junu. Prosvetne te~ajeve uglavnom su poha|ali ~lanovi Narodnog fronta starosti do 30 godina, nakon ~ega su nastavqali da poha|aju kurs za trgovinu, otkup i ugostiteqstvo, po ~ijem okon~awu se ve}ina ukqu~ivala u privredu.53 Analfabetski te~ajevi organizovani su i pri frontovskim radnim brigadama. @upska frontovska brigada koja je radila u Gok~anici tokom jeseni 1948. imala je 11 nepismenih. Inicijativom komandanta brigade za wih je organizovan ubrzan analfabetski te~aj, sa ~asovima 5 dana nedeqno.54 Planirano je da se {kolske 1948/1949. analfabetskim te~ajevima opismeni 1.397 polaznika, a da na 37 prosvetnih te~ajeva znawe pro{iri 1.060 polaznika. Me|utim, kao i prethodnih godina, zbog zakasnelih setvenih radova i brojnih radnih akcija, u nazna~enom roku rad je otpo~elo svega 5 analfabetskih te~ajeva, u Obrvi, Mrsa}u, Bogutovcu, Otrocima i Dragosiwcima i 6 prosvetnih te~ajeva u Pe~enogu, Bogutovcu, [umaricama, Grdici i Dragosiwcima.55 Ponovo je morao da se ula`e dodatni napor da se nepismeni, aktivnom propagandom i preduzimawem drugih mera, navedu da redovno dolaze. Zahvaquju}i tome, {kolske 1948/1949. godine u 33 mesna narodna odbora (rejona) @i~kog sreza bilo je organizovano 50 kurseva, koje je poha|alo 1.180 osoba (1.021 mu{karac i 159 `ena), odnosno, od 15 do 25 godina 355 polaznika, 26ñ45 godina 800 polaznika, a iznad 45 godina svega 25 polaznika.56 U~iteqi nekih {kola, poput Osnovne {kole u Ribnici, vodili su rad nekoliko te~ajeva ñ u {koli su organizovali prosveti te~aj, a u privatnim ku}ama, u Ribnici, Kovanluku i Kova~ima, analfabetske te~ajeve.57 Hroni~an problem u radu bio je nedostatak nastavnih sredstava, olovaka i hartije. Ministarstvo trgovine NR Srbije je pomoglo, poslav{i 10. januara 1949. u Kru{evac, Rankovi}evo i Svetozarevo (Jagodinu) 117.000 olovaka.58 Nadle`ni u oblasnoj upravi u Kragujevcu organizovali su popisivawe nepismenih preko Saveza kulturno-prosvetnih dru{tava. U Kragujeva~koj oblasti je u oktobru 1949. bilo 17.254 nepismene osobe, od kojih je analfabetskim te~ajevima bilo obuhva}eno 8.229 polaznika, odnosno 47, 7 %, dok je prosvetne te~ajeve poha|alo 5.990 polaznika, odnosno 39 %. U @i~kom srezu bilo je 1.170 nepismenih do 45 godina, a u gradu Rankovi}evu 87.59 U izve{tajima o radu te~ajeva za suzbijawe nepismenosti 1949/1950. stoji da se pored grupnog rada, sa 62 polaznika izvodila i individualna nastava.60 U Rankovi}evu popisivawe analfabeta bila je du`nost u~iteqa i oformqenih komisija. U oktobru 1949. u gradu je radilo 5 analfabetskih te~ajeva: u preduze}u ÑGo~î ñ te~aj za 18 nepismenih, koji su svakodnevno dolazili na nastavu, u ÑKablaruî ñ te~aj za 10 nepismenih, u Fabrici vagona ñ priveden kraju te~aj na kojem je 12 radnika opismeweno, u Fabrici magnezita ÑMagnohromî ñ te~aj za 7 nepismenih i na @elezni~koj stanici te~aj za 8 nepismenih. Istovremeno, radila su 3 prosvetna te~aja sa 65 polaznika pri preduze}ima i fabrikama. Nakon {to je popisom Ñpo ku}amaî utvr|eno da ima Opismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945ñ1955
155
52
Isto, 10. januar 1948, 2.
53
Uspe{no zavr{en prosvetni te~aj podrazumevao je da se iz srpskog jezika savladaju ~itawe i pisawe }irilicom i latinicom, prepri~avawe i izvla~ewe pouke iz pro~itanog {tiva, da se iz istorije nau~e osnovni pojmovi od doseqavawa Slovena, stvarawe prvih dr`ava, nacionalna istorija sa Ñjasno podvu~enim klasnim razlikama za vreme vladavine Nemawi}aî, a posebna pa`wa posve}ena je istoriji i u~ewu pesama iz NOB-a. Tako|e je bilo bitno nau~iti polaznike da se snalaze na geografskoj karti, da znaju sve ~etiri ra~unske operacije do hiqadu usmeno i pismeno, metri~ke jedinice povr{ine i zapremine, da savladaju gradivo iz higijene, doma}instva i poqoprivrede. 29. novembar, Kraqevo, 21. april 1948, 2; isto, 7. jul 1948, 3. 54 IA[K, NOOK Kragujevac (1949ñ1951), Kut. 1949/III, Zapisnik sa sastanka poverenika i instruktora Oblasti kragujeva~ke ñ Informacije na temu III plenuma CK KPJ, januar 1949; Zapisnik sa sednice Komisije za likvidaciju nepismenosti Oblasti kragujeva~ke 22. oktobar 1949.
55
Isto, 10. novembar 1948, 4.
56 IAK, SSK, Kut. Prosvetni odsek 1949, inv. br. 718 Izve{taj o te~ajevima za suzbijawe nepismenosti u selu i gradu 1948/1949.
57 IAK, O[ ÑVuk Karaxi}î Ribnica, Kw. Letopis Osnovne {kole u Ribnici 1929ñ1967, inv. br. 2.
58
IA[K, NOOK Kragujevac (1949ñ1951), Kut. 1949/III, Zapisnik sa sastanka poverenika i instruktora Oblasti kragujeva~ke ñ Informacije na temu III plenuma CK KPJ, januar 1949;
59
Isto, Zapisnik sa sednice Komisije za likvidaciju nepismenosti Oblasti kragujeva~ke 22. oktobar 1949. 60 IAK, SSK, Kut. Prosveta, inv. br. 721, Izve{taj o te~ajevima za suzbijawe nepismenosti u @i~kom srezu 1949/1950.
61 IA[K, NOOK Kragujevac (1949ñ1951), Kut. 1949/III, Zapisnik sa sednice Komisije za likvidaciju nepismenosti Oblasti kragujeva~ke 30. novembar 1949.
62
IAK, SSK, Kut. Prosveta, inv. br. 721, Izve{taj SNO Rankovi}evo, 10. jun 1950. 63
IA[K, NOOK Kragujevac (1949ñ1951), Kut. 1950/XXXIX, Izve{taj o nagra|enim prosvetnim radnicima Kragujeva~ke oblasti, 20. jun 1950. 64
IA[K, NOOK Kragujevac (1949ñ1951), Kut. 1950/XXXIX, Zapisnik sa konferencije aktivista o kulturno-prosvetnom radu Kragujeva~ke oblasti, 25. oktobar 1950. 65
U Rankovi}evu su tokom decembra 1950. odr`ana 2 analfabetska te~aja pri strugari ÑGo~î za 11 zaposlenih osoba (3 `ene, 8 mu{karaca) i 1 analfabetski te~aj sa 22 polaznika (21 `ena, 1 mu{karac). Isto, Kut. 1950/XXXVII, Izve{taj o narodnom prosve}ivawu 1950. 66
Isto, Kut. 1950/XXXIX, Izve{taj o analfabetskim te~ajevima Saveta za prosvetu i kulturu GNO Rankovi}evo, decembar 1950.
67
IA[K, Narodni odbor Oblasti kragujeva~ke ñ Kragujevac (1949ñ1951), Kut. 1950/XXXIX,
68
Isto, Kut. 1950/XXXIX, Polugodi{wi izve{taj Odeqewa za narodno prosve}ivawe ONO Oblasti kragujeva~ke od septembra do 31. januara 1950.
69 Isto, Kut. 1951/XCI, Izve{taj o analfabetskim te~ajevima Saveta za prosvetu i kulturu GNO Rankovi}evo, decembar 1950.
26 nepismenih (25 `ena, 1 mu{karac), 15. oktobra pokrenut je analfabetski te~aj pri osnovnoj {koli. Me|utim, zbog neredovnog poha|awa i zato {to je vojsci zatrebala zgrada {kole, te~aj je prekinut, pa ponovo pokrenut. Inspektor Oblasne komisije za likvidaciju nepismenosti Kragujeva~ke oblasti, obi{ao je @i~ki srez po~etkom januara 1950, izjaviv{i da su svi te~ajevi u srezu dobro organizovani i da je u Rankovi}evu nepismenost gotovo iskorewena.61 Sredinom 1950. u Rankovi}evu je bilo prijavqeno 149 nepismenih od 26 do 45 godina (139 `ena, 10 mu{karaca), dok je na te~ajevima organizovanim u 32 sela sreza bilo 172 polaznika (69 `ena, 103 mu{karca).62 Ministarstvo prosvete Srbije je posredstvom oblasnih organa uprave i povereni{tava 1950. dodelilo nov~ane nagrade pojedincima Ñza svesrdno zalagawe u radu na opismewavawuî u iznosu od 6.000, 5.000 i 3.000 dinara. U @i~kom srezu, nov~anom nagradom u iznosu od 6.000 dinara, nagra|ena je Vera Tomi}, mlada u~iteqica u selu Otroci, koja je oformiv{i dva analfabetska te~aja opismenila 64 me{tana sela, a potom je organizovala prosvetni te~aj sa 60 polaznika. Sa 3.000 dinara nagra|en je Uro{ An|elkovi}, nastavnik u Radni~kom tehnikumu u Rankovi}evu, koji je vodio 1 analfabetski te~aj sa 21 polaznikom i 1 prosvetni te~aj koji je poha}alo 11 me{tana.63 Tokom {kolske 1949/1950. godine u srezu je odr`an 51 analfabetski te~aj, gde je elementarnu pismenost steklo 1.163 polaznika i 38 prosvetnih te~ajeva, koje je poha|alo 1.326 `ena i mu{karaca. U devet mesnih narodnih odbora na kurseve do tri meseca niko se nije prijavio, dok se na kurseve koji su trajali od 3 do 6 meseci prijavilo 1.440 polaznika. U @i~kom srezu po~etkom {kolske 1950/1951. godine od 150 nepismenih wih 73 je bilo obuhva}eno te~ajevima. Glavni nosioci kulturno-prosvetnog rada na teritoriji sreza bili su u~iteqi i u~iteqice, zajedno sa 27 kulturno-umetni~kih dru{tava.64 U Rankovi}evu je ostalo svega 33 nepismene osobe koje su bile obuhva}ene analfabetskim te~ajevima, ~ime je, {to se opismewavawa ti~e, ispuwen Petogodi{wi plan.65 Re{enost nadle`nih u Savetu za prosvetu i kulturu Rankovi}evo da se u potpunosti izbore sa nepismeno{}u, vidqiva je u delu izve{taja gde se opisuje te~aj sa 22 polaznika: ÑOvaj te~aj se vrlo neuredno poha|a jer su wime obuhva}ena lica sa niskim duhovnim kvalitetima i te{kim `ivotnim uslovima sa kojima se i ranijih godina imalo velikih te{ko}a. Da se u toku ove godine i ona opismene, makar i individualno, anga`ovvali su se Gradski narodni front, AF@ i Savez KPD.î66 Kako je planirano, tako je i ura|eno. U Rankovi}evu je po~etkom 1951. ostalo svega 6 polaznika na analfabetskom te~aju, dok je sa 20 polaznica primewena individualna nastava, odnosno sa svakom polaznicom ponaosob radilo je 10 u~iteqa i 10 profesora.68 [to se prosvetnih te~ajeva ti~e, 28. decembra 1950. zavr{en je prosvetni te~aj pri Fabrici vagona, koji su poha|ale 2 radnice i 10 radnika fabrike. Osim wih, zavr{ni ispit na prosvetnom te~aju polagalo je jo{ 8 radnika, koji su prethodno zavr{ili {estomese~ni analfabetski te~aj i {estomese~ne kurseve za polukvalifikaciju i kvalifikaciju radnika.69 [ire gledano, u okviru ONO Kragujeva~ke oblasti najboqe rezultate u okupqawu polaznika i radu prosvetnih te~ajeva postigli su Beli~ki, De`evski i @i~ki srez.70
70 Isto, Kut. 1950/XXXIX, Izve{taj Odeqewa za narodno prosve}ivawe od septembra 1949. do 31. januara 1950, 6.
71
Na sednici Saveta za prosvetu i kulturu NOS-a `i~kog odr`anoj 24. januara 1951. re~eno je da su do kraja 1950. te~ajeve opismewavawa zavr{ila 10.142 lica, me|u kojima je bilo i onih koji su poha|ali te~ajeve, ali nisu pokazali nika-
Epilog opismewavawa na analfabetskim i prosvetnim te~ajevima Naj~e{}e citiran broj opismewenih na analfabetskim te~ajevima u @i~kom srezu je 10.142 stanovnika za period od 1945. do decembra 1951, premda pojedini sa~uvani izve{taji i zapisnici sadr`e neusagla{ene i neprecizne podatke.71 Analfabetski te~ajevi odr`avani su i nakon 1951, ali sve u~estalija forma prosve}ivawa i obrazovawa postaju druge vrste te~ajeva, poput doma}i~kih kurseva i te~ajeva poqoprivrednog i zdravstvenog prosve}ivawa. Popisom 1953. utvr|eno je da je u Kraqevu i @i~kom srezu od 9.792 nepismene `ene od 15 do 65 i vi{e godina, 156
Mirjana Savi}
bilo 5.758 nepismenih od 20 da 45 godina. Od 6.805 nepismenih mu{karaca starosti od 15 do 65 i vi{e godina bilo je 872 nepismena od 20 do 45 godina (vidi Tabelu 2). Nakon {to su nadle`ne prosvetne instance i lokalni organi uprave obavili istra`ivawa 1954, zakqu~eno je da u Rankovi}evu nema nepismenih, za razliku od sela @i~kog sreza, gde je bilo 1.179 potpuno nepismenih (10ñ14 godina ñ 15, 15ñ20 godina ñ 119, 21ñ30 godina ñ 269, 31ñ45 godina ñ 746), a polupismenih (koji su zavr{ila samo analfabetski te~aj) bilo je 892 (10ñ14 godina ñ 32, 15ñ20 godina ñ 73, 21ñ30 godina ñ 232, 31ñ45 godina ñ 555). Zato je odlu~eno da se organizuju te~ajevi za opismewavawe pri odborima u kojima je bilo vi{e od 10 nepismenih i gde su postojale mogu}nosti za odr`avawe ~etvoromese~nih kurseva (70 ~asova).72 Predlogom buxeta za 1955. Sekretarijata za prosvetu i kulturu @i~kog sreza od 14.480.000 dinara, kolika su bila ukupna sredstva buxeta, 3.000.000 dinara izdvojeno je za organizovawe analfabetskih te~ajeva, kurseva zdravstvenog prosve}ivawa, poqoprivrednih kurseva i doma}i~kih te~ajeva.73
Narodne kwi`nice Simbolizuju}i kulturno-prosvetni preporod svima dostupan, narodne kwi`nice su otvarane {irom dr`ave. U okvire zadu`ewa masovnih organizacija, posebno seoskih aktiva Narodne omladine, pored osnivawa radnih ~eta, spadalo je i starawe o radu kwi`nica, nabavqawe novih kwiga, izdavawe zidnih novina, omasovqavawe ~itala~kih grupa, formirawe kulturnih ekipa (diletantskih dru`ina) itd.74 U @i~kom srezu tokom 1945. rad je obnovila kwi`nica u Zakuti, koja je postojala i pre rata. Sa 290 kwiga i 258 ~asopisa popisanih 1945. spadala je u dobro snabdevene.75 Po~etkom 1946. u srezu je radilo 17 narodnih kwi`nica, 45 {kola imalo je zidne novine, organizovano je 40 diletantskih dru`ina. U Kraqevu je rasturano {est listova: Borba, Glas, Politika, Republika, Slobodni glas, Zadrugareva re~.76 Do juna 1946. osnovano je jo{ 7 kwi`nica, {to zna~i da je u srezu bilo ukupno 23 seoske kwi`nice, koje su raspolagale sa 1.158 kwiga i imale 195 ~italaca, {to jo{ uvek nije predstavqalo zadovoqavaju}u sliku prosve}ivawa.77 GoOpismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945ñ1955
157
Tabela 2. Stanovi{tvo @i~kog sreza opismeweno analfabetskim i prosvetnim te~ajevima 1944ñ1950
kav uspeh i stoga je odlu~eno da moraju ponovo da ih poha|aju. Nepunih pet godina kasnije, 25. novembra 1955, na sednici Saveta za prosvetu i kulturu NOS-a `i~kog saop{teno je da je na teritoriji @i~kog sreza u periodu od 1944. do 1949. opismeweno 21.196 lica. IAK, SSK, Zapisnik. inv. br. 42, 1; Isto, Kut. Izve{taji 1955, inv. br. 751, Kw. Zapisnik Saveta za prosvetu i kulturu NOS Kraqevo, 25. novembar 1955, 8. 72 Potpuno nepismeni bili su oni koji nisu poha|ali te~ajeve, osobe koje se nisu odazvale pozivu za poha|awe i osobe koje su poha|ale te~ajeve, ali nisu pokazale nikakav uspeh. IAK, SSK, Kut. Prosvetni odsek 1954, inv. br. 741.
73 IAK, SSK, Zapisnik Saveta za prosvetu i kulturu NOS-a `i~kog 1954, inv. br. 43, 24. januar 1951. (U daqem tekstu: IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 43)
74
Obaveze aktiva Narodne omladine Kova~a za 1948, izme|u ostalog, bile su: nabavka 25 novih kwiga za kwi`nicu, izdavawe 12 brojeva zidnih novina, starawe o tome da dve seoske ~itala~ke grupe redovno rade i da wima bude obuhva}ena sva omladina; da odr`e 60 ~asova ~itala~kih grupa, nabave 60 kwiga i izdaju 11 zidnih novina itd. 29. novembar, Kraqevo, 30. januar 1948, 2.
75
Osnovna {kola u Vitkovcu 1904ñ2004, Kraqevo, 2004, 297.
76
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-24, Izve{taj Prosvetnog odeqewa SNO Kraqevo, mart 1946.
77
Kwi`nica u Trgovi{tu imala je 36 kwiga, u Cvetkama 80Ö Isto, K-21, Izve{taj Prosvetnog odseka SNO Kraqevo, jun 1946.
dinu dana kasnije, u srezu je radilo je 35 narodnih kwi`nica, sa ukupno 2.860 kwiga i tendencijom daqeg otvarawa kwi`nica i prikupqawa bibliote~ke gra|e. Sa najve}im kwi`nim fondom bila je kwi`nica u Ribnici koja je imala 360 kwiga, dok je kwi`nica u Mataru{koj Bawi imala 216 kwiga, u Obrvi 211, u Ratini 154 itd. Svesni da je to nedovoqan broj kwiga, ali i uo~iv{i da ~itala~ke navike jo{ nisu za`ivele me|u tek opismewenim stanovni{tvom, nadle`ni u sreskoj upravi smatrali su da masovne organizacije treba aktivnije da rade na popularisawu kwige. Krajem 1947. otvorene su narodne kwi`nice u Stublu, ^ukojevcu, Vrane{ima i Mrsa}u. Sredinom 1948. u @i~kom srezu radilo je 40 seoskih kwi`nica sa 3.040 kwiga. Kwi`nice su uglavnom osnivane pri seoskim {kolama ili zadru`nim domovima, u adekvatnim prostorijama, a ve}ina je bila pretpla}ena na dnevnu {tampu. Me|utim, mnoge nisu imale stalno zaposlenog kwi`ni~ara, tako da su ~esto seoski u~iteqi i nastavnici preuzimali tu vrstu zadu`ewa. Kwige su najvi{e ~itali ~lanovi Narodnog fronta koji su zavr{ili analfabetske te~ajeve i omladina. Prilikom izgradwe zadru`nih domova planiran je prostor za kwi`nicu i ~itaonicu.78 Jo{ uvek nezadovoqni nedovoqno razvijenim ~itala~kim navikama stanovni{tva, nadle`ni u Sreskom Savezu kulturno-prosvetnih dru{tava organizuju takmi~ewe seoskih narodnih kwi`nica i ~itaonica tokom septembra i oktobra 1948.79 U Sreskom narodnom odboru bila su izdvojena zna~ajna nov~ana sredstva za kupovinu kwiga koje su poklowene selima koja podi`u nove zadru`ne domove. Za svaki novi zadru`ni dom kupqeno je po 60 kwiga.80 Inicijativom prosvetnih i javnih radnika, po~etkom 1945. osnovana je bilioteka u Kraqevu, ~ije jezgro su ~inile kwige iz {kola i pokloni gra|ana.81 Kontinuiranim anga`ovawem sreskih i gradskih organa vlasti, usledilo je sve~ano otvarawa Narodne biblioteka i ~itaonice u Kraqevu 18. januara 1948. sa oko 3.000 kwiga, potrebnim inventarom, pretplatom na ~asopise, stru~ne listove i dnevnu {tampu, ~ime je zaokru`ena jedna od bitnih faza u promovisawu zna~aja pismenosti.82 U nekim selima postojale su i {kolske i narodne kwi`nice, poput Vitkovca, Zakute i Pe~enoga. Jedna od najve}ih seoskih narodnih kwi`nica bila je u Vitkovcu, i ona je 1954. imala oko 600 upisanih ~italaca i 1.510 kwiga, a 1955. nabavqeno je jo{ 265 kwiga. Izdr`avala se od ~lanarine, izdaju}i kwige u 10 obli`wih sela.83 Osim u selima, kwi`nice su otvarane i pri radnim organizacijama. U @i~kom srezu 1955. bila je 71 narodna kwi`nica i ~itaonica, od kojih u Kraqevu 13, sa 38.649 kwiga i 43.743 ~itaoca. Kraqeva~ka Narodna biblioteka imala je 6.093 kwige, 2 kwi`ni~ara i 1.500 registrovanih ~italaca.84
78 29. novembar, Kraqevo, 7. jul 1948, 3.
79
Isto, 3. septembar 1948, 3.
80
Isto, 10. novembar 1948, 2.
81
IAK, SOK, Kut. Biblioteka 1955ñ1962, inv. br. 635, Izve{taj o radu Narodne biblioteke u Kraqevu 1962.
82 29. novembar, Kraqevo, 30. januar 1948, 2.
83
Osnovna {kola u Vitkovcu 1904ñ2004, Kraqevo, 2004, 297.
84 IAK, SSK, Kw. Narodna biblioteka Kraqevo 1956, inv. br. 385, 38.
^itala~ke grupe Jedan od najefikasnijih vidova preno{ewa znawa i politi~kog oblikovawa neobrazovanog stanovni{tva sprovo|en je u okviru rada ~itala~kih grupa. Takav na~in rada podrazumevao je prostoriju za okupqawe i novine ili ~asopise, iz kojih su pismeni ~lanovi Jugoslovenskog narodnog fronta i drugih masovnih organizacija, ili u~iteqi, ~itali izabrane ~lanke, nakon ~ega su sa prisutnima razgovarali o pro~itanom, tuma~e}i im nejasne pojmove. U selima @i~kog sreza prvo su formirane ~itala~ke grupe u kojima su u~iteqi okupqali obveznike analfabetskih te~ajeva. U aprilu 1946. bilo je 189 ~itala~kih grupa u srezu, a naredne godine 203, sa 13.287 slu{alaca. Broj ~lanova ~itala~kih grupa varirao je od 10 do 356, u zavisnosti od veli~ine sela. U nekim selima istovremeno se okupqalo vi{e ~itala~kih grupa. U Tavniku krajem 1948. bile su 4 ~itala~ke grupe, a pomo}u nov~anih dobrovoqnih priloga odbornika Mesnog narodnog fronta, poklona u kwigama i name{taju, otvorena je i frontovska 158
Mirjana Savi}
kwi`nica, jo{ jedno mesto za okupqawe ~italaca i slu{alaca. Masovne organizacije uzimale su aktivno u~e{}e u formirawu ~itala~kih grupa, {to potvr|uje primer AF@-a, u ~ijoj organizaciji je u @i~kom srezu 1948. radilo 44 ~itala~ke grupe, sa tendencijom daqeg otvarawa. Naj~e{}e su na sastancima ~itani ~lanci iz dnevne {tampe, razni ~asopisi, bro{ura Nauka i `ivot, a od `enaskih listova Zora i @ena danas.86 Pri frontovskim radnim brigadama dosta pa`we poklawano je kulturno-prosvetnim aktivnostima. Osim analfabetskih te~ajeva, organizovana su predavawa, nakon kojih bi se formirale ~itala~ke grupe i razgovaralo o temama sa predavawa, ~itala probrana literatura i vesti iz novina, a potom razvijala diskusija.87
Usmene i zidne novine Usmene novine bile su vrlo zastupqen vid dopunskog prosve}ivawa, obrazovawa i informisawa. Ministarstvo prosvete NR Srbije izdalo je 1945. detaqno uputstvo o ~itawu novina: prvo ~itati popularno razmatrawe politi~kih de{avawa, potom postavqawe i razmatrawe socijalnih problema (snabdevawe hranom, zbriwavawe ratne siro~adi, polo`aj i budu}nost {egrta, `ena, starawe o bolesnima), slede privredna pitawa, pa kulturni `ivot (posebno u SSSR-u), zatim reporta`e iz fabrika, sa sela ili radnih akcija, prevodi interesantnih ~lanaka iz ruskih novina i komentarisawe ~lanaka Borbe, potom ~itawe ~lanaka o NOR-u (po mogu}stvu sa u~esnicima) i o portretima likova boraca i heroja, ~itawe literarnih radova ili odlomaka kwiga i na kraju Ñ~itawe kozerijaî i tuma~ewe karikatura. Rukovodiocima usmenih novina preporu~eno je da {to vi{e pozivaju ugledne javne radnike, rukovodioce i pripadnike Jugoslovenske armije, ali i qude koji tek po~iwu da ~itaju i pi{u.88 Prve usmene novine 1945. doticale su se tema: medicina u SSSR-u, zna~aj Rusije, karikatura, muzi~ki politi~ki raport, o BugarskojÖ89 Krajem 1946, akcenat je stavqen na udarnike i izno{ewe rezultata takmi~ewa me|u wima. Takmi~arski duh preneo se i na autore zidnih novina po podru`nicama, {kolama, radionicama, koji su se trudili da zidne novine budu ura|ene {to sadr`ajnije i lep{e.90 Stajale su na vidnim mestima {kola, institucija, fabrika, ustanova, na barakama frontovskih brigada po brojnim gradili{tima {irom zemqe. Zidne novine brigada sadr`avale su grafikone, podatke o najboqem brigadiru, o pohvalama ~eti, ali i opomene nedisciplinovanim brigadirimaÖ91 Prva izlo`ba zidnih novina u organizaciji Sindikalnog ve}a organizovana je u aprilu 1947. Izvr{ni odbor Sindikalnog ve}a izradio je smernice o ure|ewu zidnih novina: gde god je bilo mogu}e brojevima i grafikonima izraziti postignute rezultate, udarnicima i inovatorima posvetiti posebnu pa`wu i sl. Formirana je i Komisija za odre|ivawe nagrada. Idu}a izlo`ba zidnih novina, organizovana u sali Sindikalnog doma, 24. aprila 1948, sadr`ajem i lepotom daleko je nadma{ila prethodnu. Zidne novine izlo`ili su: Industrijska {kola, [kola pri Fabrici teretnih vagona, [kola u~enika u privredi, Sredwa poqoprivredna {kola, Sredwa {umarska {kola, @enska zanatska {kola, Podru`nica profesora, u~iteqi, trgova~ka preduze}a ÑJedinstvoî i ÑOslobo|eweî, mladi Poqaci i Albanci zaposleni u Fabrici teretnih vagona, Gra|evinsko preduze}e ÑKablarî, fabrika ÑMagnohromî, Elektroprivreda Srbije, industrije za preradu drveta ÑGo~î i ÑGolijaî itd. Pored vrlo ma{tovitih zidnih novina, izlo`eni su i trodimenzionalni eksponati: duborezi svih fabri~kih zgrada, minijaturni teretni vagon sa prugom, ~uvareva ku}ica, maketa zgrade za stanovawe itd. Za ciqeve izlo`be progla{eni su Ñrazvijawe estetskih ose}awa i podstrek za energi~nije izvr{ewe Petogodi{weg planaî. Prva nagrada dodeqena je Fabrici teretnih vagona, druga Poqoprivrednoj {koli, a tre}a Industrijskoj {koli.92
Opismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945ñ1955
159
85
29. novembar, Kraqevo, 20. novembar 1948, 3. 86
Isto, 29. novembar 1947, 2.
87
Isto, 11. oktobar 1948, 4.
88
IAK, SOK, Kut. Izve{taji {kola 1946ñ1959, inv. br. 651, Uputstvo kako treba organizovati usmene novine, 30. decembar 1945. 89
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-21, Izve{taj o radu Prosvetnog odeqewa SNO Kraqevo, 6. jun 1945.
90 Isto, K-22, Izve{taj o radu Prosvetnog odeqewa SNO Kraqevo, 11. decembar 1946.
91
29. novembar, Kraqevo, 11. oktobar 1948, 4. 92
Isto, 11. maj 1948, 4; isto, 20. maj, 2.
Izlo`ba konzerviranog vo}a i povr}a u @i~kom srezu100
Prosve}ivawe `enskog stanovni{tva 93
U @i~kom srezu pojavila se zaraza pegavca, poja~ana va{qivostÖ IAK, O[ Ñ@ivan Mari~i}î @i~a, inv. br. 23. Nastava u Ravanici nije otpo~ela zbog zaraze tifusa i srdoboqeÖ MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-22, Izve{taj Prosvetnog odeqewa u Kraqevu, 17. septembar 1945.
94
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-22, Akt Ministarstva prosvete Srbije ñ Odeqewa za narodno prosve}ivawe, br. 123, 11. avgust 1945. 95
IAK, SSK, Kut. Prosvetni odsek 1945, inv. br. 694, Izve{taj SNOO Kraqevo, 5. maj 1945.
96 IAK, SSK, Kw. Pregled rada prosvetnog odseka 1948ñ1959, inv. br. 367; MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-21, Izve{taj Prosvetnog odeqewa SNO Kraqevo, 13. maj 1945.
97
IAK, SSK, Kw. Evidencija pokretnih doma}i~kih te~ajeva za 1954ñ1955. na teritoriji Sreza `i~kog, inv. br. 379, 2ñ3.
98 Krajem 1956, u selu Mrsa}, sa solidnom saobra}ajnom infrastrukturom, u blizini Kraqeva, od prijavqene 41 devojake, samo 11 je redovno poha|alo te~aj, dok su u Gok~anici, brdsko-planinskom selu, sve polaznice redovno dolazile. Ibarske novosti, 9. novembar 1956, 5.
99
Isto, 27. novembar 1954, 9.
Doma}i~ki te~ajevi, te~ajevi krojewa, {ivewa i doma}instva Neobrazovanost ve}ine `enskog seoskog stanovni{tva uglavnom je podrazumevala i nizak nivo zdravstvene kulture. Epidemija tifusa pegavca u selima @i~kog sreza javqala se i nakon zavr{etka rata, a odoj~ad je ~esto umirala.93 Odeqewe za narodno prosve}ivawe u okviru Ministarstva prosvete Srbije po~etkom avgusta 1945. prosledilo je svim okru`nim prosvetnim odeqewima akt o doma}i~kim te~ajevima, gde pi{e da Ñdoma}i~ki te~ajevi imaju zadatak da `enu na selu upute u racionalno vo|ewe doma}instva i poqoprivrede i boqi higijenski `ivot, u {ire usvajawe kulture i zdravo politi~ko rasu}ivawe, te i weno svesno u~e{}e u izgradwi zemqeî.94 Pokretawe doma}i~kih, zdravstveno-doma}i~kih i kroja~ko-doma}i~kih te~ajeva bilo je nu`no, jer su ve{te doma}ice bile neophodne da se lak{e prebrode posleratne godine optere}ene sveop{tom nema{tinom. U @i~kom srezu prvi tromese~ni doma}i~ki te~aj posle oslobo|ewa organizovan je u maju 1945. u selu Gledi}, a wime su rukovodile dve nastavnice koje su zavr{ile `ensku doma}i~ku {kolu.95 Radile su u neadekvatnoj prostoriji sa 12 polaznica, kojima su predavale: istoriju, zemqopis, higijenu, ra~un, srpski jezik, crtawe i teoriju, stru~ni i prakti~ni rad.96 Radi ve}e uspe{nosti, nastavilo se sa formirawem pokretnih tromese~nih doma}i~kih te~ajeva, sa polaznicama od 13 do 17 godina. Neredovnost poha|awa nije zaobi{la ni doma}i~ke te~ajeve. U Drak~i}ima je na doma}i~ki te~aj od 13. septembra do 26. decembra 1954. krenulo 22 polaznice, ali je wih 7 napustilo te~aj pre okon~awa, dok je u Vrdilima, na te~aju odr`anom od 8. februara do 25. maja 1955. od 19 prijavqenih 11 polaznica zavr{ilo te~aj.97 De{avalo se da u zaba~enijim, planinskim selima te~ajevi, uprkos lo{oj infrastrukturi, budu uspe{nije realizovani, nego i selima bli`e gradu.98 Zakqu~no sa 1954. doma}i~ke te~ajeve u @i~kom srezu zavr{ilo je 1.350 polaznica.99 Pored doma}i~kih te~ajeva, prvih posleratnih meseci, odr`avani su kratki te~ajevi, u trajawu od nekoliko do mesec dana, bez uobi~ajenih op{teobrazovnih predmeta, ~iji je ciq bio da u kratkom periodu `ene nau~e odre|ene ve{tine u vo|ewu doma}instva, poput konzervirawa hrane, krojewa i {ivewa i sl. Te~aj konzervirawa vo}a i povr}a bio je osmi{qen za `ene koje `ive u vo}arskim krajevima Srbije. Sreski organi odlu~ivali su u kojim selima }e se te~ajevi organizovati, u skladu sa nalogom Ministarstva prosvete NR Srbije. Sve 160
Mirjana Savi}
Prva konferencija AF@-a ^a~anskog okruga u ^a~ku 1946. godine103
Na politi~kom kursu AF@-a @i~kog sreza 1947. godine105
u~iteqice odre|ene da vode ove te~ajeve, prethodno su i same morale zavr{iti petnaestodnevni kurs u Beogradu. U @i~kom srezu prvi te~aj konzervirawa vo}a i povr}a odr`an je 4ñ9. septembra u Matarugama, a drugi 19ñ24. septembra 1945. u Ro}evi}ima. Te~aju u Matarugama prisustvovalo je 26 polaznica, od pionirskog uzrasta do zrelih godina, koje su spremqenu hranu poklonile {kolskoj deci De~jeg doma u Mataru{koj Bawi. Na te~aju u Ro}evi}ima bila je 21 polaznica, koje su u~iteqice pored konzervirawa hrane, podu~avale `enskom pravu glasa i izbornom zakonu.101 Prvi kursevi krojewa i {ivewa organizovani su 1945. u @enskoj zanatskoj {koli u Kraqevu. Tokom hladnih zimskih meseci odr`avani su u zgradi {kole i wima su rukovodile upravnica Poleksija Katani} i nastavnice {kole. Od 15. aprila do 15. jula 1946. nastavnice @enske zanatske {kole odr`ale su po dva jednomese~na te~aja u nekoliko sela @i~kog sreza i jedan tromese~ni kurs u zgradi {kole, koji je realizovan svakog dana popodne, nakon zavr{etka redovne nastave. U~enice su izra|ivale odelo za vojsku i haqine za pionirske i omladinske domove.102 U martu 1946. organizovani su kursevi krojewa i {ivewa u La|evcima, koji je redovno pohodilo 50 `ena, i u ^ukujevcu, sa 40 polaznica. U aprilu je zavr{en kurs u Ro}evi}ima sa 38 polaznica, a odmah potom je otpo~eo kurs u Vitkovcu.104 Organizovawe kroja~kih kurseva se ustalilo i neretko su organizovani u prostorijama seoskih {kola. Na kroja~kom kursu u {koli u Vitkovcu {kolske 1951/1952. pored krojewa i {ivewa, polaznice su u~ile i geografiju, higijenu, poznavawe prirode, ra~un, srpski i istoriju.106 Anga`ovawem AF@-a u Kraqevu i selima @i~kog sreza ubrzo po oslobo|ewu pokrenut je niz kurseva namewenih `enama. Najmasovniji su bili kroja~ki kursevi, ali zna~ajan broj polaznica poha|ao je i politi~ke kurseve za budu}e aktivistkiwe AF@-a, kurs kwigovodstva, a 5 `ena je 1947. zavr{ilo kurs za zidare.107 Na doma}i~kim te~ajevima u organizaciji AF@-a, akcenat je stavqan na u~ewe teorije krojewa i {ivewa, savladavawa ve{tina kuvawa, me{ewa i racionalnog vo|ewa doma}instva, a od op{teobrazovnih predmeta u~ili su se narodni jezik, istorija, zemqopis i dru{tveno ure|ewe FNRJ. Saradwom Odbora `ena sela Vitanovac i Sreskog odbora AF@-a pokrenut je 10. decembra 1947. kroja~ko-prosvetni te~aj u trajawu od 45 dana, koji je poha|alo 57 polaznica. Na te~aju koji je vodila stru~na u~iteqica iz Kraqeva, pored teorijskog i prakti~nog dela, izvo|ena je i nastava iz istorije, zemqopisa, higijene i doma}instva. Uo~i II kongresa AF@-a Jugoslavije, 20. decembra 1947, pokrenut je tromese~ni kroja~ko-prosvetni te~aj u Goda~ici, koji su vodile dve u~iteqice. Opismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945ñ1955
161
100 IAK, Zbirka Fotografije, inv. br. 50, 51.
101
MIA^, ONO ^a~ak 1944ñ1947, K-22, Izve{taj Prosvetnog odeqewa Kraqevo, 1. oktobar 1945. 102
IAK, SOK, Inventari {kola 1946ñ1959, inv. br. 651, Izve{taj @enske zanatske {kole 1945/1946. 103 IAK, Zbirka Fotografije, inv. br. 6.
104
MIA^, ONO 1944ñ1947, K-23.
^a~ak
105 IAK, Zbirka Fotografije, inv. br. 15.
106
Nastavu su izvodili nastavnici {kole u Vitkovcu. IAK, O[ ÑBranko Radi~evi}î Vitkovac, Kw. Zapisnik sa sednica nastavni~kog saveta 1950ñ1956, inv. br. 2, 28. decembar 1951. 107
Poha|awe politi~kih kurseva prethodilo je prijemu `ena u AF@. 29. novembar, Kraqevo, 10. februar 1948, 2.
Polaznice politi~kog kursa AF@-a @i~kog sreza 1949. godine108
108 IAK, Zbirka Fotografije, inv. br. 11.
109
29. novembar, Kraqevo, 31. decembar 1947, 4; isto, 20. januar 1948; isto, 7. mart 1948, 3. 110
Na politi~kom kursu, ~ije poha|awe je bilo uslov da `ene postanu ~lanice AF@-a, broj polaznica bio je 20ñ35 godi{we. Isto, Kraqevo, 31. decembar 1948, 3. 111 Ibarske novosti, 29. oktobar 1954, 5.
Od 45 polaznica, zavr{ni ispit te~aja sa uspehom je zavr{ilo svega wih 30.109 Naredne godine Sreski odbor AF@-a uspeva da prevazi|e problem nedovoqne pomo}i Sreskog odbora Narodnog fronta i pojedinih mesnih narodnih odbora, te pored organizovawa u~e{}a `ena na brojnim radnim akcijama, uspeva da realizuju 6 kroja~ko-prosvetnih te~ajeva sa 260 polaznica i politi~ki kurs za 22 aktivistkiwe.110 Te~ajevi {ivewa i krojewa organizovani su na razli~itim nivoima i za razli~ite profile polaznika. Pored AF@-a i sreskih i gradskih organa prosve}ivawa, Zanatska komora u Rankovi}evu je od 15. septembra do 15. oktobra 1954. pokrenula stru~ni kurs kroja~kog zanata za mu{ka i `enska odela. Kurs su poha|ale 32 zanatlije iz dr`avnog, zadru`nog i privatnog sektora. Nastavnik krojewa, ~lan Zanatske komore NR Srbije, bio je predava~, a te~ajem je rukovodio sekretar Sekcije kroja~a. Polaznici su se upoznavali sa savremenim na~inom odevawa i modernim krojevima.111 Dvomese~ne kurseve krojewa i {ivewa organizovalo je i dru{tvo ÑNa{a `enaî pri Socijalisti~kom savezu radnog naroda NR Srbije, gde se anga`ovawem najvi{e istakla Zora Simi}, nastavnica ÑOsmoletke 2î. Tokom prvog kursa polaznice su bile malobrojne, a ve`bawa u krojewu vr{ena su na hartiji. Ponovo organizovan kurs zavr{ilo je preko 30 u~enica. Tome je doprinela ~iwenica da su se krojewe i {ivewe izvodili na materijalu samih polaznica, pa su radile sa posebnom pa`wom, da bi skrojile i sa{ile korisnu stvar za svoje potrebe. Kao najefikasnija forma prosve}ivawa `enskog stanovni{tva izdvojili su se tromese~ni kursevi krojewa i doma}instva, na kojima su polaznice, osim prakti~nih ve{tina, sticale osnovno obrazovawe i kulturu. Osim predmeta doma}instvo i ru~ni rad, sticale su znawa i iz istorije, zemqopisa, ra~una i higijene. Lekari su dr`ali stru~na predavawa iz higijene, a babice o nezi odoj~adi. Tokom 1953. doma}i~ki te~ajevi odr`ani su u Samailima, Mrsa}u, Stublu, Cvetkama, Konarevu, Gra~acu, Pe~enogu i Tavniku.113 U ~lanku lista Ibarske novosti, gde je dat opis toka tromese~nog kroja~ko-doma}i~kog te~aja sa zavr{nim 162 Mirjana Savi}
Te~aj krojewa i {ivewa u Rankovi}evu 1949. godine112
ispitima, odr`anim u aprilu 1953. u Tavniku, stoji da su te~aj po~ele da pose}uju 22 polaznice, ali da je na zavr{nim ispitima bilo 16 devojaka. One su smatrale da je nastavni plan preop{iran, jer su osim stru~nih predmeta izu~avale i predmete op{teg obrazovawa: istoriju, ra~un i srpski jezik. Dodatno optere}ewe bilo je {to je te~aj organizovan zimi u neadekvatnim uslovima. Nastavni kolektiv pomogao je u izvo|ewu nastave op{tih predmeta, neretko dr`e}i 8 ~asova dnevno. Nije bilo uslova za izvo|ewe prakti~nog dela iz doma}instva, jer nije bilo materijala. Zato su te~ajevi bili usmereni na teoriju kroja, {ivewa i ru~ni rad. Prire|ena je skromna izlo`ba radova, na kojoj su bili izlo`eni predmeti napravqeni i {iveni od papira i raznoraznog materijala.116
112
IAK, Zbirka Fotografije, inv. br. 91. 113 Isto, 13. mart 1953, 1; 7. septembar 1956, 4.
Zdravstveno prosve}ivawe
114
Rad zdravstvene slu`be u Rankovi}evu nije bio dovoqan, jer je imala svega dva lekara, centralnu ambulantu u gradu i {est ambulanti na teritoriji sreza. Zarazne bolesti, poput tuberkuloze, i daqe su se povremeno javqale. Jedan od prioriteta bio je stvarawe zdravstvene kulture kod stanovnika sreza, u ciqu prevencije bolesti. Lekari po~iwu redovno da pi{u za Ibarske novosti, daju}i savete o spre~avawu bolesti, organizuju takmi~ewe za najboqe odnegovanu bebu, a Op{tina obezbe|uje finansijska sredstva za nagrade.117 Kursevi za zdravstveno prosve}ivawe sporadi~no su organizovani pri seoskim {kolama {kolske 1951/1952. Polaznici su slu{ali predavawa iz predmeta higijena i bolesti, protivavionska za{tita i prva pomo}, nega odoj~adi i prva pomo}.118 Na sednici Saveta za prosvetu i kulturu Sreza `i~kog odr`anoj u oktobru 1953, usvojen je predlog Odbora za narodno prosve}ivawe da se, paralelno sa kursevima poqoprivrednog prosve}ivawa mu{ke omladine, pokrenu i kursevi Opismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945ñ1955
163
IAK, Zbirka Fotografije, inv. br. 48. 115 IAK, Zbirka Fotografije, inv. br. 80.
116
Isto, 1. maj 1953, str. 3.
117
Diplome i nagrade od 2.000 dinara dobilo je 13 beba. J. Petrovi}, @ivot u Rankovi}evu, 135ñ136. 118
IAK, O[ ÑBranko Radi~evi}î Vrane{i, Kw. Zapisnika sa sednice Nastavni~kog ve}a 1950ñ1956, inv. br. 1, 26. novembar 1951.
Priprema za izlo`bu polaznica doma}i~kog te~aja 1949. godine114
119
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 42, 24. oktobar 1953, 49. 120
Ibarske novosti, 27. novembar 1954, 9.
121
Isto, 13. mart 1953, 1.
122
Isto, 10. april 1953, 3.
zdravstvenog prosve}ivawa `enske omladine, kao Ă&#x2018;stalna forma prosve}ivawaĂŽ.119 Me{tani sela zalagali su se da se obrazovawe mladih odvija u periodu od novembra do marta, kada nema poqskih radova. Kursevima zdravstvenog prosve}ivawa rukovodio je Crveni krst uz pomo} narodne vlasti i masovnih organizacija i ovi kursevi su klasifikovani kao obavezni za seosku `ensku omladinu. U organizovawu zdravstveno-doma}i~kih te~ajeva po selima @i~kog sreza postignut je kontinuitet, ali sa vi{e-mawe redovnim poha|awem. Predavawa su bila poverena u~iteqicama, a prakti~na nastava iz prve pomo}i lekarima. Tokom 1949. i 1950. odr`ano je preko 30 kurseva zdravstvenog prosve}ivawa.120 Po~etkom 1953. odr`ana su 32 kursa zdravstvenog prosve}ivawa, kojima je prisustvovalo 1.000 posetilaca, sa najboqim rezultatima postignutim u Gra~acu, La|evcima i Kamenici.121 Po{to su za ve}inu polaznica te~ajevi bili glavni, neretko i jedini vid kulturno-obrazovne delatnosti, rukovodioci te~ajeva su povremeno organizovali edukativne izlete i ekskurzije, sa vrlo sadr`ajnim programom. Po zavr{etku petomese~nog te~aja zdravstvenog vaspitawa u Goda~ici, za 30 polaznica te~aja organizovana je ekskurzija do Beograda, gde su devojke bile go{}e Glavnog odbora Crvenog krsta NR Srbije. Tako|e su bile na predstavi Jugoslovenskog dramskog pozori{ta, u Zoolo{kom vrtu, a u De~jem domu za wih je organizovano predavawe o odgoju dece.122 [kolske 1953/1954. godine stvorili su se uslovi da se zdravstveno prosve}ivawe pro{iri na dvogodi{wi te~aj. U 32 sela @i~kog sreza, za devojke koje su zavr{ile prvu godinu, otvorena je mogu}nost poha|awa druge godine, u trajawu od 70 ~asova, na kojima je izvo|eno prakti~no ve`bawe. Tokom 1953. taj program je obuhvatao sve devojke od 17 godina, odnosno ro|ene 1936. Preporuka Saveta za prosvetu NR Srbije bila je da osnovne organizacije Saveza komunista i narodnih odbora treba da pomognu dolazak polaznica, kao i stvarawe uslova za rad i pribavqawe potrebnih materijalnih sredstava. Planirano je da udru`ewe lekara odr`i seminare sa predava~ima, kao i da lekari dr`e predavawa iz stru~nih oblasti. Nastojalo se da se {to vi{e u~ini na popularizaciji ove forma rada. Sude}i po kasnijim izve{tajima, u tome se uglavnom i uspelo. Tokom 1953/54. u @i~kom srezu upisano je na prvoj godini 783, a na drugoj 784 u~enice. Kvalitet ste~e164
Mirjana Savi}
Izlo`ba radova polaznica doma}i~kih te~ajeva 1949. godine115
nog znawa, prvenstveno je zavisio od predava~a, jer su samo malobrojne u~enice bile pretpla}ene na priru~nik, kao jedini uxbenik na kursu. Na~in organizovawa te~ajeva, donekle se mo`e sagledati na primerima sela Sir~a, Oplani}i, Goda~ica i Podunavci. Zavr{ni ispit polaznica prve i druge godine te~aja za zdravstveno prosve}ivawe u Sir~i i Oplani}ima odr`an je po~etkom aprila 1954, u prisustvu predstavnika osnovnih organizacija socijalisti~kih saveza i predsednika op{tine. Rad te~aja otpo~eo je u decembru, sa nepotpunim brojem polaznica, jer je od ukupno 41 upisane polaznice, redovno dolazilo 28 polaznica. Osim u~ewa iz bele{ki sa nastavni~kih predavawa, 11 u~enica se pretplatilo na ~asopis Zdravqe, a kao pomo}na literatura kori{}eni su list Zadruga i ~asopis Jutro. Za prakti~an rad upotrebqavan je oskudan materijal iz {kolske apoteke. Osim redovnih ~asova, odr`ana su i dva predavawa i prikazane dve filmske predstave na temu zdravqa, zahvaquju}i saradwi sa Aero-klubom Rankovi}evo. Tokom rada te~aja, polaznice su slu{ale izlagawa o predratnom stawu u Jugoslaviji, NOB-u, obnovi i Petogodi{wem planu, a predava~i su ih povremeno upu}ivali u aktuelna politi~ka doga|awa. U Goda~ici su tokom zime odr`ana dva te~aja za zdravstveno prosve}ivawe, odnosno te~ajevi prve i druge godine. Na prvoj godini bilo je 28 polaznica. Organizovan je izlet u Rankovi}evo za 26 polaznica, koje su istovremeno sa zdravstvenim poha|ale i doma}i~ki te~aj. Tokom izleta, obi{le su Higijenski zavod, gde su slu{ale predavawe o potrebi kontrole kvaliteta bunarske vode, zatim Poqoprivrednu {kolu, gde su prvi put videle inkubator, a posetile su Muzej, Bioskop i Pozori{te. Preno}ile su u prostorijama Higijenskog zavoda. U Podunavcima je za samo mesec i po dana (umesto planiranih ~etiri meseca) zavr{en kurs zdravstvenog prosve}ivawa, zahvaquju}i inicijativi samih polaznica, koje su tra`ile da im se umesto jedanog ~asa nedeqno, ~asovi odr`avaju svakog popodneva.123 Sa odr`avawem zdravstvenih te~ajeva nastavqeno je i kasnije. [kolske 1954/1955. {kola u Ribnici organizovala je zdravstveni te~aj.124 Po~etkom 1956. u osmogodi{woj {koli u Kraqevu odr`ani su ispiti na kursu za zdravstveno prosve}ivawe. Pred komisijom, u kojoj je bio i jedan doktor, 12 kandidata zavr{ilo je prvu, a 11 kandidata drugu godinu.125 Naredne {kolske godine, na kursu za zdravOpismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945ñ1955
165
123
Ibarske novosti, 23. oktobar 1953, 3; 25. decembar 1953, str 4; 16. april 1954, 5; 23. april 1954, 2. 124 IAK, O[ ÑVuk Karaxi}î Ribnica, Kw. Letopis Osnovne {kole u Ribnici 1929ñ1967, inv. br. 2.
stveno prosve}ivawe u Ribnici, 17 polaznica uspe{no je polo`ilo ispit. Ovaj kurs smatran je jednim od najuspelijih u srezu, zaslugom Lazara Pribi}evi}a, nastavnika osmogodi{we {kole u Ribnici. U Adranima je 12 polaznica sa uspehom polo`ilo drugu godinu kursa zdravstvenog prosve}ivawa.126 Dva konstantna problema u realizaciji te~ajeva bila su nedovoqan broj priru~nika za nastavu i neprekidan trud prosvetnih radnika, masovnih organizacija i sreskih organa da roditeqe ubede da je neophodno da {aqu }erke na ~asove. Pored zdravstvenih te~ajeva, jedan od vidova podizawa nivoa zdravstvene kulture stanovni{tva bilo je i organizovawe popularnih predavawa na temu zdravqa i higijene. Udru`ewe `ena ÑMoj domî organizovalo je u Samailama predavawe gradskog lekara na temu ÑLi~na higijenaî, pretpostavqaju}i da }e predavawu prisustvovati oko 40 `ena, ali ta tema je privukla pa`wu i oko 40 mu{karaca. Prisutni su postavqali pitawa na koja je lekar odgovarao, {to se pokazalo kao vrlo delotvoran na~in rada.127 U organizaciji Higijenskog zavoda i Dru{tva Crvenog krsta prvih meseci 1954. u Vrbi su organizovana predavawa o tuberkulozi, li~noj higijeni i protivavionskoj za{titi. Preko 200 prisutnih gledalo je filmove i slu{alo predavawa stru~waka.128 Po~etkom 1957. na teritoriji @i~kog sreza radilo je 115 zdravstveno-doma}i~kih te~ajeva sa 2.200 polaznica. U okviru redovnih aktivnosti, polaznice su spremale hranu za preko 70 |a~kih kuhiwa.129
Doma}i~ke {kole
125
Ibarske novosti, 30. mart 1956, 8.
126
Isto, 6. april 1956, 4.
127
Isto, 28. maj 1954, 3.
128
Isto, 9. april 1954, 2.
129
Isto, 18. januar 1957, 2.
130
Isto, 3. septembar, 1953, 2.
131 IAK, SSK, Kw. Zapisnik, inv. br. 43, 22.
132
Emili Tis bila je tri meseca u Jugoslaviji, do{av{i na poziv Vlade FNRJ.
133
Ibarske novosti, 20. avgust 1954, 4. 134
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 43, 29. jun 1954, 24.
135
Ibarske novosti, 13. avgust 1954, 1.
136
Kurs su pomogli Higijenski zavod, Narodni odbor Sreza `i~kog i Institut za narodno prosve}ivawe NR Srbije. Isto, 29. oktobar 1954, 5.
U ciqu obrazovawa i stru~nog osposobqavawa mladih starijih od 15 godina, otvarane su doma}i~ke {kole za `ensko stanovni{tvo i {kole za poqoprivredne proizvo|a~e za mu{karce. U Rankovi}evu je, zahvaquju}i saradwi Instituta za unapre|ewe zdravstvenog prosve}ivawa NR Srbije, Saveta za prosvetu i kulturu i organa vlasti Sreskog narodnog odbora Sreza `i~kog, 13. avgusta 1953, otvorena Doma}i~ka {kola, odnosno {kola za u~iteqice doma}i~kih te~ajeva. [kola je bila internatskog tipa, sme{tena u zgradi Higijenskog zavoda. Povodom otvarawa {kole Zdravstvena organizacija Ujediwenih nacija uputila je pomo} od 10.000 dolara. Uprava Zavoda pripremila je inventar i prostorije za sme{taj {kole i internata.130 Finansirawe {kole bilo je u nadle`nosti Narodnog odbora Sreza `i~kog, a povodom otvarawa {kole Sreski savez zemqoradni~kih zadruga uplatio je zna~ajna nov~ana sredstva.131 U Rankovi}evu je tih dana boravila profesorka Univerziteta Masa~usets (SAD), Emili Tis, stru~wak Tehni~ke pomo}i OUN za pitawa doma}instva.132 Ciq wene posete bio je osposobqavawe u~enica, ne za rad van ku}e, ve} za ku}ne poslove, podizawe nivoa znawa iz higijene i op{te kulture, sa ciqem da postanu dobre doma}ice. Otvarawu {kole prisustvovao je i {ef Tehni~ke pomo}i za Jugoslaviju, zatim predstavnici Saveta za prosvetu, Instituta za zdravstveno prosve}ivawe Srbije, predstavnici vlasti, kulture itd.133 U prvoj generaciji bilo je prijavqenih 57, a upisano 20 polaznica.134 Kurs je trajao 3 meseca, a primane su polaznice sa najni`im obrazovawem. Nastavu su vodile dve nastavnice, u solidno opremqenom {kolskom prostoru, predvi|enom i za zainteresovane iz drugih srezova.135 Doma}i~ke {kole u Rankovi}evu i Novom Pazaru bile su jedine te vrste u zapadnoj Srbiji. U avgustu 1954. u {koli je otpo~eo sa radom petomese~ni zdravstveno-prosvetno-doma}i~ki kurs, sa 25 polaznica sa teritorije Sreza `i~kog. Prakti~ni rad podrazumevao je: kuvawe, me{ewe, konzervirawe i spremawe zimnice, krojewe, {ivewe i vez, srpski jezik, higijenu i osnovne pojmove iz istorije, geografije i ra~una. Prakti~na nastava odr`avana je u {koli ({ivewe, kuvawe) i u bolnici, gde se u~ilo o ishrani i odgoju dece.136 S obzirom na to da je 1954. bilo 73 upisane polaznice u prvoj i drugoj godini, u Savetu za prosvetu i kulturu NO @i~kog sreza smatrano je da ih treba rasporediti po 36 u svakoj godini, prethodno obrativ{i pa`wu na pismenost devojaka.137 166
Mirjana Savi}
Povodom zavr{etka sa radom tre}e generacije jednogodi{we doma}i~ke {kole, u prostorijama Higijenskog zavoda, u prisustvu gostiju iz Beograda, bila je prire|ena izlo`ba radova. Izlo`eni su: bluze, ~ar{avi, ko{uqe, haqine, miqea sa narodnim vezom, a u jednoj vitrini bila su servirana testa, kao i razni uzorci konzerviranog vo}a i povr}a ñ xemovi i slatka. Nastavnica Du{anka Petrovi} istakla je da je Ñmis Hokin, predsednik Me|unarodne pomo}i Jugoslaviji, vrlo zadvoqna, {koli dala li~ni prilog od 5.000 dinaraî. Na~in rada {kole ostavio je povoqan utisak i na zdravstvene radnike iz Indije, koji su nekoliko dana proveli u Kraqevu. Me|u polaznicama bilo je devojaka iz najudaqenijih krajeva Kosova i Metohije. Poha|aju}i nastavu u Doma}i~koj {koli sticale su osnovna znawa iz medicine, istorije, geografije, umetnosti i kwi`evnosti. [kola je ~esto organizovala posete bioskopu i pozori{tu, a neretko su i same polaznice pravile priredbe, samostalno smi{qaju}i program.138 Sredinom 1955. me{tani Vrbe su, posredstvom Narodnog odbora, tra`ili da se u selu otvori jednogodi{wa Doma}i~ka {kola, {to je u Savetu za prosvetu i kulturu Kraqevo odobreno. Novootvorenoj Doma}i~koj {koli Op{tinski odbor u Vrbi ustupio je zgradu sa prostorijama za nastavu i stanovima za nastavnike. Odlu~eno je da {kola po~ne sa radom {kolske 1955/1956.139 Polaznice su devetomese~nim {kolovawem sticale znawa Ñda postanu uzorne majke i doma}iceî, u~e}i predmete: srpski jezik, matematika, geografija, istorija, higijena, doma}instvo, nauka o ishrani, poqoprivreda i teorija kroja. Nekoliko siroma{nih devojaka primalo je stipendiju. [kolu su, pored stanovnica Vrbe, poha|ale i devojke iz okolnih sela.140 Ubrzo po otvarawu, zabele`ena je poseta jednog uglednog gosta. Tokom seminara za direktore poqoprivrednih {kola, predava~ iz Holandije, poznati agronomski stru~wak, predstavnik Ujediwenih nacija, svoje slobodno vreme iskoristio je da poseti Doma}i~ku {kolu u Vrbi.141
Poqoprivredno prosve}inawe mu{kog seoskog stanovni{tva Zna~aj poqoprivrede i novog na~ina organizacije u woj bili su vrlo bitni faktori izgradwe dr`ave. Ministarstvo poqoprivrede NR Srbije organizovalo je petomese~ni poqoprivredni kurs u Mataru{koj Bawi po~etkom 1949. Kurs je nai{ao na veliko interesovawe: 25 polaznika iz @i~kog sreza i preko 500 polaznika iz svih krajeva NR Srbije. Po zavr{etku kursa, kursista je sticao kvalifikaciju rukovodilac poqoprivredne zadruge.142 Inicijativom Op{tinskog odbora SSRN u Mataru{koj Bawi, krajem septembra 1953, osnovan je Narodni univerzitet, koji je za glavni ciq imao da za me{tane Mataru{ke Bawe, Konareva i @i~e organizuje predavawa iz poqoprivrede i sto~arstva. Udru`ewe poqoprivrednih in`ewera i tehni~ara zajedno sa veterinarima @i~kog sreza izradilo je plan predavawa, u formi stalnog poqoprivrednog kursa. Uprava Mataru{ke Bawe predava~ima je obezbedila besplatne autobuske karte za odlazak i povratak. Prvo predavawe odr`ano je u oktobru 1953. u sali bioskopa ÑLipov ladî.143 Na sednici Saveta za prosvetu i kulturu @i~kog sreza odr`anoj u oktobru 1953, na osnovu predloga Odbora za narodno prosve}ivawe, odlu~eno je da se organizuju kursevi nameweni poqoprivrednom prosve}ivawu mu{karaca na selu, za koje bi plan i program uradilo Udru`ewe agronoma. Razlog pokretawa ovih kurseva bio je {to su, sa prekidom osnovnog {kolovawa, mladi}i uglavnom prekidali i svaku vezu sa daqim obrazovawem. Za okupqawe polaznika, Savet je zadu`io masovne organizacije i odbore zemqoradni~kih zadruga.144 Planirano je da se kursevi odr`e u 11 sela sreza: Gra~ac, Ratina, Vrane{i, Vrdila, ^ukojevac, Ro}evi}i, Samaila, La|evci, Milo~aj, Sir~a, Vitkovac, Goda~ica i Vitanovac. Na narednoj sednici u oktobru iste godine, odlu~eno je da kursevi traju 4 meseca, da stru~nu nastavu izvode agronomi, da se naOpismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945ñ1955
167
137
IAK, SSK, Kw. Zapisnik, inv. br. 43, 37. 138
Ibarske novosti, 22. jun 1956, 4.
139 IAK, SSK, Kwiga zapisnika sa sednica Saveta za {kolstvo, prosvetu i kulturu NOS-a Kraqevo 17. januar ñ 20. avgust 1955, inv. br. 44, 16. (U daqem tekstu: IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 44)
140
Ibarske novosti, 9. novembar 1956, 4. 141
Isto, 12. oktobar 1956, 2.
142
29, novembar, Kraqevo, 21. mart 1949, 3.
143 Ibarske novosti, 16. oktobar 1953, 4.
144
Isto, 23. oktobar 1953, 3.
^lanovi Zemqoradni~ke zadruge u Mataru{koj Bawi, oko 1953. godine145
145
Narodni muzej Kraqevo, Istorijska zbirka Fotografije.
146
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 42, 27. jun 1953, 40; 24. oktobar 1953, 49. 147
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 43, 2. septembar 1954, 34. 148 Ibarske novosti, 4. februar 1955, 5; 7. septembar 1956, 4; 10. februar 1956, 3.
149
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 44, 29. jun 1955.
stava iz ostalih predmeta (3 ~asa nedeqno) poveri nastavnicima i u~iteqima i da se otpo~ne sa radom 15. novembra 1953. godine. Tako|e, doneta je odluka da se za finansirawe kurseva pobrinu zadruge na ~ijim teritorijama se odr`ava kurs, kao i da agronome pla}a Sreski poslovni savez, a nastavnike Narodni odbor sreza. Prvobitni ambiciozni plan da se kursevi odr`e u 11 sela sveden je na 5 sela: Vitkovac, Vrane{i, La|evci, Ro}evi}i i Samaila, s tim da se kursevi pokrenu i u drugim selima ako su zadruge zainteresovane.146 Tokom predavawa, bilo je naporno prilagoditi izlagawe slu{aocima, jer su bili neujedna~enog stepena obrazovawa i razli~itih predstava o tome kako unaprediti poqoprivredu. U septembru 1954. u Vrbi i Samailima po~ele su sa radom {kole za poqoprivredne proizvo|a~e, za polaznike od 15 do 25 godina, uz preporuku Saveta za prosvetu i kulturu Sreza `i~kog da {kolu mogu poha|ati i stariji zainteresovani me{tani.147 Najstariji polaznik {kole u Vrbi imao je 26 godina. U {koli su izu~avali ratarstvo, sto~arstvo, pedologiju, za{titu stoke, istoriju, srpski i matematiku. Tokom prole}a polaznici {kola za poqoprivredne proizvo|a~e i{li su na ekskurzije, u posetu raznim oglednim stanicama, rasadnicima i poqoprivrednim dobrima. U~enici {kole u Vrbi su 1956, pod stru~nim nadzorom nastavnika, izveli prve oglede sa ve{ta~kim |ubrivom na svojim livadama, {to je u obrazovnom smislu smatrano za prakti~nu primenu ste~enog znawa. U [koli poqoprivrednih proizvo|a~a u Samailima nastavni predmeti bili su pode{eni za dva smera Ăą napredni sto~arski i napredni vo}arski. Nedostatak u~ila ote`avao je kvalitetno izvo|ewe nastave. Nastavnici su nastojali da to nadomeste tako {to su polaznike vodili u obilazak Fabrike vagona Kraqevo, Ă&#x2018;MagnohromaĂŽ, Poqoprivredne {kole, Muzeja u Kraqevu, kao i Vo}arskog instituta u ^a~ku.148 NOO La|evci i Pe~enog sredinom 1955. dostavili su zahteve Savetu za {kolstvo, prosvetu i kulturu @i~kog sreza da se u tim selima otvore {kole poqoprivrednih proizvo|a~a. S obzirom na to da su obezbedili dovoqan broj u~enika, odgovaraju}i u~eni~ki prostor i stan za nastavnike, smatrali su da {kole mogu po~eti sa radom {kolske 1955/1956, {to je Savet odobrio.149 168
Mirjana Savi}
Mirjana Savi} SPREADING LITERACY AND ENLIGHTENING IN THE @I^A DISTRICT 1945単1955 Summary The cultural and educational backwardness of the Serbian population before the Second World War, the revolutionary change of power carried out during the war by the Communist Party and general poverty after the war in combination with too ambitious goals of the Five-Year Plan created a specific image in the whole country. Spreading literacy among numerous illiterate population became one of the priorities. It was necessary to have, as soon as possible, fairly literate and skilled labour for renovation of the country, which was freed from the relics of the previous system, so that a short form of courses became very popular. The most dominant form of fast spreading literacy was the courses for illiterates, in which about 10,000 illiterates learnt elementary reading and writing in the @i~a District from 1945 to 1951. Educational courses had fewer attendants, mostly those who wanted to broaden their knowledge gained in the courses for illiterates. From 1945 to 1955, 1 national library and 71 national local libraries and reading rooms were formed in the @i~a District, out of which Kraljevo had 13, with 38,649 books and 43,743 readers. For the purpose of spreading literacy and ideological shaping of the population, there were numerous reading groups, with 10 to over 300 members. Wall newspapers and those presented orally were a very common way of work with those who had just learnt how to read and write, which was confirmed by the exhibitions of wall newspapers in Kraljevo in 1947 and 1948. Courses for housewives were organized for the female population from villages and 1,350 women attended them until 1954. Tailoring, sawing and medical courses were organized as well. Two schools for housewives were opened in Rankovi}evo and Vrba, too. For the male village population, agricultural education was organized in the form of courses, lectures, professional advice in the local press, and the schools for agricultural producers were opened in Vrba and Samaila.
Opismewavawe i prosve}ivawe u @i~kom srezu 1945単1955
169
170
Mirjana Savi}
УДК: 271.222(497.11)-726.2:929 Василије, жички епископ ID: 186247180
IGNATIJE MARKOVI] Manastir Je`evica
@IVOTOPIS DR VASILIJA (KOSTI]A) EPISKOPA BAWALU^KOG I @I^KOG Apstrakt: Episkop bawalu~ki a kasnije `i~ki, dr Vasilije Kosti}, u vremenima smutnim i te{kim, posle Drugog svetskog rata, ostao je da sija i nepokolebivo i predano svedo~i na bogo~ove~anskom putu qubavqu `ivu Veru u @ivog Boga, onako kako su ga i re~ju i delom i `ivotom u~ili wegovi roditeqi i wegovi u~iteqi, naro~ito otac Justin ]elijski novojavqeni svetiteq. Wegovu li~nost i wegov `ivot razume}emo tek kada i mi usvojimo wegovu revnost kojoj se u detiwstvu nau~io i koja je obele`ila ~itav wegov `ivot, stalno napredovawe u vrlinama i bogoslovqu, neizmernu qubav prema Bogu i prema ~oveku, i onda }e nam se, u tom i takvom susretu sada i ovde otkrivati on sam, pa ga ne}emo upoznavati samo kroz ~esto puta neme brojeve koje imaju zadatak da nas dovedu na prag neke li~nosti, a ne da ga wima ograni~imo i oduzmemo mu ve~nost zatvraju}i ga i utamni~uju}i ga u jedno vreme, ostavqaju}i ga i opredequju}i ga za pro{lost i prolaznost ñ jer Bog ~oveka priziva na ve~nost i On nije Bog mrtvih nego Bog `ivih. 1
Kqu~ne re~i: `ivotopis, {kolovawe, bogoslovija, episkop, bogoslovqe, beseda, apostolska revnost, stradawe, ispovednik, susret Sje}ajte se svojih starje{ina, koji vam propovijeda{e rije~ Bo`iju, gledaju}i na svr{etak wihova `ivota, ugledajte se na vjeru wihovu; jer je Isus Hristos isti ju~e i danas i u vekove (Jevr. 13, 7ñ8). Episkop Vasilije ro|en je 27. novembra 1907. godine u selu Velikom Jovanovcu, nedaleko od Pirota, od oca Lazara i majke Danice. Na kr{tewu je dobio ime Tihomir. Kada mu je bilo tri godine, majka mu se upokojila, a otac odlazi najpre u vojsku a onda i u rat, da bi se tek posle Prvog svetskog rata vratio ku}i. Osnovnu {kolu zavr{io je u susednom selu Trwanima, pa je {kolovawe nastavio u Pirotskoj gimnaziji (1921ñ1925) i Bogosloviji Svetog Save u Sremskim Karlovcima (1925ñ1930). U Bogosloviji je od svojih profesora i drugova upam}en kao neobi~no vredan i revnostan u~enik. Jedan od wegovih profesora bio je Sveti otac Justin (Popovi}). Jo{ kao u~enik Bogoslovije, sa svojim drugovima Qubomirom Vojinovi}em, budu}im episkopom brani~evskim Hrizostomom i Nikolom Udickim, budu}im episkopom zapadnoameri~kim Grigorijem, pripremao se da primi mona{tvo. Kao student prve godine Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta Beogradskog univerziteta 1930. godine zamona{io ga je u Manastiru Jo{anici nastojateq manastira arhimandrit Teodosije.1 Diplomirao je juna 1934. godine. Patrijarh Varnava ga je rukopolo`io u Patrijar{ijskoj kapeli u Sremskim Karlovcima za jero|akona 2. jula, a za jeromonaha 3. jula 1934. godine.2 [est meseci boravi na studijama na Halki kod Carigrada, kako bi se {to boqe pripremio za pisawe doktorskog rada. Dve i po godine provodi zatim u Atini pi{u}i rad. Na Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu Atinskog univerziteta doktorirao je januara 1937. godine iz sistematskog bogoslovqa sa temom: Problem spasewa po u~ewu Sv. Vasilija Velikog. Iz Gr~ke je i{ao i u Hilandar, gde je tada episkop Nikolaj vaspostavqao op{te`i}e. Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
171
Zapis o mona{ewu oca Vasilija ostavio je wegov drug Qubomir Vojinovi}, kasnije monah Hrizostom i episkop brani~evski: O Bo`i}u 1930. god. prisustvovao sam obla~ewu u rasu i kamilavku mog druga i prijateqa Tihomira Kosti}a, studenta bogoslovqa, i proveo ovo kratko vreme u najprijatnijem raspolo`ewu zahvaquju}i neobi~no gostoqubivom gospodinu arhim. Teodosiju, stare{ini manastira. @elim ovog ~asa od Gospoda samo to, da se umno`e ovakve stare{ine i da se svi srpski manastiri upodobe woj, ~istoj, lepoj, gostoqubivoj, vrednoj ñ Jo{anici (Episkop Hrizostom, @ivot i rad, priredila Gordana @ujovi}, izdawe Sv. arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve, Beograd 1990, 13).
2
Toga dana mu je arhimandrit Teodosije iz Manastira Jo{anice poklonio Pravoslavni Sbornik (= Molitvenik) na crkvenoslovenskom jeziku, sa posvetom, koji je sa~uvan u zaostav{tini episkopa Vasilija u Manastiru @i~i.
3
Pastirski glas je bio organ Udru`ewa svr{enih i biv{ih bogoslova Srpske pravoslavne crkve. Tekst jeromonaha Vasilija objavqen je u br. 4 od 15. aprila i br. 5 od 1. maja 1939. godine. Udaqeni smo i od najmaweg centra u Jugoslaviji, a kamo li od najve}eg. Vapijemo odavde i molimo za mnoge stvari, ali nas slabo ko ~uje. A nije ni ~udo. Visoki De~ani su posledwa ku}a srpska na ovoj strani prema Albaniji. Ipak, oni vr{e jednu veliku misiju u na{em duhovnom `ivotu. U wima se nalazi od pre nekoliko godina Mona{ka {kola. Zatim, vrlo su pose}eni u toku prole}a i leta. Me|u posetiocima se mogu videti qudi raznih slojeva narodnihÖ Mi koristimo gostoprimstvo Pastirskog glasa i unapred smo mu zahvalni, {to nam daje mogu}nosti da preko wega ve`emo Visoke De~ane sa ostalim delom na{eg naroda. Jeromonah Vasilije daqe u tekstu opisuje vremenske prilike u toku Vaskr{weg posta 1939. godine, kada je padao sneg. Tekst nimalo nije idili~an, nego je samo uvod u prikazivawe te{kih uslova u kojima je radila ova {kola: Zaista, odavno proki{wava krov de~anskih konaka; odavno preti opasnost da se pod teretom velikog snega mo`e i dawu i no}u sru{iti. I ne samo to, ve} bi pri kakvoj katastrofi nastradalo stotinu mladih `ivota, stotinu u~enika Mona{ke {kole. Verujemo ako bi kakva stru~na komisija savesno pregledala konstrukciju krova, svakako bi zabranila stanovawe pod wim i naredila hitnu opravku. Na{e crkvene vlasti znaju sve ovo, ali u nadi da }e se uskoro podi}i nova zgrada za Mona{ku {kolu, stalno odla`u opravku krova. Ovo odlagawe mo`e se produ`iti bar jo{ onoliko, koliko je dosad produ`avano ñ jo{ nekoliko godina. Me|utim, mora se ra~unati sa ~iwenicom da pod trulim krovom konaka Visokih De~ana `ivi stotinu pitomaca Mona{ke
Od 3. februara 1937. do marta 1938. godine jeromonah Vasilije je postavqen za slu`benika Svetog arhijerejskog sinoda (u Sinodu je kao pisar bio jeromonah Hrizostom Vojinovi}). Za nastavnika Mona{ke {kole u Visokim De~anima postavqen je oktobra 1938. godine. Nimalo lak i neure|en `ivot ove {kole i Manastira De~ana opisao je u svom tekstu ÑNa obalama De~anske Bistriceî, koji je, u dva nastavka, objavio list Pastirski glas.3 Jeromonah Vasilije je juna 1939. godine postavqen za nastavnik Bitoqske bogoslovije, odakle je proteran 1941. godine, po dolasku bugarskih okupacionih vlasti, kada je Bogoslovija prestala da radi. U ~in sin|ela proizveo ga je, u Crkvi Svetog Dimitrija u Bitoqu, 1939. godine, episkop ohridsko-bitoqski Platon (Jovanovi}), docniji episkop bawalu~ki sve{tenomu~enik, koga }e Vasilije naslediti 1947. godine na tronu bawalu~kih episkopa. Sin|el dr Vasilije, suplent Bogoslovije u Bitoqu, podnosi Rektoratu Beogradskog univerziteta 30. decembra 1940. godine prijavu na konkurs Saveta Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta (objevqen u Slu`benim novinama od 13. i 14. decembra 1940. godine) za docenta pri katedri Uporednog bogoslovqa. Na tom konkursu on je jedini kandidat koji se javio, ali do izbora nije do{lo zbog ratnih prilika ñ iako je podnet pozitivan referat.4 U ~in protosin|ela rukopolo`io ga je u Hramu Svetoga Save u Manastiru @i~i, maja 1941. godine, episkop brani~evski Venijamin (Tau{anovi}), po odluci episkopa ohridsko-bitoqskog i administratora `i~kog Vikentija (Prodanova). Protosin|el Vasilije, po{to je od Bugara proteran iz Bitoqa, 13. juna 1941. godine pi{e Svetom arhijerejskom sinodu, navode}i da mu je episkop `i~ki Nikolaj dodelio za boravak Manastir Nikoqe u Ov~arsko-kablarskoj klisuri, ali moli Sinod da ga primi Ñna rad pri kancelariji Sv. arh. sinodaî u Beogradu.5 Me|utim, i daqe ostaje sa episkopom `i~kim Svetim Nikolajem u @i~i do jula 1941. godine, a onda u Qubostiwi do polovine decembra 1942. godine, po{to je episkop Nikolaj zato~en od Nemaca. Nemci su ih obojicu, kao i profesora Jovana (Velimirovi}a), Nikolajevog sinovca, kasnije episkopa {aba~ko-vaqevskog, odveli u Manastir Vojlovicu kod Pan~eva, staviv{i ih pod stalnu stra`u Gestapoa. U Manastiru Vojlovicu je 1943. godine doveden patrijarh Gavrilo, koji je do tada bio zatvoren u Manastiru Rakovici. Septembra 1944. godine Nemci patrijarha Gavrila i episkopa Nikolaja vode u Dahau, a na intervenciju mitropolita Josifa i Sinoda pu{taju iz zatvora Vasilija i Jovana, te oni odlaze najpre u Patrijar{iju, gde Vasilije provodi vreme od kraja septembra do kraja novembra 1944. Iz Patrijar{ije Vasilije odlazi u svoje selo, koje je na pet kilometara od Manastira Sukovo. U Manastiru Sukovo je od decembra 1945. godine boravio sveti otac Justin Popovi}, pa su se on i Vasilije vi|ali na slu`bi u manastiru. Protosin|el Vasilije je kasno u jesen 1946. godine uhap{en od strane nove vlasti, pa sproveden u Beograd, gde je tada bio i sveti otac Justin Popovi} uhap{en u Manastiru Sukovo. No}u, uo~i Svetog Nikole 1946. godine pu{teni su iz zatvora na intervenciju patrijarha Gavrila, koji se tek bio vratio u zemqu. Vasilije }e, posle zatvora, biti na du`nosti u Patrijar{ijskom upravnom odboru u Beogradu, sve do izbora za episkopa bawalu~kog 20. maja 1947. godine. Po{to je Ministarstvo prosvete NR Srbije 24. februara 1947. godine dozvolilo otvarawe/obnavqawe Prizrenske bogoslovije, sa napomenom da }e weno izdr`avawe snositi Crkva, sin|el dr Vasilije nazna~en je za profesora. Prizrenska bogoslovija treba da ima ~etiri razreda, wen je rektor protojerej @ivan Marinkovi}, a nastavnici protosi|el Kirilo Vrga, protosin|el Vasilije Kosti} i jeromonah Domentijan Pavlovi}. Vasilije nije oti{ao u Prizren. Patrijarh Gavrilo sa Svetim arhijerejskim saborom izabrao je i hirotonisao protosin|ela dr Vasilija za episkopa bawalu~kog 8. juna 1947. godine u Sabornoj crkvi u Beogradu.6 Predaju}i `ezal novom episkopu, patrijarh Gavrilo mu je rekao: da ide na jednu eparhiju mnogo postradalu za vreme rata, i da je blago~e172
Ignatije Markovi}
stivi narod bawalu~ke eparhije dobar i pobo`an. Episkop Vasilije je na te re~i odgovorio: Ja idem na jednu takvu Eparhiju. Idem na Eparhiju svih Svetih; na Eparhiju znanih i neznanih junaka. Idem na Eparhiju poplo~anu lobawama i kostima jedne tre}ine Pravoslavnih Srba tamo{wih. Idem na Eparhiju opranu krvqu i suzama najboqih sinova i k}eri Crkve na{e, na ~elu sa Mu~enikom Vladikom Platonom i drugim Sve{tenomu~enicima. Poklonimo se tim Svetim `rtvama; neka im je slava i hvala {to ne skrenu{e sa puta SvetosavskogÖ Sru{eno je mnogo hramova, ali hvala Bogu nije sru{ena Crkva Hristova. Postoji tamo @iva Crkva Hristova, mnogo lep{a, skupocenija i dragocenija od zidanih hramova, koji su delo ruku qudskih. Ta @iva Crkva Hristova obnovi}e poru{ene hramove i manastire svoje, u kojima }e se opet pojati ÑLitur|ija ovog sveta kao i onogaî.7 Sve{tenstvo sa vernim narodom (oko 500 qudi) do~ekalo je 19. jula 1947. godine svoga episkopa Vasilija u Bawaluci. Saborna crkva u Bawaluci bila je sru{ena, tako da ustoli~ewe nije obavqeno. Za vreme uprave Eparhijom bawalu~kom, slu`io je u improvizovanoj kapeli Vladi~anskog dvora, jer vlasti nisu davale da se obnavqa Saborna crkva, niti da se zida nova. Interesantno je da je 1953. godine vo|en proces protiv in`ewera Frawe Miku{a, koji je za vreme NDH bio odgovoran za ru{ewe Saborne crkve u Bawaluci. Gradwa nove Saborne crkve u Bawaluci odobrena je 1962. godine, posle odlaska episkopa Vasilija na @i~ku eparhiju. Episkop Vasilije u Bawalu~koj eparhiji vaspostavqao je crkveni `ivot, slao je otuda prve posleratne bogoslove u bogoslovije, rukopolagao mlade sve{tenike, obnavqao poru{ene crkve. Tada{wa vlast je neke crkve u Bawalu~koj eparhiji pretvorila u magacine, ~ak i one crkve stradale od usta{a za vreme rata, i tako onemogu}avala bogoslu`ewa u wima. Pored crkava episkop Vasilije je obnavqao i manastire, kao npr. Manastir Gomionicu, koji je na 45 km od Bawaluke, a posve}en je Vavedewu Bogorodice. Vlasti su taj manastir proglasile za kulturno-istorijski spomenik. Vladika Vasilije je u Gomionici slu`io Svetu liturgiju na Ro`destvo Presvete Bogorodice 1956. godine, pa je brojnom narodu besedio o istorijatu ove svetiwe i pozvao ga da bude ñ pobo`an, dr`avi odan i da gaji bratstku qubav prema svakome, bez obzira na veru i naciju. U Manastiru Gomionici bilo je tada 17 monahiwa i isku{enica. Po{to je 1941. godine bila uni{tena i raznesena bogata Eparhijska biblioteka u Bawaluci, episkop Vasilije ju je svojim prilogom obnovio 1947. godine. Svetu liturgiju slu`io je ~esto i pod vedrim nebom, kao npr. u Strojicama u Jawu. Slu`io je vi{e puta parastose `rtvama usta{kih zlo~ina, pomagao porodice poubijanih sve{tenika. Apostolski je i{ao u narod, `ivotom i `ivom re~ju svedo~io Jevan|eqe. Iako nije imalo ni dobrih puteva, ni prevoznih sredstava, ni dobrih preno}i{ta, on je putovao i pe{ke, i na kowu, ~ezama ili taqigama. Spavao je po starim polurazru{enim ku}ama, vajatima, pa i {talama. Ali je svuda stizao, i odlazio svuda gde su ga zvali, da ni jedan ~ovek ne ostane van Crkve i spasewa. Slu`io je mnogo puta i na razvalinama nekada velelepnih hramova i pod vedrim nebom, i plakao zajedno sa narodom, ali se i radovao kada je na tim ru{evinama video hiqade vernih. Posle Drugog svetskog rata grob sve{tenomu~enika episkopa Platona bio je skoro izravnat sa zemqom, zarastao u travu i {ibqe. Razmi{qalo se o preno{ewu mu~enikovih kostiju sa vojni~kog u pravoslavno grobqe, kao i da mu se podigne spomenik. Zbog tada{wih neprilika odlu~eno je ipak da mu~enik Platon ostane u vojni~kom grobqu, a da mu se tu na grobu podigne spomenik. Planirano je da se sveti vladika prenese u Sabornu crkvu, kad bude podignuta ({to je i ura|eno 1972). Na godi{wicu mu~eni~ke smrti episkopa Platona, 5. maja 1948. godine, episkop Vasilije je u kapeli u Bawaluci odslu`io Svetu liturgiju, a onda se uputio, u pratwi sve{tenstva i vernog naroda, grobu mu~enika episkopa Platona. Tu je besedio o zna~aju hri{}anske `rtve i osve{tao nadgrobno znamewe episkopa Platona. @ivotopis dr Vasilija (Kosti}a) episkopa bawalu~kog i `i~kog
173
{kole. Ne treba gubiti iz vida jo{ i to, da je sva japija ovih zgrada toliko izlo`ena po`aru da je sva Bistrica ne}e spasti, kad bude buknuo po`ar. Stvar je jasna: ili {to pre treba podi}i ve} projektovanu i davno obe}anu zgradu Mona{ke {kole ili odmah s prole}a pristupiti generalnoj opravci krova na starim konacima. Tako }emo izbe}i svaku opasnost i ukloniti jedan od kontrasta ove svete Zadu`bine carske. Uklawawe drugih kontrasta nije u na{oj ruci ve} u Bo`ijoj. Uklawawe ovoga u na{im je rukama i sa pomo}u Bo`jom i Svetoga Kraqa lako se mo`e izvesti. Za drugi broj posla}emo vam opis drugih kontrasta, koji su mogu}i samo na obalama De~anske Bistrice, koja sve to vidi ali mirno te~e. U drugom delu nastavi}e da opisuje stawe Mona{ke {kole i mo`da jo{ tu`nije stawe crkve velike Carske Lavre De~anske: Sav onaj sneg, o kome smo pro{li put pisali, otopio se. Wegovo topqewe stavilo je na probu konake Carske Lavre. Moramo priznati da je proki{wavawe konaka prevazi{lo na{a o~ekivawaÖ Od kolike je ovo {tete i po Visoke De~ane, i po Mona{ku {kolu, i po ugled ~itave na{e Crkve, ostavqamo ~itaocima da sami prosude. Kad bi, pak, ustali oni vitezovi iz 1912. i 1918. godine, koji su s pu{kom u ruci, skru{ena srca pobo`no hitali Carskoj Lavri, da je oslobode od tu|inskog jarma, da bi u slobodi ponova zablistala u carskom sjaju, sa bolom u du{i i tugom u srcu konstatovali bi, da se konaci Carskih De~ana nalaze, mo`da, u mnogo gorem stawu, nego do oslobo|ewa! Da li bi ti heroji za`alili {to su onolike `rtve prineli za wihovo oslobo|ewe?! Ne bi verovali da se nalaze u slobodnoj, mo}noj i velikoj Jugoslaviji. Dr`ava je uvidela potrebu opravke crkve Visokih De~ana i pritekla je u pomo}, makar i u dvanaestom ~asu. Gvo`|em i armiranim betonom u~vr{}eni su stoletni temeqi i zidovi ove
veli~anstvene zadu`bine Svetoga Kraqa. Usled slegawa terena oni su naglo po~eli da popu{taju. Da se {to vi{e rastereti te`ine, arhitekti su predlo`ili skidawe i zamenu starog suvi{e te{kog olova, kojim je hram bio pokriven. Prepokrivawe novim i lak{im olovom jo{ nije privedeno kraju. Jedan deo crkve prepokriven je pro{le, a drugi }e biti gotov ove godine. Tako }e jo{ za mnoga stole}a biti obezbe|en krov nad glavom Svetog Kraqa Stefana De~anskog. Sa prepokrivawem je moglo sve biti gotovo do jeseni pro{le godine, ali je to omelo podizawe strugare Ö Na nepokrivenom delu crkve svakako da je bilo nekih pukotina na olovu, te je i ona proki{wavala od otopqenog snega. @alosno je bilo posmatrati kako voda spira crvenu boju sa fresaka. Vide}emo ho}e li biti kakve {tete po wihÖ Pored strugare koja ne stru`e, Visoki De~ani imaju i centralu i mlin, ali ni centrala ne svetli niti mlin meqeÖ Episkop bawalu~ki dr Vasilije Kosti} 1947. godine 4
Dosije sin|ela Vasilija Kosti}a br. 33 u arhivi Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. U pomenutom referatu podnetom Savetu fakulteta 25. februara 1941. godine o wegovom bogoslovskom radu se ka`e: Gospodin Kosti} je do sada objavio tri nau~na rada iz oblasti Dogmatike i Uporednog bogoslovqa, a dao je i 25 kra}ih i du`ih ~lanaka o raznim religijskim i socijalno-filosofskim problemima po raznim bogoslovskim i kwi`evnim ~asopisima… Osim toga objavio je 1936 god. jedan ~lanak na gr~kom jeziku u gr~kom ~asopisu Hrizostomos. Glavni nau~ni rad g. Kosti}a je wegova doktorska disertacija na gr~kom jeziku: Problem spasewa po u~ewu sv. Vasilija Velikog. O visokoj nau~noj vrednosti ovoga rada iza{ao je prikaz u Bogoslovqu 1937 god. (sv. 3ñ4, str. 360ñ368). Disertacija je ra|ena izvorno, sa odli~nim poznavawem gr~kog jezika.
Svagda se trudio da narod podseti na svetu istoriju srpskoga naroda u Hristu, na kosovski zavet. Tako je na Vidovdan 1951. godine slu`io Svetu liturgiju kraj mo{tiju Svetoga cara Lazara u beogradskoj Sabornoj crkvi. Besedu je otpo~eo citatom narodne pesme: ÑTu Kosovo tu`no stoji, Petvekovno ropstvo broji; Spomen slave i juna{tva I nesloge i izdajstvaî. Naglasio je da }e i danas ñ 1951. godine ñ tu pesmu pevati mnoge stotine i hiqade Srba i Srpkiwa u Gra~anici na Kosovu, u Ravanici Fru{kogorskoj, u Lazarici u Kru{evcu, u Lazarici na Dalmatinskom Kosovu, u Lazarici Bosanske Krajine, kao i svim hramovima {irom sveta gde god Srbi `ive. Na Kosovu i u obema Ravanicama srpski narod }e sa velikom pobo`no{}u qubiti prah zemqe, koju su gazile noge svetih zato~nika kosovskih i gde je decenijama i stotinama godina le`alo sveto telo ~estitoga kneza kosovskog. Opomiwao je, da pravoslavni Beograd treba da predvodi u tom radu i da ne dozvoli da ga drugi preteknu i vode. Nije dovoqno da beogradske crkve budu pune, ve} je potrebno da sav pravoslavni Beograd, kao na Veliki petak i Uskrs, prodefiluje pred ~udotvornim mo{tima Svetog kneza Lazara. Vidovdan i jeste srpski Veliki petak i Uskrs ñ trenutni poraz, a ve~ita pobeda duha nad materijom, pravde nad nepravdom, slobode nad tiranijom, krsta nad nekrstomÖ Pomenuo je da je neizgladiva uspomena na Vidovdan u na{em narodu, i ideal slu`ewa Bogu i narodu kroz mona{tvo, kome nas li~nim primerom u~i carica Milica. Kad do|e sloboda, rekao je ñ i tu je manu na{u naveo sveti vladika ñ ~esto puta zaboravqamo kosovske i pokosovske `rtve, na kojima po~ivaju temeqi na{e otaxbine, pa je sveti vladika pozvao narod da pravilno protuma~i kosovsku tragediju i mu~eni{tvo kosovskog kneza, ~ija se kletva: 174
Ignatije Markovi}
ÑKo ne do{o na boj na Kosovo, Ne imao od srca poroda, Od ruke mu ni{ta ne rodilo, Rujno vino ni p{enica bjela, R|om kapo dok mu je kolenaÖî mo`e primeniti na svakoga koji nedovoqno po{tuje Kosovo i wegove `rtve. Kosovski velikomu~enik, sa svojih Ñsedamdeset i sedam hiqadaî, kod kojih je ÑSve sveto i ~estito bilo i milome Bogu pristupa~noî ñ bio je predstavnik politike jedinstva, nasuprot politici razjediwewa. Zato smo du`ni, u ovim naro~ito te{kim danima, da budemo uz wega i wegovu politiku, spremni da za dobro na{e otaxbine sledujemo wegovim putem, Ñza krst ~asni i slobodu zlatnuî8. Me|utim, vlasti nisu gledale slobodno na pastirski, crkveno-narodni rad episkopa Vasilija u Bawaluci i Bosanskoj Krajini. Zato su organizovale da on bude proteran, februara meseca 1950. godine, iz Bawaluke za Beograd, o ~emu postoji dokumentacija u arhivi svetog Sinoda, a i on sam o tome govori u svojoj autobiografiji. Van svoje eparhije bio je 14 meseci, i tek posle vi{e intervencija Svetog arhijerejskog sinoda9 i patrijarha kod centralnih dr`avnih vlasti u Beogradu, vra}en je u Bawaluku 20. maja 1952. godine. Me|utim, ni tada wegovi progoni nisu prestali. Episkop Vasilije, po zadu`ewu patrijarha i Svetog arhijerejskog sabora, svog {kolskog druga episkopa Hrizostoma uvodi u tron episkopa brani~evskih u Po`arevcu u Nedequ svih svetih 15. juna 1952. godine. On je u dogovoru sa episkopom Hrizostomom odredio dan wegovog ustoli~ewa, ali datum unapred nije objavqivan ñ da bi sve u vezi sa ustoli~ewem bilo najskromnije ñ bez sve~anog do~eka pri dolasku, banketa sa uobi~ajenim pozdravima i zdravicama. Zajedno su stigli vozom na ustoli~ewe. Crkva je bila dupke puna. Na Svetoj liturgiji episkop Vasilije je pro~itao patrijarhovu gramatu o izboru episkopa Hrizostoma za episkopa brani~evskog, pa onda Ñskrenuo pa`wu sve{tenstvu i narodu na istorijski zna~aj Brani~eva u na{oj Crkvi i pozvao ih da svog novog Arhijereja u svemu slu{aju, da sa wim sara|uju i poma`u ga u wegovom radu za dobro Crkve i narodaî10. Posle besede uveo ga je u tron. Zanimqivo je da je kasnije, episkop Hrizostom ustoli~io episkopa Vasilija u Kraqevu, u Sabornoj crkvi, 18. juna 1961. godine, za episkopa `i~kog. Septembra 1952. godine episkop Vasilije je osve{tao pravoslavnu kapelu u Kotor Varo{i, po{to je crkva za vreme Drugog svetskog rata sru{ena od usta{a. Zanimqivo da je rimokatoli~ki `upnik te nedeqe tra`io od svoje pastve da ide na osve}ewe kapele i da sam nije slu`io misu; a i hoxa Tabakovi} je svojim vernicima uputio istih zahtev. I `upnik i hoxa bili su na osve}ewu, liturgiji pa ~ak i za trpezom sa episkopom Vasilijem, sve{tenstvom i narodom. Vladika je besedio na temu: ÑBrat je mio koje vere bioî. Golgotsko stradawe do`ivqava episkop Vasilije u Bawaluci 1953. godine, kada oko 150-200 mu{karaca i `ena u~estvuje u wegovom proterivawu ñ on biva zasipan kamewem, pquvan, psovan, iscepana mu je mantija, oboren je na zemqu, raskrvavqenÖ Vlasti nisu htele da odgovore na predstavke Svetog arhijerejskog sinoda tim povodom, pa zato patrijarh i Sveti arhijerejski sinod tra`e prijem kod predsednika Savezne komisije za verska pitawa Dobrivoja Radosavqevi}a Bobija. Oni ga obave{tavaju da su mitropolit dabrobosanski i administrator Eparhije zvorni~ko-tuzlanske Nektarije Kruq i episkop bawalu~ki Vasilije bili primorani da napuste mesta svog slu`bovawa i da do|u u Beograd. Rekli su mu da ovo nisu jedini napadi, bilo je i napada na sve{tenikeÖ Radosavqevi} im na to licemerno odgovara: ÑMi nikada nismo fizi~ko obra~unavawe smatrali svojim metodamaÖ Gra|ani (misli na íaktivisteí u Ozrenu i Bawaluci) su bili izazvani nelojalnim postupcima (odnosi se na mitropolita Nektarija i episkopa Vasilija) prema dana{wici i wihovim stavom u pitawu Sve{teni~kog udru`ewaÖ Oni nisu proterani od strane vlasti te mogu da se vrate i treba da se vra@ivotopis dr Vasilija (Kosti}a) episkopa bawalu~kog i `i~kog
175
I po sadr`ini i po na~inu obrade ona predstavqa prijatnu novinu u pravoslavnoj bogoslovskoj kwi`evnosti uop{te. Drugi nau~ni rad je iz Uporednog bogoslovqa: Sekta{tvo, objavqen u toku 1934 i 1935 godine u ~asopisu Pravoslavqe (Beograd). U wemu g. Kosti} znala~ki tretira probleme o prirodi i radu raznih sekta{kih dru{tava kod nas. On tu daje vrlo koristan pregled i ocenu Ñnastranih duhovnih pokreta kod nasî, u koje spadaju: Vojska spasa, Me|unarodno udru`ewe istra`iva~a Biblije, humano dru{tvo Preporod (maskirani adventizam), Bahâ i verski pokret, Nazareni. Tre}i nau~ni rad je tako|e iz Uporednog bogoslovqa: Visokopre~asni Stefan Ilki} i ujediwewe Pravoslavne i Rimokatoli~ke crkve, objavqen u toku 1938, 1939 i 1940 godine u ~asopisu Pregled (`i~ke eparhije) odnosno @i~ki blagovesnik. Postavqeni problem razra|en je na osnovu izvorne literature; zakqu~ci pak, izvedeni na osnovu istoriskih ~iwenica, pretvoreni su u o~igledne, neosporive i neoborive istine. Od ostalih ~lanaka pada u o~i rasprava: Materijalisti~ki evolucionizam u svetlosti objektivne kritike, objavqena u toku 1940 god. u Pregledu (eparhije ni{ke). U ovoj raspravi g. Kosti} pokazuje ne samo obimno poznavawe literature po ovome pitawu nego i uo~qivu samostalnost u dono{ewu zakqu~aka. G. Kosti} je iz oblasti Uporednog bogoslovqa dao u prevodu sa gr~kog odli~nu raspravu Hilijazam, od istaknutog gr~kog bogoslova, darovitog popularizatora evan|elskih istina, P. Trembele, profesora Atinskog univerziteta. Uop{te, gosp. Kosti} pokazuje veliku revnost i ozbiqan smisao za nau~ni rad u oblasti Dogmatike i Uporednog bogoslovqa. Razume se, kao i kod svih po~etnika, kod g. Kosti}a se ose}aju izvesni nedostaci, naro~ito u metodi~nosti obrade ponekih problema. Ali, glavno je: svi we-
govi radovi jasno pokazuju savesnost, ozbiqno poznavawe materije, sna`nu logi~nost u re{avawu problema i qubav prema istra`ivawu istine. Na osnovu svega toga mi{qewa smo: da gospodina Kosti}a treba izabrati za docenta prema raspisanom ste~aju i pru`iti mu mogu}nosti da svoje sposobnosti potpuno posveti radu u oblasti Dogmatike i Uporednog bogoslovqa. 5
Arhiv Svetog arhijerejskog sinoda, dosije br. 39, Episkop Vasilije Kosti}. 6 Episkop Vasilije bawalu~ki dobio je slede}u gramatu: GAVRILO ñ Po milosti Bo`ijoj Arhiepiskop Pe}ki, Mitropolit Beogradsko-karlova~ki i Patrijarh Srpski, sa Svetim Arhijerejskim Sinodom Srpske Pravoslavne Crkve, ~asnom sve{tenstvu i mona{tvu i bogoqubivoj pastvi bogom~uvane Eparhije bawalu~ke, blagodat i mir od Gospoda i Spasa na{ega Isusa Hrista, a od smernosti svoje {aqe Patrijar{ijski blagoslov i pozdrav. Promislom Bo`ijim upra`wena je Eparhija bawalu~ka smr}u bla`enopo~iv{eg i svetle uspomene Episkopa Platona. U stalnom starawu za Crkvu Bo`iju, a po pravu i prejemstvu nasle|enom od Gospoda i Pastirena~alnika na{eg Isusa Hrista i Svetih Apostola, rukovodstvom Duha Svetoga, Sveti Arhijerejski Sabor Srpske Pravoslavne Crkve saglasno propisima svetih kanona izabrao je dana 20/7. maja 1947. godine bogoqubivoga i vrlinama ukra{enoga protosin|ela g. dr VASILIJA (Kosti}a), profesora bogoslovije, za episkopa bogom~uvane Eparhije bawalu~ke, i Mi, prizvav{i blagodat Svetog @ivotvornog Duha, uz saslu`ewe Wegovog Visokopreosve{tenstva Mitropolita crnogorsko-primorskog Gospodina Arsenija i Wegovog Preosve{tenstva Episkopa ni{kog Gospodina Jovana, hirotonisasmo ga u ~in Arhijereja u hramu Sve-
te, no po`eqno je da se sa wihovim povratkom pri~eka, da se on ne bi shvatio kao izazivawe i da se izbegnu doga|aji koji su nepo`eqniÖ Podvla~im da mitropolit Nektarije i vladika Vasilije nisu proterani od vlasti, ve} od naroda, i za sada nije po`eqno da se vrate tamo odakle su proterani. Treba sa~ekati da se doga|aji smire. Me|utim nema nikakvih smetwi da se mitropolit Nektarije vrati u SarajevoÖî Dodao je jo{, potpuno licemerno, da vladika Vasilije ne bi trebalo da se vrati Ñdok se prilike ne sti{ajuî!11 Vladika Vasilije, po dolasku u Beograd 23. avgusta 1953. godine, izve{tava Sveti arhijerejski sinod o svome proterivawu: U vezi moga proterivawa iz Bawaluke na dan 22. avgusta ove /1953/ godine, ~ast mi je podneti Svetom Arhijerejskom Sinodu slede}i izve{taj: Dana 18. avgusta ove /1953/ godine, uo~i Preobra`ewa, rukovodioci Saveza socijalista radnog naroda Jugoslavije u Bawaluci odr`ali su na raznim mestima u Bawaluci konferencije, na kojima su me napadali da ne sara|ujem sa narodnim vlastima, da sam saradnik okupatora, neprijateq dana{wice i naroda. Rekli su da sam za Preobra`ewe najavio crkveni zbor u Rebrova~koj crkvi, koji }u pretvoriti u politi~ke manifestacije. Crkva je na periferiji Bawaluke. Posle ovih konferencija jedan deo wihovih u~esnika po{ao je da demonstrira. Pored Episkopije pro{lo ih je 150-200 qudi i `ena oko 9 ~asova uve~e vi~u}i: Dole vladika Kosti}! Napoqe iz Bawaluke, napoqe iz zemqe! Dole narodni neprijateq, dole krvave mantije! Gde mu je Dra`a Mihailovi}!? Pretili su mi da se ne usudim dr`ati, tobo`, zakazani zbor u Rebrovcu. Nagla{avam da ova crkva ne slavi Preobra`ewe kao svoju slavu, ve} Malu Gospojinu, te uop{te nije bilo potrebe da toga dana bude ma kakva specijalna sve~anost, kojoj bih i ja prisustvovao, niti je u tom smislu ni{ta preduzimano. U Bawaluci je za 20. avgust zakazan miting. Qudi su li~no pozivani da do|u na miting, koji je odr`an izme|u 6 i 8 ~asova uve~e. Na wemu su ponovqeni napadi protiv mene, sa ranijim parolama i poklicima. Donet je i zakqu~ak da mi delegacija od devet-deset qudi saop{ti da napustim Bawaluku u roku od 48 ~asova. Pomenuta delegacija posetila me je u Episkopiji na dan 21. avgusta oko osam i po ~asova izjutra. Predvodio ju je prosvetni instruktor Drago Ze~evi}, u~iteq, a bili su i Nikola Babi}, profesor, Popovi}, direktor banke, i jo{ nekoliko osoba i jedna `ena me|u wima, ~ija su mi imena nepoznata. Delegaciju sam primio u prisustvu moga arhijerejskog zamenika protojereja-stavrofora \or|a Vrawe{evi}a, i protojereja Branimira Davidovi}a, sekretara Crkvenog suda. Svi ~lanovi delegacije u{li su u moju kancelariju sa rukama pozadi, ne pozdravqaju}i se ni s kim; Drago Ze~evi} je rekao: Po odluci naroda Bawaluke na sino}nom mitingu, do{li smo da Vam saop{timo, da napustite Bawaluku u roku od ~etrdeset i osam ~asova; u protivnom, za posledice ne snosimo odgovornost. Vama kao saradniku okupatora, neprijatequ naroda i dana{wice, nema mesta u Bawaluci. Posle ovog usmenog saop{tewa, upitao sam: da li imaju pismenu odluku, na koju bih se ja u zakonskom roku `alio. Ina~e, ovakvu odluku ne mogu da primim na znawe, niti mogu da joj se povinujem. Po postoje}em Krivi~nom zakonu nema kazne proterivawa iz mesta prebivawa, te je ne mogu izricati ni nadle`ni redovni sudovi u dr`avi, pa ni bilo kakav skup qudi. Ja se mogu povinovati samo zakonitim odlukama odgovornih dr`avnih organa i vlasti. Sko ro u po kre tu da po |e, Ze ~e vi} je re kao: Na rod ne da je pi sa ne od lu ke, i oni ta kve od lu ke ne ma ju. Na rod ima pra va da do no si ta kve od lu ke, jer je on iz nad vla sti i sva ka vlast od we ga po ti ~e. Re kav {i ovo Ze ~e vi} i de le ga ti su po {li. Po zvao sam ih da me do kra ja sa slu {a ju, kao {to sam i ja wih sa slu {ao, {to oni ni su u~i ni li. Pra te }i ih ja sam re kao: Na rod je svo ju vlast pre neo na od re |e ne dr `av ne or ga ne i vla sti, ko ji u ime na ro da go vo re i su de. Pre ma to me, ne mo `e sad tu vlast od u zi ma ti i sta vqa ti se iz nad po zi tiv nih za ko na. 176
Ignatije Markovi}
Odmah iza ovoga razgovora brzojavom sam izvestio Sveti arhijerejski sinod o mom odgovoru delegaciji. Zatim sam uputio zvani~ni akt Gradskom Odboru ñ Savetu za unutra{we poslove ñ u Bawaluci sa pla}enim odgovorom. U aktu sam izvestio upravne vlasti o demonstracijama protiv mene, o mitingu i o usmenom saop{tewu delegacije sa mitinga. Molio sam da mi se garantuje bezbednost, koja se pru`a svakom gra|aninu FNRJ, ~ak i onima koji su zbog prestupa po zakonu osu|eni. Ovaj pismeni akt li~no su predali moj zamenik Vrawe{evi} i sekretar Davidovi} na~alniku Saveta Irfanu Karabegovi}u. Obe}ao je da }e stvar prou~iti i dati odgovor. Po podne istoga dana Unutra{wi otsek pismeno je pozvao protu Vrawe{evi}a. Karabegovi} mu je vratio moj akt nezaveden i usmeno rekao da mi vlast ne mo`e garantovati bezbednost. Za{tita se pru`a pojedincima kad im bezbednost bude ugro`ena od pojedinaca, a ovde je u pitawu voqa naroda izra`ena na mitingu, protiv ~ega se ni{ta ne mo`e u~initi. ÑTako recite Vi gospodinu vladici Kosti}uî, rekao je na kraju proti Vrawe{evi}u Karabegovi}. U me|uvremenu stigao je i brzojav sa odgovorom Wegove Svetosti da, po odluci Sinoda, odmah krenem za Beograd. To sam mogao da u~inim tek sutradan 22. avgusta vozom, koji polazi u devet i ~etvrt uve~e iz Bawaluke za Beograd preko Doboja, a rok je isticao tek 23. avgusta pre podne. Na dan 22. avgusta /1953/ ta~no u devet ~asova uve~e krenuo sam kolima za `elezni~ku stanicu. Sa mnom su bili prota Vrawe{evi} i proto|akon Ilija Adamovi}. Od same Episkopije za nama su jurila razna lica ñ mu{ka i `enska ñ vi~u}i: Ho}e{ pismeno, evo ti pismeno; dobi}e{ ga od naroda koji te ~eka! Dole bradowe, dole narodni neprijateqi i saradnici okupatora! Jedan se pripio uz kola i psovao mi Boga, drugi psuje kruh, a tre}i hqeb! Ko~ija{a su primorali da vozi glavnom ulicom pored hotel-Bosne. Tu je bilo ne{to sveta i ~uli se re|i povici sli~ni ranijima. Pred stanicom je bilo ne{to vi{e sveta i ~uli se ~e{}i povici i grubi ispadi na moj ra~un. Mnogi su po~eli da nam se pribli`uju. Kako smo u{li u stanicu i po{li ka izlazu na peron, tiskawe je bilo sve ve}e, a povici sa raznih strana bu~niji. Pojavila se i milicija ñ neki u uniformi, a neki presvu~eni. Milicajci su oko mene i prote Vrawe{evi}a pravili red, a zatim su napravili krug, vi~u}i: Natrag drugovi! Demonstranti su navaqivali sa sviju strana. Potiskivali su nas dok nas nisu prebacili do vagona teretnog voza, na kojima su stajali demonstranti. Kamilavku su mi oborili kamenom i nestala je pod nogama onih koji su navaqivali na nas. Po~ela je da pada ki{a i ja sam stajao pola sata gologlav na ki{i, izlo`en raznim {ikanama: pquvali su mi u lice, poku{avali da me vuku za bradu, udarali me po glavi i telu paradajzom, {qunkom sa perona i kamenicama. Nisu {tedeli ni moga zamenika, iako su mu se izviwavali da to nije nameweno wemu, ve} meni. Neko od rukovodilaca iz Komiteta govorio je i pozivao prisutni narod da vidi vladiku Kosti}a, narodnog neprijateqa, koji mora da napusti Bawaluku. Jedan podoficir stalno mi se unosio u lice i govorio: Mi smo materijalisti; verujemo samo u materiju, a ne u besmrtnost du{e, kako vi popovi u~ite. Priznaj da je to besmislica. Ti si sara|ivao sa okupatorom, a ne}e{ sa dana{wim vlastima. Vidi{, zato te narod tera. Priznaj da si pogre{io; pokaj se! Drugi je vikao: Hajde reci ne{to ovom narodu! Odr`i jedan govor i priznaj da si izdajnik. Ina~e, vadi paso{, pa idi iz zemqe! S vremena na vreme neki su se probijali izme|u kordona milicajaca i {utirali me, neki su me udarali rukama po slabinama, butovima i le|ima. Najvi{e su me ga|ali po otkrivenoj glavi paradajzom, {qunkom i kamenicama. Te`u ozledu dobio sam kamenicom po glavi iznad desnog uveta, gde je rase~ena ko`a, te je dugo usput krvarilo. Kamenicom su me udarili po desnoj obrvi i nosu. Dvaput sam bio oboren na peronu i pao preko {ina. Jedni su me vukli na jednu, a drugi na drugu stranu, te su mi pocepali pelerinu i gorwu mantiju. Udarce sam dobijao, iako su me branili milicajci, ali nisam primetio da su milicajci bilo koga od napada~a ma i jednom udarili, premda su stalno vikali: Natrag drugovi! @ivotopis dr Vasilija (Kosti}a) episkopa bawalu~kog i `i~kog
177
tog Arhangela Mihaila na dan 26. maja / 8. juna 1947. godine i utvrdismo za episkopa bogom~uvane Eparhije bawalu~ke. Objavqujemo ovom na{om Gramatom, snabdevenom pe~atom i potpisima na{im i ~lanova Svetog Arhijerejskog Sinoda, da Preosve}eni VASILIJE ima po blagodati Duha Svetoga sva prava u~ewa, sve{tenodejstvovawa i duhovnog upravqawa koja mu po sve{tenim kanonima pripadaju pa pozivamo sve sve{tenstvo i sve verne pomenute Eparhije bawalu~ke da Preosve}enoga VASILIJA slu{aju kao dobra deca svoga roditeqa, kao u~enici svoga u~iteqa i pastira i da svojom qubavqu i saradwom, a naro~ito molitvom Svevi{wemu za Wega, doprinesu da On sa uspehom obavqa svoju uzvi{enu slu`bu u slavu Bo`iju i za spasewe svoje pastve, a na korist svete na{e Pravoslavne crkve i Srpskoga naroda. Dano u na{oj Patrijar{ijskoj rezidenciji u prestolnom gradu Beogradu 29/16. maja 1947. godine. Sinoda 1708/Zap. 411. Arhiepiskop Pe}ki, Mitropolit beogradsko-karlova~ki i PATRIJARH SRPSKI Gavrilo, Mitropolit skopski Josif, Mitropolit zagreba~ki Damaskin, Episkop ni{ki Jovan, Episkop zletovsko-strumi~ki Vikentije. Gramata se nalazi u Arhivu Svetog arhijerejskog sinoda, dosije br. 39, Episkop Vasilije Kosti}. 7
Novi episkop bawalu~ki dr Vasilije Kosti}, Glasnik Srpske Crkve, 7ñ8, 1947, 236ñ239.
8
Vidi Glasnik Srpske Pravoslavne Crkve, 4ñ6, 1951, 48.
9
Iz dokumenata u dosijeu episkopa Vasilija, Arhiv Svetog arhijerejskog sinoda br. 39, jasno se vidi da je episkopa Vasilija iz Bawaluke proterala Dr`avna bezbednost iz BiH. Optu`ivali su ga da je bio Ñqoti}evacî, ali je on energi~no odbio da je ikada pripadao tom pokretu. ÑSamo me jeî, veli vladika, ÑQoti} jednom branio na sudu
protiv optu`bi predstavnika sekte íistra`iva~i Biblijeí, koje je na sudu zastupao dr Ivan Ribar, za koga, svakako ne}ete /zbog toga/ tvrditi da je bio wihov pristalica.î Zatim su ga ispitivali kako je to on bio sa patrijarhom Gavrilom i Nikolajem u Rakovici, Qubostiwi i Vojlovici. Daqe su ga optu`ivali {to nije hteo da Ñprijavi neke ~etnike koji su se skrivaliî, na {ta je Vasilije odgovorio da za wih nije znao, ali je dodao: i da je znao, Ñja ne bih mogao da vam javim, jer ja nisam agent, ve} vladika, sa ~ijim se pozivom ovakva slu`ba ne sla`eî. Udba{i su ga optu`ivali i da je Ñslu{ao radio i prenosio vesti sa radia u ratno-hu{ka~ke svrheî. I onda su mu saop{tili: ÑNa{e rukovodstvo je donelo odluku da vam otka`e pravo boravka na teritoriji NRBiH, kao i gostoprimstvo u Bawaluci. Vi niste dostojni da budete vladika pod Kozarom, koja je najvi{e dala za NOB.î Vladika im je rekao da mu daju pismenu odluku o proterivawu, ali su to odbili. Tada im je rekao: ÑOvome je uzrok samo Sve{teni~ko udru`ewe, i ni{ta drugoî /koje Vladika nije priznavao/. ÑSmatramî, dodaje Vladika u Izve{taju Svetom arhijerejskom sinodu, Ñda su dr`avne vlasti na ovaj korak podstreknute od sve{tenika Krstana Bijeqca, predsednika Sve{teni~kog udru`ewa iz SarajevaÖ On je tra`io da dozvolim sve{tenstvu upis u Udru`ewe, i da sam to u~inim (= stupim u Udru`ewe). Isti je pisao u wihovom listu neistinite stvari o meni i mome radu.î (Uskoro za ovim doga|ajem, u Vesniku Sve{teni~kog udru`ewa, br. 24, od 15. 4. 1950. godine, pojavio se napad na episkopa Vasilija: ÑKakvih sve episkopa imaî. Episkopu Vasiliju su jo{ iz Udbe rekli: ÑZnamo mi da ste vi u narodu popularni, i da vas gore u Patrijar{iji visoko cene. Niste vi slu~ajno do{li u Bosansku Krajinu, ve} planski, da kao borben i odlu~an organizator ru{ite na{e redove!î
Voz je bio zaustavqen daqe od stani~nog perona. Sa polaskom je zakasnio vi{e od petnaest minuta. Dok su me dva milicajca vodila ka vozu, dotle su me razna lica pozadi vukla za mantije, tako da sam se jedva popeo u voz. Umalo me sa stepenica vagona nisu oborili na zemqu. Bio sam izvadio kartu za drugu klasu, ali, tobo`, nije bilo mesta, te su mi na{li mesta u tre}oj klasi. Putnici su po~eli da protestvuju {to su me doveli me|u wih, da zbog mene Ñstradajuî i oni. Kroz otvoreni prozor neko je pru`io ruku, dohvatio me za desni rukav gorwe mantije i pocepao ga. Kad je prozor zatvoren, kamenicom su ga spoqa razbili. Iako su me milicajci uveravali da su mi stvari uba~ene u vagon, one su ostale u Bawaluci, potpuno sa~uvane, i ja sam doputovao bez wih u Beograd. Na dve-tri usputne stanice ulazili su u moj kupe mladi}i i devojke, potsmevali mi se i vre|ali me. Jedna u~enica, gledaju}i u mene govorila je prisutnima: Vidite kolika mu je brada! Sram ga bilo! Izdajnik jedan. Koliko li je na{ijeh poklao na Drini! Eh! ovako bih ga klala! ñ zavr{ila je, pokazuju}i desnom rukom kao da u woj dr`i kakav no` ili ma~. Voz kojim sam putovao stigao je u Beograd 23. avgusta (1953) oko sedam i po ~asova izjutra. ^lanovima Svetog arhijerejskog sinoda pokazao sam svoje rane, krv, iscepanu pelerinu i mantiju i usmeno im ispri~ao sve {to ovde pismeno podnosim Svetom Arhijerejskom Sinodu. Stoga mislim nije potrebno da podnosim bilo kakav lekarski izve{taj ili uverewe o mojim povredama. Za ovakav postupak prema meni nisam dao mesnim partijskim i frontovskim rukovodiocima nikakav povod. Od moga povratka u Bawaluku, gde sam ostao dva meseca, nisam i{ao nigde van Bawaluke, niti sam koga od sve{tenika pozivao na odgovornost ako je ~lan Sve{teni~kog udru`ewa, niti sam pismeno ni usmeno obja{wavao novi Zakon o verskim zajednicama, niti ima trunke istine u dopisima raznih novinara po dnevnim listovima, koji serviraju o~igledne neistine, bez obzira na moral novinara, koji ih obavezuje da samo proverenu istinu iznose na javnost. Ono {to se desilo sa mnom na `elezni~koj stanici u Bawaluci li~i na lin~ Crnaca u nekim zemqama, o ~emu ~itamo po raznim novinama i romanima, a iz hri{}anskih spisa prvih vekova Hri{}anstva ~itamo da se tako postupalo i prema hri{}anima u raznim zemqama i gradovima. Ono {to se meni desilo u Bawaluci 22. avgusta 1953. godine prevazilazi lin~ Crnaca i ispade protiv hri{}ana prvih vekova Hri{}anstva, jer se de{ava u kulturnom, naprednom i prosve}enom dvadesetom veku u Jugoslaviji, demokratskoj zemqi sa najnaprednijim zakonodavstvom u svetu. Molim Sveti arhijerejski sinod za intervenciju kod nadle`nih dr`avnih vlasti da se krivci za ovaj doga|aj uzmu na odgovornost i da se ubudu}e ovakvi ispadi spre~e, jer su i mnogi sve{tenici izlo`eni sli~nim neprijatnostima, a meni da se omogu}i povratak u Bawaluku, kako bih otuda mogao da otpravqam svoju redovnu du`nost u Eparhiji, koja je toliko mnogo stradala u posledwem ratu.12 U vreme stradawa episkopa Vasilija, stradali su i wegovi monasi. Znameniti duhovnik i revnosni misionar, protosin|el Vasilije Striq~ek, Ukrajinac, paroh hrva}anski (srpsko mesto izme|u Prwavora i Bawaluke), progawan od dr`avne vlasti, umro je u ku}nom pritvoru 1958. godine u Manastiru Gomionici. On je u polurazru{enom Manastiru Gomionici sabrao, po blagoslovu episkopa Vasilija, pre`ivele ukrajinske monahiwe. Episkop Vasilije vratio se u Bawaluku 31. decembra 1953. godine posle ~etiri meseca odsustvovawa iz eparhije. ÑMojim povratkom u Eparhiju crkveni `ivot je poja~an. To se osetilo u sve{tenstvu i u naroduî, pi{e on Svetom arhijerejskom sinodu. ÑKoliko je moj povratak obradovao verne, toliko je, koliko saznajemo, ogor~io pojedine neodgovorne elemente.î Patrijarh Vikentije se upokojio 5. jula 1958. godine, a za administratora do izbora novog patrijarha, kao najstariji ~lan Svetog arhijerejskog sinoda postavqen je episkop brani~evski Hrizostom. Vlasti, da bi onemogu}ile u~e{}e episkopa Vasilija na izbornom Saboru, hapse ga u Bawaluci.13 178
Ignatije Markovi}
10
Iz Izve{taja episkopa Vasilija Svetom arhijerejskom sinodu, br. 127 od 16. marta 1952. godine; v. Episkop Hrizostom, @ivot i rad, priredila Gordana @ujovi}, izdawe Sv. arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve, Beograd 1990, 151.
11
Arhiv Svetog arhijerejskog sinoda, dosije br. 39, Episkop Vasilije Kosti}. O razgovorima sa Dobrivojem Radosavqevi} u Arhivu Svetog arhijerejskog sinoda sa~uvana slu`bena bele{ka. Patrijarh Vikentije je 25. avgusta 153. godine uputio pismeni protest Saveznom izvr{nom ve}u /na ~etiri gusto kucane stranice/ zbog progona dvojice srpskih episkopa, a o tome su izve{teni svi episkopi Srpske pravoslavne crkve. Ebr. 207 od 24/11. VIII 1953. godine, zaveden u Arhivu Svetog arhijerejskog sinoda br. 25. VIII 1953. godine.
12
Episkop `i~ki dr Vasilije Kosti} sa episkopom ni{kim Irinejem (sada patrijarhom srpskim), starcem Nikanorom Hilandarcem i Svetogorcima ispred Manastira @i~e, sedamdesetih godina XX veka
Patrijarh German je administrirao @i~kom eparhijom sve do majskog zasedawa Svetog arhijerejskog sabora, kada je za episkopa `i~kog izabran episkop Vasilije. U Kraqevu je episkopa Vasilija ustoli~io 18. jula 1961. godine episkop brani~evski Hrizostom. Episkop Vasilije je 25/12. maja 1961. godine uputio dotada{woj svojoj pastvi u Bawaluci slede}e opro{tajno pismo: Sve{tenstvu, monasima i pravoslavnom narodu Eparhije bawalu~ke: Draga bra}o i deco moja u Hristu Gospodu, po voqi Bo`joj, `eqi Svetog Arhijerejskog sabora i potrebi Svete Pravoslavne Crkve Srpske izabran sam za episkopa Eparhije `i~ke. Sa kolikom sam rado{}u prihvatio ovaj izbor za episkopa `i~kog, sa tolikom `alo{}u napu{tam Eparhiju bawalu~ku, sve{tenstvo, monahe i vernike, sa kojima sam proveo punih ~etrnaest godina u radu i molitvi za op{te dobro i napredak na{e Svete Crkve i wenih ~lanova. Opra{taju}i se od vas, svima najiskrenije zahvaqujem na dobroti, pa`wi i qubavi koju ste mi za sve ovo vreme nesebi~no ukazivali kao svome duhovnom stare{ini, koga ste rado i svesrdno do~ekivali prilikom putovawa po Eparhiji, ~ije ste re~i slu{ali i upravqali se po wima u `ivotu. Odlaze}i od vas, ostavqam deo sebe u va{oj sredini, a sve vas nosim u svom srcu i u mislima svojim kao najbli`e i najro|enije svoje. Za utehu u ovoj `alosti Gospod na{ i Sveti Arhijerejski Sabor Srpske Pravoslavne Crkve {aqu vam novog arhipastira i stare{inu u li~nosti moga dragog brata Episkopa Andreja, koji }e stupiti na du`nost bawalu~kih episkopa i u}i u wihov slavni tron u nedequ 4. juna ove godine u Bawaluci. Kao va{ dosada{wi arhijerej ja preporu~ujem va{im molitvama i va{oj qubavi novog va{eg arhijereja, moga brata u Hristu Gospodu, Episkopa Andreja. Slu{ajte ga, pokoravajte se wegovim naredbama i `ivot svoj saobra`avajte nauci Gospodwoj koju }e vam on propovedati, da biste dobili spasewe i u ovom i u onom svetu. Mole}i se Gospodu Bogu da vas sve obdari blagoda}u Svojom i odr`i na spasonosnom putu Svetoga Jevan|eqa kojim nas je Sveti Sava poveo, toplo vas pozdravqam s blagoslovom. ñ Episkop Vasilije.14 @ivotopis dr Vasilija (Kosti}a) episkopa bawalu~kog i `i~kog
179
13
U dosijeu episkopa Vasilija u Arhivu Svetog arhijerejskog sinoda postoji op{irna dokumentacija o tome. Episkop Vasilije izve{tava Sveti arhijerejski sinod 10. septembra 1958. godine da mu je u Beogradu, u Patrijar{iji, gde je do{ao na izborni Sabor na kome je biran nov patrijarh, hitno uru~en poziv Okru`nog suda u Bawaluci da je Ñokrivqen zbog krivi~nog delaî, te mu je u stanu u Patrijar{iji izvr{en pretres, a stan u Bawaluci zape~a}en. Morao se odmah javiti sudu u Bawaluci. Intervencija kod Savezne verske komisije nije pomogla. Episkopu Vasiliju je dozvoqen povratak u Beograd tek 17. septembra uve~e, dakle, tek po{to je 13. septembra German (\ori}) ve} izabran za novog patrijarha. 14
Arhiv Svetog arhijerejskog sinoda, dosije br. 39, Episkop Vasilije Kosti}.
15
Ustoli~ewe episkopa bawalu~kog Andreja, Glasnik Srpske Pravoslavne Crkve, 10, 1961, 293.
16
Slu~aj je hteo da tih dana poseti Studenicu jedan od najuglednijih qudi Srpske Pravoslavne Crkve, Vladika Vasilije, koji zauzima Eparhiju u @i~i, koju je stvorio i wen Episkop bio Sveti Sava, kao prvi Srpski Arhiepiskop. Velika ~ast, ali i veliki teret padaju na ramena ovog sve{tenika bele brade pune sunca, koja uokvirava lice obele`eno godinama i patwama, sa ozbiqnim o~ima tamno zlatne boje koje se, pod wegovim gustim sne`nim obrvama, pale inteligencijom i dobrotom. Mada ve} nekoliko godina pati od jedne te{ke bolesti, koju podnosi sa vanrednom hrabro{}u, te nesre}e poja~ane, na`alost, politi~kim nevoqama, koje su i{le do zatvora, nisu uzdrmale ni oslabile wegov du{evni mir i `ivost wegovog duha. Prilikom nedavne osamstogodi{wice ro|ewa Svetog Save /1975/, koju je Srpska Pravoslavna Crkva sve~ano proslavila u @i~i, a zatim skromnije u Srpskoj Akademiji u Beogradu, izvesni krugovi su javno pokrenuli pitawe umesnosti tih manifestacija. Odgovor Episkopa Vasilija je bio: Da Turci nisu spalili mo{ti Svetog Save, vi biste to u~inili! Vladika je trebalo da osveti jednu nedavno obnovqenu staru kapelu u blizini, podignutu na mestu gde je, prema predawu, budu}i kraq Stefan sreo svog brata Savu, koji je vra}ao o~eve mo{ti iz Svete Gore, pre nego {to }e se u Studenici nad wima pomiriti sa svojim drugim bratom Vukanom, time ~ine}i kraj razdora u Srbiji. Kratko vreme po odlasku Vladike, nalaze}i se u velikoj crkvi, obasjanoj sun~anom svetlo{}u, primetih na zidu wegov portret ra|en pre vi{e od sedam i po vekova pod samopouzdanim i odlu~nim crtama jednog nepoznatog Sveca. Mada nije retko u narodu nai}i na rasne crte sa fresaka, u ovom slu~aju sli~nog sa Vladikom (Vasilijem) je bila upadqivaÖ Komnen Be}irovi}: ÑVe~na Srbijaî, u
O radu episkopa Vasilija u Bawalu~koj eparhiji biranim re~ima se izrazio wegov naslednik episkop bawalu~ki Andrej: ÑSa Apostolskom revno{}u obnavqao je crkveni `ivot u te{kim prilikama, posle strahovitih razarawa i pusto{ewa u toku rataÖ Verujem, Sveti Vladiko, da ne}ete zaboraviti svoju pastvu u molitvama u Svetoj @i~i, gde je presto Svetoga Save, da nebeski za{titnik Srpske Crkve ~uva i {titi ovu Eparhiju koja je Vama bila poverena.î15 Blagoslovom episkopa `i~kog Vasilija, za vreme wegove sedamnaestogodi{we uprave Eparhijom `i~kom, sazidano je dvadeset osam crkava, dvadeset dva parohijska doma, otoreno je {esnaest narodnih trpezarija, a obnavqane su crkve i objekti koji su sru{eni ili o{te}eni. U Kraqevu je 1975. godine sagradio novi Episkopski dvor. Wegovim blagoslovom obrazovana su i dva nova manastira, tako da je bilo dvadeset dva manastira u eparhiji. Zauvek odu{evqen mona{tvom, okupqao je monahe i monahiwe i wima punio manastire. Mnoge mlade qude pomogao je u `eqi da izu~avaju bogoslovske nauke, {koluju}i ih, pa ih je kasnije rukopolo`io za sve{tenike. Na sve koji su ga susretali ostavqao je sna`an utisak.16 Eparhijom ni{kom administrirao je posle smrti episkopa dr Jovana (Ili}a), od marta do ustoli~ewa episkopa Irineja (Gavrilovi}a), sada{weg patrijarha srpskog, u Sabornoj crkvi u Ni{u, 15. juna 1975. godine. Za vreme administracije Ni{kom eparhijom obnovio je Episkopski dvor u Ni{u. Re~ i autoritet episkopa Vasilija u Svetom arhijerejskom saboru slu{ala se i cenila. Srpsku pravoslavnu crkvu predstavqa 1961. i 1963. godine na prvoj i drugoj Svepravoslavnoj konferenciji na ostrvu Rodosu. Sveti arhijerejski sinod izabrao ga je 1962. godine za ~lana svoje komisije za popravqawe prevoda Novog zaveta. U ovoj novoj komisiji bili su i episkop Hrizostom i drugi ugledni bogoslovi Srpske crkve. Episkop Vasilije je jo{ sa Svetim vladikom Nikolajem za vreme Drugog svetskog rata radio u Manastiru Vojlovici na ispravqawu Vukovog prevoda. Episkop Vasilije je, iz Kragujevca u Manastir @i~u, preneo kosti svoga prethodnika episkopa Kornilija Stankovi}a (1883ñ1885) i sahranio ga u paraklisu Svetog Save Osve}enog 29. novembra 1963. godine. Za vreme episkopa Kornilija, 1884. godine, eparhija je dobila svoje dana{we ime ñ @i~ka. Sabornoj crkvi episkopa zapadno-ameri~kih u Alhambri 1968. godine poklonio je deli} mo{tiju svetog kraqa Stefana Prvoven~anog. Po izbijawu raskola u Americi 1967. godine episkop Vasilije je bio od Svetog arhijerejskog sabora nazna~en kao tu`ilac, i on je pisao kanonsku tu`bu, po kojoj je episkop Dionisije osu|en i ra{~iwen. Povodom proslave 750-godi{wice autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve, u Manastiru @i~i 1969. godine odr`ano je zasedawe Svetog arhijerejskog sabora (tom prilikom je postavqena i spomen-plo~a u ~ast pomenutog jubileja). Episkop Vasilije je ponovo bio progowen i zatvaran od dr`avnih vlasti. U besedi na osve}ewu obnovqene crkve u selu Brezna kod Gorweg Milanovca, godine 1971, po{to je saznao da su {kole zabranile deci da idu na narodni sabor kod crkve, episkop Vasilije je kritikovao taj postupak, rekav{i da je takva prosveta u {kolama katastrofalna po srpski narod, wegovu decu, istoriju, kulturu. Re{ewem sudije za prekr{aje SO Gorwi Milanovac Radovana Puri}a, 27. aprila 1972. godine,17 vladika Vasilije je progla{en krivim Ñ{to je 3. 10. 1971. godine na javnom mestu pored crkve i crkvene porte gde se odr`avaju seoski va{ari u selu Brezni za vreme osve{tavawa renovirane crkve, pred masom od 1.500 do 2.000 okupqenih gra|ana u govoru koga je tom prilikom odr`ao: neistinito prikazivao sistem {kolovawa, obrazovawe i vaspitawe mladih; tvrdio da su dana{wi prosvetni radnici nepismeni, da nisu dostojni ni blato sa cipela da skinu onima koji su vaspitavali velike srpske vojskovo|e; da ne vaspitavaju omladinu kao budu}e gra|ane koji }e braniti ovu zemqu, ve} da vaspitavaju od omladine silexije koji }e je ru{iti, te da ukoliko se ne usprotivimo ovakvom vaspitawu ñ bi}emo od ovakve omladine prega`eni po{to ih vode i vaspitavaju oni koji od wih nisu boqi, ve} i gori od wih; 180
Ignatije Markovi}
predlagao je za dr`avnu srpsku Himnu: ÑBo`e dragi ti {to spase od propasti, ~uj na{e glase pa nam budi spas, mo}nom rukom vodi i brani srpski rod, srpsku crkvu i sav srpski narodî ñ ~ime je u~inio prekr{aj iz ~lana 2., ta~ka 4. Zakona o prekr{ajima protiv javnog reda i mira. Ka`wen je sa 30 dana zatvora.18 Zbog zatvorske kazne episkop Vasilije ne prisustvuje zasedawu Svetog arhijerejskog sabora 9ñ17. maja 1972. godine (re{ewe mu je uru~eno 4. maja 1972. godine, a nije prihva}en zahtev za odlagawe izvr{ewa kazne). Sveti arhijerejski sabor u pomenutom zasedawu: Ñizra`ava svoje `aqewe zbog takvog stava prema jednom Episkopu Srpske Pravoslavne Crkve. Tim povodom, izra`ava svoje `aqewe i zbog nepo{tovawa ustavnih i zakonitih prava koja su Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi zagarantovana, a koja su prema godi{wim izve{tajima ve}ine eparhijskih arhijereja u posledwe vreme na terenu veoma ugro`ena. Sveti Arhijerejski Sabor je zbog svega ovoga veoma zabrinut, te o~ekuje od organa dr`avnih vlasti ni{ta drugo, nego da se prema Crkvi dr`e svojih ñ dr`avnih zakona i propisa, a naro~ito u pogledu verske slobode koja ustavom nije nikome, pa ni {kolskoj deci ñ uskra}ena; zatim u oblasti verske nastave koja je tako|e zakonom odobrena; potom u pogledu davawa lokacije i gra|evinskih dozvola za podizawe crkava i crkvenih zgrada koje se vrlo ~esto uskra}uju i, najzad da se predaju Crkvi na slobodno kori{}ewe i raspolagawe one crkvene zgrade, manastirski konaci i parohijski domovi koji su posle nacionalizacije ostavqeni Crkvi u svojinu. Sveti Arhijerejski Sabor isto tako o~ekuje da }e re{ewe o ka`wavawu Episkopa Vasilija zatvorom neodlo`no biti ukinuto.î19 Episkop Vasilije je odle`ao u zatvoru mesec dana, od 27. juna do 26. jula 1972. godine. Episkop Vasilije je, za potrebe suda a sa magnetofonske trake, zapisao tekst svoje besede u selu Brezni posle osve}ewa crkve 3. oktobra 1971. godine (koje je na desetak kilometara od istorijskog Takova, u kome je knez Milo{ Obrenovi} podigao Drugi srpski ustanak). Besedu je snimao prisutni policajac u civilu. Ova beseda glasi: Bo`e pravde ti {to spase od propasti dosad nas, ~uj i odsad na{e glase i od sad nam budi spas. Mo}nom rukom vodi, brani srpski rod, srpski narod, Srpsku Crkvu, moli Ti se sav srpski rod. To je srpska himna, bra}o i sestre, koja je najlep{a molitva ne samo srpskog naroda, nego mo`e da je uzme svaki narod za svoju (zastavu) himnu. Ja sam ovu zdravicu danas po~eo ovom himnom srpskom, narodnom i crkvenom zato {to vidim, ~itam i ~ujem da na{a bra}a Hrvati pevaju ÑQepa na{a domovinoî, a Slovenci ÑOj, juna~ka zemqo mila, naprijed zastave u bojî ñ i ne znam {ta daqe. Ovo je mnogo lep{a na{a i mnogo starija. A ja mislim da nije srpski narod najgre{niji na kugli Zemqinoj da ne mo`e da peva ovako lepu pesmu svoju i najlep{u molitvu, koju je srpski jezik mogao da izgovori do danas. Ovde su spomenuti biv{i episkopi `i~ki: bla`enopo~iv{i Sava De~anac, Vladika Jefrem Bojovi}, i Vladika Nikolaj Velimirovi}. Ja sam zahvalan Gospodu Bogu {to sam posle ovih velikih na{ih arhijereja i ja do{ao na @i~ku Eparhiju. Vladika Sava De~anac je bio u mom mestu, u Pirotu, srpski u~iteq za vreme Turaka i ima najÖ /prekid trake/ Vi ~itate i znate da su mnogi omladinci bez doma}eg vaspitawa, bez solidnog vaspitawa u {kolama, najve}e silexije, ~itate da ~esto puta pucaju na svoje u~iteqe i profesore u {koli ili ga presretnu na ulicama beogradskim pa ga premlate. To je rezultat takvog vaspitawa, vaspitawa koje su danas pokazali oni koji zabrawuju deci da do|u ovde. Ja sam rekao da su to nepismeni qudi iako predaju pismenost i ka`u da su svr{ili {kole, jer pismeni qudi i prosvetni radnici moraju da znaju ko je bio Sveti Sava i da nije bilo Svetog Save oni ne bi znali ni{ta. A sve {to zna srpski narod, i prost narod, i {kolovani qudi, i seqak, i profesor univerziteta, to su do@ivotopis dr Vasilija (Kosti}a) episkopa bawalu~kog i `i~kog
181
pariskom Le Monde, 6/7, novembar 1977; na srpskom u listu Srpska borba 3. juna 1978, 3. ñ u vreme objavqivawa ovog teksta na srpskom, Vladika Vasilije se ve} bio upokojio. 17
Up. br. 3760/71; uru~eno mu 4. maja 1972. godine. Arhiv Svetog arhijerejskog sinoda, dosije br. 39, Episkop Vasilije Kosti}.
18
Op{irna dokumentacija o ovom procesu nalazi se u Arhivu Svetog arhijerejskog sinoda, dosije br. 39, Episkop Vasilija Kosti}a. Episkop Vasilije je uzeo sebi za branioca advokata dr Radislava S. Celi}a, iz Kraqeva, ali sud nije hteo da dozvoli odbranu na raspravi, jer je Ñsudija na{ao da ima dovoqno dokaza o u~iwenom prekr{ajuî. Advokat Celi} je 1971. godine napisao kwigu ÑBranio sam Vladiku `i~kog dr Vasilijaî, ali je weno {tampawe zabraweno pod izgovorom da su Ñradnici {tamarije Slovo u Kraqevu odbili da {tampaju takvu kwiguî. Dokumentacija advokata Celi}a bila je zaplewena. Za pisawe ove kwige Celi} je imao odobrewe episkopa Vasilija. Kwigu je ipak {tampao u Kraqevu 1995. godine (xepnog formata, na 140 strana sitnog teksta, gde je objavio i tekst presude), u kojoj je izneo sav relevantan materijal, pod nazivom ÑDokumenti jednog vremenaî. 19
Iz sednice Svetog arhijerejskog sabora od 23. maja 1972. godine. Arhiv Svetog arhijerejskog sinoda, dosije br. 39, Episkop Vasilije Kosti}.
Episkop dr Vasilije Kosti} sa svojim bogomudrim u~iteqem ocem Justinom ]elijskim novojavqenim svetiteqem
bili od Svetog Save, i do rata mi smo mu odavali priznawe. A posle rata na{i prosvetni radnici izbacili su Svetog Savu sa univerziteta. Izbacili su wegovu ikonu koja je bila u velikoj sve~anoj sali (Univerziteta u Beogradu). Tamo su zadr`ali ikone obi~nih qudi. I to su veliki qudi: Vuk Karaxi}, Dositej Obradovi}, ~ak i [trosmajera su uzeli ñ to je katoli~ki vladika ñ i mnoge druge. To su veliki, ali su oni samo qudi, a Sveti Sava je Svetiteq. Wima je smetalo to svetiteqstvo pa su ga oglasili za Savu Nemawi}a, a narod zna za Svetog Savu. On jeste Nemawi}, ali je Sveti Sava, a to je mnogo ve}e nego Sava Nemawi}. I tim na{im prosvetnim radnicima nepismenim smetao je Sveti Sava, pa su ga izbacili sa univerziteta i proglasili wegove ulice ñ gde ih jo{ ima po gradovima i mawim mestima, sa natpisom: Sveti Sava ñ oni su napisali: Sava Nemawi}. Bilo je drugih Nemawi}a, ali je samo jedan Sveti Sava i Arhiepiskop i Prosvetiteq srpski, od ~ijeg kapitala `ivimo i mi danas i od koga ve}eg nije bilo i ne}e biti. Ja sam rekao da ti qudi, koji su zabranili deci da do|u ovde, ne znaju istoriju, ne znaju ko je Sveti Sava, ne znaju {ta je Sveti Sava ostavio srpskom narodu. Ti isti qudi kad dovedu /kasnije ovde/ decu, oni }e govoriti o arhitekturi ovoga hrama. Oni }e im govoriti kad ih odvedu u @i~u o ikonografiji, o velikim umetnicima koji su to radili. Kada ih dovedu u De~ane isto tako }e govoriti o lepim freskama i arhitekturi toga manastira i o freskama, o `ivopisu. I kada ih odvedu u Manasiju ili Ravanicu, u Lazaricu, u Qubostiwu, Pe}ku Patrijar{iju ñ svuda }e oni wima govoriti kao nau~nici, da poka`u deci kako mnogo znaju. Ali ne znaju azbuku u pravom smislu. Kada bi znali azbuku oni bi prvo govorili deci o onom duhu koji je bio pokreta~ glavni da se podigne i ovaj hram, i @i~a, i Studenica, i Qubostiwa, i Manasija, i ostali veliki carski manastiri srpski i velike zadu`bine koje je srpski narod podigao. A to je bila vera u Hrista Spasiteqa. Da nije bilo Pravoslavne vere kod ovih, kod Milo{a /Obrenovi}a/, koji je zidao ovaj hram i koji je podigao, mo`da, jo{ 40-50 i vi{e bogomoqa za vreme svoje vladavine, ne bi se video danas ni jedan od wegovih hramova, ni jedna zadu`bina wegova. I da nije bilo vere kod Svetog Save ne bismo mi danas pisali srpski nego bismo pisali, mo`da, arapski, turski i ko zna kojim bismo se pismom slu`ili. I da nije 182
Ignatije Markovi}
bilo velike vere kod Prvoven~anog Kraqa i kod Stevana Visokog, sina Svetiteqa Kneza Lazara, ne bismo znali za Manasiju, i da nije bilo takve vere kod Kneza Lazara, ne bi se znalo za Kosovo, ili za Ravanicu i za Lazaricu u Kru{evcu i za ostale velike svetiwe i zadu`bine srpske. To je najglavnije, bra}o i sestre, i glavnije od arhitekture i od `ivopisa i od ikonografije i od svega. A na{i prosvetni radnici i kulturni radnici, kako ho}ete, kada vode decu pa im pokazuju oni izbegavaju da im ka`u ono {to je glavno, da je glavni pokreta~ svega ovoga bila vera Pravoslavna, vera Praotaca na{ih, vera u Hrista Spasiteqa, vera u Svetu Trojicu: u ime Oca i Sina i Duha Svetoga. A na toj veri po~iva sve {to imamo u ovoj zemqi. Da nije te vere, odavno bi propali i zemqa i svet. Ja se radujem {to sam danas u va{oj sredini, {to sam vas video; neke od vas sretao sam i na drugim mestima, ali ne ovde u Brezni, u ovom velikom i ovom svetom mestu, gde su se vaspitavale one generacije koje su vodile velike vojskovo|e na{e: Vojvoda Mi{i} i Vojvoda Putnik, i Vojvoda Stepa, i Vojvoda Petar Bojovi}, i Vojvoda Janko Vukoti}, i Veliki Kraq Petar, i Aleksandar i drugi koji su doneli slobodu svima vama, jer su se borili za ono {to je glavno, za Krst ^asni i Slobodu Zlatnu. To je pismenost, bra}o i sestre, i to su pismeni qudi, kojima nisu dostojni da skinu blato sa obu}e ovi koji decu odvode od crkava i zabrawuju im da do|u u crkvu, i koji ne vaspitavaju budu}e gra|ane koji }e braniti svoju zemqu, ve} vaspitavaju silexije koji }e je ru{iti. Amin!î20 U Me|uop{tinskom zatvoru u Kraqevu episkopa Vasilija pose}ivali su episkopi, sve{tenici, monasi, monahiwe i brojni vernici. U nedequ 2. jula 1972. godine episkopi Hrizostom brani~evski i Stefan (Boca) dalmatinski (koji ga je nasledio na eparhiji 1978. godine) o svojoj poseti episkopu Vasiliju izve{tavaju Sveti arhijerejski sinod: ÑWegovo Preosve{tenstvo Episkop @i~ki g. Vasilije dobro izgleda, vedro je raspolo`en i mnogo ga je obradovala ukazana pa`wa. Zatvor se nalazi u samoj novoj zgradi SUP-a u centru grada. Za Vladiku su u toj zgradi preuredili jednu kancelariju za zatvorsku }eliju. Dozvolili su da donese svoju posteqinu i da iz @i~e prima hranu, koju mu redovno donosi jero|akon ArsenijeÖ Dozvoqeno mu je da ~ita i pi{e. Prima i prati {tampu, a ima i mali tranzistor. Poneo je u zatvor i dva rukopisa koji su mu pre godinu i vi{e ustupqeni na pregled i ocenu (ako smo dobro razumeli: Cisar`ev drugi deo Crkvenog prava i neki prevod prote Miodraga Mihajlovi}a iz Ni{a). Veli, da nije dospeo u zatvor ne bi te rukopise godinama pregledao, a sada su mu dobro do{li kao razonoda i zabava. ñ Ima pravo da se {eta po unutra{wem dvori{tu SUP-a u vreme kad kancelarije ne rade i kad su ostali zatvorenici u svojim }elijamaÖ Vladika i wegova okolina su zadovoqni sada{wim tretmanom i mole svakog posetioca da kojim ispadom pred ~uvarom (koji je stalno prisutan razgovorima) ne pogor{aju sada{wu situacijuÖî21 U ovo vreme, i naro~ito u zatvoru, zdravqe episkopa Vasilija se dosta pogor{alo, sve vi{e je fizi~ki slabio. Oboleo je od raka. U svojim besedama ~esto je pomiwao svetog vladiku Nikolaja, koga je mnogo po{tovao. Prilikom boravka u Sjediwenim Dr`avama 1970. godine i{ao je na wegov grob i na grob episkopa Mardarija, da se toplo moli Bogu re~ima: ÑPomozi Bo`e da se Srbi slo`e i umno`e a da se ne glo`eî. Episkop Vasilije je jo{ 1939. godine pisao o svetom vladici Nikolaju, odgovaraju}i na napade nekog dr K. V. Hrvata, rimokatolika: ÑStvarno, vladika Nikolaj je zaveo ínovotarijeí! O velikom isposniku, molitveniku, Apostolu sa Ohridskog jezera i iz @i~e Svetosavske zna cela Jugoslavija i ceo svet u Evropi, Americi i izvan wihovih granica. Niko me|u Srbima ne ume tako da ispoveda Gospoda Hrista boqe, nego vladika Nikolaj, niko ne veli~a tako Svetiteqe, kao on. Niko vi{e crkava, manastira, domova za sirotu decu, starce, starice i iznemogle nije podigao u ovo vreme u rodu na{em nego Vladika @i~ki. Gde su dogmati, gde pozitivnost i istori~nost Hri{}anstva, ako ne u ovakvoj veri i ovakvim delima? Ako ovo nije íortodoksijaí, onda je nigde nema i g. Dr K.V. ípowatijaí nema o woj, ni o Vladici Nikolaju, ni o Srpskoj CrkviÖî22 Skoro svake godine episkop Vasilije je odlazio @ivotopis dr Vasilija (Kosti}a) episkopa bawalu~kog i `i~kog
183
20
Arhiv Svetog arhijerejskog sinoda, dosije br. 39, Episkop Vasilije Kosti}.
21
Episkop Hrizostom, @ivot i rad, 13; Arhiv Svetog arhijerejskog sinoda, dosije 39, Episkop Vasilije Kosti}.
22
Zaostav{tina episkopa Vasilija Kosti}a u Manastiru @i~i.
23
Glasnik Srpske Pravoslavne Crkve, 10, 1954, 205.
u Crkvu Svetog Nikolaja u selo Leli} kod Vaqeva, gde je sa episkopom Jovanom (Velimirovi}em) i svetim ocem Justinom redovno slu`io godi{wi parastos vladici Nikolaju. Vladi~anski konak u @i~i, koje je podigao sveti vladika Nikolaj, Nemci su posle 11. oktobra 1941. godine ostavili u ru{evinama, pa ga je episkop Vasilije iz temeqa obnovio 1965. godine. U @i~u su mu dolazili mnogi episkopi iz ~itavog pravoslavnog sveta, naro~ito Jelini, koji su ga cenili kao episkopa, bogoslova i duhovnika. Episkop Vasilije bio je i ~lan Komisije za izdavawe Srbqaka (sa episkopima Nikanorom ba~kim, Hrizostomom brani~evskimÖ). Prikupqeni materijal predat je 1976. godine episkopu ra{ko-prizrenskom Pavlu, kasnijem patrijarhu srpskom, da ga priredi za {tampu. Posle smrti episkopa {umadijskog Valerijana (Ü23. februara 1977. godine) administrira [umadijskom eparhijom do ustoli~ewa novog episkopa Save (Vukovi}a), dotada{weg episkopa isto~noameri~kog i kanadskog, u Sabornoj crkvi u Kragujevcu 16. septembra 1977. godine. O svojoj veri episkop Vasilije svedo~io je najvi{e li~nim primerom, mada je dosta besedio i budu}i visokoobrazovan, dosta je i pisao. Wegovi tekstovi mogli su se pro~itati u brojnim ~asopisima i listovima, koji su izlazili kod nas i u inostarnstvu. Kao student bio je inicijator, a kasnije, do 1941. godine, ~lan redakcije ~asopisa studenata Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta Beogradskog univerzita Svetosavqe (sa Vlajkom Vlahovi}em, \okom Slijep~evi}emÖ), u kome je objavqivao razne ~lanke i rasprave. Posle Drugog svetskog rata povremeno je sara|ivao u Pravoslavnom misionaru {aqu}i svoje tekstove i prevode. I pre i posle rata, pisao je protiv sekta{ke propagande i nasrtaja na pravoslavnu veru. U tekstu Ñ^uvajte se da vas ko ne prevariî (Mk. 13, 5), episkop Vasilije isti~e: ÑBrinimo se i nastojimo da restauriramo mnoge dragocene stvari, ustanove i gra|evine, kako bismo ih kao kulturnoistorijske vrednosti sa~uvali za potomstvo i za civilizaciju. Skidamo sa zidova vekovima naslagani malter, ispod koga blistaju najlep{i likovi na{ih starih fresaka, kojima se ~itav kulturni svet divi. Srpska pravoslavna du{a tvorac je svega toga, a wena vrednost ve}a je i dragocenija od svih tvorevina wenih. Utoliko je vrednije i va`nije o~uvati wu u svetom i spasonosnom Pravoslavqu, nosiocu, inspiratoru i tvorcu svega najlep{eg i najplemenitijeg u srpskom narodu ñ i u ovom i u onom svetu. Ne smemo dozvoliti da na na{e o~i ovaj blistavi lik plemenite srpske du{e premazuju malterom razni sekta{ki propagatori, koji ga svojim smu{enim u~ewem zbuwuju i sakrivaju pred celim svetom. Iziskiva}e mnogo vi{e posla i truda skidawe ovog sekta{kog maltera sa pravog lika pravoslavne srpske du{e. Uz mawi napor mo`emo to spre~iti sada.î23 Episkop Vasilije uvek je bio spreman na rad, a i druge je podsticao na rad, savetima ali i ukorima, da bi se {to boqe i vi{e radilo. Dok ga je zdravqe slu`ilo, odmarao se samo vrlo malo no}u. Svojim sve{tenicima ~esto je pri~ao o svojim bakama i dedovima, mudrim qudima, od kojih je mnogo nau~io. Posledwih pet godina `ivota, zbog bolesti izdr`ao je tri te{ke operacije u Urgentnom centru u Beogradu, i posle svake operacije vra}ao se svojim redovnim du`nostima. Veliki na{i medicinski stru~waci, koji su ga le~ili, divili su se wegovom svagda{wem optimizmu i veri. Na pitawe: kako mu je, uvek je odgovarao: ÑHvala Bogu, dobro!î. I u bolnici se neprekidno molio, kao {to je to radio i u svojoj episkopiji, gde je prenet iz bolnice. Upokojio se na Veliki utorak, 25. aprila 1978. godine u Episkopskom konaku u Kraqevu. Sveti arhijerejski sinod je, primiv{i obave{tewe da se episkop Vasilije upokojio, na svojoj sednici postavio za administratora Eparhije `i~ke episkopa {umadijskog Savu, koji je odmah doputovao u Kraqevo da bi izvr{io pripreme za sahranu. Skromni kov~eg sa telom episkopa Vasilija, bio je u popodnevnim ~asovima postavqen nasred Spasove crkve u @i~i. Sve{tenoslu`iteqi su se 184
Ignatije Markovi}
smewivali ~itaju}i Jevan|eqa neprestano. Sa svih strana stizao je pravoslavni verni narod da celiva svetu desnicu episkopa Vasilija. Interesantno je da su vest o upokojewu episkopa Vasailija objavili radio stanica ÑStudio Bî i novine Politika (preneli vest Tanjuga). Opelo episkopu Vasiliju na Veliki ~etvrtak 27. aprila 1978. godine u Manastiru @i~i slu`ili su: episkopi ni{ki Irinej (sada{wi patrijarh srpski), timo~ki Milutin i administrator `i~ki episkop {umadijski Sava, koji je episkopu Vasiliju odr`ao nadgrobno slovo. Telo episkopa Vasilija je sve~ano pogrebeno na `i~kom manastirskom grobqu. Pogrebu su prisustvovali: mitropolit crnogorsko-primorski Danilo, episkopi ba~ki Nikanor, brani~evski Hrizostom, banatski Visarion, bawalu~ki Andrej, {aba~ko-vaqevski Jovan, zapadnoevropski Lavrentije, lepavinski Jovan, vikar patrijarha srpskog Germana, koji zbog du`e bolesti nije mogao da bude na sahrani (kao ni pre toga na sahrani episkopa sremskog Makarija). Bili su i predstavnici dr`avne vlasti, rimokatoli~ki sve{tenik iz Kraqeva i pet rimokatoli~kih monahiwa, od kojih su dve sa Urolo{ke klinike iz Beograda, koje su brinule o episkopu Vasiliju dok je bio na Klinici pre i posle operacije. Nisu izostali ni rektori bogoslovija, wegov brat Svetolik Kosti}, sve{tenici, monasi i monahiwe, igumani i igumanije iz obeju wegovih eparhija, profesori Bogoslovskog fakulteta (jeromonasi dr Atanasije Jevti}, danas umirovqeni episkop zahumsko-hercegova~ki i dr Amfilohije Radovi}, danas mitropolit crnogorsko-primorski, koji su od pola no}i do zore neprestano ~itali Jevan|eqa nad pokojnikom), protojerej-stavrofor Qubomir Anti}, arhijerejski namesnik iz Pirota, protosin|el i arhijerejski zamenik episkopa zvorni~ko-tuzlanskog Vasilije Ka~avenda, dana{wi episkop zvorni~ko-tuzlanski, protojerej \or|e Radi}, nekada{wi saradnik episkopa Vasilija Kosti}a u BawaluciÖ Sve{tenika je bilo na stotine a monaha i monahiwa preko tri stotine. Neposredno pred sahranu, na kilometar ispred i iza manastira, ~ak i ~itav manastirski kompleks ispunili su automobili. Letopisac je zapisao da je u @i~i toga dana bilo nekoliko desetina hiqada qudi. Na sahrani je besedio episkop {umadijski Sava, a onda i protojerej-stavrofor Gvozden Adamovi}, dugogodi{wi najbli`i saradnik vladi~in i najboqi poznavalac wegovog `ivota i rada.24 I mi mu upu}ujemo re~i koje je nekad on uputio upokojenom patrijarhu Varnavi: ÑHvala ti i slava za sve. Srbi }e te spomiwati s kolena na koleno dokle bude sunca, i Srba i Pravoslavqa i Svetosavqa.î
@ivotopis dr Vasilija (Kosti}a) episkopa bawalu~kog i `i~kog
185
24
Vidi Glasnik Srpske Pravoslavne Crkve, 5, 1978, 100ñ103.
Ignatije Markovi} BIOGRAPHY OF DR VASILIJE (KOSTI]) BISHOP OF BANJA LUKA AND @I^A Summary The aim of this paper is to present the character and activities of Bishop Vasilije Kosti}, a student of the Saint Sava Theological Seminary, Professor of the Theological Seminary in Bitolj, Bishop, firstly in Banja Luka (1947–1961), and then in @i~a (1961–1978) during his entire life. Like an apostle, he made efforts to revive the church life in the Banja Luka Bishopric destroyed in the war, after the martyr’s perishing of Bishop Platon – by sending young people who expressed their wish to become priests to theological schools, by renovating monasteries and churches, visiting the population of the @i~a Bishopric entrusted with him, continuing the efforts of his predecessors, Saint Nikolaj and Bishop German, the then Serbian Patriarch, and bearing the cross of personal suffering from atheistic authorities. Bishop Vasilije was one of the most reputable and most educated archbishops of the Serbian Church of that time, which is also proved by the fact that he was sent as a representative of the Serbian Church to various meetings and symposiums in the world as well as by his numerous works, which he wrote as a student, professor and bishop, published in a lot of our church newspapers and journals, and particularly in the form of small books.
186
Ignatije Markovi}
УДК: 725.751:728.84(497.11)"18/19" ID: 186247436
QIQANA STO[I] Balkanolo{ki institut SANU, Beograd
PO^ECI BAWSKE ARHITEKTURE U SRBIJI Vrwa~ka Bawa
Apstrakt: Izme|u osamdesetih godina 19. veka i po~etka Drugog svetskog rata u Vrwa~koj Bawi se, osim crkvenog hrama, kursalona, bawskog kupatila i izvorâ sa vrtnim paviqonima i ~esmama, `elezni~ke stanice i vidikovca, podi`e mno{tvo objekata koji se hronolo{ki, namenski i stilski mogu razvrstati u tri grupe: 1) stanove za izdavawe ili kvartire koje grade preduzimqivi me{tani u stilu narodnog neimarstva; 2) vile ili letwikovce sagra|ene u razli~itim arhitektonskim neostilovima koji podrazumevaju i pomodno vra}awe nacionalnom tradicionalnom graditeqstvu i 3) sanatorijume, pansione i hotele nastale po ugledu na sli~na zdawa u tada{wim mondenskim bawama i le~ili{tima. U postepenom nastajawu veoma samosvojne srpske bawske arhitekture, staro graditeqsko nasle|e Vrwa~ke Bawe ima izuzetno mesto. Uz nekolicinu stranaca, za~etnici bawske arhitekture u Srbiji postaju dvorska kamarila i imu}ni trgovci kao svetski putnici, a najvi{e na{e prve arhitekte, projektanti, gra|evinski in`eweri i lekari-specijalisti {kolovani krajem 19. i po~etkom 20. veka u svim ve}im centrima sredwe Evrope. Kqu~ne re~i: vila, alpska arhitektura, moravska ku}a, srpsko-vizantijski stil, drveni trem, zabat, doksat, kopqe, neoromantizam, be~ka secesija Poznate jo{ od rimskog vremena po blagotvornom dejstvu mineralnih voda, terme a kasnije bawe, ilixe, amami, toplice, vru}ice ili kiseqaci podizani su na dobrim ili vru}im vodama i ~udotvornim izvorima ~iji se materijalni ostaci nalaze u neposrednoj blizini mnogih na{ih manastira (Bawa, Bawska)1. Da su vrwa~ku vodu koristili Rimqani za le~ewe legionara iz obli`wih kastruma i iz udaqenih logora na dunavskom limesu, znao je jo{ F. Kanic2 kada je objavio putopis Prou~avawe rimskih spomenika u Kraqevini Srbiji (Romische Studien in Königreich Serbien, Be~ 1892)3. Napisav{i po~etkom 20. veka kwigu o Vrwa~koj Bawi, \oka P. Jovanovi}4 se pitao otkud Kanicu taj podatak budu}i da su ostaci rimskog izvora (Fons Romanus) sa bazenom za kupawe, zajedno sa vi{e stotina nov~i}a kao votivnih darova iz 3ñ4. veka (od Avgusta do Valentijana), prona|eni tek 1924. godine, tokom radova na kapta`i vrwa~ke tople vode5. U me|uvremenu je obelodaweno da se ve} Kara|or|e, isprva poboqevav{i a potom se i te{ko razbolev{i pred propast Srbije, 1813. godine raspitivao o kiseloj vodi i wenim izvorima u Vrwcima u Kru{eva~koj nahiji.6 Odmah po oslobo|ewu od Turaka, na predlog Slovaka dr Karla Paceka i po naredbi kneza Milo{a Obrenovi}a, na Be~kom univerzitetu se 1834. godine obavqaju a potom i objavquju (Uputstva o na{im bawama i kiseqacima) prve hemijske analize ili Ñrazlaganijaî srpskih mineralnih voda iz Vrwa~ke, Ribarske, Jo{ani~ke, Brestova~ke, Sokobawe i Palana~ke Bawe, sa podacima o wihovom mirisu, ukusu i specifi~noj te`ini.7 Budu}i jako zainteresovan za trgovinu, knez Milo{ slede}e godine anga`uje saksonskog geologa, barona Zigmunda Herdera, upravnika kraqevskih rudnika u Frajburgu, koji je ve} radio za borski rudnik,8 da, po{to proputuje zemqu, ispita wena rudna i balneolo{ka bogatstva, kao i mogu}a nalazi{ta soli. Svoje nalaze dobijene posle 70 dana boravka u zapadnoj Srbiji Herder objavquje 1845. i 1846. godine u Beogradu i Budimpe{ti na Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
187
1
D. St. Pavlovi}, Nekada{wa gostiwska zdawa u Srbiji, u: Gradska kultura na Balkanu (XVñXIX vek) ñ 1, Beograd 1984, 378. 2 U prethodnim decenijama, u svojim opisima Kne`evine i Kraqevine Srbije, bawe pomiwu istra`iva~i, istori~ari i putopisci M. Mili}evi} (1876), F. Kanic (1885) i V. Kari} (1887).
3 J. Borovi}-Dimi}, Voda u tradiciji i `ivotu Vrwa~ke Bawe, Vrwa~ka Bawa 2001, 141.
4 Kwiga doktora \oke Jovanovi}a Vrwa~ka Bawa {tampana je 1900, a weno reprint izdawe iza{lo je iz {tampe 1972. godine. ñ v. M. D. Sotirovi}, Vrwa~ka Bawa i okolina: Od najstarijih vremena do 1941, Vrwa~ka Bawa 1996, 210; O. Topalovi}, Stari bawski lekari, Vrwa~ka Bawa 1996, 30ñ32.
5 S. Milo{evi}, Graditeqsko nasle|e Vrwa~ke Bawe, Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije 18 (Beograd 1994), 175; M. D. Sotirovi}, nav. delo, 257; J. Borovi}ñDimi}, nav. delo, 143; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, Vrwa~ka Bawa na po~etku 21. veka, Vrwa~ka Bawa 2008, 11, 101.
6
Q. Popovi}, Pavle Mutavxi} i wegovo doba, Vrwa~ka Bawa 2008, 100; Z. Bubre{ko-M. Stankovi}Jankovi}, Kraqevske bawe Srbije [Serbian Royal Spas], Beograd 2009, 8. 7
8
Q. Popovi}, nav. delo, 103.
Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo i mesto.
Vila Slavija, 1922.
9 M. D. Sotirovi}, nav. delo, 207; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 11; Q. Popovi}, nav. delo 104.
10
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 207ñ208.
11
J. Borovi}-Dimi}, nav. delo, 44.
12 Ovako strogom re`imu uzimawa vrwa~ke vode bawski lekari su pribegavali sve do Drugog svetskog rata. Jedno vreme su izme|u izvora tople vode i Sne`nika dr`ani i torovi sa kozama, kako bi svako ko je `eleo mogao sâm da ih pomuze. ñ v. J. Borovi}-Dimi}, nav. delo, 45.
13
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 208; J. Borovi}-Dimi}, nav. delo, 46.
14
S. Milo{evi}, nav. delo, 175; Q. Popovi}, nav. delo, 114.
15
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 215ñ216.
16
D. St. Pavlovi}, nav. delo, 379.
17
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 217.
18 Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo, 18.
19
J. Borovi}-Dimi}, nav. delo, 47.
20 Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo i mesto.
Glavna ulica u Vrwa~koj Bawi sa hotelom Evropa i vilom Eskulap, 1911.
srpskom i nema~kom jeziku (@. A. V. Herdera rudarski put po Srbiji 1835. godine ñ Bergmanische Reise in Serbian)9, mineralo{ku zbirku poklawa knezu Milo{u, a po obavqenoj analizi vrwa~ke mlakokisele vode koju je dobio na uvid u Karanovcu, zapisuje da se po mineralnim svojstvima i u medicinskom smislu ne razlikuje od lekovite vode [losburn iz Karlsbada (Karlovih Vari) u ^e{koj10. Prethodno upoznat sa Herderovim nalazima, u Vrwce 1856. godine dolazi dr Emerih Lindenmajer, na~elnik vojnog sanitetskog odeqewa Kne`evine Srbije i objavquje kwi`icu Opis mineralnih voda u Kne`evini Srbiji, u kojoj se ne samo sla`e sa Herderovom ocenom o lekovitosti vrwa~ke vode nego i preporu~uje wena Ñcelitelnaî svojstva za pijewe i kupawe a izvor za ure|ewe u bawsko kupatilo. Iste godine u Vrwce dolazi Pavle Mutavxi}, na~elnik Kru{eva~kog sreza, a ve} slede}e, 1857, u woj se obreo i u`i~ki vladika Joanikije (Jani}ije), na ~iji podsticaj i sa ~ijim blagoslovom vrwa~ki sve{tenik haxi Jeftimije Popovi} ure|uje prvi improvizovani vrwa~ki vru}i izvor pomo}u stubline ili bukve ({upqe bukovo drvo) i lupwe (cevka). Po legendi, vrwa~ki paroh je na izvoru koji je mirisao na jaja izle~io jednog sipqivog kowa. Izgleda da su i ranije za lekovitost vrwa~ke kisele vode znali Turci jer su ovamo slali svoje `ene na izle~ewe od nepolodnosti, ali i sâmi dolazili na mese~no kupawe i le~ewe na tro{ak i smetwu lokalnom stanovni{tvu. Do`ivqavaju}i boravak Turaka, u pratwi porodice ili prijateqa, zajedno sa kowima, kao te`ak kuluk, me{tani su iskopane izvore naknadno zatrpavali, a u poku{aju da ih {to boqe sakriju, po wima razastirali gubere i ~erge.11 Po{to je 1858. godine u Vrwcima podignuta Vladi~ina ku}a, sa po jednom name{tenom sobom i sop~etom, u neposrednoj blizini toplog izvora, kao prvi bawski stambeni objekat, Josifu Pan~i}u se u Beograd {aqe uzorak vrwa~ke vode na ispitivawe. Upoznat sa pre|a{wim rezultatima hemijskih analaza Herdera i Lindenmajera, Pan~i} vrwa~ku vodu poredi sa toplim kiseqakom u Emsu u Nema~koj, upu}uje prve pacijente u Bawu, a zbog ja~ine, preporu~uje weno umereno uzimawe od jedne ~a{e, i to tek po razbla`ivawu sa sve`im kozjim mlekom ili surutkom. Da se voda u stomaku ne bi Ñskamenilaî, bilo je zabraweno istovremeno uno{ewe sirovog vo}a.12 Kupawe u toploj bawskoj vodi do ramena nije trebalo da traje du`e od pola sata, uz neprekidno mirovawe u woj, s tim {to se posle jutarweg boravka u bazenu obavezno povla~ilo na odmor sve do popodnevnog izlaska u {etwu i eventualnog drugog propisanog bawawa.13 Razbolev{i se i sâm od otoka crne xigerice u najve}oj meri, Pavle Mutavxi}, odlazi po Pan~i}evom savetu, 1859. godine, u Vrwce, gde gradi ku}u na po188
Qiqana Sto{i}
Kursalon, 1907.
Paviqon Sime Simi}a, 1920.
dobije seoske kolibe sa drvenom kadom za kupawe na desnoj obali Vrwa~ke reke, spram Vladi~ine ku}e. Oporaviv{i se sasvim od bolesti posle mesec dana boravka u Bawi, Mutavxi}, kao okru`ni na~elnik, staje na ~elo udru`ewa gra|ana pod nazivom ÑOsnovatelno-fundatorsko dru{tvo lekovite kiselovru}e vode u Vrwcimaî, ~ija je osniva~ka skup{tina odr`ana na letwe Svete vra~e, 1. jula 1868. godine u Kru{evcu14. Istovremeno se vr{i kapta`a mineralnih izvora, opravqaju ~esme, delimi~no reguli{e tok Vrwa~ke reke, gradi toplo kupatilo i podi`u prvi bawski objekti uz obe{te}ewe vlasnicima zemqe. Godine 1869. Josif Pan~i} u Sve~anoj sali Velike {kole ~ita znamenitu raspravu Kopaonik i wegovo podgorje, u kojoj vrednost minaralne vode u Vrwcima poredi sa tada najlekovitijim vodama u Evropi.15 Posle izgradwe toplog mineralnog kupatila sa betonskim bazenom za istovremeno kupawe 35 qudi i otvarawa po jedne ~esme za pi}e tople i hladne vode, broj bawskih gostiju raste, pa prva zvani~na bawska sezona zapo~iwe 1869. godine. U odnosu na 1868, kada je tokom leta u Bawi zabele`en boravak svega stotinak bolesnika na le~ewu16, broj prijavqenih gostiju se u prvoj zvani~noj sezoni vi{estruko uve}ao (800)17. U onovremenom izve{taju sreskog lekara dr Femana iz Trstenika stoji kako skoro niko nije otputovao iz Bawe bez znatnijeg zdravstvenog poboq{awa.18 Za one koji sebi nisu mogli da priu{te bar tri nedeqe bezbri`nog boravka u Bawi uz uzdr`avawe od `ivotnih briga, uzbu|ewa i trzavica19, apotekar Dilber 1876. godine fla{ira vrwa~ku vodu od 1 l, koju zatvorenu plutom i smolom nosi i prodaje u Beogradu, {to zna~i da se wena delotvornost i lekovitost u prestonici ve} ra{~ula.20 Osim op{tinske mehane i nekolikih neokre~enih i blatom oblepqenih ku}a ñ ~atmara kao prvih gostiwskih stanova21, u Vrwcima 1869. godine22 nije bilo komfornijih i higijenskijih kvartira. Budu}i da su postojali samo neve{to prepravqeni seoski objekti, najve}i broj kona~i{ta nije nudio ni osnovne uslove za privremeni sme{taj bawskih gostiju. Ipak, oko {ezdesetak koliba-krajwa~a podignutih du` obala Vrwa~ke reke, sli~nih dana{wim kamp ku}icama23, sa barakom u {qiviku i zajedni~kom kuhiwom i trpezarijom, bile su ne samo u po~etku nego i u periodu urbane gradwe za~etni ili propratni oblici kolektivnog sme{taja. Seoska gradwa sa prate}im objektima o~uvala se u oku}nici Vidakovi}a u dana{wem bawskom jezgru: ~ine je Moravka, ku}a moravskog tipa sa tremom na lukovima za `ivot porodice, vajat ili gostiwska ku}a sa podrumom, sala{ sa mlekarom i kamenom zidana {tala, dok je moderna prizemna zgrada Bor slu`ila za izdavawe gostima.24 Po~eci bawske arhitekture u Srbiji
189
21
Stanovi su u sredwovekovnoj Srbiji bili najprimitivnija prihvatili{ta za putnike ñ neka vrsta natkriqenog zaklona u obliku {atora pod kojima su karavani zastajali i no}ivali na putu, a ~ovek zadu`en za brigu o wima nazivao se stawanin. ñ D. St. Pavlovi}, nav. delo, 364. 22 B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 379.
23 B. Nestorovi}, Arhitektura Srbije u XIX veku, Beograd 2006, 199. Sli~na gradwa paviqona-ladnika pored izvora mineralnih voda sedamdesetih godina 19. veka preduzima se i u drugim srpskim bawama na glasu (Bukovi~ka, Ribarska, Brestova~ka, Sokobawa, Bawa Koviqa~a).
24 B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 530ñ531.
25
Isto, 530.
26
Isto, 379ñ380.
27
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 243; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 382. Ve}inu kvartira i starih seoskih ~atmara poru{ili su sâmi vlasnici do kraja kalendarske godine, kako ih vlast ne bi uzela na odgovornost.
28 Grupa objekata poznata kao Crveni krst bila je legat trgovca Obrena Jankovi}a iz Kragujevca namewen le~ewu i oporavku invalida iz Prvog svetskog rata. ñ v. S. Milo{evi}, Graditeqsko nasle|e Vrwa~ke Bawe, 176.
29
M. B. Proti}, Nojeva barka: Pogled s kraja veka (1900ñ1965), Beo-
Vila dr Gavri}a, 1929.
grad 1992, 30; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 61, 531単532. 30 M. D. Sotirovi}, nav. delo, 243単244; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 30.
31
Isto, 533.
32
B. Nestorovi}, nav. delo, 405.
33
Isto, 446.
34
D. St. Pavlovi}, nav. delo, 379.
35
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 246; Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo, 20.
36 Z. Bubre{ko, M. Stankovi}Jankovi}, nav. delo, 15.
Moderan Kiosk Milorada Gruji}a, 1925.
Poliklinika Zora
Kvartiri su bili boqe i ve}e zgrade izdu`ene osnove sa tremovima du` cele fasade iz kojih se neposredno ulazilo u sve gostiwske sobe pore|ane u nizu, sa po jednom posebnom prostorijom za kuhiwu, trpezariju i vlasnika.25 U svom izve{taju iz 1892. godine, bawski in`ewer Franc Vinter ih opisuje kao male, niske, zagu{qive i nehigijenske. Zbog prenatrpanosti i ne~istote soba u kvartirima pored puta u zapadnom delu Vrwaca, on predla`e wihovo masovno ru{ewe. Kako su potrebe i broj bawskih posetilaca u me|uvremenu rasli, na desnoj obali Vrwa~ke reke Kosta Stojanovi} iz Para}ina 1873. godine podi`e Para}inske ili Para}in~eve kvartire, prvu boqu i udobniju zgradu za prijem bawskih gostiju, posle koje se na levoj obali gradi jo{ nekoliko sli~nih stambeno-sme{tajnih objekata.26 Solidnost ovih novootvorenih kona~i{ta potvr|uje wihovo renovirawe 1904. godine, posle posete ministra unutra{wih dela Stojana Proti}a i wegove naredbe o ru{ewu svih neuslovnih stanova i bespravno podignutih objekata.27 Ko~ini stanovi i Para}inski kvartiri dobijaju uskoro i sobe na spratu sa elektri~nim osvetqewem. Zajedni~ke prostorije dobijaju ~esme i umivaonike a u prizemqu se, pod nadstre{nicom, postavqaju stolovi za obedovawe gostiju. Od poznatijih kvartira podignutih oko 1900. godine, Bogoqubovi i Miju{kovi sa 20単30 soba bili su sru{eni 1904, Br|inima je zazidan trem, a i stanovi za izdavawe Lipa i Ka}a pretrpeli su zna~ajnije izmene. Dodavawem pomo}nih prostorija u obliku bo~nih rizalita sa obe strane skra}enog sredi{weg trema, nastajala je budu}a, prvobitno prizemna, a kasnije i spratna tipi~no bawska vila (Zrak, Zora, Avala, Zdravqe, Kosovo, Vojvodina, Do-re-mi, Mostar, Desanka, Savka, Gradi{tanac, Topli~anka). Po~etkom 20. veka, naro~ito u periodu izme|u 1921. i 1940. godine, na Crkvenom brdu se jedna za drugom podi`e ~etrdesetak vila, porodi~nih ku}a i pansiona, od kojih desetak u spoju polihromije srpsko-vizantijskog graditeqskog stila sa naizmeni~nim redovima pritesanog bledo`u}kastog kamena i jarkocrvene opeke (Zlatibor, Mir, [umadija ili kompleks zgrada Crveni krst)28 i izba~enim drvenim doksatom preuzetim iz stare balkanske arhitekture (Grlica, Slavuj, Cari}, Jela, Zoraida, Vidakovi}, \ev|elija)29. I ostali tada podignuti hoteli i vile (Sotirovi}, Evropa, Dobrila, Atina, Merkur, Arnovqevi}, Danica, Gavri}, Katarina, Soko, Lasta, Desanka, Jevrosima, Marija, Raj, Mon repos 単 Moj odmor)30 ~ine najstarije urbano jezgro Bawe, ono najvrednije u woj. Kontrastno suprotstavqawe tekstura kamena i opeke bilo je i jedna od karakteristika italijanskog manirizma 16. veka i Paladijeve rusti~ne vile (obra rustica, opus mixtum), odnosno, graditeqski simbol nekog dalekog, izme{tenog i izma{tanog mesta. Sve vrwa~ke vile sa doksatom imale su i rasko{nu drvenu ornamentiku sa geometrijsko-floralnim motivima na tremo190
Qiqana Sto{i}
Vila Dr Arnovqevi}a
Vila Desanka
Vila Mon repos ñ Moj odmor, 1925.
Hotel Orlovac, 1928.
vima i zabatima, kao i obavezno ukrasno kopqe ili {iqak na krovnom vencu, kuli ili kupoli, rad samoukih narodnih neimara kojim su se opona{ale stare seoske ku}e i prvi bawski Kursalon.31 Nagla{ena obrada krovne nadstre{nice i kalkana posta}e karakteristika jednostavnih bawskih zdawa podignutih izme|u posledwe decenije 19. veka i 1915. godine, kao i {kola, bolnica, gostionica i `elezni~kih stanica.32 Osim u srpskim bawama, letwikovci ovog tipa podizani su i u elitnim beogradskim naseqima Top~idersko brdo, Sewak i Dediwe, ali su usled dotrajalosti i naknadnog preina~avawa, retko sa~uvani u svom prvobitnom obliku.33 Zbog nesumwivih arhitektonskih i ambijentalnih vrednosti, vrwa~ko Crkveno brdo je sa svojim karakteristi~nim gostiwskim zdawima na vreme prvo prepoznato kao primer ranog bawskog graditeqstva34, a potom za{ti}eno i progla{eno kulturno-istorijskim dobrom od velikog zna~aja. Osim na brdu, i na centralnoj bawskoj saobra}ajnici se na mestu poru{enih starih kvartira u kojima je svojevremeno bilo ukupno 250 soba u 15 pansionskih objekata, po~etkom 20. veka grade novi i moderniji objekti. Sa izgra|enim prvim hotelom Sotirovi} (1908) i drugim objektima za sme{taj, me|u kojima je najvi{e vila (Evropa, Dobrila, Atina, Merkur, Arnovqevi}, Soldatovi}, Danica, Gavri}, Jela, Katarina, Desanka, Soko, Lasta), Vrwci su godi{we mogli da u popisanih 615 soba ugoste do 10.000 posetilaca35. Kada je 1904. godine kraq Petar Prvi Kara|or|evi} u dva navrata boravio u Vrwcima i kupao se u Starom kupatiPo~eci bawske arhitekture u Srbiji
191
37
G. Mitrovi}, Graditeqsko nasle|e u bawama Srbije, 184. 38 Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo, 17.
39
Isto, 16.
40
Bawski lekari su u svojim vilama pacijente prete`no primali dvokratno, od 7 do 12 pre podne i od 3 do 7 po podne. 41
O. Topalovi}, nav. delo, 13, 18, 21, 27.
42
Isto, 29, 33, 37.
43
B. Nestorovi}, nav. delo, 287.
44 M. Jovanovi}, Teofil Hanzen, Ñhanzenatikaî i Hanzenovi srpski u~enici, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 21 (Novi Sad 1985), 235ñ237, 255ñ256; isti, Obnova Ñsrpsko-
Vrwa~ka Bawa u budu}nosti, litografisani akvarel na razglednici vizantijskogî stila u arhitekturi, u: Srpsko crkveno graditeqstvo i slikarstvo novijeg doba, BeogradñKragujevac 1987, 109ñ130; G. Mitrovi}, Prilog prou~avawu stilskih odlika graditeqskog nasle|a Vrwa~ke Bawe, Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije 18 (Beograd 1994), 178; ista, Graditeqsko nasle|e u bawama Srbije, Saop{tewa XXX/XXXI (Beograd 1998ñ1999), 178; B. Nestorovi}, nav. delo, 290; Ottoman Architecture in Greece, Athens 2009, 255, 259. 45
U francuskom stilu, po ugledu na jedan od versajskih dvoraca, sagra|en je 1932. godine u Bawi Koviqa~i, u bawskom parku, mondenski Kursalon u, po idejnim zamislima arhitekata D. \or|evi}a, N. i O. Krasnov i M. Mini}a. Wegovi ovalni i kru`ni saloni pro~uli su se po svojim zabavama, balovima, pozori{nim predstavama, pivnici i prvoj kockarnici na Balkanu. 46
B. Nestorovi}, nav. delo, 543.
47
Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jovanovi}, nav. delo, 14. 48
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 223, 264ñ265; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 22.
49
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 230.
50
J. Borovi}-Dimi}, nav. delo, 145ñ148.
51
Isto, 57. Godine 1910. nastavqa se sa regulacijom i zidawem korita Vrwa~ke reke da bi se spre~ilo razmno`avawe komaraca. ñ O. Topalovi}, nav. delo, 29.
Sanatorijum Sveti \or|e,
lu sa toplom vodom, odsedao je u vili Katarina, koja se nalazila na obodu bawskog parka, povi{e izvora tople vode, a bila u vlasni{tvu Beogra|anke gospo|ice Jankovi}.36 Posle druge rekonstrukcije vrwa~ke crkve, mladi kraqevi} Petar Drugi Kara|or|evi}, u pratwi generala Simovi}a, 1938. godine odseda u vili Zoraida, vlasni{tvu porodice beogradskog trgovca Kuzmana Nikoli}a. Ova modernisti~ka vila izgra|ena je po projektu Aleksandra Sekuli}a, ve{tim kombinovawem horizontalnih i vertikalnih kubusa.37 Zdawe je raspolagalo sa 25 modernih soba, dva apartmana, bazenom sa tu{evima, pa ~ak i boksovima za automobile u dvori{nom ru`i~waku.38 Mada je posle dva boravkama u Bawi, kraq Aleksandar Prvi Kara|or|evi}, odu{evqen lekovitim dejstvom wenih mineralnih voda, nameravao da i sâm podigne dvorac u Vrwcima, on to nikada nije i ostvario.39 Koliko se proces evropeizacije srpskih bawa i Vrwaca u me|uvremenu ubrzao, govori ~iwenica da za svega nekoliko godina (od 1879), svoje ordinacije u privatnim vilama po~iwu da otvaraju doma}i lekari40 koji medicinu zavr{avaju u Be~u a praksu sti~u u nema~kom Baden-Badenu41. Krajem 19. veka, umesto u Be~, Grac, Prag ili Pe{tu, budu}i medicinari o tro{ku srpske dr`ave odlaze na studije u Francusku, [vajcarsku ili Englesku, gde sti~u i prva specijalisti~ka iskustva u tamo{wim sanatorijumima.42 I budu}i graditeqi, arhitekte i projektanti {koluju se u Be~u, Minhenu, Karlsrueu, Berlinu, Drezdenu, Parizu i Londonu, odakle donose uglavnom sredwoevropska znawa43 i iskustva koja ukr{taju, u duhu vladaju}eg romantizma ili romanti~nog istorizma, sa detaqima preuzetim iz nacionalne sredwovekovne i vizantijske arhitekture (be~ki stil T. fon Hanzena)44. Istovremeno, to zna~i da se na prelomu vekova na{i graditeqi najvi{e ugledaju na be~ku i nema~ku akademisti~ku arhitekturu, da bi tek posle tog perioda polako po~eli da se usvajaju i uticaji francuskih {kola45 u kombinaciji sa sopstvenom bogatom graditeqskom tradicijom46. Po{to su Vrwci 1883. godine i zvani~no progla{eni za dr`avnu bawu47, pogodnu za le~ewe respiratornih organa, katara `eluca, bubrega, mokra}nih puteva i reumatizma, wenu minaralnu vodu analiziraju i dr Simo Lozani} (1886) i Marko Leko (1892)48. Kada Pavle Mutavxi} 1884. godine u Beogradu bude objavio kwi`icu O bawi vrwa~koj u srezu trsteni~kom okrugu kru{eva~kom, u`i bawski region se u Vrwcima kao dr`avni plac ve} grani~i sa Slatinom, Jezerom, Lipova~kom rekom do wenog u{}a, stacionarom Merkur, hotelom Fontana do vila Slavija i Gavri}.49 Dolaskom gra|evinskog in`ewera Franca Vintera 1891. godine, preduzimaju se tehni~ki radovi na kapta`i toplog izvora na prostoru dana{weg Toplog kupatila, a 1905. geolog i hidrolog iz Karlovah Vari, dr Jozef Knet, predvodi radove na novoj kapta`i za dobijawe ve}e koli~ine tople mineralne vo192
Qiqana Sto{i}
de i otvarawe hladnih izvora.50 U me|uvremenu, u Bawu pristi`u prvi strani gosti, pa se ra|a i ideja o evropskom izgledu Vrwaca; po zamislima in`ewera Vintera, u u`em bawskom rejonu, ure|uje se prvo kameno korito Vrwa~ke reke {iroko 8 m, ~ije obale spaja po nekoliko ve}ih, gvozdenih (3) i kolskih i mawih, drvenih pe{a~kih mostova (2), a potom i korito Lipova~ke reke {irine 5 m.51 Kolski mostovi su bili stilski, sa metalnim nosa~ima, ukrasnom gvozdenom ogradom i podom od impregniranih greda. Zajedno sa postepenim {irewem bawskog rejona, umno`ava se i broj kolskih mostova (4) i pe{a~kih mosti}a (7)52. Sli~no se de{ava i sa bawskim ~esmama (7).53 U saradwi sa bawskim ba{tovanom, ^ehom Johanom Jana~ekom, in`ewer Vinter osmi{qava bawski park sa ~etinarskim i listopadnim drve}em, podi`e stilski drveni paviqon za odmor (1892)54 i prvu vrwa~ku staklenu ba{tu (1893)55, sa retkim drve}em i biqem kod dana{we vile San. Na {etali{tu sa obe strane Vrwa~ke reke sadi se drvored lipa i jela, a ne{to kasnije platana i divqih kestenova. Vrwci su prva srpska bawa koja od 1906. godine dobija svoj regulacioni plan.56 Narodna skup{tina Kraqevine Srbije 1914. godine donosi Zakon o bawama po kojem je pravo kori{}ewa voda u iskqu~ivoj nadle`nosti dr`ave, sreza, okruga ili op{tine. Ve} tada se posebnim pravilnikom zabrawuje gradwa objekata u naju`oj bawskoj zoni kako u Vrwcima tako i u Vrawskoj, Bukovi~koj, Brestova~koj, Ni{koj, Sokobawi, Ribarskoj, Mataru{koj, Mladenova~koj Bawi i Bawi Rusandi.57 U prvoj kategorizaciji bawskih le~ili{ta u Kraqevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Vrwa~ka Bawa je, uz Roga{ku Slatinu i Lipik, svrstana u prvi red. ^etiri godine kasnije, 1928, na snagu stupa novi gra|evinski pravilnik za Vrwa~ku Bawu58 kojim se zabrawuje privatna gradwa u u`em bawskom rejonu podeqenom na dva gra|evinska dela. Za prvi je va`io strogi regulacioni plan; u wemu je bilo zabraweno kori{}ewe suterenskih prostorija u stambene svrhe, kao i podizawe bilo kakvih fabrika.59 Mada nije po{tovan, regulacioni plan iz 1896. godine predvi|ao je da se nijedan stambeni objekat u bawama ne sme graditi ako vlasnik ne poseduje najmawe 15 ari placa, a ukoliko je ve} protivzakonito podignut, morao je da se poru{i.60 Kako su se po ovom ga|evinskom pravilniku upravqala mawe-vi{e sva okru`na mesta po Srbiji, on je, unekoliko dopuwen 1908. godine, va`io i u periodu posle Prvog svetskog rata kako u varo{i Beogradu tako i u srpskim bawama. Pri podizawu zgrada tipa vila moralo se voditi ra~una da wihove uli~ne fasade budu 5 m uvu~ene u odnosu na regulacionu liniju, {to je podrazumevalo obavezu da se ispred wih ure|uju ogra|ene ba{te, kao i da jedna od druge moraju biti udaqene najmawe 3 m. [to se balkona, verandi ili erkera61 ti~e, oni nisu smeli da izlaze iz fasade vi{e od 1,5 m62. Izvan gra|evinskog rejona, letwikovci su mogli da se podi`u samo po odobrewu okru`nog na~elstva, i to po prethodno izvr{enom uvi|aju gra|evinske komisije. Prema Bawskom redu u vidu policijske naredbe izdate 1907. godine, saznaje se da se od bawskih posetilaca koji su stajali u redu na ~esmi da nato~e vodu zahtevalo da stoje u redu po dvoje. S druge strane, sve bawske zabave, muzika i provod zavr{avali su se do 10 sati uve~e, dok su vlasnici gostionica i zgrada za stanovawe morali da dr`e upaqeno uli~no osvetqewe najmawe do 1 sat pre, odnosno, do 2 sata po pono}i.63 Du`nost vlasnika stanova bila je i da svakoga dana ujutru i uve~e vodom peru i polivaju prostor ispred svoje zgrade i dvori{ta na ulici, s tim {to su posebne obaveze imali u odr`avawu higijene u sobama davanim pod kiriju.64 Jednom uvedena bawska kurtaksa za unapre|ewe bawskog razvoja, povremeno je bila ukidana, da bi se, ponovo vra}ena 1888. godine, odnosila kako na pojedince i samce tako i na bra~ne parove i vi{e~lane porodice sa decom (3, 5 i 8 dinara).65 Neko vreme su prvi bolesnici kojima je bavqewe u Bawi pomoglo i sâmi prikupqali novac i odlagali ga u sredi{te sreza, Trstenik, za opravqawe toplog kupatila.
Po~eci bawske arhitekture u Srbiji
193
Stari stanovi za izdavawe na Crkvenom brdu
Vila [umadija u stilu stare bawske arhitekture
Dekorativna drvena nadstre{nica vile [umadija 52
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 274.
53
Isto, 275.
54
Isto, 277.
55
Isto, 234Ăą235, 276; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 271. 56
G. Mitrovi}, Graditeqsko nasle|e u bawama Srbije, 182. 57
G. Mitrovi}, Prilog prou~avawu stilskih odlika graditeqskog nasle|a Vrwa~ke Bawe, 180; ista, Graditeqsko nasle|e u bawama
Drveni doksati na starim bawskim vilama na Crkvnom brdu Srbije, 176; ista, Prilog prou~avawu graditeqskog nasle|a bawa jugoisto~ne Srbije: Vila apotekara Veli~kovi}a u Ni{koj Bawi, Leskova~ki zbornik XXXVII (Leskovac 1997), 87; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 31. 58
G. Mitrovi}, Prilog prou~avawu stilskih odlika graditeqskog nasle|a Vrwa~ke Bawe, 180; ista, Graditeqsko nasle|e u bawama Srbije, 182; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 33.
59
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 257.
60
Isto, 29.
61
Erkeri se u ovo vreme sve ~e{}e javqaju na privatnim vilama postaju}i novi element arhitektonske kompozicije u razli~itim oblicima i stilovima. ñ B. Nestorovi}, nav. delo, 449.
62 Isto, 423ñ424. U Beogradu se ~ak ni u Ulici Milo{a Velikog nisu po{tovale ove zakonske uredbe, pa su se tamo{we vile jednim svojim zidom potpuno na-
Detaq doksata sa kovanim gvo`|em u stilu secesije
Stara bawska vila u tradicionalnom vizantijskom stilu
Drveni trem dana{we Narodne biblioteke ÑDr Du{an Radi}î
Nacrti za podizawe bawskog Kursalona bili su Vinterovi.66 Re~ je o velikom prizemnom drvenom paviqonu krstaste osnove i povr{ine oko 700 m2, koji doma}i neimari ili dun|eri zavr{avaju 1891/1892. godine67. U unutra{wosti ovog objekta za odmor i zabavu gostiju u slu~aju nevremena, podignutog izme|u mosta kod vile Arnovqevi} i Toplog kupatila, nalazila se jedna ~esma tople mineralne vode sa temperaturom oko 36° S na dve lule i {etali{te poplo~ano velikim mermernim plo~ama. Spoqa je objekat imao otvorenu predwu fasadu u obliku trema na 14 drvenih stubi}a, klupe za odmor prema reci i ukrasno izrezane drvene zabate i akroterijume. Na kamenim postamentima pred ulazom na tri stepenika postavqena su dva visoka metalna kandelabra sa gasnim svetiqkama.68 Budu}i sagra|en od drveta, bawski Kursalon niti je mogao niti je bio dugoga veka, pa je pri narednoj kapta`i mineralne vode 1924. godine ñ uklowen.69 Wegov izgled je, sre}om, sa~uvan na nekolikim bawskim razglednicama sa po~etka 20. veka.70 Povi{e ~esme za pi}e tople vode ispod nivoa zemqi{ta bio je podignut otvoreni drveni paviqon u pomodnom kineskom ({inoaz)71 stilu romanti~arske vrtne orijentacije. Bio je {estougaone osnove sa {estoslivnim krovom, izdignutim sredi{wim delom sa ukrasnim {iqkom na vrhu koji je po~ivao na drvenim nosa~ima na uglovima.72 Osim ovog, u u`em jezgru Vrwa~ke Bawe bili su podignuti i drugi drveni paviqoni na izvorima mineralne vode i muzi~ki za bawski orkestar u parku, ali su, na`alost, svi kasnije ukloweni kao smetwa novijim i modernijim objektima. Kao {to se na prvim bawskim razglednicama vidi73, imali su skladnu i prozra~nu konstrukciju, bogatu ornamentiku a ve}inom i krov u obliku olovne kupole74. Pretpostavqa se da je i velika zgrada Narodne gostionice Koste Petrovi}a Rakice zvanog Kosta Rakica, mladog i {kolovanog prvog vrwa~kog ugostiteqa, podignuta 1885. godine, nedaleko od dana{weg Termomineralnog kupatila, po projektu in`ewera Franca Vintera.75 U objektu se osim restorana-ba{te, dve trpezarije, salona za odmor, bilijar-sale, poslasti~arnice i kuhiwe dijetalne hrane, nalazilo izme|u 15 do 20 gostiwskih soba.76 Deset godina po otvarawu, na Rakicinoj terasi zasvetle}e prva elektri~na sijalica u Vrwcima.77 Budu}i da su u salonu Narodne gostionice odr`avane sve bawske zabave i pozori{ne predstave, ona je du`e od dve decenije bila centar okupqawa vrwa~kih posetilaca, a po svojoj otmenoj dekoraciji dugo ostaje uzor mnogim kasnije podignutim privatnim vilama. Zapadno od Gostionice nalazila se prva ure|ena bawska zelena povr{ina sa nekoliko kra}ih staza za {etwu, cvetne leje, travwak i zasadi crnog bora i jele, re~ju, za~etak budu}eg vrwa~kog parka.78 Ispred Narodne gostionice bila je sme{tena stanica za fijakere iz Kraqeva i Stala}a. Prelaskom u dr`avne ruke, ovaj objekat po~iwe da se naziva Dr`avna gostionica. Ne{to kasnije, Kosta Petrovi} u sli~nom stilu otvara i prvu ve}u prizemnu namensku zgradu za izdavawe (1887), glasovite Stanove Raki~i}a sa 16 gostiwskih soba, terasom, kuhiwom i dvori{nom pekarom sazidanom na glavnoj vrwa~koj ulici.79 194
Qiqana Sto{i}
slawale jedna na drugu; ovaj gra|evinski pravilnik je doslednije sproveden jedino u Krunskoj ulici. 63 Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo, 23.
64
B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 383.
65
Isto, 24.
66
Drvena nadstre{nica na zgradi Narodne biblioteke ÑDr Du{an Radi}î
Drveni trem stare bawske vile
Jedna od prvih ku}a sa kona~i{tima koja je opona{ala graditeqski stil Narodne gostionice bila je (Stara) vila kapetana Sime Simi}a (1889), sa otvorenim tremom i rasko{nim ukrasima u drvetu pored glavne bawske saobra}ajnice. Imala je 24 gostiwske sobe i veliki drveni paviqon.80 Nekoliko godina kasnije, kapetan Simi} gradi jo{ jednu, novu ku}u za izdavawe, Novu vilu Simi}, koja }e kasnije, modernizovana pod imenom [vajcarija, postati jedan od najboqih i najlep{ih bawskih objekata izme|u dva rata.81 Izme|u dana{wih hotela Zvezda i Sloboda, Konstantin Mladenovi} podi`e ku}u poznatu kao Ko~ini stanovi, sa 20 gostiwskih soba, koja je pru`ala usluge bawskim gostima sve do 1948. godine.82 U Vrwcima je 1834, na zaravni Crkvenog brda (nekad Aleksandrovom, danas ^ajkinom) podignuta crkva posve}ena Ro`destvu Bogorodi~inom i u svom prvobitnom obliku, bez pro{irewa, slu`ila je me{tanima i bawskim gostima sve do 1927. godine.83 U vreme intenzivnog procvata srpskih bawa (1890ñ1915)84, ovo brdo se, zbog osobenog arhitektonskog stila i lepote podignutih zdawa naziva Ñkr{em romanti~ne lepoteî i Ñgolemom romanti~nom stenom koja prerasta u brdo sa smrekama i letwikovcimaî85. Na Crkvenom brdu prve stilske vile podi`u trgovci Sava Obradovi} (Slavuj) iz Velikog Gradi{ta i Obren Jankovi} ([umadija) iz Kragujevca. Pod bawskom vilom podrazumevala se ku}a sa svih strana izlo`ena suncu u kojoj se letuje, sa terasama za dnevno i no}no bavqewe. Pored zgrade dana{we biblioteke, u samom srcu Vrwa~ke Bawe, lep drveni paviqon sa stanovima, poslasti~arnicom, ~itaonicom i novinarnicom po~etkom 1900. godine podi`e \oka @ivanovi} [uca.86 U [ucinom paviqonu se mogao dobiti doru~ak sa mle~nim proizvodima, a slu`ili su se kafa, ~aj i na poseban na~in pripremqena malina. Na mestu dana{we Zvezde, penzionisani apotekar Ivo Stoj{i} gradi restoran Orlovac, sme{ten u jednom velikom paviqonu u drvetu i staklu, sa fasadom u romanti~arskom neogotskom stilu. Iz Vo|a po Vrwa~koj Bawi iz 1910. godine, saznaje se da se u restoranima Orlovac, Kruna, Evropa i Dr`avnoj gostionici moglo pretplatiti na celodnevnu ishranu, dok se u hotelu Sotirovi} i vilama Agnesa, Merkur, Marija i Jela dobijao pun pansion sa dijetalnom hranom prilago|enom potrebama bawskih gostiju.87 Godine 1890. Qubomir Novakovi} u Vrwcima otvara prvu apoteku, a Mitar Mladenovi}, po usmenom predawu, prvu prodavnicu u trgova~koj ku}i kod dana{weg hotela Zvezda.88 U po~etku su skoro sve radwe u Bawi radile samo sezonski, od maja do septembra. Uli~ne tezge, naro~ito one sa hranom, kasnije su zabrawene iz higijenskih razloga. Secesija je zastupqena na nekolikim bawskim zdawima, poput vila Arnovqevi} (nekada Nade`da, potom Sutjeska, danas San), Jela i Zora (nekad vila doktora Mi{i}a, danas zgrada Narodne biblioteke ÑDr Du{an Radi}î) i, delimi~no, na Jadranu i vili Todorovi}89. Vila Arnovqevi}, verovatno delo arhitekte Branka Tanazevi}a90, danas ima tri kvadratne kule i jednu zaobqenu ugaonu sa visokom kupolom u obliku zarubqene piramide. Vi{e od ograda na terasama od kovanog Po~eci bawske arhitekture u Srbiji
195
Uz Vintera, u beogradskom Ministarstvu gra|evina ili na slu`bi u srpskim okruzima tada su se nalazili i drugi in`eweri prido{li iz Be~a ili Pe{te. Wihova uloga u izgradwi romanti~arskih spomenika arhitekture je prelomna sve do kraja 19. veka, kada na scenu stupa akademizam. ñ B. Nestorovi}, nav. delo, 290ñ291. 67
O. Topalovi}, Stari bawski lekari, 28.
68
B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 25.
69
J. Borovi}-Dimi}, nav. delo 147. 70
G. Mitrovi}, Stare razglednice kao izvor za prou~avawe graditeqskog nasle|a Vrwa~ke Bawe, Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije 20 (Beograd 1996), 199. Jedan litografisani akvarel sa crte`om i maketom budu}eg izgleda Bawe (Vrwa~ka Bawa u budu}nosti) sa Kraqevim dvorom, izvorima, zgradama Kupatila, Kursalona, Dr`avnih stanova i Paviqona za zabavu, umnogome podse}a na rajske stanove Nebeskog Jerusalima, hodo~asni~ka mesta po Starom gradu Jerusalimu ili na Bogorodi~inu prefiguraciju Zatvoreni vrt (Hortus conclusus).
Drveni doksat stare bawske vile na Crkvenom brdu
Savremeni kiosk na bawskom {etali{tu
71
Jo{ u 17. veku u arhitekturi engleskih vrtova grade se paviqoni u obliku gr~kih hramova, goti~kih kapela ili kineskih pagoda. Tokom posledwe ~etvrtine 19. veka, Zapadna Evropa se, ulaze}i u novu fazu eklekticizma u arhitekturi, vra}a istorijskim stilovima (neorenesansa, neobarok, neoklasicizam). U srpskoj arhitekturi s kraja 19. i po~etkom 20. veka dolazi do preplitawa romanti~arske i klasicisti~ke arhitekture i negovawa naro~ito akademskog eklekticizma. 単 B. Nestorovi}, nav. delo, 283単284. 72
J. Borovi}-Dimi}, nav. delo, 154.
73 Mada prve razglednica iz srpskih gradova i varo{i poti~u iz 1896, najstarije dopisne karte sa crno-belim fotografijama iz Vrwa~ke Bawe bile su iz 1906. godine (Vila Lasta, izdawe beogradske kwi`are Rajkovi}a i \ukovi}a). Kasnije vrwa~ke kolorisane razglednice {tampaju kwi`ara Raji}a i Vukovi}a iz Beograda
Pansion San souci 単 Bez brige
Drveni zabat na bawskom kiosku
Vila Dobrila
gvo`|a, u duhu secesije je izvedena plitka dekorativna fasadna plastika u potkrovqu u obliku `enskih glava okru`enih lovorovim li{}em iz ~ijih pramenova duge kose izlazi po {est ~aura maka sa po jednim cvetom u sredini. Prozore na prvom spratu od onih u prizemqu istovremeno odvajaju i sa wima povezuju ukrasne trake u obliku pet slivaju}ih ki{nih kapi pore|anih od krajeva prema sredini po veli~ini.91 Op{tem utisku razigranosti masa doprinosi sokl od kamenih plo~a i drvene nadstre{nice sa dvoslivnim krovom povi{e kvadratnih kula sa drvorezbarenom re{etkom i ukrasnim kopqima. I vila Jela, koju je pribli`no u isto vreme, po~etkom 20. veka, u blizini vrwa~ke crkve sagradio kwi`evnik Dragutin Ili}, podignuta je u stilu ruske secesije, sa petougaonom kulom i segmentnom kupolom kao arhitektonskom dominantom.92 Za razliku od ovih zdawa, vrwa~ke vile kao {to su Tokarevi} (Kopaonik), Obradovi} (Vra~ar), Maru{ka i Moja `eqa podignute su u eklekti~kom stilu moravske i alpske arhitekture, sa visokim dekorativnim kosim krovovima i bondrukom kao glavnim dekorativnim elementom.93 Tokom Prvog svetskog rata Vrwa~aka Bawa postaje jedno od najve}ih srpskih le~ili{ta u kojem su se oporavqali srpski ratnici i lokalno stanovni{tvo oboleleo od tifusa. Savezni~ke misije i lekari, na ~elu sa dr Xejmsom Berijem i bolnicim Crvenog krsta Velike Britanije od 1915. godine rade u sme{tajnim objektima i vilama Terapija (Berijeva bolnica), [umadija (osobqe bolnice), Zlatibor (operativni blok sa 72 posteqe) i Avala (sme{taj rawenika i bolesnika).94 Sanatorijum Terapija izgra|en 1910. godine kod mineralnog izvora Slatina imao je 209 elegantno name{tenih soba. U taj objekat koji se napajao elektri~nom energijom iz sopstvenih agregata, tokom rata se smestila savezni~ka engleska bolnica dr Xejmsa Berija. Bilo je to dvospratno zdawe izgra|eno kao objekat za fizikalnu terapiju, u austrijsko-{vajcarskom stilu, koje je velikim cinkanim krovom i uskim torwi}em sa kupolom u obliku kacige sa {iqkom podse}alo na dvorac sa prilaznim parkom i kamenim mosti}em.95 Zbog gradwe hotela Slatina, Terapija, koju je u me|uvrenu preuzelo dvoje lekara, bra~ni par ma|arskih Jevreja, sru{ena je sedamdesetih godina 20. veka.96 Zdawima stare bawske arhitekture pripadale su i vila Zoraida i vila bra}e Vidakovi}. Na podobije sanatorijuma u {vajcarskom Davosu, gde se i s但m le~io od bolesti plu}a, dr Toma Mili} je 1924. godine podigao zdawe Sveti \or|e, na bre`uqku gde je neprekidno strujao sve` go~ki vazduh.97 Zahvaquju}i austrougarskim oficirima, 1916. godine prona|en je izvor Sne`nik, ~ijim je kasnijim kaptirawem, zajedno sa izvorom Slatina, zaokru`en lekoviti krug bawskih mineralnih voda.98 Vrwa~ka Bawa vrhunac svoga razvoja dosti`e tridesetih godina 20. veka, kada je u woj otvoreno 257 pansiona i vila sa 133 zanatske i trgova~ke radwe, a poseta na godi{wem nivou broji blizu 30.000 gostiju. Godine 1925. ugostiteq Milan Vukovi} otvara prvi bawski kafe i mle~ni restoran.99 Po ugledu na monden196
Qiqana Sto{i}
(1922ñ1939), kao i kwi`ara Milorada Gruji}a (1925ñ1946) i foto-ateqe Kr~marevi} (1933ñ1938), iz Vrwa~ke Bawe. Osim ovih, dosad je katalogizovano jo{ dvadesetak drugih ili nepoznatih izdava~a vrwa~kih razglednica. ñ v. G. Mitrovi}, Stare razglednice kao izvor za prou~avawe graditeqskog nasle|a Vrwa~ke Bawe, 199ñ200. 74
B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 534.
75
Vila kraj izvora Jezero
Dekorativa ornamentika vile Kosovo
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 231.
76
B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 23, 380.
77 Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo, 18.
78
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 276; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 380. 79
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 232.
80
Rezbarija ograde terasa i ukrasnih zabata sa krovnim {iqcima sa ovih objekata i danas se mo`e videti na mnogim bawskim vilama i pansionima.
Bawska vila u stilu secesije
Vila Kosovo
81
Isto, 235; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 27. 82
Isto, 381ñ382.
83
G. Mitrovi}, Graditeqsko nasle|e u bawama Srbije, 184; B. Ru|in~anin, O. Toplalovi}, nav. delo, 36. 84
B. Nestorovi}, nav. delo, 278.
85
M. B. Proti}, nav. delo, 30.
86
Secesionisti~ki detaqi sa jedne bawske vile
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 23; Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo, 18, 20. Osim dnevne {tampe i stranih modnih `urnala, tu su se mogle prelistati i bro{ure sa savetima bawskih lekara o pravilnom re`imu le~ewu i propisnom kori{}ewu mineralnih voda.
Kapija od kovanog gvo`|a u stilu secesije
87
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 248.
88
Isto, 279; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 29. 89
G. Mitrovi}, Graditeqsko nasle|e u bawama Srbije, 184; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 532ñ533. 90
Vila San
G. Mitrovi}, Prilog prou~avawu stilskih odlika graditeqskog nasle|a Vrwa~ke Bawe, 179.
Secesionisti~ki detaqi i drvena nadstre{nica vile San
Po~eci bawske arhitekture u Srbiji
197
91 Svi ovi detaqi izvedeni su opona{awem spoqne dekoracije zgrada izvedenih u stilu be~ke secesije O. Vagnera i G. Klimta. Motivom lovorovog li{}a, na primer, do~aravala se nadvremenska lako}a postojawa uz misti~no dovo|ewe u vezu `ivota i smrti kao neizbe`ne qudske sudbine. Stilizovane ~aure i cvetovi maka imali su istu simboli~nu ulogu.
92
B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav, delo, 533.
93
Isto, 534.
94
Isto, 31ñ32.
95
M. B. Proti}, nav. delo, 28.
96
J. Borovi}-Dimi}, nav. delo, 200ñ201.
97
O. Topalovi}, nav. delo, 40ñ41.
98 Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo, 20.
99
Isto.
100
Isto, 16; M. B. Proti}, nav. delo, 39.
101
Isto, 34.
102
Isto, 38.
103 Isto, 30; Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo, 20.
104
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 267.
105
B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 42.
106
Isto, 281; M. B. Proti}, nav. delo i mesto. 107 Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo, 16.
108
Isto, 20.
109
B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 398.
110 Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo, 22ñ23.
111
M. D. Sotirovi}, nav. delo, 231; Z. Bubre{ko, M. Stankovi}-Jankovi}, nav. delo, 14.
112
M. D. Sotirovi}, nav. delo i mesto; B. Ru|in~anin, O. Topalovi}, nav. delo, 532.
113
Isto, 26.
ska evropska le~ili{ta, u Vrwcima se organizuju kermesi, koncerti ozbiqne muzike, gostuju}e pozori{ne predstave i sokolska nadmetawa, igraju se kriket i tenis, hvata u kolo, ple{e valcer, tango i fokstrot, lovi na Go~u, a u bawskom parku prolama se vojna muzika. U terapijskim predasima gledali su se nemi filmovi sa ^arli ^aplinom100, dok su se iz ba{ti privatnih vila sa navijenih gramofona ~ule milozvu~ne melodije tada popularih Ah, donna Clara i Sony Boy101. Najmla|i su na promenadi ili kraj crkve o praznicima u`ivali u luftbalonima, prugastim i srcastim {e}erlemama, pi{taqkama i prangijama. Na svakom koraku su se mogli na}i prezaposleni fotografi u crnim ogrta~ima i sa kamerama u velikim drvenim kutijama na nogarima.102 Vlasnik be~kih i mariborskih cve}ara, ^eh Josip Paris, 1928. godine preuzima zapo~eto ure|ivawe bawskog parka, postavqa cvetne leje i rundele sa geometrijskim {arama u francuskom baroknom stilu i osmi{qava zasade budu}e rasko{ne flore koji se i danas mogu videti na predratnim razglednicama sa natpisom Souvenir de Vrnjtzi103. Zbog nekontrolisanog oticawa mineralnih voda, u Vrwce 1931. godine dolazi direktor termalnih voda u Karlovim Varima, dr Kampe; 1938. kaptiran je i ure|en hladni izvor Sne`nik, a podignuto je jo{ jedno, Novo kupatilo. Godine 1935. u Vrwcima rade ukuno 24 bawska lekara.104 Prvi bazen za kupawe otvara 1936. godine Dragoslav Pejovi}, vrwa~ki po{tono{a, kod svoje ku}e, u blizini vira Klobuk, po kojem i dobija ime. Pokraj bazena je sagra|en restoran do kojeg je u letwoj sezoni bio obezbe|en redovni autobuski prevoz.105 U tre}oj deceniji 20. veka du` glavne ulice bilo je postavqeno desetak drvenih belosivih stilskih paviqona sa luksuznom robom koji su radili kao uslu`ne radwe, kwi`are, suvenirnice, mlekarnice i poslasti~arnice106. Oni koji se na bawskoj promenadi ili u wenoj neposrednoj blizini danas mogu videti, savremene su konstrukcije ali su, unekoliko prilago|eni novom dobu, izgra|eni na podobije starih. Ako je Bawa 1935. godine zabele`ila 28.000 posetilaca107, ve} 1938. je raspolagala sa 300 vila i hotela, kao i dva moderna sanatorijuma, Sveti \or|e i Dr @ivadinovi}, tako da je slede}e sezone imala registrovanih blizu 35.000 gostiju i va`ila za najpose}eniju bawu u zemqi108. Pansion San souci (Bez brige), sa 25 le`aja, otvoren je 1939. godine. Raspolagao je visokostru~nim kuvarima i imao u ponudi veoma dobra doma}a i strana jela, ali i dijetalnu hranu109. Uprava Bawe i Ministarstvo za narodno zdravqe iste, 1939. godine, uvode u Vrwce visoke turisti~ke standarde, pa se stolovi gostionica i kafana zastiru prvo belim a preko wih i higijenskim, raznobojnim kariranim stolwacima. Za prodavce jestiva, peciva i novina, kao i za kelnere i ostalu poslugu, propisuje se uqudno odelo, uslu`ivawe i pona{awe.110 Jedan od najprepoznatqivijih simbola Vrwa~ke Bawe jeste Dvorac Belimarkovi}, podignut u posledwoj deceniji 19. veka (1888ñ1894), na padini iznad izvora tople vode, izvan bawskog rejona. I danas, kao galerija-muzej Zamak kulture u sastavu Kulturnog centra Vrwa~ke Bawe, kao i u vreme kada je sagra|en, ovaj porodi~ni letwikovac nemerqivo doprinosi ugledu Bawe. Podigao ga je general Jovan Belimarkovi}, namesnik za vreme maloletstva kraqa Aleksandra Obrenovi}a, po idejnom re{ewu svoga sestri}a Pavla Deni}a, gra|evinskog in`ewera, uz nadzor be~kog arhitekte i in`ewera Franca Vintera.111 Gra|en je od belog mermera iz privatnog vlasnikovog majdana u Gorwim Vrwcima pod Go~em.112 Po~etkom 1896. godine, general Belimarkovi} o svom tro{ku sprovodi i vodovod od svoje vile do bawskog parka, gde podi`e ^esmu `ednima.113 Kao rasko{no zdawe u duhu nema~kog romanti~arskog istorizma, Belimarkovi}ev dvorac je gra|en s namerom da svojom spoqa{wo{}u podse}a na sredwovekovni zamak. Zbog toga je izveden primewivawem arhitektonskih elemenata renesanse, po uzoru na severnoitalijanske poqske vile tipa belvedere iz druge polovine 19. veka.114 Prozra~nost glavne fasade po~iva na tremu sa ~etiri stuba koji nosi terasu drugog sprata, do kojeg se sti`e dvostranim stepeni{tem. Bo~ni rizaliti u obliku ~etvrtastih kula sa nazubqenim zavr{ecima na atikama naro~ito isti~u stil u ko198
Qiqana Sto{i}
jem su gra|eni. Kasnije su po ugledu na pseudoklasicisti~ki stil ovog letwikovca podignute i vile Sotirovi}, Soldatovi}, @ivadinovi} (Beograd), @elezni~ar, Palas i Po{tanski dom. U periodu izme|u 1928. i 1930. godine austrijsko preduze}e ﾃ然umpelﾃｮ, prema ranije predvi|enom planu Ministarstva gra|evina, podi`e zgradu Novog termalnog kupatila sa 43 kade, mu{kim i `enskim bazenom, odeqewima za ispirawa, hidro i elektroterapiju, masa`u, sa terasom za sun~awe sa tu{evima i terasom za zabavu. Po `eqi kraqa Aleksandra Kara|or|evi}a, koji je nameravao da u Vrwcima sagradi dvor, zdawe je imalo i posebno mesto za kupawe nazvano Kraqevo kupatilo. Masivna zgrada podignuta je na pravougaonoj osnovi sa unutra{wim dvori{tem, dok je sa dve podu`ne strane imala velike apside pokrivene kupolama.115 Mada je svojim arhitektonskim likom i uklopqeno{}u u okolni bawski vrt, ovo reprezentativno zdawe umnogome podse}alo na Kursalon iz be~kog Gradskog parka, ono je, na`alost, umesto da bude rekonstruisano, u posleratnom periodu sru{eno i zameweno sada{wom zgradom Termomineralnog kupatila u duhu tada vladaju}eg graditeqskog stila. Najkra}i i najjednostaviji opis Vrwa~ke Bawe dao je wen veliki slikar i teoreti~ar umetnosti, Miodrag B. Proti}, nazvav{i je krugom sa pre~nikom.116 Kako krug mo`e da bude simbol bilo kojeg naseqenog mesta sa re~icom koja pravolinijski proti~e kroz wega kao pre~nik, na staro urbano jezgro Vrwa~ke Bawe ovde je skrenuta pa`wa kao na izuzetnu ostav{tinu za budu}nost, s ciqem da joj se vrati ne{to od izgleda i zna~ewa lako prepoznatqive slike-simbola ili amblema koje je imala jo{ od svojih po~etaka.
Po~eci bawske arhitekture u Srbiji
199
114
G. Mitrovi}, Graditeqsko nasle|e u bawama Srbije, 182ﾃｱ184; B. Nestorovi}, nav. delo, 444. 115
J. Borovi}-Dimi}, nav. delo, 175ﾃｱ177. 116
M. B. Proti}, nav. delo, 30
Rizalit-kula vile San
Ljiljana Sto{i} THE BEGINNINGS OF SPA ARCHITECTURE IN SERBIA VRNJA^KA SPA Summary At the time of the first spa season (1869), Vrnjci did not have any comfortable rooms for accommodation, except for some quarters â&#x20AC;&#x201C; insanitary lodgings that the inhabitants provisionally transformed from village huts into the first facilities for collective accommodation Later, after Vrnjci had been proclaimed the state spa (1883) and all until the beginning of the First World War, quarters meant long buildings with porches from which one could directly enter all guest rooms that were lined up. At the place of those facilities lacking basic conditions, which were mostly pulled down or renovated after 1904, new better and more comfortable buildings for accommodation of spa guests were constructed â&#x20AC;&#x201C; boarding houses, villas and hotels, In the construction sense, the spa villa was created by adding auxiliary rooms in the form of lateral risalits on both sides of the shortened porch in the middle of the original quarters. Expansion in the construction of private houses and boarding houses lasted between 1921 and 1940 on Crkveno brdo (Church Hill) and along the spa promenade. They were all characterized by the union of traditional Byzantine building (alternate layers of white stone and red brick) and typical characteristics of old Balkan architecture (projecting wooden oriel window). The emphasized decoration of the wooden eaves and gable ending in spikes is the result of eclectic crossing of qualities of the Morava house and Alpine architecture. A large number of spa buildings radiate the spirit of the Vienna secession. Besides on the fences and gates made of wrought iron, the elements of this style are present on the decorative façade plastics, with female, floral and vegetable motives having symbolic meanings. Even those spa buildings are not deprived of a high and slanting roof, angular towers and emphasized domes as the main structural elements. After travelling through the largest cities or spa resorts and sanatoria of Middle Europe, or attending schools and specializations in them, the Serbian court camarilla, tradesmen, civil engineers, designers, architects and doctors had, after returning to the country, their representative family buildings and summer houses built in Vrnja~ka and other spas in Serbia, thus considerably contributing to their reputation and personal prestige.
200
Qiqana Sto{i}
УДК: 904:737.1"652"(497.11) ; 069.51:737.1.032(497.11) ID: 186247692
SLA\ANA SPASI] Narodni muzej Kraqevo
NOVAC KAO GROBNI PRILOG SA ANTI^KE NEKROPOLE U BISTRICI Apstrakt: U Numizmati~koj zbirci Narodnog muzeja u Kraqevu nalazi se otkup od pedeset i ~etiri komada rimskog bakarnog novca. Otkupu su pripojena jo{ dva primerka koja poti~u sa istog lokaliteta a u Muzej su dospela u vidu poklona. Novac poti~e sa devastirane anti~ke nekropole lokaliteta Bistrica u podno`ju Kopaonika. Kqu~ne re~i: anti~ka nekropola, devastacija, Bistrica, rimski novac, bakar, grob, grobni prilog, otkup, poklon, kovnice novca U Numizmati~koj zbirci Narodnog muzeja u Kraqevu nalazi se 56 komada rimskog bakarnog novca koji poti~e sa devastirane anti~ke nekropole Bistrica u podno`ju planine Kopaonik, teritorija Kosova.1 Od ukupnog broja otkupqeno je 54 komada, a 2 primerka su dospela u zbirku putem poklona.2 Novac je pod debelim slojem patine tako da je ve}ina primeraka te{ko ili delimi~no ~itqiva, u nekim slu~ajevima nejasnih predstava. Neki komadi novca su fragmentovani ili su u potpunosti o{te}eni. Razlog je slabiji kvalitet legure od koje je novac kovan, zatim dugotrajna upotreba, kao i agresivnost tla i korozija koje su uticale na propadawe nov~i}a. Novac poti~e iz devastiranih grobnica ~iji nam je ta~an broj nepoznat (vi{e od pet grobnica). Samim tim nepoznat je podatak o ta~nom broju nov~i}a u svakom grobu pojedina~no, kao i mesto nalaza (na skeletu, iznad skeleta, da li je bio dislociran i sl.). Na osnovu do sada predatog numizmati~kog i arheolo{kog materijala mo`e se zakqu~iti da se na nekropoli sahrawivalo u periodu od druge polovine III veka do prve polovine V veka n. e.3 Katalo{ki je obra|eno 56 komada od kojih 24 nije bilo mogu}e odrediti prema kovnicama tj. 10 je u potpunosti ne~itko ili su veoma o{te}eni do neprepoznatqivosti (2 primerka tj. kat. br. 54, 55 i 56). Od tog broja 43 komada pripada periodu vladavine Konstantina I Velikog i wegovih sinova. Najstariji primerci su antoninijani Aurelijana (jedan komad) i Proba (~etiri komada), zatim slede kovawa Konstantina I Velikog (tri komada), komemorativna (~etiri plus dva komada), kovawa Konstantina II (dva komada), Konstansa (dvadeset i pet komada), Konstancija II (deset komada) i najmla|e kovawe Arkadija (jedan komad). (Tabela 1) Novac je kovan u zapadnoj kovnici (Akvileja), isto~nim (Herakleja, Nikomedija, Kizik) i centralnim (Siscija, Tesalonika) kovnicama. Podela kovnica izvr{ena je prema M. Vasi}u.4 Najzastupqeniji je novac kovan u Tesalonici (17 komada) i Sisciji (11 komada), zatim Herakleji (3 komada); kao i po dva odnosno tri primerka kovana u Nikomediji i Kiziku, kao i jedan u Akvileji (Tabela 2). Deset komada je u potpunosti ne~itko (kat. br. 1, 12, 35, 46, 48, 51, 52, 54, 55 i 56), a neodre|eno je devet komada kod kojih su delimi~no o~uvane oznake kovnica i oficina (kat. br. 14, 17, 24, 32, 34, 36, 38, 47, 49). Naj~e{}i reversi na novcu (Tabela 3) sa nekropole lokaliteta Bistrica su: VICTORIAE DD AVGG Q NN (osamnaest), GLORIA EXERCITVS (sedam) sa jednim vojni~kim stegom, VOT/XX/MVLT/XXX (osam), zatim FEL TEMP REPARATIO (pet), VN ñ MR (~etiri). Ostale legende prisutne su na jednom ili dva primerka novca: GLORIA ROMANORVM (dva), VOT/XH/MVLT/XX (jedan), SOLI INVICSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
201
1 Vera Bogosavqevi}-Petrovi}, Arheolo{ka iskopavawa na podru~ju Ra{ke, Ra{ka ñ ~asopis za kwi`evnost, umetnost, nauku i kulturu 36ñ37, Ra{ka 2001, 211ñ212.
2
Numizmati~ki materijal sa lokaliteta Bistrica otkupqen je juna 2001. godine, i to 54 komada, a preostala 2 primerka su dospela putem poklona aprila meseca iste godine. 3 Arheolo{kom odeqewu Narodnog muzeja u Kraqevu poklowen je i arheolo{ki materijal sa lokaliteta Bistrica prikupqen nakon devastacije nekropole: keramika, staklo, bronzani i olovni predmeti.
Miloje Vasi}, Nalazi rimskog novca IV i V veka iz municipijuma Horreum Margi, Beograd 1990, 64. 4
5
Sla|ana Spasi}, Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca, Na{a pro{lost 6, Kraqevo 2005, 119. 6
Arheolo{ki materijal sa lokaliteta Bistrica bi}e predmet prou~avawa narednog rada.
TO (jedan), SECVRIT PERP (jedan), IOVI CONSERVATORI AVGG (jedan), DN CONSTANTINI MAX AVG / VOT/XXX (jedan), VIRTVS EXERCITVS (jedan), PROVIDENTIAE CAESS (jedan), SPES AVG (jedan) i SALVS PVBLICA (jedan). Nekropola iz Bistrice jednim delom hronolo{ki je istovremena nekropoli Lani{te kod Baqevca,5 i to na osnovu grobnih priloga u vidu kovawa IV veka, zatim na osnovu na~ina sahrawivawa (skeletno sahrawivawe i spaqivawe), analognih priloga u vidu kerami~kih posuda, fragmentovanih staklenih posuda, bronzanih igli za kosu, ogrlica od staklene pasteĂ&#x2013;6
202
Sla|ana Spasi}
KATALOG NOVCA Novac je opredeqen prema: LRBC I Late Roman Bronze Coinage: P. V. Hill, J. P. C. Kent, Part I, London 1965, LRBC II Late Roman Bronze Coinage: R. A. G. Carson, J. C. P. Kent, Part II, London 1965. RIC Roman Imperial Coinage: Kent, J. P. C., vol. VIII, London 1981. Znakom Ñ/î odvojena su slova u poqu levo i desno, a ako postoje slova jedno iznad drugog, prvo slovo je gorwe, drugo dowe; znakom Ñ//î izdvojen je odse~ak. Aurelijan (270ñ275) 1. antoninijan (Ae), ↓, 20 mm, 1,1 g, N-2687 (6719) Av. IM[P] AVRE[LIANVS AVG.] (?) Poprsje nadesno, na glavi zrakasta kruna. Rv. S P[ E - S A ]V[ G.] (?) @enska figura u stoje}em stavu, u desnoj ruci dr`i cvet, a levom pridr`ava skut haqine. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. Prob (276ñ282) 2. antoninijan (Ae), ↑, 23 mm, 2,4 g, Nikomedija, N-2642 (6367) Av. [IMP C M AVR PROBVS P F AVG.] Poprsje cara nadesno, na glavi zrakasta kruna. Rv. IOVI CONS[ER]-VATORI AV[GG]. Jupiter stoji nalevo, dr`i muwu i skiptar, ispred wega orao, ~ija je glava okrenuta ka bo`anstvu. /[ ]//S[M]HT 3. antoninijan (Ae), ↑, 20h25 mm, 1,4 g, Siscija (?), N-2646 (6371) Av. IMP C PROBVS P F AVG. Poprsje nadesno, na glavi zrakasta kruna (?). Rv. [SALVS P - VBLICA.] Nejasna predstava. (?) [V]XHI (?) 4. antoninijan (Ae), ↓, 24 mm, 2,3 g, Siscija, N-2640 (6365) Av. [IMP C M AVR PR]OBVS AVG CO[N]S II. Poprsje nalevo, na glavi zrakasta kruna. Rv. [SEC]VRIT PERP. Sekuritas stoji nalevo oslawaju}i se na stub. [V]XXI (?) 5. antoninijan (Ae), ↑, 23 mm, 3,4 g, Siscija, N-2638 (6363) Av. IMP C M AVR PROBVS AVG. Poprsje nalevo, na glavi zrakasta kruna. Rv. SOLI INVICTO. Sol upravqa kvadrigom koja se kre}e nalevo. XXI[ II] Konstantin I (307ñ337) 6. folis (Ae), ↓, 18 mm, 3,1 g, Herakleja, N-2685 (6717) Av. CONSTANTI-NVS MAX AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. DN CON[STANTINI MAX AVG.] / U lovorovom vencu: VOT/[X]XX. SMHG Novac kao grobni prilog sa anti~ke nekropole u Bistrici
203
7. AE 3/4 (Ae), ↑, 17 mm, 1,4 g, LRBC I 845, (335ñ337), Tesalonika, N-2686 (6718) Av. CONSTA[NTI]-NVS PF AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema (?). Rv. [G]LOR-IA EXERC-ITVS. Dva vojnika sa kopqima i {titovima, izme|u wih vojni~ki steg. SMTSA 8. AE 3(Ae), ↑, 16 mm, 1,6 g, Siscija, N-2673 (6398) Av. CON[S]TANTIN]VS [MAX AVG.] Glava nadesno, na glavi dijadema. Rv. GLOR-I[A EXER-CITVS]. Dva vojnika sa kopqima i {titovima, izme|u wih vojni~ki steg. [G]SIS (?) Komemorativno kovawe nakon smrti Konstantina I Velikog 9. AE 4 (Ae), ↑, 14 mm, 1,0 g, Nikomedija (?), N-2663 (6388) Av. DN CO[NS]TAN-[TINVS] PT AV[GG]. Poprsje pod velom, nadesno. Rv. [VN-MR.] SM[NS ] (?) 10. AE4 (Ae), ↑, 15 mm, 0,8 g, LRBC I, 1304, (341ñ348), Kizik, N-2667 (6392) Av. DN CONSTAN-TINVS PT AVGG. Glava pod velom nadesno. Rv. VN ñ MR. Car prekriven velom stoji okrenut nadesno. SMK[B] 11. AE4 (Ae), ↑, 15 mm, 0,5 g, LRBC I, 1304, (341ñ348), Kizik, N-2644 (6369) Av. DN CONSTANTIN-VS [PT AVGG]. Glava pod velom nadesno. Rv. [VN] ñ MR. Car prekriven velom stoji okrenut nadesno. S[M]K[B] 12. Aes (Ae), (?), 15 mm (deformisan), 0,7 g, N-2656 (6381) Av. [DN CONST]AN-[TINVS]. Glava pod velom nadesno. Rv. [VN]-M[R]. Figura pod velom nadesno. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. Komemorativno kovawe (330ñ346) 13. Konstantinopolis, AE 3/4 (Ae), ↓, 16 mm, 1,5 g, LRBC I, 839 ili 853, (330ñ335), Tesalonika, N-2648 (6373) Av. CONSTA[N-TI]NOPOLIS. Poprsje nalevo, na glavi {lem sa perjanicom. Rv. Viktorija. [S]MTS[E] 14. AE 4 (Ae), ↑, 14 mm, 0,8 g, neodre|ena kovnica, N-2662 (6387) Av. CONSTAN[TI]NOPOLI. Poprsje nalevo. Rv. U lovorovom vencu: VOT/XX/MVLT/XXX. [ ]VG (?) 204
Sla|ana Spasi}
Konstantin II (337ñ340) 15. AE (Ae), 18 mm, 1,9 g, Tesalonika, N-2636 (6336) iz groba br. 5 Av. CONSTANTINVS IVN NOB. Poprsje nalevo, na glavi lovorov venac. Rv. VIRTVS ñ [E]XER[C-ITVS] // VOT / [X]X. Dva zarobqenika sede u podno`ju trofeja. S/F// ·T[·]S·B· 16. AE 4 (Ae), ↓, 17 mm, 1,6 g, LRBC I, 846, (335ñ337), Tesalonika, N-2641 (6366) Av. CONSTANTINVS IV[N NO]B C. Poprsje nadesno, na glavi lovorov venac (?). Rv. GLORI-A EXER-CITVS. Dva vojnika sa kopqima i {titovima, izme|u wih vojni~ki steg. [S]MTS[V] Konstans (337ñ350) 17. AE4 (Ae), ↓, 16 mm, 0,9 g, (335ñ341), neodre|ena kovnica, N-2664 (6389) Av. CONSTAN[-S PF AVG.]. Glava nadesno, na glavi dijadema (?). Rv. [GLORI-A EXER-C]ITVS. Dva vojnika sa kopqima i {titovima, izme|u wih vojni~ki steg. T[ ] 18. AE 4 (Ae), ↑, 14 mm, 1,4 g, LRBC I, 856 (337ñ341), Tesalonika, N-2678 (6710) Av. [D]N CONS]T[A]-NS PF AVG]. Glava sa dijademom nadesno. Rv. [GLOR]-IA E[XER-[C]ITVS]. Dva vojnika sa kopqima i {titovima, izme|u wih vojni~ki steg. S[MT]S[A] (?) 19. (Ae), ↓, 15 mm, 1,6 g, (337ñ341), Tesalonika, N-2672 (6397) Av. DN C[O]N[S]TA-[N]S [PF AVG]. Glava nadesno, na glavi dijadema. Rv. [GLORI-A EXER-CITVS.] Dva vojnika sa kopqima i {titovima, izme|u wih vojni~ki steg. ·S[MTS·] 20. AE 4 (Ae), ↓, 16 mm, 1,9 g, LRBC I, (346ñ348), Akvileja, N-2645 (6370) Av. [C]ON[S]TAN-S PF A[VG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. VICTORIAE DD AVGG Q NN. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. AQT 21. AE 4 (Ae), ↓19 mm, 0,9 g, LRBC I, 869 (346ñ348), Tesalonika, N-2647 (6372) Av. [CONST]A[N-S P]F AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema (?). Rv. VICTORIAE [DD AVG]G Q [NN]. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. (Duplo otkovan revers odnosno sredinom reversa otisnut je deo legende: VICTO Ö) SMTS[r ili a] (?)
Novac kao grobni prilog sa anti~ke nekropole u Bistrici
205
22. AE 4 (Ae), ↑, 13 mm, o~uvan, 0,8 g, LRBC I, 863 (346ñ348), Tesalonika, N-2654 (6379) Av. C[ONSTANS] P[F AV]G. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. VICTORIAE DD A[VGG Q NN]. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. S[MTSA] 23. AE 4 (Ae), ↑, 16 mm (fragmentovan), o~uvan, 0,8 g, RIC VIII, 100 (337ñ341), Siscija, N-2652 (6377) Av. [CONSTAN-S P]F A[VG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. VI[CTORIAE DD AVGG Q NN]. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. ·GSIS· 24. AE 4 (Ae), →, 13 mm, 0,7 g, (341ñ347), neodre|ena kovnica, N-2660 (6385) Av. [CONSTAN-S PF AVG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [VICTORIAE DD AVGG Q NN]. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. (?) [ ]N[ ] 25. AE 4 (Ae), ↓, 16 mm, 1,2 g, RIC VIII, 100 (337ñ341), Siscija, N-2661 (6386) Av. CONSTAN-S P[F AVG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [V]ICTORIAE D[D AVGG] Q [N]N. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. G SIS 26. AE 4 (Ae), ↓, 17 mm, 1,3 g, Tesalonika (?), N-2674 (6399) Av. CONSTA[N-S PF A]V[G]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [VICTORI]AE [DD AVGG Q NN]. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. S[M]T[E]s (?) 27. AE4 (Ae), ↓, 15 mm, 1,3 g, LRBC I, 864 (341ñ346), Tesalonika, N-2675 (6400) Av. CON[S]TANS – P[F] AV[G]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [VICT]ORI[AE D]D [A]V[GG Q NN]. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. SMTSA 28. AE 4 (Ae), ↑, 15 mm, 1,3 g, LRBC I, 860 (346ñ348), Tesalonika, N-2679 (6711) Av. [C]ONSTANS - PF AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [VICTORIAE DD AVGG Q NN]. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. [SM]TS[A] (?) 29. AE 4 (Ae), ↓15 mm, 1,5 g, LRBC I, 860 (346ñ348), Tesalonika (?), N-2682 (6714) Av. [CONST]ANS – PF A[VG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [VICTORIAE D]D [AVGG] Q NN. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. 206
Sla|ana Spasi}
[S]MTSB (?) 30. AE 4 (Ae), ↑, 16 mm, 1,1 g, LRBC I, 860 (346ñ348), Tesalonika, N-2690 (6722) Av. [CONS]TANS – [PF AVG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. VICTORIAE DD AVGG Q NN. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. SMT[SA] (?) 31. AE 4 (Ae), ↓, 16 mm, 1,4 g, RIC VIII, 100 (347ñ348), Tesalonika, N-2676 (6401) Av. [CONS]TA[NS- PF] AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. VICTORIA[E] DD AVGG Q NN. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. SMT[SE] 32. AE 4 (Ae), ↑, 18 mm, 1,0 g, (341ñ347), neodre|ena kovnica, N-2643 (6368) Av. CONSTANS [PF] A[VG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. VICTO[RIAE DD AVGG] Q [NN.] Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. S[ M ] (?) 33. AE 4 (Ae), ↓, 17 mm, 0,9 g, LRBC I, 859 (341ñ346), Tesalonika (?), N-2668 (6393) Av. [CONS]TAN-S PF AV[G]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. (?) Rv. VICT[ORI]AE D[D AVGG Q NN]. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. ·[K S] T · (?) ili N S T 34. AE 4 (Ae), 14h17 mm, →, 1,2 g, (341ñ347), neodre|ena kovnica, N-2649 (6374) Av. [CONSTAN]-S PF AVG. Glava sa dijademom, nadesno. Rv. [VICTOR]IAE DD AVGG. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. [ ]·T 35. AE 4 (Ae), ↑, 13 mm, 0,6 g, N-2653 (6378) Av. DN CON[STAN-S PF AVG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. U lovorovom vencu: [V]OT / XX / MVLT / XXX. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 36. centenionalis (Ae), ↑14 mm, o{te}en, 1,2 g, (347ñ348), neodre|ena kovnica, N2657 (6382) Av. [DN CONSTANS – PF AVG.] Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. U lovorovom vencu: VOT/XX/MVLT/[X]XX. [ ]S[ ] (?) 37. centenionalis (Ae), ↓, 14 mm, 1,4 g, RIC VIII, 47 (347ñ348), Herakleja, N-2677 (6402) Av. DN CONS[TA]-NS PF AVG. Glava nadesno, na glavi dijadema. Rv. U lovorovom vencu: VOT / XX / MVLT / XXX. [S]MHA Novac kao grobni prilog sa anti~ke nekropole u Bistrici
207
38. centenionalis (Ae), ↓, 16 mm, 1,3 g, neodre|ena kovnica, N-2680 (6712) Av. [DN CONSTANS – PF AVG.] Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. U lovorovom vencu: [VOT/X]X/[MVLT/XXX.] [ V]M[SN S] (?) 39. centenionalis (Ae), ↓, 16 mm, 1,5 g, Siscija, N-2669 (6394) Av. DN CO[NST]-ANS PF AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. U lovorovom vencu: [VOT/XX/MVLT/X]XX. [ S]IS 40. centenionalis (Ae), ↓, 14 mm, fragmentovan, 0,4 g, Siscija, N-2655 (6380) Av. [DN CONSTANS – PF AVG.] Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [FEL TEMP REPARATIO.] Imperator probada kopqem palog kowanika. (?) [GSIS] 41. centenionalis (Ae), ↓, 15 mm, 1,2 g, Kizik (?), N-2670 (6395) Av. [DN CONSTAN-S PF AVG.] Glava nadesno. Rv. [FEL TEMP REPARATIO]. Imperator kopqem probada palog kowanika. [S]M[K ] (?) Konstancije II (337ñ361) 42. AE 3 (Ae), ↓, 18 mm, 3,3 g, (324ñ330), Herakleja, N-2639 (6364) Av. FL IVL CONSTANTIVS NOB C. Poprsje nalevo, na glavi dijadema. Rv. PROVIDEN-TIAE CAESS. Gradska kapija sa dve kule. [ / ]//SMHG 43. AE 4 (Ae), ↓, 15 mm, 1,0 g, Siscija, N-2684 (6716) Av. CONSTANTI-[VS PF AVG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [VICTORIAE DD AVGG Q NN]. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. SI[SB ] (?) 44. AE 4 (Ae), ↑, 16 mm, 1,5 g, RIC VIII, 182, (340ñ348), Siscija (?), N-2651 (6376) Av. [CONS]TANTI-VS PF AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. VIC[T]ORIAE DD AVGG Q NN. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. N // [E S]IS (?) 45. AE 4 (Ae), ↓, 15 mm, 1,3 g, LRBC I, 859 (341ñ346), Tesalonika, N-2666 (6391) Av. [CONSTANTI]-VS [PF AVG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. (?) Rv. VICTORIAE DD AVGG Q NN. Dve Viktorije sa vencima stoje jedna naspram druge. SMTS[M] (?)
208
Sla|ana Spasi}
46. centenionalis (Ae), ↓, 15 mm, 0,9 g, (347ñ348), N-2665 (6390) Av. [DN CONSTANT-IVS PF AVG]. Glava nadesno, na glavi dijadema. Rv. U lovorovom vencu: VO[T/X]X/[M]VLT/[X]XX. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 47. AE 4 (Ae), ↑, 15 mm, 1,0 g, (347ñ348), neodre|ena kovnica, N-2671 (6396) Av. [DN CONSTANT-IVS PF] AVG. Glava sa dijademom nadesno. Rv. U lovorovom vencu: [V]OT/XX/MV[L]T/[X]XX. S[M ] 48. AE 4 (Ae), ↓, 15 mm, 0,6 g, (335ñ337), N-2683 (6715) Av. [DN CONS]T[ANT]IV[S PF AVG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [GLOR-I]A EXERC-ITVS. Dva vojnika sa kopqima i {titovima, izme|u wih vojni~ki steg. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 49. centenionalis (Ae), ↑, 18 mm, 2,3 g, (351ñ354), neodre|ena kovnica, N-2688 (6720) Av. DN CONSTANTIVS PF AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [FEL TEMP] REPARATIO. Imperator probada kopqem palog kowanika. [S]M[..] (?) 50. centenionalis (Ae), ↓, 18 mm, 2,4 g, LRBC II, 1681 (351ñ354), Tesalonika, N-2689 (6721) Av. [DN CONSTAN-TIVS PF AVG.] / [M] / Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. FEL TEMP REPARATIO. Imperator probada kopqem palog kowanika. [SMTS] (?) 51. AE3 (Ae), ↑, 21 mm, 0,6 g, (351ñ354), N-2658 (6383) Av. [DN CONSTAN-TIV]S PF AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. FEL TEM[P] - REP[ARATIO]. Imperator probada kopqem palog kowanika. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. Arkadije (383ñ408) 52. AE 3 (Ae), →, 19 mm, 2,4 g, (384ñ387), N-2650 (6375) Av. DN ARCADIñVS PF AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [GLORI]A RO[MANORVM.] Car u hodu nadesno, desnom rukom dodiruje zarobqenika, a u levoj dr`i labarum sa hristogramom. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice.
Novac kao grobni prilog sa anti~ke nekropole u Bistrici
209
Neodre|eni primerci 53. centenionalis (Ae), â&#x2020;&#x201C;, 18 mm, 2,6 g, Siscia (?), N-2681 (6713) Av. [ ]S â&#x20AC;&#x201C; PF AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [G]LOR[IA RO]-MAN]ORV[M]. Car u hodu nadesno, desnom rukom dodiruje zarobqenika, u levoj dr`i labarum sa hristogramom. //* /H // D[M]SI[S] (?) 54. K. Aes (Ae), (?), o~uvan, 14 mm (fragmentovan), 1,1 g, N-2659 (6384) Av. Ne~itak. Nejasna predstava. Rv. Ne~itak. Nejasna predstava. 55. (Ae), â&#x2020;&#x2019;, o~uvan, 16h30 mm, fragmentovan (50 %), o~uvano 8,3 g, N-2691 (6723) Av. Ne~itak. Glava nadesno. (?) Rv. Ne~itak. Figura bogiwe u stoje}em stavu, nalevo, dr`i rog izobiqa u levoj ruci. (?) Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 56. K. Aes (Ae), (?), o~uvan, 6h15 mm, fragmentovan (30 %), 0,5 g, N-2637 (6326) Av. Ne~itak. Nejasna predstava. Rv. Ne~itak. Nejasna predstava. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice.
210
Sla|ana Spasi}
Tabela 1. Broj komada po vladarima i kovanicama
Tabela 2. Reversi na novcu
Novac kao grobni prilog sa anti~ke nekropole u Bistrici
211
LITERATURA Bogosavqevi}-Petrovi}, B., Arheolo{ka iskopavawa na podru~ju Ra{ke, Ra{ka ñ ~asopis za kwi`evnost, umetnost, nauku i kulturu 36ñ37, Ra{ka 2001, 207ñ216. Carson, R. A. G., Kent J. C. P., Late Roman Bronze Coinage, Part II: Roman Imperial Coinage of the Later Empire A. D. 346ñ489, London 1965. Hill, P. V., Kent J. P. C., Late Roman Bronze Coinage, Part I: The Bronze Coinage of the House of Constantine A. D. 346ñ489, London 1965. Kent, J. P. C., Roman Imperial Coinage, vol. VIII, London 1981. Vasi}, M., Nalazi rimskog bronzanog novca IV i V veka iz municipiuma Horreum Margi, Beograd 1990. Spasi}, S., Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca, Na{a pro{lost 6, Kraqevo 2005, 117ñ137.
212
Sla|ana Spasi}
1
2
4
3
5
6
7
8
9
10
12
11
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
24
23
27
26
35
25
28
29
30
31
32
33
34
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
Sladjana Spasi} COINS AS GRAVE GOODS FROM THE ANCIENT NECROPOLIS IN BISTRICA Summary In the Numismatic Collection of the National Museum in Kraljevo there are 56 pieces of Roman copper coins from the devastated ancient necropolis of Bistrica at the foot of the mountain of Kopaonik, the territory of Kosovo. Out of the total number, 54 pieces were bought, and 2 specimens were gifts for the collection. The coins originated from devastated graves whose exact number is unknown (more than five graves). Therefore, the exact number of coins in each grave as well as the points where they were found (on the skeleton, above the skeleton, whether it was dislocated, etc) are also unknown. On the basis of numismatic and archaeological material that was handed over it can be concluded that people were buried in that necropolis in the period from the second half of the III century until the first half of the V century A.D. The coins are covered with a thick layer of patina so that most specimens are difficult to read or they can be partly read, and in some cases they have unclear presentations. Certain pieces of coins are fragmented or completely damaged. The reason for that is the poor quality of the alloy that was used for minting the coins, then their use for a long time as well as the aggressive soil and corrosion that affected the deterioration of coins. Fifty-six pieces were processed through the catalogue, and out of them 24 were not possible to classify according to their mints, i.e. 10 of them are completely illegible or they are so damaged so that they cannot be recognized (three specimens, i.e. cat. no. 54, 55 and 56). Out of that number, 43 pieces belong to the period of rule of Constantine I the Great and his sons. The oldest specimens are antoniniani of Aurelian (one piece) and Probus (four pieces), then those minted at the time of Constantine I the Great (three pieces), commemorative (four plus two pieces), those minted at the time of Constantine II (two pieces), Constance (twenty-five pieces), Constantius II (ten pieces) and the youngest minting of Arcadius (one piece). (Table 1) The coins were minted in the western (Aquileia), eastern (Herakleia, Nicomedia, Cyzicus) and central (Siscia, Thessalonica) mints. Classification of mints was done according to M. Vasi}. The most represented coins are those minted in Thessalonica (17 pieces), Siscia (11 pieces), Herakleia (3 pieces), and then two, i.e. three specimens minted in Nicomedia and Cyzicus, respectively, while one specimen was minted in Aquileia (Table 2). Ten pieces are completely illegible (cat. no. 1, 12, 35, 46, 48, 51, 52, 54, 55, 56), and nine pieces that are not classified have partly preserved markings of their mints and workshops (cat. no. 14, 17, 24, 32, 34, 36, 38, 47, 49). The most frequent reverses on the coins (Table 2) from the necropolis loc. Bistrica are: VICTORIAE DD AVGG Q NN (eighteen), GLORIA EXERCITVS (seven) with a military flag, VOT/XX/MVLT/XXX (eight), then FEL TEMP REPARATIO (five), VN â&#x20AC;&#x201C; MR (four). The other legends present on one or two coin specimens are as follows: GLORIA ROMANORVM (two), VOT/XX/MVLT/XX (one), SOLI INVICTO (one), SECVRIT PERP (one), IOVI CONSERVATORI AVGG (one), DN CONSTANTINI MAX AVG / VOT/XXX (one), VIRTVS EXERCITVS (one), PROVIDENTIAE CAESS (one), SPES AVG (one) and SALVS PVBLICA (one). A part of the necropolis from Bistrica was chronologically contemporary with the necropolis Laniste near Baljevac, which has been established on the basis of grave goods in the form of minting from the IV century, manner of burial, analogous grave goods in the form of ceramic vessels, fragmented glass vessels, bronze hair needles, necklaces made of glass paste...
218
Sla|ana Spasi}
УДК: 271.222(497.11)-726.2"1834/1911":929 050.48:271.222(497.11)ПРЕГЛЕД ЦРКВЕ ЕПАРХИЈЕ ЖИЧКЕ"1834/1911" ID: 186247948
MILO[ TIMOTIJEVI] istori~ar, Narodni muzej ^a~ak
EPISKOPI @I^KI (1834ñ1911) ñ BIOGRAFIJE IZ ÑPREGLEDA CRKVE EPARHIJE @I^KEî Apstrakt: Tekst donosi biografije {est `i~kih episkopa koje su objavqivane u lokalnom ~asopisu Pregled crkve Eparhije @i~ke od 1929. do 1936. godine. Pored osnovnih biografskih podataka, prire|eni tekstovi sadr`e i niz va`nih podataka o dru{tvenoj istoriji ^a~ka i Kraqeva u XIX veku i po~etkom XX veka. Kqu~ne re~i: ^a~ak, Kraqevo, episkopi, biografija, dru{tveni `ivot, ceremonije Biografije `i~kih episkopa odavno su predmet pa`we istra`iva~a.1 Ovom prilikom prire|ujemo biografije koje su objavqivane u crkvenom ~asopisu Pregled crkve Eparhije @i~ke, koje nisu potpuno nepoznate, i ve} su kori{}ene u mnogim radovima. No, podaci iz ovih biografija uzimani su fragmentarno u skladu sa ciqevima pojedina~nih istra`ivawa, pa je veliki deo zna~ajnih i va`nih ~iwenica iz pro{losti nepublikovan, i tako ostao van uvida savremene istoriografije. Biografije iz Pregleda crkve Eparhije @i~ke sadr`e vredne podatke o roditeqima `i~kih vladika, wihovoj rodbini, detiwstvu, {kolovawu, putovawima, okolnostima pod kojim su se zamona{ili, uspiwawu u crkvenoj hijerarhiji, zadu`binarstvu, brizi oko ure|ewa manastira, uspostavqawu wihove ekonomije i materijalnom napretku, odnosu prema dr`avi, politi~kim de{avawima. Episkopi `i~ki imali su istaknutu ulogu u politi~kom `ivotu onda{we Srbije, a wihov rad dobrim delom bio je vezan i za dr`avne poslove, od diplomatskih misija, preko u~e{}a u ustancima i ratovima do rada na nacionalnom preporodu, kako u samoj Srbiji, tako i u krajevima koji jo{ nisu bili oslobo|eni. Ove biografije ne ti~u se samo li~nosti samih episkopa, ve} govore i o `ivotu tada{we Srbije, od graditeqske delatnosti vezane za podizawe i obnovu manastira i crkava, ali i podizawe vladi~anskih konaka, kao i niza drugih zdawa u varo{ima Zapadne Srbije. Niz detaqa otkriva ulogu episkopa u dru{tvenom `ivotu Kraqeva i ^a~ka u devetnaestom veku. U vezi sa tim je i humanitarna delatnost episkopa, osnivawe fondova za {kolovawe siroma{nih u~enika, prevashodno, ipak, namewena ~lanovima wihove bli`e i {ire familije, a onda i deci iz krajeva iz kojih su bili poreklom. No, ovaj princip nije bio pravilo koga su se dr`ale sve vladike. Episkopi su u isto vreme bili i lica koja su pozajmqivala novac gra|anima za wihove li~ne potrebe, ali sa obavezom vra}awa, uz Ñinteresî, mada su dugovi ponekad opra{tani i otpisivani. Istovremeno ove biografije prikazuju i unutra{wi `ivot Crkve, od hronologije, motiva i uzroka promene vladi~anskog sedi{ta, preko {irewa granica eparhija, do opisa odnosa unutar same crkvene organizacije, koji ukqu~uju i male psiholo{ke portrete episkopa, wihove sklonosti, karakterne osobine, detaqne opise wihovih sahrana, koje su bile i veliki dru{tveni doga|aj, ili su pak odr`ane bez bilo kakvih javnih manifestacija, prevashodno zbog politi~kog opredeqewa pojedinih vladika i wihovog nametawa crkvi od strane vlasti. Biografije sadr`e i podatke o odlikovawima koja su episkopi dobijali, insigSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
219
1 Ovom prilikom ne}emo detaqno nabrajati sve bibliografske jedinice u kojima se obra|uje `ivot `i~kih episkopa, a koje po~iwu da se pi{u ve} u XIX veku (Milan \. Mili}evi}). U novije doba biografijama srpskih jerarha bavio se episkop Sava {umadijski i Sava Vukovi}, a pojedina~ne biografije pisali su Qubomir Durkovi} Jak{i}, Teodosije Vukosavqevi}, Jev|a A. Jev|evi}, Predrag Puzovi}, Qiqana @arkovi}, Ninoslav Stanojlovi}.
nijama vezanim za wihovo dostojanstvo, poreklu tih predmeta, ponekad i opisu, bogoslu`benim predmetima koje su dobijali ili poklawali, podatke o pomo}i koju su davali da se podi`u crkve, manastiri, ikonostasi, {to predstavqa va`no svedo~anstvo o materijalnom nasle|u koje je ostalo u manastirskim riznicama, ili se ~uva u muzejima, tj. trag koji treba pratiti da se prona|u izgubqeni predmeti, ili odredi poreklo predmeta za koje se zna gde se nalaze. Vladike su na mnogo na~ina bile ukqu~ene u dru{tveni `ivot, sara|ivale sa nau~nim ustanovama, bile ~lanovi u akademijama, {to se redovno pomiwe u biografijama, ali se i izostavqa ako je vladika bio iz one struje protiv koje je bilo sve{tenstvo (Nikanor Ru`i~i}). Ovom prilikom prire|ujemo sve biografije, osim Nikanora Du~i}a, koji je kra}i period bio samo administrator eparhije, i ~ija se biografija uop{te ne odnosi na wegovu delatnost na toj funkciji, pa bi time bila samo ponavqawe ve} mnogo puta publikovanih podataka. Zato je i izostao i uvodni op{ti pregled istorije @i~ke eparhije, koji sadr`i i popis ~lanova Duhovnog suda.2 Sve biografije prire|ene su onda{wim pravopisnim pravilima, a sve intervencije date su u uglastim zagradama.
Biografije Episkop Ni}ifor Maksimovi}
2 Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve eparhije @i~ke, br. 9ñ12, septembarñdecembar 1928, str. 201ñ205.
Episkop Ni}ifor rodio se u selu Je`evici, sr. po`e{kom okr. u`i~kom, 12. januara 1788. god. On nije u~io nikakvih {kola, jer u vremenu wegovog detiwstva nisu {kole postojale, no se jedino moglo nau~iti ~itati i pisati kod crkava i manastira. I episkop Ni}ifor, kao de~ak, oti{ao je u selo ^estin kod svog zeta sve{tenika Rista Rafailovi}a i kod wega se nau~io ~itati i pomalo pisati. Potom je oti{ao u m-r Nikoqe pod Kablarom, gde je se kao manastirski |ak obu~avao u pjeniju i crkvenom pravilu i spremao se za sve{teni~ki ili mona{ki ~in, i po{to je se dovoqno obu~io, proizveden je za |akona i jeromonaha 1808. god. Posle nekoliko godina provedenih u m-ru Nikoqu, on je svojim trudom i o svom tro{ku, obnovio m-r Preobra`ewe pod Kablarom, koji je bio u razvalinama. Ovaj manastir danas ne postoji. Razru{en je 1910. god. prilikom pravqewa `elezni~ke pruge, kroz Ov~arsko-kablarsku klisuru. Po{to je obnovio i uredio Preobra`ewe, on je oti{ao na razvaline m-ra Sretewa na Ov~aru i tamo na razvalinama manastirskim podigao nov manastir, lepo ga je ukrasio, `ivopisao i bogato snabdeo sa potrebnim utvarama. Uz manastir podigao je lep konak i druge potrebne zgrade i prikupio mu veliko imawe. Zbog te wegove revnosti proizveden je za arhimandrita 30. novembra 1830. god. U to vreme kwaz Milo{ izdejstvuje kod Porte, da i Srbi mogu imati svoje arhijereje i on po{aqe u Carigrad vra}ev{ni~kog arhimandrita Ni}ifora Maksimovi}a i Vaseqenski Patrijarh Konstantin na dan 18. avgusta 1831. god. posveti arhimandrita Melentija za mitropolita, a sutra 19. avgusta, mitropolit Melentije uz asistenciju jo{ dvojice episkopa, posveti Ni}ifora za episkopa. Kad su se vratili iz Carigrada u Beograd, kwaz Milo{ posveti episkopa Ni}ifora za episkopa u`i~kog, no s tim, da mu stolica bude u ^a~ku, na sredokra}i eparhije; izvesno po `eqi samog episkopa Ni}ifora da bi bio {to bli`e m-ru Sretewu, o kome se nije prestajao starati sve do svoje smrti. On je u ^a~ku bio podigao vladi~anski konak, koji je, u to vreme, bio najve}a i najlep{a gra|evina u ^a~ku. Taj konak sad ne postoji, razru{en je pre 17 godina i na tom mestu podignuto je veleqepno trostrano gimnazijsko zdawe. U blizini ovog konaka bio je podigao veliko zdanije ñ gostionicu, od samoga kamena, ozidao i poklonio m-ru Sretewu. I ovo je zdawe davno poru{eno i na wegovom mestu podigao je drugo zdawe, u kome ima hotel i vi{e du}ana, no i ono je ve} dotrajalo. 220
Milo{ Timotijevi}
Episkop Ni}ifor jo{ u po~etku svog episkopovawa u ^a~ku, do{ao je u nekakav sukob sa Gospodinom Jovanom Obrenovi}em, bratom kwaza Milo{a, koji je u ^a~ku `iveo, te je morao kri{om napustiti eparhiju i pobegao je u Crnu Goru, gde je ostao vi{e od godine dana. Docnije, kad su nesuglasice izravwavane, kwaz Milo{ ga pozove i on se vrati u svoju episkopsku stolicu. Episkop Ni}ifor, za svoga `ivota pomogao je vi{e mladi}a da se o wegovom tro{ku {koluju, naro~ito one, koji su se spremali za sve{teni~ki i mona{ki ~in, protosin|eli: Vasilije i Venedikt, sve{tenik Miloje Rafailovi} i Filip Kova~evi} iz Du~alovi}a, koji je i licej u Beogradu svr{io, wegovi su pitomci. Episkop Ni}ifor uzeo je u svoj dvor jednog malog de~aka koji se zvao Jerotej Avramovi} i koji je po narodnosti bio Jevrejin. On ga je krstio i pravoslavnoj veri obu~io, pa ga je {kolovao u ^a~ku u osnovnoj {koli i gimnaziji, a docnije kad se u pjeniju i pravilu crkvenom dobro obu~io, postrigao ga u mona{ki ~in. On je bio |akon pri episkopiji, a kasnije kao jeromonah i protosin|el, bio je ~lan eparhijske konzistorije. Episkop Ni}ifor pomagao je nov~ano sve one op{tine u eparhiji, koje su se trudile oko podizawa novih crkava. Op{tinu u`i~ku, kada je podizala sada{wu novu crkvu, pomogao je sa 50 dukata, a op{tini ~a~anskoj dao je 100 dukata kao pomo} za podizawe ikonostasa u velikoj crkvi. Episkop Ni}ifor po`iveo je 64 godine, upokojio se u martu 1853. god. i sahrawen u svom m-ru Sretewu. ^a~ak prota Sreten J. Mihailovi} [Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 1, januar 1929, str. 8ñ11]
* Iz pro{losti. Vladika @i~ki Jani}ije Ne{kovi}. Wegova kratka biografija3 Rodio se 14. januara 1804, u selu Milanxi u okrugu u`i~kom, od oca Ne{ka Nedovi}a i majke An|elije. Kr{teno ime bilo mu je Ivan, a Jani}ije je nare~en u kalu|erstvu. Wegov otac Ne{ko bio je 19 godina pisar u Kneza Koste Ra{kovi}a i u [eage Muratovi}a do 1804; a posle, pod Kara|or|em, pisarevao je u knezova: Maksima Starovlaha, Avrama Luki}a i u Haxi-Prodana. Jani}ije je u~io kwigu u svoga oca, do godine 1820; a posle je oti{ao u manastir Kaleni} u Lev~u. Godine 1826. jula 26. za|akonio ga je, u Kragujevcu, beogradski Mitropolit ]irilo (Grk). Godine 1831. uzme ga k sebi mitropolit Melentije Pavlovi}, te tu ostane do meseca juna 1833, kada je taj arhijerej preminuo. Posle Melentijeve smrti, Jani}ije se vrati u svoj manastir Kaleni}. Te iste godine (1833), septembra 24. vladika u`i~ki, Ni}ifor, zajeromona{i Jani}ija u crkvi kragujeva~koj. Jani}ije je, s Petrom Jovanovi}em, izabranim za srpskog mitropolita, i{ao u Carigrad i, po povratku odonuda ostao je pri wemu do 16. februara 1836. g. Godine 1838. poslan je iz Kaleni}a u Studenicu, da nadgleda opravku ove velike Nemawine zadu`bine. Godine 1839. postavqen je za ~lana apelatorijskog konzistorija. Godine 1842. bio je nadzornik vladi~inog dvora u [apcu. Godine 1845. avgusta 25. postavio ga je Mitropolit Petar za igumana manastiru Kaleni}u, a godine 1847. maja 6. postao je arhimandrit istom manastiru. Episkopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
221
3
Dobrotom g. Bo|e Ne{kovi}a, u~iteqa u penziji ñ unuka vladike Jawe, dobili smo ove redove. (Ured.)
Godine 1849. oktobra 18. bude izabran, a 23. istog meseca, u beogradskoj crkvi, posvete ga Mitropolit Petar i vladike: Ni}ifor i Dositej, za vladiku u {aba~koj eparhiji. Godine 1854. Ñprimole ga, upravo namorajuî, veli sam u svojim bele{kama, Mitropolit Petar i Knez Aleksandar Kara|or|evi}, te se iz [apca premesti u Karanovac (Kraqevo) za vladiku u`i~ke eparhije. I tada se od beogradske eparhije odvoji okrug kru{eva~ki, i prida se eparhiji u`i~koj. Kao vladika u`i~ki, Jani}ije se smesti u Karanovac, a ne u ^a~ak, gde je sedeo wegov prethodnik Ni}ifor. Crkva @i~ka bila je, u to doba, pusta i krunila se malo po malo, od vremena; bila je gotovo sva zarasla u goru. Vladika Jani}ije `ivo nastane, te je opravi, i u woj propoje sveta liturgija. I @i~a sada poji i, moli se Bogu, jutrom i ve~erom za svoga obnoviteqa. Samo ga umetnici krive da nije pogodio obnoviti je u obliku kakav je imala u prvi mah. Jani}ije je na~inio jo{ dve crkve, jednu u svom selu Milanxi za du{u svojih roditeqa, a drugu u mestu Preradovcu, na dobrima manastira Kaleni}a. Po{to se je kru{eva~ki okrug odvojio od eperhije beogradske i pridao u`i~koj ñ Jani}ije se je potpisivao Ñvladika u`i~ko-kru{eva~kiî. Godine 1858. izabralo ga je Srpsko u~eno Dru{tvo za svojega po~asnog ~lana. Imao je sva crkvena i dr`avna odlikovawa, pa i od ruskog cara, a od kneza Mihaila dobio je zlatnu panagiju. Vladika Jani}ije prvi je na{ao i zavirio u Vrwa~ku Bawu, i po~eo se le~iti u woj. Pred kraj svoga `ivota, po~eo je vrlo naglo slabiti. Preminuo je 20. februara 1873. god. u Karanovcu. On je ukopan u @i~i, u kov~egu koji je, nekoliko godina, dr`ao u svojoj sobi, i putnicima pokazivao, gde }e le}i po{to umre. Predsednik ~a~anske konzistorije, prota Radovan Popovi}, po{to je vladika Jani}ije sahrawen, ovako je o tom doga|aju izve{tavao beogradskog mitropolita Mihaila: Va{e visokopreosve{tenstvo! Po pravilima svete crkve, a svodno nalogu va{em ENo 336, mi svaku po~ast i posledwu uslugu u~inismo zemnim ostacima na{em po Hristu bratu, i na{em nezaboravqenom arhipastiru i otcu, po~. g. Joanikiju. 20 t. m. odnesmo ga u crkvu, i tu [u] woj pro~itasmo nad wim jevangelije i psaltir, a sutra dan, 21. posle slu`be, opevasmo ga, ali ne mogasmo jedno zbog rastojawa mesta, a drugo protiv `eqe ovda{wih gra|ana, toga dana u @i~u, radi sarawewa, odneti, nego to u~inismo tre}i dan t. j. 22. t. m. Pri opelu bilo nas je 12 sve{tenika i jedan |akon, u ovom ~asu imali smo tri protojereja. Naroda je bila puna crkva. Sprovod pokojnika iz crkve karanova~ke bio je sa 23 sve{tenika uveli~an, koji su ga na svojim rukama do preko mosta nosili, a odatle gra|anstvo do @i~e. Pred wim su prethodili barjaci i mno{tvo u~enika sviju ovda{wih {kola, s ostalim narodom, koga je bilo do hiqadu du{a obojega pola. Po svr{enom parastosu u @i~i, spustili smo kosti pokojnikove u grobnicu, koju je sebi jo{ za `ivota spremio bio. ÑZasluge pokojnikove ota~astvu i sv. crkvi u~iwene, nisam u stawu opisati, nego to stavqam rukosadu wegovom, a ja i dru`ina moja, sa suznim o~ima kazujemo ovde koliko je pokojnik, kroz 19 godina, kao arhipastir ove eparhije, po{tewe kod naroda i sve{tenstva zaslu`io. Od ~asa izdanu}a wegova pa do ukopa, varo{ je zatvorena bila, sve je `alo{}u pogru`eno bilo. Qubav i po{tovawe koje su u svojim srcima spram pokojnika imali, to u ovom posledwem ~asu i delom zasvedo~i{e. Sva tri dana vrata crkvena ne mogo{e biti zatvorena od naroda koji je, kao u dvor wegov, tako i ovde, radi celivawa pokojnika iz varo{i i okolnih sela dolazio. Lice pokojnikovo i ruke izgledale su kao kora od limuna, {to nas je jako trowavalo, pa ga do groba nismo ni~im zakrivali. Pri spro222
Milo{ Timotijevi}
vodu od Karanovca do @i~e, tako je narod vrveo, kao Jerusalimci {to su sa vaijama u Sretewe izlazili. Na sredinu ovoga sprovoda, izi{ao mu je u sretewe iguman `i~ki s barjacima, u~enicima i u~iteqem onda{wim. K uveli~avawu pokojnikovog sprovoda i samo je nebo nakloweno bilo toplotom i blagorastvorenim vazduhom. Sve{tenstvo mu je u besedi, preko svog sabrata Raki}a, a pri pogrebu, preko Markovi}a, svoju sinovqu blagodarnost izjavilo i vje~naja mu pamjat odpevalo, 24. februara 1873. god. Karanovac. Ni`aj{i sluga, predsednik konzistorije, Protojerej, R. Popovi}, s. r.î Vladika Jani}ije {tampao je neke svoje besede, i neke bele{ke za obja{wewe tih beseda. Bio je ~ovek neobi~no jake pamtiqe, i razgovetne sudiqe. Od godine 1816. pa naovamo, mislim, nije bilo ni jednoga iole znatnoga ~oveka u Srbiji, koga on nije poznavao. Velika je {teta {to toliko svoje poznavawe qudi i doga|aja nije stavqao na hartiju, nego je sve sa wim oti{lo u grob. @ive naravi, bistre pameti, {aqive besede ñ Jani}ije je bio neobi~an vladika me|u na{im novijim vladikama: bio je vladika pravoga srpskoga tipa. Bio je patriot, kao da nije nosio pustiwa~ko ruho; sve junake koji su se odlikovali u borbi za slobodu, uznosio je hvalom; nekome je udario od studeni~kog mramora belege, na mestima gde su juna{tvo pokazali, izrezuju}i u kamenu svojom rukom zapis o onome {to se je dogodilo. U svojoj eparhiji zapovedio je bio sve{tenicima te su popisivali poimenice sve qude koji su pali za slobodu svoje otaxbine. U~ene je qude voleo, odlikovao, a nauku po{tovao i potpomagao. U `ivqewu je bio smeran, a rado je davao, osobito siroma{nim |acima; samo nikada nije davao koliko bi ko `eleo, nego koliko je sam dr`ao da treba dati, i da se wemu mo`e. Jo{ godine 1870, dao je svojih 1500 dukata na pomo} crkvenoj kwi`evnosti. Vladika Jani}ije bi}e, po svoj prilici, posledwi koji je uzimao u ruke gusle i gudalo, ne da se wima predstavi ono {to nije bio, nego istinski da zadovoqi svoje narodno ose}awe. Laka mu bila srpska zemqa koju je qubio kao pravi sre}ni sin svoju dobru majku. [Anonim, ÑIz pro{losti. Vladika @i~ki Jani}ije Ne{kovi}. Wegova kratka biografijaî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 2, februar 1928, str. 50ñ55]
Episkop Jani}ije Ne{kovi} Episkop Jani}ije rodio se 14. januara 1804. god. u selu Milanxi, u srezu moravi~kom okr. ~a~anskom. Kr{teno mu je ime bilo Ivan, a kalu|ersko Jani}ije. Wegov otac bio je pismen, te se Jani}ije kod svog oca nau~io ~itati i pisati, pa je 1820. god. oti{ao u m-r Kaleni} gde je primio mona{ki ~in. Za|akonio ga je 26. jula 1826. god. tadawi beogradski mitropolit Kirilo, a godine 1831. uzme ga k sebi mitropolit Melentije Pavlovi} i kod wega je, kao pridvorni |akon, ostao sve do smrti Melentijeve, pa se posle vrati u svoj manastir. Vladika Ni}ifor ga je zajeromona{io 24. septembra 1833. god. Sa novoizabranim mitropolitom Petrom i{ao je u Carigrad, a po povratku otuda ostao je pri mitropolitu do 16. februara 1836. god. pa se opet vratio u svoj postrig, gdi je postao iguman i arhimandrit. On je kao arhimandrit kaleni}ki od Arhijerejskog Sabora izabran za vladiku {aba~kog i 23. oktobra 1849. god. posve}en. Godine 1854. bude preme{ten za vladiku u`i~kog i on se, mesto u ^a~ku gde je wegov prethodnik stanovao, nastani u Karanovcu, dana{wem Kraqevu. Po dolasku u Karanovac nastao je te je o svom tro{ku obnovio opustelu sedmovratnu @i~u; a sem @i~e, na~inio je crkvu i {kolu u svom selu Milanxi. Episkopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
223
Kada je on do{ao za vladiku u`i~kog, onda mu je u eparhiji pridodat i okrug kru{eva~ki, koji [je] dotle pripadao okr. beogradskom, te se on potpisivao Ñvladika u`i~ko-kru{eva~kiî. Bio je po~asni ~lan Srpskog U~enog Dru{tva. Bio je u deputaciji skup{tinskoj, koja je 1858. god. i{la u Bukure{t, da dovede kwaza Milo{a u Srbiju. Od ruskog cara dobio je panagiju, a knez Mihailo podario mu je panagiju na zlatnom lancu. On je rado i obilato pomagao sirotiwu. Imao je spisak sve sirotiwe i pred Bo`i} i pred Uskrs on je pozivao tu sirotiwu te joj delio pomo} i to je redovno ~inio do svoje smrti. Naro~ito je pomagao siroma{ne |ake. Izdr`avao je svakad po 2-3 |aka iz svoje familije, a ostali |aci iz Starog Vlaha polaze}i za Beograd, navra}ali su se na Karanovac da od vladike dobiju putnog tro{ka. Pok. prota Timotije biv. predsednik Duh. @i~. Suda pri~ao mi je ovo: ÑKad sam bio bogoslov, krenem se sa 2-3 druga od ku}e za Beograd i udarimo preko Karanovca nadaju}i se da od vladike dobijemo putnog tro{ka. Kad u|osmo u dvori{te episkopije, vladika je bio na ~ardaku svog konaka i kad nas ugleda on viknu: íEne, {ta }ete vi Er~uge ovde!í Mi se popesmo na ~ardak i poqubismo ga u ruku, pa mu ka`emo da smo po{li za Beograd u {kolu, pa smo navratili ovde da mu poqubimo ruku, a vladika se sme{i i veli: íE dobro, dobro, ba{ vam hvala {to ste se potrudili dovdeí i onda zovnu svog }iricu Stevana i re~e mu: íOvi |aci putuju za Beograd, podaj im da ve~eraju i podaj im }ebadi da tamo na travi prostru |e }e spavati i da se pokriju i po{to }e oni ranoa da putuju, metni svakom u torbu po jedan labac i po oku slanine i ovo vam jo{ po ~etiri cvancika, pa neka vam je sre}an putí. Ja se usudih te rekoh da ne mo`emo da nosimo qebac i slaninu jer putujemo pje{ke, ía vequ Ero bili ti mogao poneti u torbi jedno tri oke dukata kad bi ti ko dao?í A ja rekoh pa pomu~io bi se. íE moj nesre}ni sine, mu~io bi se da nosi{ kamewe u torbi, a qebac ti je te`ak i ne mo`e{ qebac da nosi{. Stevane ~uo si {ta sam ti kazao, svakome u torbu meti po qebac i oku slanine, ako im qebac bude te`ak neka ga bace.íî U svojoj eparhiji pomagao je siroma{ne crkve i ~inio im priloge. I u ~a~anskoj crkvi ima jedan lep srebrni krst, koji je vladika Jani}ije prilo`io 1869. godine. Kad sam bio sve{tenik u Lascu jedan starac koji je ranije bio crkveni tutor pri~ao mi je ovo: ÑU crkvi laza~koj nije bilo ikonostasa. Po preporuci konzistorije, pogodimo sa jednim majstorom molerom da na~ini ikonostas. Kad je on sa poslom bio gotov, mi mu damo ne{to novaca, a ostanemo du`ni 200 dukata. Po{to je pro{lo nekoliko meseci, pok. pop Jovan Miladinovi} koji je tada bio sve{tenik laza~ki, dobije poziv od vladike da sa tutorima crkvenim do|e u Karanovac. Pozva nas pop Jovan i jednog dana odosmo. Kad do|osmo u vladi~in konak, prijavi{e nas kod vladike i pusti{e nas u sobu kod wega. U|osmo, pop Jovan metanisa i poqubi ga u ruku i mi mu pri|osmo ruci i poqubismo. Tad }e vladika re}i: o~e Jovane, vi niste platili majstoru koji vam je napravio ikonostas u crkvi? Nismo sveti vladiko, ostali smo du`ni 200 dukata. Pa jeste li spremili novac da mu taj dug platite? Nismo sveti vladiko, no }emo se postarati da mu od sad pa za pola godine taj dug platimo. E, o~e Jovane, ne mo`e on da ~eka jo{ pola godine. On je siroma{an ~ovek i vaqa mu izdr`avati ku}u i raniti svoju `enu i |ecu, a to nije mala suma 200 dukata. No ako se vi jo{ mo`ete sastarati da taj novac prikupite jo{ pola godine, onda }emo ovako uraditi: ja }u vama dati 200 dukata, te vi platite dug ~oveku, a vi za pola godine prikupite taj novac i meni vratite. Kad mi rekosmo da }emo novac prikupiti za pola godine, on izvadi iz sanduka jednu kesu i po~e iz we vaditi i brojati dukate i kad izbroji 200 dukata dade ih popu Jovanu i naredi da do|e majstor, koji je tu ~ekao. Kad majstor u|e on mu kaza: Evo pop Jovan doneo ti da ti dug plati, no daj kvitu i uzmi pare i kad majstor dade kvitu, pop Jovan mu izbroja 200 dukata. Kad majstor iza|e vladika re~e: Sad o~e Jova224
Milo{ Timotijevi}
ne neka vam je sre}an put, pa se postarajte da mi za pola godine taj dug vratite i mi mu poqubismo ruku i izi|osmo. Kad po|osmo ku}i mi se uz put po~esmo zdogovarati da {to pre vladici dug vratimo. Jednog dana sazovemo kod crkve zbor i pop Jovan kaza kako smo od vladike pozajmili 200 dukata i platili majstoru koji je pravio ikonostas. Istog dana razre`emo na imu}nije qude, da dadu neki dukat, neko dva, a neko i pet i nije pro{lo ni dva meseca mi skupismo 200 dukata i jo{ odozgo 20 dukata da damo vladici na ime interesa. Kad do|osmo u Karanovac odnosno kod vladike i kazasmo mu da smo prikupili novac da mu dug platimo, on re~e pop Jovanu da broji i pop Jovan po~e brojati i izbroja 200 dukata. No vladika re~e: o~e Jovane nisi dobro izbrojao no ponovo broj i pop Jovan po~e ponova brojati i kad izbroja 180 dukata, vladika priti{te rukom i re~e stoj! E, ovo je meni, a tih 20 dukata ja prila`em va{oj crkvi i za te pare kupite u crkvu {to vam bude najpotrebnije. Mi mu se zahvalismo, poqubismo mu ruku i odosmo.î Pok. prota Timotije, koji je bio dugo godina |akon vladike Jani}ija, pri~ao mi je i ovo: ÑVladika se razboqe i na nekoliko dana pred svoju smrt pozva predsednika konzistorije, ~lanove i svo ostalo osobqe, da do|u kod wega. A pozvao je i okr. protu i mesne sve{tenike i kad se svi iskupismo u|osmo kod wega i poqubismo ga u ruku. Kad stadosmo oko wega on re~e: íJa o}u da mrem, pa sam vas zvao da se sa vama oprostim. Mo`e biti da sam kome i nehoti~no kakvu nepravdu u~inio, pa ako jesam, vi mi oprostite a i vama neka je prosto od moje strane. Vi ste mi bili svi dobri i poslu{ni i neka vam Bog za to plati.íî Re~e nam da sednemo i mi posedasmo. On tada pru`i jedan kqu~ proti Radovanu predsedniku konzistorije i re~e mu da sanduk otvori i da izvadi neke hartije iz sanduka. Prota izvadi neke hartije i po~e da ih razvija i ~ita: obligacija sverhu toliko i toliko dukata }esarski, koliko sam uzeo na zajam od vladike i t. d. sve su to bile obligacije karanova~kih gra|ana, kojima je on ~inio pozajmice po 50, 60, 100 i vi{e dukata i kako je koju prota pro~itao, on vi~e, cepaj to, cepaj to, ne}u da me |eca wegova prokliwu, kad im se krov nad glavom po~ne prodavati i tako je sve obligacije privatnih du`nika pocepao. Me|u wima, bila je i obligacija jednog lekara, kome je dao 200 dukata te je ku}u kupio i wu je pocepao. Kada je to svr{io on kaza proti da izvadi jednu kesu, prota izvadi i dade mu je, a on iz we po~e vaditi dukate i dade svima od najstarijih do najmla|ih po pet dukata u zlatu i re~e to vam dajem da me lepo opevate i u @i~i sahranite jer ko zna, da li bi vam ko to posle moje smrti platio. Ostalu svoju gotovinu ostavio je na dobrotvorne ciqeve. A jo{ ranije bio je ostavio 1500 dukata te je obrazovao fond, pod nazivom: Crkveni fond episkopa Jani}ija, za duhovnu kwi`evnost. Ne znam {ta je sa tim fondom i da li su i koje kwige kad god izdane ili nagra|ene iz tog fonda? Vladika Jani}ije umro je u Karanovcu 20. februara 1873. god. i sahrawen je u m-ru @i~i, koju je sam obnovio. ^a~ak prota Sreten J. Mihailovi} [Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 2, februar 1929, str. 36ñ41]
Episkop Vi}entije Krasojevi} Vi}entije Krasojevi} episkop U`i~ko-Kru{eva~ke Eparhije, rodio se u selu Gor. Crnu}u 1824. god. u neposrednoj blizini m-ra Vra}ev{nica od roditeqa \oke i Petrije Krasojevi}a zemqorad. Svr{io je osnovnu {kolu kod m-ra Vra}ev{nice, a docnije kao jeromonah i sabrat pomenutog manastira svr{io je beEpiskopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
225
ogradsku Bogosloviju, primio mona{tvo i rukopolo`en u ~in jero|akona 1844. god. za jeromonaha 1846. god. proizvden za igumana 1859. god. Stare{ina manastira Vra}ev{nice, postao je 1860. god, a arhimandrit 1870. god. Za episkopa posve}en je 4. novembra 1873. god. Umro je u Beogradu 15. marta 1882. god. i opevan u beogradskoj sabornoj crkvi. Potom je doteran u manastir Vra}ev{nicu, u svoj postrig, i sahrawen u grobnici, u paperti, gde je ranije sahrawen prvi mitropolit oslobo|ene Srbije, bla`enopokojni Melentije Pavlovi}. Na crkvenom zidu s desne strane u paperti, uzidana je plo~a sa natpisom: ÑOvde po~iva prosvetni dobrotvor Vi}entije Krasojevi} episkop `i~ki, ro|en 1824. Ü 15. marta 1882. god.î Za svoga stare{instva i upravqawa manastirom Vra}ev{nicom, od 1860. do 1873. g. Vi}entije Krasojevi} u~inio je mnogo za napredak manastira, kao retko koji stare{ina, u ono vreme, a i sada. Podigao je svojim trudom i prilogom naroda dvospratni konak sa zvonarom, s ju`ne strane crkve, pri ulazu u portu crkvenu. A zatim i drugi konak na potoku, sa zapadne strane, koji sada ne postoji, jer je uklowen, po{to je docnije postao sklon padu. Podigao je mehanu II klase, na putu Kragujevac ñ Gor. Milanovac, koja i danas postoji i dobar prihod manastiru donosi. Podigao je vodenicu na reci Gru`i, koja tako|e daje manastiru lep prihod. Pored toga podigao je bio veliki lep vinograd, koji sada ne postoji, jer je propao od filoksere, a drugi zasa|en na amerikanskoj podlozi. Podigao je i dosta vo}waka {qiva maxarki, od kojih, po neko drvo, i sada jo{ postoji i rod daje. U neposrednoj blizini manastira, uredio je bio lepo {etali{te ñ park i ogradio ga lepim letvama, no koje je docnije napu{teno i zanemareno, te sada ne postoji. Revnost ovog stare{ine i upraviteqa manastira bila je tolika, da je svu planinu manastirsku zagradio jakom ogradom, koja danas ne postoji. Iz planine, vi{e manastira, bio je doveo vodu kroz zemqane cevi ñ ~unkove, u portu crkvenu, ali je taj vodovod docnije, po wegovom odlasku, napu{ten i sasvim propao. Gajio je lepu rasnu stoku, dr`ao p~ele, dobru pernatu `ivinu i uvek je imao po dva pauna koji su ponosno {etali po ~istoj porti crkvenoj. Imawe nije prikupio nikakvo, a nije imao ni potrebe za to, jer je manastir imao dovoqnog i velikog imawa. Sve je starine dobro ~uvao i o~uvao u redu. U novozidanom konaku, s ju`ne strane crkve, na dowem spratu, uredio je bio biblioteku sa znatnim brojem lepih kwiga i ~asopisa i galeriju slika, svoju vladalaca iz loze Nemawi}a, od Stevana Nemawe, pa do posledweg Nemawi}a, mladog Cara Uro{a. Ove je slike za manastir izradio na{ neumrli pesnik i `ivopisac pok. \ura Jak{i}, ali one na `alost ne postoje. Zatim je ta biblioteka i galerija slika preme{tena u stari konak, sa severne strane crkve. Taj je konak slu~ajno, ili nepa`wom bratstva, zapalio se i sav sagoreo, pa sa tim i galerija pomenutih slika, sa jo{ mnogo slika znamenitih qudi iz na{e novije istorije, mnogo kwiga i drugih va`nih stvari, dokumenata i dragocenosti koje su tu bile. Stare{ina manastira bio je tada Joakim Milo{evi}. Episkop Vi}entije osnovao je svoj veliki prosvetni fond, iz koga se poma`u i {koluju wegovi najbli`i srodnici iz familije, a po mogu}stvu i daqi. Episkop Vi}entije je rasta sredweg, dostojanstvenog lika i pogleda, inteligentan i prema onome vremenu, dosta obrazovan sve{tenomonah. Imao je lepu dugu kosu i bradu, koju je pa`qivo negovao. Svakad se lepo i ~ino-odevao, svodno svome ~inu i crkvenim propisima. Lepo je ~itao i pevao, jer je imao tih i melodi~an glas. Za ove podatke, iscrpne i verodostojne, o episkopu Vi}entiju, imam da blagodarim uva`enom proti g. Andri Topalovi}u, parohu lipova~kom koji je li~no poznavao episkopa, jer je u~io osnovnu {kolu kod m-ra Vra}ev{nice, kad je episkop Vi}entije bio manastirski stare{ina, a kao bogoslov III godine 1882. bio je prisutan na vladi~inom opelu u beogradskoj sabornoj crkvi. 226
Milo{ Timotijevi}
I sam sam li~no poznavao episkopa Vi}entija, jer me je on rukopolo`io u ~in |akona, i sve{tenika. Kad sam ja rukopolo`en za |akona, onda episkop nije imao svoga pridvornog |akona. Dotadawi dugogodi{wi pridvorni |akon Timotije Popovi} bio je rukolo`en u ~in sve{tenika i postavqen za ~lana u`i~ko-kru{eva~ke konzistorije. I kako je episkop Vi}entije imao nameru tada, da po kanonizaciji obi|e svoju eparhiju, nije hteo odmah da me rukolo`i u ~in sve{tenika, no mi naredi da odem ku}i, da se spremim za put, pa da 20. avgusta budem u Karanovcu, kada }e se on krenuti na put po eparhiji, te da ga ja, na tom putu pratim kao |akon. Pro{ao sam sa wim celu eparhiju za 35 dana i to okruge: kru{eva~ki, ~a~anski, u`i~ki i rudni~ki. Obi{li smo 40 crkava i nekoliko manastira. Tom prilikom osvetio je pet novih crkava: u Bawi Jo{ani~koj, Ra{ki, Kotra`i, Zagra|u i Zabla}u. Ceo taj put episkop je pre{ao jahaju}i na kowu jer svojih kola nije imao, a i da ih je imao ne bi se mogao sa wima poslu`iti po onim brdovitim i bezputnim krajevima, koje smo tada pro{li. Episkop Vi}entije `iveo je skoro asketskim `ivotom. Vrlo je malo jeo i pio. Bio je vrlo {tedqiv i nije voleo nikakve parade i ceremonije. Povodom toga ho}u da ispri~am slu~aj, koji mi se desio na putu kroz eparhiju. Kad smo stigli u Ko`etin, dana{wi Aleksandrovac u @upi, stan za episkopa bio je pripremqen u novopodignutoj {koli koja je bila u poqu, gde je danas Aleksandrovac a varo{ica Ko`etin, bila je tad kod crkve, na jednom brdu. Kod {kole je, uve~e, bio prire|en i banket u ~ast episkopovog dolaska. Kad smo iz crkve do{li u {kolu, kazao sam episkopu, da je tu, u {koli, pripremqen banket u wegovu ~ast: on mi re~e: ÑDobro, hvala im, no ja na tom banketu ne mogu biti, jer sam umoran i potrebno mi je da se odmorim i za sutra{wu slu`bu spremim. Ti budi sa wima na banketu, a za mene naredi da se donese par~e leba, dve kisele paprike i ~a{ica vinaî. Bio je postan dan. Na banketu je bilo oko 30 gra|ana, 4 sve{tenika i 2 u~iteqa. I ako im nije bilo pravo {to episkop nije na banketu, opet je se, u dobrom raspolo`ewu uz zdravice i pesme, ostalo do blizu pono}i i tad se razi{li. Sutradan, posle odslu`ene arhijerejske slu`be, i svr{enog vodoosve}ewa, episkop je pou~io narod i pokropio, pa smo oti{li u crkvenu ku}u na ru~ak. Na ru~ku, sem episkopa i |akona bili su: namesnik, sreski na~elnik i op{. predsednik. Pri svr{etku ru~ka i kad smo se trebali krenuti daqe za Plo~u, episkop mi naredi da odem kod gostioni~ara, da mu platim u~iweni tro{ak i uzmem ra~un. Kako je gostioni~arev ra~un iznosio 186 dinara, nisam mu hteo platiti, dok ne izvestim episkopa. Episkop se za~udi, pa naredi da do|e gostioni~ar i kad mu ovaj do|e on mu re~e: ÑJe li prijatequ, za {ta ja to imam da platim 186 dinara?î ÑPa za sino}ni banketî, odgovori gostioni~ar. ÑKaki banket?! Ja banket nisam prire|ivao, no vi Ko`etinci. Ti prijatequ ima{ od mene da naplati{ sino}nu ve~eru, ve~eru za |akona i za mog momka i dana{wi ru~ak za mene, za |akona, za g. kapetana, za g. predsednika i pla}am i za g. namesnika, kad on ne}e za mene da plati i pla}am tro{ak za mog momka i za na{a tri kowa seno i zob, to ja pla}am, a za banket obrati se svojim Ko`etincima, koji su taj banket poru~ili i na wemu jeli i pili.î I ra~un za episkopa sveo se na 15 dinara, koji sam odmah isplatio. Ovo naro~ito iznosim radi karakteristike onog vremena. Onda, u najboqem hotelu, Ñtabletoî ru~ak, nije ko{tao vi{e od jednog dinara na personu. Putuju}i kroz eparhiju, kad smo do{li u ^a~ak, episkop je tada kupio od Alekse Radovi}a trgovca iz ^a~ka, jedno veliko imawe, postoje}e vi{e grobqa ~a~anskog, u selu Loznici. U leto 1879. god. ~uo sam da je episkop na imawu i oti{ao sam kod wega. Vodio me je po celom imawu, koje je on po~eo uveliko ure|ivati, da mi sve poka`e. Ispra}aju}i me, si{li smo zajedno do mesta gde je sad podignuta nova kapela za ~a~ansko grobqe i kazao mi je, da je i ovo par~e zemqe kuEpiskopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
227
pio, naro~ito za to, da na wemu podigne crkvu i kad crkvu bude podigao, povu}i }e se u mir, da na svom imawu `ivi i u crkvi se svojoj Bogu moli. Ovu svoju misao nije izveo, jer ga je smrt pretekla. I ovo imawe u selu Loznici, on je zave{tao srpskoj dr`avi, na dobrotvorne svrhe, ali je wegov sinovac, u sporu sa srpskom dr`avom, to imawe na sudu dobio i danas ga on u`iva. Po smrti episkopa Vi}entija, u aprilskoj svesci Hri{}an. Vesnika za 1882. god. o{tamapa je ova bele{ka: ÑEpiskop U`i~ke Eparhije preosve}eni Vi}entije, preminuo je 15. marta ove godine u Beogradu, posle dugog i te{kog bolovawa. Pokojnik se rodio u selu Crnu}i, okruga rudni~kog. Rukopolo`en je za jero|akona 1844. za jeromonaha 1846. u septembru 1859. proizveden je za igumana, 11. novembra 1870. za arhimandrita vra}ev{ni~kog, kojim je manastir dosta godina upravqao. Bio je jedan od najvrednijih nastojateqa manastirskih i to mu je, uz ostale za wega podesne okolnosti pomoglo, te je kao malo {kolovan 1873. god. izabran i posve}en za Episkopa U`i~ke Eparhije. Kao arhijerej u`i~ki slu`io je osam i po godina. Svoju imovinu zave{tao je na vaspitawe podmladka, {to mu osigurava lep spomen u narodu svome. Na opelu, koje je u Sabornoj Beogradskoj Crkvi izvr{eno, prisustvovali su i Wegova Veli~anstva Kraqa i Kraqica, ~lanovi vlade i mnogobrojno sve{tenstvo. Ostaci pokojnikovi sahraweni su u manastiru Vra}ev{niciî. Bog da ga prosti. ^a~ak prota Sreten J. Mihailovi} [Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve eparhije @i~keî, br. 3ñ4, martñapril 1929, str. 76ñ80; Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 5, maj 1929, str. 112ñ115]
Episkop Kornelije Posle smrti episkopa Vi}entija do{ao je na upra`wenu episkopsku stolicu episkop Kornelij. Episkop Kornelije rodio se 1820. g. u Pan~evu. On nije bio bogoslov niti se {kolovao za sve{tenika. Bio je u Austrougarskoj finansijski ~inovnik, pa je tu slu`bu napustio i oti{ao u jedan od fru{kogorskih manastira i tamo se zamona{io. Kad je postao jeromonah pre{ao je u Srbiju i upu}en je [za] sabrata m-ra Ravanice. U bratstvu m-ra Ravanice kao jeromonah bio je 1876, 1877, 1878. i 1879. god. a 1880. proizveden je u ~in igumana i postao nastojateq manastira Ravanice koju je du`nost vr{io od 25. septembra 1880. god. pa sve dok nije izabran za episkopa. Kao stare{ina m-ra Ravanice odr`avao je potpuni red u manastiru i starao se da manastirsku imovinu o~uva. Kad je smr}u episkopa Vi}entija eparhija u`i~ka ostala bez episkopa, Arhijerejski Sabor je u sednici svojoj od 6. aprila 1883. god. izabrao za episkopa u`i~ke eparhije, igumana manastira Ravanice Kornelija i posve}en je za episkopa 19. aprila 1883. godine. On nije ni pune dve godine upravqao sa eparhijom, pa je oboleo toliko, da je za slu`bu postao sasvim nesposoban, te je stavqen u stawe pokoja. Kao umirovqen oti{ao je u Kragujevac da `ivi i tamo je ostao do svoje smrti. On je ostao u eparhiji sasvim nezapa`en. Dok je bio zdrav nije obilazio eparhiju, te ga ni sve{tenici wegove eparhije nisu poznavali. Za vreme dok je on bio na eparhiji, promewen je naziv eparhije. Mitropolit Teodosije Mraovi} aktom od 26. juna 1884. god. EBr. 482. izve{tava episkopa Kornelija da je kraqa Milan ukazom odobrio, da se ÑU`i~ka Eparhijaî od sada zove Ñ@i~ka Eparhijaî. 228
Milo{ Timotijevi}
Episkop Kornelije umro je u Kragujevcu 24. avgusta 1889. g. i sahrawen u kragujeva~kom grobqu 25. avgusta 1889. god. Na opelu wegovom nije u~estvovao ni jedan od arhijereja, pa ga je opevao prota kragujeva~ki @ivota Ostoji}. Bog da ga prosti! ^a~ak prota Sreten J. Mihailovi} [Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 10ñ11, oktobarñnovembar 1929, str. 209ñ210]
Episkop Nikanor Ru`i~i} Episkop Nikanor Ru`i~i} rodio se 15. aprila 1843. godine u Svileuvi okr. podriwskom. Kr{teno mu je ime Nikola. Wegovi su roditeqi Gligorije i Jelena Ru`i~i}, te`aci iz Svileuve. Prezime Ru`i~i} dobili su po wihovoj babi Ru`ici, koja je bila k}erka kneza Ranka, ro|enog brata pop Luke Lazarevi}a poznatog vojvode iz prvog srpskog ustanka pod Kara|or|em. Svr{io je osnovnu {kolu u svom selu Svileuvi, a 4 razreda gimnazije u [apcu, pa je zatim odmah stupio u Bogosloviju u Beogradu, koju je zavr{io 1863. god. Po svr{enoj bogosloviji, oti{ao je u svoje selo i odmah se o`enio. U Svileuvi je tada bio sve{tenik Janko Proti}. Kako je bio star i iznemogao, tra`io je kapelana i eparhijski episkop rukopolo`i klirika Nikolu i postavi ga za kapelana proti Janku. Kad je 1867. god. proilazio kroz okr. podriwski kwaz Mihailo, pop Nikola ga je pozdravio u selu Debrcu u ime tamo{weg naroda. Tim pozdravom on je obratio na sebe pa`wu kwa`evu i posle u razgovoru on mu preporu~i da tra`i parohiju u Beogradu a wegova }e briga biti da mu g. Mitropolit molbu uva`i. No on je voleo svoje selo, te ga nije hteo napu{tati ni tra`iti beogradsku parohiju, ali docnije okolnosti primorale su ga da napusti i selo i parohiju. Posle dve godine umrla mu je `ena, a naskoro zatim pomre{e mu i deca od neke zaraze, te ostade sam samohran. Uz `alost sustigla ga je jo{ jedna nevoqa: ven~ao je neke srodnike u zabrawenom stepenu, te je tim navukao na sebe veliku odgovornost. Da bi tu odgovornost odagnao napusti parohiju i ode u Beograd te izdejstvuje kod Mitropolita Mihaila da ga po`aqe u Rusiju u Duhovnu Akademiju, obe}avaju}i da }e po svr{enoj akademiji primiti mona{ki ~in. Akademiju je u~io u Kijevu i istu svr{io 1875. g. sa stepenom kandidata. Kad se vratio u Srbiju, da bi ispunio svoje dato obe}awe oti{ao je u manastir Bukovo te je primio mona{ki ~in i dobio ime Nikanor, a tadawi episkop negotinski Evgenije Simonovi} proizveo ga je u ~in sin|ela i kao sin|el postavqen je za predava~a u beogradskoj bogosloviji. U srpsko-turskom ratu 1876ñ7. god. bio je dodeqen generalu ^erwajevu kao tuma~ i vojni sve{tenik. Posle rata polo`io je profesorski ispit i proizveden je u ~in protosin|ela. Kod mitroplita Mihaila u`ivao je osobitu qubav i poverewe i bio mu je desna ruka u pitawu potpune nezavisnosti srpske crkve. No kada se Mitropolit Mihailo politi~ki razi{ao sa kraqem Milanom, tada i protosin|el Nikanor, koji je sve dotle simpatisao liberalnoj partiji u kojoj je bio ~lan i glavnog odbora, pristade uz napredwake, koji ga potvrdi{e za rektora bogoslovije i dobi ~in arhimandrita. U zvawu rektora ostao je do maja 1886. god. a tada, po{to je dao izjavu da je solidaran sa crkvenom upravom Mitropolita Teodosija, izabran je za episkopa na upra`wenu `i~ku eparhiju sa sedi{tem u Kraqevu. Posve}en je za episkopa 4. maja 1886. g. i ~im je se nastanio u svojoj rezidenciji odmah je po{ao po kanoni~noj vizitaciji, da obi|e svoju eparhiju i da se poEpiskopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
229
zna sa sve{tenstvom i pastvom. Prilikom dolaska u ^a~ak bio je izvanredno do~ekan, te ga je to toliko razdragalo, da je izjavio `equ da se episkopska stolica premesti iz Kraqeva u ^a~ak. Ta je wegova `eqa bila primqena i odobrena na merodavnom mestu, te je kraqevskim ukazom episkopska stolica i preme{tena iz Kraqeva u ^a~ak. Taj preme{taj episkopske stolice iz Kraqeva u ^a~ak primili su Kraqev~ani te{ka srca; wij je to jako zabolelo, jer u istini Kraqev~ani su umeli da podese svoje dr`awe prema svojim episkopima: oni su svoje episkope po{tovali, a episkopi su wih o~inski voleli. Izgleda da je se i episkop Nikanor docnije pokajao {to je tra`io preme{taj episkopske stolice iz Kraqeva u ^a~ak ali se nije imalo kud. Prilikom seobe, da bi zagladio nepravdu u~iwenu Kraqevu i Kraqev~anima, on je upotrebio metod onog Zlatiborca {to je se opra{tao sa Mi}i}em, kad je ovaj sprovo|en u Gurgusova~ku kulu, a okadio je i Miqca, no ba{ primena toga zlatibor~evog metoda pri~inila je te je izgubio mnogo u o~ima Kraqev~ana i ^a~ana. Episkop Nikanor bio je spreman bogoslov i radio je obilno na crkvenoj kwi`evnosti. Od wegovih kwi`evnih radova znatniji su: 1. Imenik (katalog) carigradskih patrijarha, rimskih papa, srpskih projustinijansko-gradskih arhijepiskopa i `i~ko-pe}kih arhijepiskopa i patrijara. 2. Istoriske slike sve{teno bibliske egzegetske i razvi}e iste. 3. Kratki istoriski pregled uzajamnih odno{aja izme|u srpske i gr~ko-carigradske crkve. 4. Nomokanon o braku. 5. Razlika filozofske etike od hri{}anske. 6. Nomokanon srpske crkve. 7. Tablice raznovrsnih primera srodstva. 8. Upustvo za ~itawe svetog pisma. 9. Duhovnik u pro{losti i sada{wosti. 10. Istorija Srpske Crkve kw. I i II. 11. Kanoni~ko pravo. 12. Primeri srodstva II iz. 13. Uputne bele{ke. 14. Srodstvenik. 15. Razvaline manastira Sv. Arhangela na Prevlaci. 16. Besede i re~i. 17. Starine u man. Studenici. 18. Odgovor na sofisti~ka izvijawa g. Arh. Ni}. Du~i}a. 19. [ta ima istine u bro{uri ÑVladika Senator i zlo~in u crkviî. Sem ovoga napisao je i ve}i broj arhipastirskih poslanica upu}enih pastvi `i~ke i ni{ke eparhije i vi{e beseda {tampanih po crkvenim ~asopisima. Za vreme wegovog upravqawa `i~kom eparhijom, sazvao je u ^a~ku 12. aprila 1887. g. skup{tinu sve{tenstva eparhije `i~ke, na kojoj je uzelo u~e{}a preko sto sve{tenika iz svih 6 okruga: ~a~anskog, rudni~kog, u`i~kog, kragujeva~kog, jagodinskog i kru{eva~kog, jer su svi ovi okruzi ulazili tada u sastav eparhije `i~ke. Na toj skup{tini zasnovano je udru`ewe pod imenom ÑUdru`ewe sve{tenstva eparhije `i~keî. To je bilo prvo sve{teni~ko udru`ewe u Srbiji. Ono je imalo svoja dru`inska pravila i svoj ~asopis pod imenom Ñ@i~aî. Episkop Nikanor upravqao je eparhijom sve do 28.-V-1889. god. a tad, kada je posle abdikacije kraqa Milana, a za prve vlade kraqa Aleksandra pod namesni{tvom, vra}en na upravu crkve mitropolit Mihailo, episkop Nikanor dao je ostavku na zvawe eparh. episkopa, napustio je Srbiju, pa je `iveo neko vreme u Zagrebu, Dubrovniku i Cetiwu i najzad oti{ao u Nema~ku, gde je, u Jeni, Getingenu i Hajdelbergu, slu{ao pedagogiju i istoriju, a posle u Bonu i Tibingenu teologiju i filozofiju i tada je, na nema~kom jeziku, {tampao 2-3 rada iz na{e crkvene istorije. 230
Milo{ Timotijevi}
Vratio se u Srbiju 1897. god. Po smrti mitropolita Mihaila sazvan je u Beogradu za 15. febr. 1898. god. u Belu Nedequ, Izborni sabor za izbor novog mitropolita. Na saborskoj sednici bilo je re~i o izmirewu stare i nove jerarhije, no preko toga je se pre{lo, jer je sabor na{ao, da to pitawe ne spada u delokrug wegovog rada. Izabran je za mitropolita dotadawi episkop ni{ki Inokentije i instalacija novo izabranog mitropolita izvedena je na ~isti ponedeqak 16-II u beogradskoj sabornoj crkvi. Na ~isti utorak, dvor je pozvao ceo izborni sabor u ve~e na ~aj. Bili su pozvani i episkopi biv{e jerarhije Dimitrije i Nikanor i tog ve~era, uticajem dvora, do{lo je do izmirewa izme|u stare i nove jerarhije. Naskoro posle izmirewa, kraqevskim ukazom od 17. aprila 1898. god. postavqen je za episkopa ni{ke eparhije episkop Nikanor na kojoj je ostao sve do 1911. god. Za vreme dokle je bio episkop ni{ki, bio je izabran za senatora u na{ Senat, koji je jedva pre`iveo vek vodenog cveta. Do`iveo je u Ni{u dosta neprijatnosti te je poku{avao da ide u drugu eparhiju ali, kako je bio indiskretan u izno{ewu na javnost nekakvog svog sna i kao jako iznurenih `ivaca starac, stavqen je u penziju. Kao penzioner `iveo je u svojoj ku}i u Beogradu. Kad su 1914. g, neprijateqi zauzeli Beograd, on je izbegao u Aleksinac, no odmah se vratio ~im je Beograd oslobo|en bio. U onim te{kim, punim nevoqe danima, koji su nastupili krajem 1915. god. on je ostavqen i zaboravqen gotovo od sviju, umro 16. oktobra 1916. god. Privremeno bio je sahrawen na beogradskom grobqu, a 1927. god. preneti su wegovi smrtni ostaci u Ni{ i spu{teni u grobnicu, koju je on za `ivota podigao sebi u ni{koj sabornoj crkvi. Svoju imovinu, dve ku}e u Beogradu, ostavio je na prosvetne ciqeve, a zave{tawem rukuje Arijerejski Sabor. Svoju bogatu kwi`[n]icu ostavio je Bogosloviji u Beogradu. Episkop Nikanor bio je pun energije na poslu, ali i suvi{e nestalo`en i prenagqen, te je takvim svojim temperamentom neprestano izazivao izli{nu borbu, koja je mnogo nahudila wegovom episkopskom ugledu. Neka Bog milostiv bude wegovoj du{i. ^a~ak prota Sreten J. Mihailovi} [Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 5ñ6, majñjuni 1930, str. 108ñ114]
Episkop @i~ki Sava De~anac I. Wegovo detiwstvo Episkop Sava rodio se 1. oktobra 1831. g. u selu Gwezdanima u Rogozni. Kr{teno mu je ime bilo \or|e. Wegovi su roditeqi Dimitrije i Marta Bara}i zemqor. iz Gwezdana. Ku}a Bara}a bila je velika zadru`na srpska ku}a, na daleko ~uvena sa svoje ~estitosti i u kojoj se i u najte`im danima srbovalo. U toj ~estitoj srpskoj ku}i rodio se i odrastao \or|e potowi episkop `i~ki Sava. II. \or|e ñ u manastiru Kad je \or|e dorastao za {kolu tad ne samo u wegovom selu no i nadaleko u okolnim varo{ima nije bilo srpske {kole. Ko je hteo tad da se nau~i ~itati i pisati morao je i}i u manastir, jer su manastiri tada bili, u tim krajevima, jedina mesta gde se ~ovek mogao nau~iti pismenosti. I \or|eva a i wegovih roditeqa bila je `eqa da se on {koluje. Ali to pitawe nije bilo lako re{iti kad srpskih {kola nije imalo. No na skoro do|u dva kalu|era iz manastira De~ana, koji su i{li po narodu radi kupqewa priloga za Episkopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
231
manastir. Oni su u ku}i Bara}a bili gostoqubivo do~ekani i bogato obdareni. Tom prilikom \or|evi roditeqi umole kalu|ere da sa sobom povedu u manastir i \or|a te da se tamo {koluje. III. \or|e ñ monah Savo Bio je vredan, ~astan, poslu{an i pobo`an, te su ga zbog tih lepih wegovih osobina i stare{ina i manastirsko bratstvo, jo{ od prvih dana wegovog `ivota zavoleli i radovali se {to imaju tako dobrog i ~estitog |aka. A \or|e `ive}i u manastiru, slu{aju}i povest o `ivotu i radu Bo`ijih ugodnika, a naro~ito o `ivotu i radu kalu|era one svete obiteqi u kojoj se on u~io osnovnim znawima i sam zavoli da bude kalu|er, te da i on po wihovom primeru, poslu`i Bogu i narodu svom. On tu svoju `equ izjavi stare{ini manastira. I stare{ina i manastirsko bratstvo, primilo je wegovu molbu s rado{}u, jer se mladi isku{enik \or|e, celim svojim dotadawim `ivotom i radom, pokazao i dostojan i podoban za mona{ki ~in, i bratsvo je bilo uvereno, da }e u novom monahu dobiti ne samo dostojnog sabrata, no i vaqanog kalu|era i odu{evqenog Srbina za sve {to je Srbinu milo i drago. I licem na Bo`i} 1854. g. mladi de~anski isku{enik \or|e, prima mona{tvo i postaje de~anski monah Sava. IV. Jeromonah Sava Po{to je i kao monah proveo godinu dana i dovoqno se pripremio za sve{teni~ki ~in, stare{ina manastira umoli prizrenskog mitropolita Melentija, da monaha Savu rukopolo`i u sve{teni~ki ~in i na dan 2. marta 1855. g. u istorijskoj crkvi u De`evi rukopolo`en je u ~in jero|akona, a za jeromonaha 5. marta iste godine u crkvi sv. Petra kod Novog Pazara. Jeromonah Sava svojim radom u sv. obiteqi, potpuno je opravadao ona o~ekivawa, koja su na wega polagali stare{ina i manastirsko bratsvo, jer su u wemu u istini dobili vrednog, vaqanog i energi~nog brata i saslu`iteqa. Na skoro od strane bratstva bude izabran i postavqen da ide po narodu, da pronese Ñsvetiweî manastirske i da za manastir kupi priloge. Po toj misiji, jeromonah Sava, obi{ao je svu St. Srbiju i Makedoniju. Na tom putu ne samo {to je prikupio bogate priloge za manastir, no je tom prilikom, do{ao u dodir i sa mnogim najvi|enijim qudima svoga naroda. Video je sve lepote i sva prirodna blaga srpskih zemaqa; video je mnoge i mnoge ru{evine slavnih zadu`bina srpskih kraqeva i careva, video je te{ke patwe svoga naroda te mu se rodoqubivo srce od tuge razdiralo i molio se Bogu, da naskoro srpskom narodu sinu {to lep{i dani. V. Jeromonah Sava beogradski ñ bogoslov Po povratku u manastir sa bogatim prilozima, on je bratsvu pri~ao sve {to je na putu video i ~uo, naro~ito mu je te{ko palo, {to na{ narod te{ko pati i sa svog neznawa, jer nema gotovo nikakvih {kola. Zato umoli bratsvo da ga pusti da ode u Srbiju da se tamo {koluje, kako bi posle mogao boqe poslu`iti Bogu i narodu svome. I po dozvoli bratstva, on do|e 1861. godine u Beograd i stupi u Bogosloviju. On je bio prvi |ak iz St. Srbije, koji je svr{io beogradsku bogosloviju. VI. Jeromonah Sava ñ u~iteq Po svr{etku bogoslovije u Beogradu, jeromonah Sava vrati se u St. Srbiju, pa ne ode u svoj postrig De~ane, no se zadr`i u Pe}i i tu stvori osnovnu {kolu, u kojoj je radio s velikom qubavqu i predano{}u, u~e}i poverenu mu de~icu svima korisnim znawima i vaspitavaju}i ih da budu sinovi svete pravoslavne crkve i vaqani ~estiti Srbi. No jeromonah Sava nije u~io samo poverenu mu decu, no je u~io i narod. On je svake nedeqe i praznika slu`io u patrijar{ijskoj crkvi i tom prilikom besedio i narod u~io: da veruje u Boga, da qubi crkvu i svetu veru pravoslavnu da 232
Milo{ Timotijevi}
ispuwava sve verske propise i da ~uva svoju narodnost. Zbog takvog rada, jeromoha Sava u`ivao je sveop{tu qubav i po{tovawe kod sviju tamo{wih Srba. VII. Jeromonah Sava ñ u Duhov. Akademiji I ako je jeromonah Sava sa uspehom otpravqao svoju u~iteqsku i sve{teni~ku slu`bu u Pe}i, uvi|ao je, da mu ono znawe i ono obrazovawe, koje je izneo iz beogradske bogoslovije nije dovoqno te je `udeo za {to ve}im obrazovawem. Zbog toga ode u Beograd i obrati se Mitropolitu Mihailu s molbom da ga po{aqe u Rusiju da svr{i Duhov. Akademiju. Mitropolit Mihailo odazove se wegovoj molbi i po{aqe ga u Rusiju. Godine 1867. on stupi u kijevsku Duhov. Akademiju, koju zavr{i 1871. god. sa stepenom kandidata Bogoslovqa. VIII. Jeromonah Sava ñ prvi rektor prizrenske Bogoslovije Jeromonah Sava po zavr{enom svoim obrazovawu u Kijevskoj Akademiji, vrati se u Beograd. Po savetu Mitropolita Mihaila, a i same srpske vlade, ode u Prizren i u veli~anstvenoj zgradi, koju je u Prizrenu ve} podigao veliki srpski rodoqub Sima Igumanov Prizrenac i koju je namenio svom narodu na prosvetne ciqeve, on otvori bogoslovsko-u~iteqsku {kolu, u kojoj je sa najve}om qubavqu i predano{}u radio sve do pred prvi srpsko-turski rat. IX. Komandant Sava ñ komandant usta{a Za vreme hercegova~kog ustanka 1875. god. nastali su te{ki dani za ceo srpski narod u turskoj carevini, a naro~ito za vi|enije Srbe te je i jeromonah Sava, rektor prizrenske bogoslovije morao napustiti Prizren i pre}i u Srbiju. Za vreme bavqewa u Srbiji on nije prestajao odr`avati veze sa svima onima narodnim prvacima iz srpskih krajeva pod Turskom, a i sve izbeglice iz tih krajeva, okupqali su se oko wega, te kad je 20. juna 1876. g. objavqen rat Turskoj, on je ve} imao formiranu usta{ku ~etu, u kojoj je bio komandant i juna~ki se borio protivu petovekovnih tla~iteqa srpskog naroda. X. Arhimandrit Sava pred Berlinskim Kongresom Kad je zavr{en rat sa Turskom, jeromonah Sava proizveden je u ~in arhimandrita 5. marta 1878. g. i kao arhimandrit i{ao je u Berlin i na kongresu velikih evropskih sila, kao punomo}nik Srba iz St. Srbije i Makedonije, tra`io je, da se ti krajevi prisajedine Srbiji. Na kongresu nije imao uspeha i vratio se u Beograd. I po{to se, zbog otvorenog neprijateqstva prema turskim vlastima, nije mogao vratiti u Prizren, postavqen je za administratora vrawske eparhije na kojoj je du`nosti ostao sve do 1882. g. kada je vrawska eparhija ukinuta. Po ukinu}u vrawske eparhije, arhimandrit Sava postavqen je za ~lana u`i~ke Konzistorije u Kraqevu, a posle preme{ten je za ~lana ni{ke konzistorije. Za vreme sudara crkve i dr`ave 1882ñ3. g. nu|ena mu je episkopska stolica, no on se nije hteo primiti. U vremenu kad je on bio ~lan konzistorije u Ni{u, pokrenuto je pitawe o organizaciji Sve{teni~kog Udru`ewa. I arhim. Sava jako se interesovao za ovo pitawe i pomagao wegovo ostvarewe. Na vanrednoj sve{teni~koj skup{tini odr`anoj u Ni{u, 23. avgusta 1889. g. izabran je za predsednika skup{tine, a potom je izabran i za predsednika prvog glavnog odbora Sve{t. Udru`ewa, pod kojim je i organizacija Sve{teni~kog Udru`ewa izvedena. XI. Episkop Sava ñ De~anac Kad je Episkop @i~ki Nikanor dao ostavku na episkopsku stolicu, postavqen je za administratora arhimandrit Ni}ifor Du~i}, koji je eparhijom administrirao sve do izbora Save De~anca za episkopa `i~ke eparhije 10. juna 1890. god. Episkopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
233
Episkop Sava sa puno qubavi i mudrosti upravqao je eparhijom sve do svoje smrti. On je revnosno obilazio svoju eparhiju i u nizu godina nije ostalo ni jedno mesto u eparhiji koje nije posetio, ni crkva u kojoj nije slu`io, besedio i narod u~io. XII. Episkop Sava ñ kao pisac Episkop Sava napisao je veliki broj arhipastirskih poslanica; napisao je vi{e rasprava o unapre|ewu ota~astvenih manastira; napisao je pove}e delo ÑVladalac i narodî. Napisao je vi{e bro{ura kao: ÑSada{we `alosno stawe St. Srbije i Makedonijeî, ÑO Prizrenuî, ÑDe~ani i Srpski narodî, ÑO sudbini De~ana i wegovom zna~aju za slovenstvo i pravoslavneî i mnogo drugih patriotskih ~lanaka i rasprava u korist crkve i naroda u St. Srbiji i Makedoniji. XIII. Vladika Sava ñ kao ~ovek Vladika Sava kao ~ovek bio je retka pojava. Karakter bez ijedne trunke crne mrqe i nikakva se crna senka nije mogla baciti na wegov `ivot. Voleo je sve{tenstvo svoje eparhije, a naro~ito mona{tvo i svakom prilikom [ga je] zastupao i branio. I kad bi video da se neki od wegovih sve{tenika ili monaha na pravdi gone, sav bi se zalo`io da ga spase. On je bio ~ovek velike du{e i nije bio osvetoqubiv ni prema onima koji su mu bez potrebe i nezaslu`eno nanosili kakvu uvredu. On je tad govorio: ÑNeka mu je prostoî, ÑBog je moja osveta, a moja savest najstravedqivija moja kritikaî i doti~ni, koji mu je uvredu naneo, nije ni tu`en ni su|en. XIV. Vladika Sava ñ u ku}i Vladika Sava bio je pravi doma}in u svojoj ku}i. I ako je bio veoma {tedqiv, i ako su se u ku}i strogo odr`avali svi posni dani, wegova je ku}a bila prava doma}inska ku}a puna svega i sva~ega. On je imao svakad svog sekretara, }iricu i ko~ija{a. Imao je lep zatvoren fijaker sa dobra dva kowa. I ako je pazio na svaku paru ipak o velikim praznicima nije se vra}ao sam iz crkve, no svakad sa sve{tenstvom i sa ve}im brojem gra|ana koji su bili u crkvi i svi su, svakom prilikom, bili lepo ugo{}eni. O sv. Savi, on je svake godine pravio naro~ito veliku gozbu, na koju je pozivao sve prestavnike vlasti i nadle{tva i ve}i broj uglednih gra|ana iz sviju redova, te ih je bogato ugostio; a u nedequ po sv. Savi, priredio bi gozbu za sve sve{tenike u rezidenciji, sa svima bi proveo u razgovoru ceo taj dan. Obi~nih dana vodio je ra~una da se u ku}i {to vi{e u{tedi. Evo {ta mi je pri~ao jedan wegov sekretar: ÑSvakog dana moja je du`nost bila da na jednoj hartijici napi{em trebovawe za kujnu. On prema tome daje novac, i ja to posle predajem }irici, da ode na pijac i kupi {ta treba. Oko toga imao sam uvek veliku borbu. On bi uvek pone{to reducirao, a ja bi dokazivao da je sve to nu`no. íE, nu`noí rekao bi on ía da li ti misli{ malo na De~ane i na bra}u u ropstvuí. I tako svakog jutra, pri tim kujinskim trebovawima, ja sam se borio da {to vi{e uzmem za pijacu i kujnu, a on ñ za De~ane i bra}u u ropstvu. Razume se da je moralo biti kako on ka`e.î Iz ovog se primera vidi, da je on prosto od svojih usta otkidao, samo da {to vi{e ostavi na prosvetno, religiozno i ekonomsko podizawe porobqene bra}e. Manastir De~ane vi{e je cenio i po{tovao no Jerusalim. Za wega su, kao Srbina, De~ani bili mnogo ve}a svetiwa. Uvek je govorio: ÑDogod postoje De~ani, ne gubim nade, da }e i ti krajevi kad tad biti oslobo|eni. De~ani su tapija, koja glasno celom svetu govori, da je sve do wega i iza wega bila srpska zemqa i da opet mora srpska biti.î Ovakovo wegovo tvrdo uverewe o va`nosti De~ana i razja{wava onu wegovu ogor~enu borbu i o~ajan revolt, prilikom predaje De~ana ruskim monasima. 234
Milo{ Timotijevi}
Ovo isto razja{wava wegovu posledwu voqu, kojoj je su svoju u{te|evinu ostavio da se u De~anima osnuje mona{ko-privredna {kola, a i sam da se smesti na ve~ni boravak u toj carskoj lavri. XV. Vladika Sava ñ kao rodoqub Kao rodoqub vladika je Sava nenadma{iv. U tom pogledu mo`e stati u red najve}ih rodoquba u istoriji Srpskog Naroda. Ima ih koji su bili na mnogo ve}em polo`aju od wega. Ima ih koji su ostavili mnogo vi{e materijalnog blaga od wega. Ali te{ko da je bilo kojeg u koga je bilo ve}e srpsko srce i u srcu toliko rodoqubivog ose}awa i odu{evqewa, koliko u srcu vladike Save. On se odu{evqavao za svaku rodoqubivu akciju, uzimao aktivnog u~e{}a u woj i svim svojim silama i moralnim i materijalnim pomagao je. I dawu i no}u on je samo mislio o porobqenoj bra}i. Evo {ta mi je pri~ao wegov sekretar: Ñkad bih mu ~itao novine i tamo nai{ao na kakav opis borbe na{ih ~etnika u biv. turskim pokrajinama Makedoniji i St. Srbiji, on bi najednom kao mladi} sko~io sa stolice i `urno {etao po sobi i dok bi ja ~itao, on bi glasnijim {apatom govorio: íTako ñ tako, da, da, to je trebalo odavno zapo~eti, to je jedini spas i izlaz.í A kad bi do{ao pri kraju napisa koji je ~esto bivao tragi~an, jer su svi ~etnici izginuli, on bi najednom ~isto qutito rekao: prekini, idi. Ja bih tad ostavio novine i iza{ao iz kancelarije, ali bi pri izlazu bacio pogled na wega i tada bi video, gde mu ispod nakostre{enih belih obrva liju suze i slivaju se niz dugu sedu bradu.î Objavqenu mobilizaciju cele srpske vojske 1912. god. odu{evqeno je pozdravio ceo srpski narod, a vladika Sava bio je moblizacijom toliko ushi}en, da je plakao kao malo dete i govorio je: ÑHvala ti Bo`e {to si mi darovao da ovo do`ivim. Sad }e na{i junaci da poka`u dokle su granice srpskih zemaqa. A srpske su zemqe od mora do mora, pa sve tamo do karpatskih goraî. U svom rodoqubivom odu{evqewu, on je [u]svakom svom govoru i svakoj svojoj besedi kazao, da su granice srpskih zemaqa Ñod mora do mora, pa sve do karpatskih goraî. A kad je objavqen rat Turskoj carevini i kad su po~eli jedan za drugim stizati izve{taji o velikim uspesima na{e hrabre vojske, nije se mogao uzdr`ati, no namisli da i sam po|e na rati{te. Kako je svoje kowe i kola dao bio za ratne potrebe, zakupi kola i krene put Novog Pazara. Kad je tamo stigao Novi Pazar je ve} bio u srpskim rukama, te [je] u{ao u osvojeni i oslobo|eni N. Pazar. No zbog ratnih operacija, a po savetu komandanta, morao se vratiti te{ka srca, jer su se ba{ u to vreme borbe vodile za oslobo|ewe wegovog rodnog mesta. Ve} u dubokoj starosti, putuju}i do Pazara i natrag, u zimwe hladne dane, a po r|avim prolokanim putevima, on je na putu bio oboleo, ali se brzo i oporavio, te je slu`io na Bo`i} i na Novu Godinu. I na Krstov-dan ostajao je slu`bu i vodoosve}ewe i naredio je ko }e sa wim slu`iti na Bogojavqewe. Na Bogojavqewe mi svr{ismo Vel. Pove~erje i Litiju a vladika ne do|e. ^udimo se tom wegovom izostanku, jer znamo da svakad rano u crkvu dolazi i mislili smo da se starac slu~ajno uspavao. Otpo~esmo i Jutarwu i ba{ za vreme, Ñpolijelejaî do|e vladikin }irica i kaza da vladika zove okr. protu da do|e kod wega. Po{to sam ja ~inodejstvovao nisam mogao oti}i, no poslah jednog paroha, da vidi za{to me zove. Kad se ovaj vrati kaza nam, da je vladika jutros po{ao u crkvu, no da se na stepenicama, koje su bile zale|ene sasuqao, pao i grdno se ugruvao, da je se ubio i raskrvavio po nosu, ~elu i obrazima i da ne mo`e do}i u crkvu. Mislili smo da ovaj pad vladi~in ne}e imati te`ih posledica i da }e on naskoro ozdraviti, ali su nastupile komplikacije i bolest je sve vi{e uzimala maha. Pred vaskrs ve} se videlo, da na ozdravqewe vladi~ino ne treba ni misliti, no da se ima o~ekivati smrt. Testament je bio ranije napisao. Episkopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
235
Po{to je on bio poznati veliki nacionalni radnik g. Ministar prosvete i crkv. poslova, poslao je g. Zariju Popovi}a statisti~ara Ministarstva, da sredi vladi~inu arhivu i da je ispo{qe Ministarstvu. O posledwim ~asovima vladike Save, izve{ten je i poglavar crkve. Pored g. Zarije i sinovca vladi~inog, onda medicinara Qube Bara}a, de`urao je oko odra bolesnog vladike i po jedan sve{tenik. ^asovi `ivota vadi~inog primicali su se svom kraju. U ~etvrtak 16. maja, oko 8 ~asova potpisani sa Igumanom Viktorom Gizdavi}em, o~itali su mu molitvu, ispovedali i pri~estili. U petak 17. maja 1913. god. u 3 ~asa i 20 minuta izjutra, izdahnuo je vladika Sava De~anac episkop @i~ke Eparhije. Na glas o wegovoj smrti, svi sve{tenici iz mesta sakupili su se oko odra, na kome je mrtav le`ao ovaj div od ~oveka, kao kakav oboreni gorostasni bor, no sa bla`enim svetiteqskim licem. Nabavismo sve {to je potrebno, te mu smrtne ostatke pomazasmo. Obukosmo u spremqeni arhijerejski ornat i spustismo u mrtva~ki kov~eg. A zatim, uz pesmu Ă&#x2018;Pomo{~nik i pokroviteqĂŽ prenesmo telo Episkopa Save iz Episkopije u ^a~ansku Sab. Crkvu i spustismo na pripremqeni katafalk. Sve{tenici su se me{ali i bez prestanka ~inili pomene i ~itali stolpove Evan|eqa. Narod je neprestano dolazio da celuje svog arhijereja. Crkva je bila i dawu i no}u otvorena. U subotu stigli su: Mitropolit Dimitrije iz Beograda, Mitropolit Vi}entije iz Skopqa i episkop Melentije iz Zaje~ara. U nedequ su arhijereji, sa ve}im brojem sve{tenika odslu`ili zaoupokojenu liturgiju, pa je za tim izvr{eno opelo. Na opelu su ~inodejstvovali pomenuta g. arhijereji uz asistenciju preko 30 sve{tenika, arhimandrita, protojereja, igumana, jeromonaha, jereja i |akona. Crkva je bila puna sveta iz varo{i i okoline, i bio je ve}i broj izaslanika raznih korporacija. U crkvi je najpre govorio mitropolit Dimitrije i oprostio se sa episkopom od strane crkve i Arh. Sabora. Zatim je govorio prota Dimitrije Mihailovi} presednik @i~. Duh. Suda i oprostio se sa episkopom u ime duhovnog suda i eparhijskog sve{tenstva. Potom je telo obneto oko crkve i pred crkvom odr`ao je lep govor izaslanik Ministar. prosvete i crkven. poslova g. Zarija Popovi}. On je u svom govoru do tan~ina i najvernije izneo sav `ivot i rad episkopa Save. G. Zarija je bio veliki broj godina episkopov najintimniji saradnik i satrudnik i do smrti wegov najiskreniji prijateq, te mu je bila dobro poznata istorija `ivota vladike Save. Po odr`anom govoru episkopovo telo vra}eno je u crkvu i opet polo`eno na katafalk. U podne je u porti crkvenoj bio prire|en ru~ak Ăą podu{je, na kome je bilo preko 200 lica. Posle ve~erwe kov~eg je zaliven u prisustvu policijske i sanitetske vlasti. U ponedeqak zvona su oglasila pratwu. Uz ogromnu masu sveta pratwa je krenula od crkve. Pred gimnazijom govorio je profesor Jeremija Mandi} i sa episkopom oprostio se kao sa dugogodi{wim prosvetnim i nacionalnim radnikom. Na `elezni~koj stanici govorio je prota Vi}entije Popovi} i sa episkopom se oprostio u ime Srpskog Poqoprivr. Dru{tva, koga je dru{tva pokojni episkop bio redovan ~lan i dobrotvor. Kov~eg je unet u vagon i specijalnim vozom preneto telo do Kraqeva. U Kraqevu na stanici sa~ekani su smrtni ostaci. Bila je okupqena cela varo{. Gra|ani i gra|anke sviju redova, sve{tenstvo, nastavnici i |aci sviju {kola. Kov~eg sa smrtnim ostacima episkopovim iznet je iz vagona i sa litijom prone{en kroz celu varo{. Na pijaci govorio je sve{tenik Savatije Bo`i} i sa episkopom oprostio se i kao wegov li~ni prijateq i kao sve{tenik u ime sve{tenstva i gra|ana grada Kraqeva. 236
Milo{ Timotijevi}
Uz pratwu velike mase sveta, telo je episkopovo doneto u man. @i~u. Tu je odr`an pomen i govorio je jeromonah stare{ina man. Dra~e i sa episkopom oprostio se u ime celog mona{tva eparh. `i~ke kao sa svojim najve}im dobrotvorom koga su u istini i sasvim opravdano, oni nazivali Ñkalu|erska majkaî. Po odr`anom i tom posledwem govoru, smrtni ostaci episkopa `i~kog Save De~anca spu{teni su u pripremqenu grobnicu, u crkvi man. @i~e, u ponedeqak 20. maja 1913. god. gde i sada ve~ni sanak borave. Episkop Sava testamentom svojim naredio je, da se wegovi smrtni ostaci sahrane u man. De~anima, wegovom postrigu. Ba{ kad je on umro, desila je i arnautska pobuna u Metohiji, te tada wegova `eqa nije mogla biti ispuwena, no je privremeno sahrawen u manastiru @i~i. A {ta je sad na sme}i te se ne ispuwava voqa zave{ta~eva? Du{a pokojnog episkopa zaradova}e se pred Bogom, kad nadle`ni budu ispunili wegovu posledwu voqu i wegove smrtne ostatke budu preneli da ve~ni sanak borave u De~anima, koje je on vi{e svega voleo. Neka je ve~ni pokoj u carstvu nebesnom velikom arhijereju Savi De~ancu! Posle togaÖ Posle smrti episkopa Save De~anca administrirali su `i~kom eparhijom episkop ni{ki neko vreme, a neko vreme mitropolit beogradski DimitrijeÖ Tako je to trajalo sve do propasti Srbije 1915. godine. Za vreme od tri godine crnog robovawa upravqale su okupatorske vlasti i srpske crkve bile su ve}inom zatvorene, a srpski sve{tenici ili internirani, ili kao taoci, sem onih koji su sa srpskom vojskom oti{li preko Albanije. I tako tri godine eparhija `i~ka bila je bez svoga episkopa, a sve{tenstvo weno mu~eno i progawanoÖ Posle oslobo|ewaÖ I kad sinu{e dani slobode obnovi se i `ivot u @i~koj Eparhiji. Do|e za episkopa 1919. god. u avgustu mesecu g. Dr. Nikolaj Velimirovi} koji je bio kratko vreme, a zatim na episkopsku stolicu do|e dana{wi episkop g. Jefrem Bojovi}Ö U svoje vreme nek daqa pokolewa nastave izlagawe malo istorije iz `ivota eparhije `i~ke, a ja ovde stajem sa napomenom da sam moja se}awa izneo verno i istinitoÖ ^a~ak prota Sreten J. Mihailovi} [Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 1, januar 1931, str. 6ñ10; Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 2, februar 1931, str. 41ñ46; Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 3ñ4, martñapril 1931, str. 96ñ101]
Vladika Sava De~anac, biv. episkop @i~ki Koji je umro 17 maja 1913 god. u ^a~ku i sahrawen u manastiru @i~i, prema wegovom zave{tawu ostaci wegovog tela 29 juna teku}e godine preneti su na sahranu u Visoke De~ane u kome je prvo {kolovawe dobio i Mona{ki ~in primio. Kao {to je pri prvoj sahrani ukazana mu velika po~ast, tako i sada pri prenosu wegovih posmrtnih ostataka odana mu je velika po~ast od sviju stale`a varo{i Kraqeva. I ako je padala jaka ki{a ipak od mosta na reci Ibru pa do crkve masa sveta ispunila je sve ulice kuda je sprovod prolazio; svi du}ani radwe bili su zatvorene. Na sprovodu u~estvovalo je 25 sve{tenika, |aci sviju {kola, ~eta vojnika, ~inovni{tvo sviju nadle{tava, sokolsko muzi~ko dru{tvo i gra|anstvo oba pola. Episkopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
237
U crkvi posle parastosa, Preosve}eni Episkop Dr. G. Nikolaj odr`ao je divan govor u kome je izneo velike zasluge Bla`enopo~iv{eg vladike Save na op{te narodnim i crkvenim stvarima. Od Kraqeva do Visokih De~ana otpratili su kov~eg sa telom po~iv. vladike Save, Viskopreosve}eni Mitropolit Cetiwski G. Do`i}, Preosve}eni na{ Episkop G. Nikolaj, veliki broj sve{tenika i nekoliko gra|ana. Uz put gde god je narod saznao za prenos izlazio je u pri~ek a najvi{e u Mitrovici i Pe}i, jer su znali koliko je vladika Sava radio za wino oslobo|ewe i prosve}ewe. Bla`enopo~iv. Episkop Sava, koji se u detiwstvu zvao \or|e rodio se u selu Gwezdanima blizu Kosovske Mitrovice od dobrih i pobo`nih roditeqa Bara}a Dimitrija i Marte. Kad su wegovi roditeqi po{li u De~ane da se poklone sv. Kraqu i Bogu pomole, \or|e zamoli da i wega povedu {to mu odobri{e. Lepota Visokih De~ana i svetiwe koje se nalaze u Manastiru na dobru i pobo`nu du{u wegovu privukle su svu pa`wu wegovu, zato zamoli svoje roditeqe, da ga ostave u Manastiru, da izu~i kwigu i moli se Bogu, {to mu i odobri{e, jer su imali jo{ dece i veliku zadrugu. Mladi \or|e po primeru Sv. Save ose}ao se sre}an u Manastiru, a i bratstvo ga zavolelo zbog wegove skromnosti, pobo`nosti i poslu{nosti, pa su ga rado u~ili i pripremali za Mona{ki ~in. Mladi} sve slobodno vreme dawu i no}u provodio je u ~itawu i u~ewu, a naro~ito voleo je da ~ita sv. pismo, koje je najvi{e i uticalo na mladi}ku du{u, da se u wemu razvije veliki karakter i rodoqubqe i posveti na slu`bu Bogu i svome narodu. Kad se obu~io, zamona{en je 1854 g. i dobio ime Sava, a 1855 g. u crkvi sv Petra kod Novog Pazara rukopolo`en je u jeromonaha. Kao jeromonah Sava je i{ao u pisaniju po narodu i proputovao je St. Srbiju, Makedoniju i Bosnu utvr|uju}i narod srpski u veri, moralu i srbizmu i tom prilikom uvideo, da na{ narod nema dovoqno crkava, a jo{ mawe {kola, nema u~iteqa ni spremnih sve{tenika, koji bi ga u~ili i prosve}ivali. Znaju}i, da ni sam nije dovoqno spreman da druge u~i i prosve}uje, zamoli svog stare{inu te ga preporu~i ovda{wem Mitropolitu Mihailu, koji mu izradi te ga prime u bogosloviju. Po svr{etku beogradske bogoslovije otide u Pe} za u~iteqa gde otvori srpsku {kolu u~e}i srp~i}e veri, moralu i pismenosti, a praznicima propovedao u manastiru Pe}skom utvr|uju}i narod u veri i srbizmu. @ele}i da dobije vi{e obrazovawe 1871 god. po preporuci Mitropolita Mihaila otide u Rusiju i u Kijevu svr{i duhovnu akademiju sa stepenom kandidata bogoslova. Po povratku iz Rusije oti{ao je u Prizren, biv. prestonicu Cara Du{ana i postao prvi rektor u bogosloviji, koju je podigao ~uveni srpski rodoqub Sima Igumanov u kojoj je spremao mladi}e za u~iteqe i sve{tenike te ~uvare vere pravoslavne i imena srpskog; a van {kole prikupqao je prvake srpske i radio na kulturnom podizawu na{eg naroda i na oslobo|ewu od ropstva turskog. Kada su 1876 god. Srbija i Crna Gora objavile rat turskoj carevini za oslobo|ewe St. Srbije i Makedonije jeromonah rektor Sava napusti bogosloviju i sa drugim rodoqubima srpskim obrazova usta{ke batalione i pridru`i se usta{kim batalionima koje je obrazovao veliki patriota Milo{ Milojevi}, koji su Ibarsku klisuru o~istili od turaka i arnauta do Kosovske Mitrovice sa ~ime su olak{ali srpskoj vojsci da izdr`i borbu sa mnogo ve}om turskom vojskom. U to vreme bio sam |ak u Manastiru Studenici i prvi put sam video jeromonaha Savu, kao komandanta usta{kog u vojvodskom odelu, kada je do{ao u manastir sa pet svojih |aka usta{a, da se odmori i Bogu pomoli za uspeh srpskog oru`ja, tom prilikom slu{ao sam wegovo pri~awe o patwi i stradawu na{eg naroda 238
Milo{ Timotijevi}
u ropstvu turskom i o borbama koje se vode kao i velikoj nadi na oslobo|ewe i ujediwewe srpskih zemaqa. Ta wegova pri~awa i govori kao i oni wegovi |aci usta{i probudili su me te sam se re{io i sam oti{ao kao dobrovoqac u rat sa 17 god. gde budem postavqen za pisara pionerske ~ete ibarske vojske. Po svr{etku ratova 1878 god. Sava bude proizveden za arhimandrita i kao predstavnik Staro Srbijanaca sa molbama od 200 srpskih op{tina St. Srbije i Makedonije i{ao je na Berlinski kongres i tra`io, da se ista pridru`e Srbiji, ñ ali su velike Evropske sile gledale samo svoje interese i obe}avale samo da }e uticati na Tursku da bla`e postupa sa Srbima. Posle povratka iz Berlina arhimandrit Sava bude postavqen za administratora vrawske Eparhije, a kada je ista ukinuta i pridru`ena ni{koj eparhiji, arhimandrit Sava bude postavqen za ~lana konzistorije @i~ke u Kraqevu, a docnije preme{ten u Ni{, kao mesto podesnije za rad na nacionalnim stvarima u St. Srbiji i Makedoniji, da bude u vezi sa rodoqubima iz neoslobo|enih krajeva. Kad je 1888 i 1889 god. pokrenuto pitawe o op{tem sve{teni~kom udru`ewu arhimandrit Sava aktivno je u~estvovao na tom pokretu, zato je prva skup{tina sve{tenstva Kraqevine Srbije koja je odr`ana 1889 god. u Ni{u izabrala ga za predsednika i tom prilikom dr`ao je patriotski govor, pozivaju}i sve{tenstvo, da slo`no rade na oslobo|ewu St. Srbije i Makedonije. Cene}i wegov patriotski rad, kao i wegovu predanost veri i crkvi pravoslavnoj Sv. Arhijerejski Sabor 1890 god. izabrao je Arhimandrita Savu za Episkopa @i~ke eparhije sa kojom je upravqao 23 god. na op{te zadovoqstvo pastve i sve{tenstva. Bla`enopo~iv. vladika Sava dobro je poznavao du{u i filozofiju narodnu kao i wegove potrebe, ñ svakoga bi primio, nau~io i u~inio koliko se mo`e ñ zato ga je narod voleo i po{tovao i za svetog-vladiku dr`ao. To je bio pravi tip starih narodnih vladika, koji se pored molitve i slu`be Bogu brinuo i radio na velikoj vekovnoj ideji narodnoj na oslobo|ewu i ujediwewu srpskog naroda. Zato je vazda odr`avao veze sa svim prvacima narodnim iz sviju krajeva; nema dr`avnika ni prvaka narodnog koga Episkop Sava nije u govoru ili pismima molio i govorio, da slo`no svi porade na oslobo|ewu Srpstva i obnovqewu Carevine Nemawi}a. U poslanicama svojim i drugim spisima i ~lancima svojim Episkop Sava stalno je opomiwao, da nezaboravimo veliki amanet predaka svojih, da svaki po mogu}nosti svojoj radi na oslobo|ewu i ujediwewu srpskom. Prema sve{tenstvu svome bio je pravi duhovni otac i vo|a, koji je tra`io, da sve{tenstvo ta~no i savesno vr{i svoju slu`bu Bogu i narodu; a sve{tenstvo svoje branio je od partizanskog i nepravi~nog gowewa, i one, koji su ne{to skrivili pozivao bi kod sebe prekorevao i savetovao. I koji bi priznao svoju krivicu posavetovao bi se da se pokaje i popravi i tada bi mu oprostio, samo one, koji se ne daju popraviti savetima predavao je sudu na su|ewe. Kada je srpska vojska 1912 god. slavno pobedila tursku vojsku i oslobodila St. Srbiju i Makedoniju u velikoj radosti svojoj u decembru mesecu oti{ao je da vidi oslobo|enu bra}u na{u da se vidi i sa onim rodoqubima sa koima je radio na oslobo|ewu i vidi wegove Visoke De~ane, ali bave}i se u Novom Pazaru prozebe i dobije zapalewe, vrati se, ali zdravqe ne povrati, ve} u junu mirno zavr{i i plemenitu du{u svoju Bogu predade. Vladika Sava ~esto puta govorio je, da qudi na velikim polo`ajima treba vi{e da rade za druge nego za sebe, kako je govorio tako je i radio, vi{e za druge nego za sebe, zato je vrlo skromno `iveo, a svoju zaradu vi{e na op{te narodne stvari tro{io i veliku sumu od 120000 din. ostavio na obrazovawe i vaspitawe slu`iteqa crkve i naroda. Ovu kratku biografiju Bla`enopo~iv{eg vladike Save napisah, da mla|a pokoqewa upoznadu `ivot i rad ovog velikog Srbina i retkog Arhijereja, koji je po Episkopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
239
primeru Haxi \ere i Ruvima i drugih srpskih patriota sve{tenika sa krstom, ma~em i perom borio se za krst ~asni i slobodu zlatnu, za oslobo|ewe i ujediwewe srpskih zemaqa. Neka mu je Slava, ^ast i hvala sada i svagda. protojerej Sav. Bo`i} [Sav. Bo`i}, ÑVladika Sava De~anac, biv. episkop @i~kiî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 12, decembar 1936, str. 18ñ22] Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 7ñ8, juliñavgust 1928, str. 246ñ251.
Administrator @i~ke Eparhije arhimandrit Ni}ifor Du~i} Kad je episkop Nikanor dao ostavku na stolicu episkopa `i~ke eparhije, postavqen je do izbora novog episkopa, za administratora `i~ke eparhije arhimandrit Ni}ifor Du~i}. Arhimandrit Du~i} sin je kr{ne Hercegovine. Rodio se u selu Lugu, na Trebi{wici 21. nov. 1832. god. od roditeqa Jevta i Sare Du~i}a. Kako u to vreme nije bilo {kola u mestu i okolini, on kad je dorastao za {kolu, oti{ao je u manastir Du`i, kod strica kalu|era te se tamo kwizi u~io. Bave}i se u manastiru zavoleo je mona{ki `ivot i jo{ u mladim godinama rukopolo`en je za jeromonaha 23. oktobra 1849. god. Uvi|aju}i da sa onim znawem koje se u manastiru dobiti mo`e, ne}e mo}i korisno poslu`iti ni Bogu ni narodu svome, oti{ao je u Beograd u bogosloviju, koju je svr{io s odli~nim uspehom. Po svr{enoj bogosloviji upisao se na Licej, gde je neko vreme slu{ao filologiju kod Dani~i}a, pa se za tim vrati u Hercegovinu i bio je tamo najpre u~iteq osnovne {kole, a za tim nastavnik sve{teni~ke {kole u @itomi{qi}u, koju je sam zasnovao. Kako se nije zadovoqavao sa dotle ste~enim vojim znawem, oti{ao je u Francusku i na pariskoj Sorboni slu{ao je op{tu istoriju, geografiju, filozofiju, staru jevrejsku kwi`evnost i francusku kwi`evnost. Oboga|en znawem opet se vrati u svoju kr{nu postojbinu, gde je {irio prosvetu, ustanovqavaju}i {kole i druge korisne ustanove, a i neumorno je radio za slobodu naroda svoga. O tada, nijedna va`nija politi~ka radwa u Bosni, Hercegovini, Crnoj Gori, a naro~ito kad se ticalo pitawa o oslobo|ewu Srpstva i o ustanku, nije re{avano dok se nije ~uo glas i mi{qewe Du~i}evo. U Hercegova~kom ustanku 1861. on je bio desna ruka vojvodi Luki Vukalovi}u i upravqao je hercegova~kim ustanicima. Od strane sviju vojvoda i naroda bio je opunomo}en da vodi pregovore sa Omer pa{om, koji bio do{ao u Mostar, sa evropskom komisijom, da ustanak uti{a. Pa kako se ovaj ustanak nije povoqno po ustanike zavr{io iako se Crna Gora u ratove ume{ala, Du~i} je, po ugu{enom ustanku pre{ao u Crnu Goru i nastanio se na Cetiwu. Godine 1863. postao je arhimandrit. Wegovim nastojavawem otvorena je 1864. bogoslovija na Cetiwu i kao upravnik {kola starao je se da se otvori {to vi{e osnovnih {kola. Sa svoje odli~ne spreme i svog velikog patriotizma u`ivao je veliko poverewe gospodara Crne Gore, te ga je ovaj {iqao, kao svog poverenika, po raznim va`nim misijama. On je 1866. kao poverenik kwa`ev do{ao u Beograd te je na Srpskom Dvoru svr{io vrlo va`nu politi~ku misiju; uspeo je, te je kwaz Mihailo potpisao ugovor sa kwazom Crne Gore, za zajedni~ku akciju i narodno ujediwewe. Radi popravke svog naru{enog zdravqa, napustio je Crnu Goru i oti{ao u Italiju, a za tim se nastanio najpre u Dubrovniku a potom u Trstu, odakle 1868. na poziv kwaza Mihaila do|e u Beograd, gde je, sa malim prekidima stalno `iveo. 240
Milo{ Timotijevi}
Godine 1869. po preporuci srpske vlade i{ao je u Karlovce i kod patrijarha Ma{arevi}a i vo|a opozicije Mileti}a i Suboti}a, nastojao da se sti{a raspra koja je me|u wima vladala. Godine 1870. i{ao je u Rusiju, po va`noj politi~koj misiji sa mitropolitom Mihailom i sa tim izlazio pred cara Aleksadra II. Tom prilikom, car ga je obdario sa bogato ukra{enim naprsnim krstom na lancu. Za vreme rata sa Turcima 1876. g. bio je komandant ibarskih dobrovoqaca, 1877 i 78 g. bio je komandant javorskih usta{a. U~astvovao je u ratu i sa svojim usta{ama juna~ki se borio za oslobo|ewe i ujediwewe potla~ene bra}e i u ratu je bio rawen. Godine 1882. i{ao je u Carigrad poradi hilendarskih poslova. U dr`avnoj slu`bi bio je bibliotekar nar. Biblioteke i ~uvar Nar. Muzeja, a za tim je bio Upravnik Dr`avne [tamparije, sa koga je polo`aja do{ao u penziju. Bio je du`e vreme i p.predsednik apelatorske konzistorije; bio je i vi{e puta vladin poslanik u Nr. Skup{tini, predsednik odbora za {kole i crkve van Srbije i p.predsednik prosvetnog saveta. Vi{e puta nu|eno mu je episkopstvo, no on se nikada nije hteo primiti te te{ke du`nosti, zbog svog dosta naru{enog zdravqa. Na navaqivawe mitropolita Mihaila, primio se 1889 g. za administratora @i~ke Eparhije, kojom je administrirao do posve}ewa episkopa Save De~anca. Zbog zasluga koje je u~inio Srpskoj crkvi kao administrator @i~ke eparhije i kao izvestilac vladin u Narod. Skup{tini za vreme gra|ewa zakona o crkv. vlastima 1890. g. kada je pomenuti zakon i donesen, dobio je od Arh. Sabora pismenu zahvalnicu a 1896. odlikovao ga je Arh. Sabor no{ewem mitre na bogoslu`ewu. ^etrdesetogodi{wicu svog kwi`evnog rada i pedesetogodi{wicu sve{teni~ke slu`be Bogu, crkvi i narodu proslavio je 18. oktobra 1899. godine. Du~i} je neumorno i obilno radio na srpskoj kwizi i taj ga je rad uzdigao na vrlo ugledno mesto me|u srpskim kwi`evnicima: a stekao je glasa i uva`ewa i na strani. Da je zaista cewen ne samo kod nas no i na strani, vidi se iz toga {to je bio ~lan Srpske Kraqev. Akedamije nauke u Beogradu i Jugoslovenske Akadem. nauka i umetnosti u Zagrebu; ~lan Srpskog u~enog dru{tva i srpskog arheolo{kog dru{tva; ~lan dru{tva za istoriju i diplomatiju u Parizu; ~lan dru{tva sv. Kirila i Metodija u Odesi, dopisni ~lan carskog arheolo{kog dru{tva u Petrogradu; po~asni ~lan duhovne akademije i imperatorske ruske akademije nauka u Petrogradu i ~lan ruskog arheolo{kog muzeja u Carigradu. Za ste~ene zasluge odlikovan je mnogim na{im i stranim ordenima. Wegov glavni kwi`evni~ki rad ~ine mnogobrojni sastavi iz istorije srpske pravoslavne crkve, no da pobrojimo i ove wegove radove: ÑStepenik srodstvaî, vi{e ~lanaka: ÑO novom zakonu i crkv. vlastima u kraqevini Srbijiî, ÑNarodne posko~iceî, ÑNarodne juna~ke pesmeî, Ñpripovetke i zagonetkeî, Ñnarodne posloviceî, Ñnarodno predawe o Nik{i}imaî, Ñkoliko ima vela u Treskaviciî, ÑKola{in u Hercegoviniî, ÑBo`i} u Crnoj Goriî, ÑPutovawe kroz Crnu Goruî i osoben spis ÑCrna Goraî, ÑMonografija Tvrdo{a i Gru`iî, ÑMonografija @itomi{qi}aî, Ñsrpska op}ina i crkva u Trstuî, Ñpraq{a u Zeti i krisovuqe na Cetiwuî, Ñhronograf @itomi{qi}kiî, ÑBoka i zetaî, ÑMora~a i Ostrogî, ÑKri~ija Mora~kaî, ÑStarine hilendarske i monografija Hilendaraî, ÑDobru{taî, ÑZapis u staroj dobrunskoj crkviî, ÑEpiskopija zetska i dabarskaî, ÑPe~at Sv. Saveî, ÑDvoglavi orao Nemawin na ~a{i u Hilendaru i dvoglavi orao kneza Lazara u Hilendaru i Gorwakuî, ÑKrst arhijepiskopa Save IIî, ÑSrpski aran|elski manastir u Jerusalimuî, ÑPe~at mitropolije vrawinskeî, ÑPoslanica carigradskog patrijarha \enadija II sinajskim kalu|erimaî, Ñslovenski rukopisi u narod. biblioteci u Parizuî, ÑHumska pravoslavna episkopija od 1220 g.î, ÑTri va`na dokumentaî, ÑOpis groba velikomu~enika Dimitrija u Solunuî, ÑBiqe{ke u staroj zapustjeloj crkvi u Krivoj Reci, u novoj u Ko`etinu i o De~animaî, ÑSv. Sava srpska crkva i srpska kraqevina u XIII vekuî, ÑPetrov manastir u Trebiwuî i t d. Episkopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
241
Svojim zave{tawem ostavio je svu svoju imovinu Akademiji nauka u Beogradu, a svoju veliku i mnogocewenu biblioteku ostavio je bogoslovskoj omladini u Beogradu. Umro je 21. februara 1900. godine u Beogradu. Opelo je izvr{io u sabornoj crkvi u mitropolit Inokentije uz sadjejstvo velikog broja sve{tenika. Na opelu je bio zastupqen Dvor; bili su prisutni svi ~lanovi Akademije nauka i mnogobrojni prijateqi i po{tovaoci pokojnikovi. Sahrawen je 23. februara kao vojskovo|a sa svima po~astima, na novom beogradskom grobqu prema oltaru crkve sv. Nikolaja. Neka mu je slava i ve~an pomen. ^a~ak prota Sret. J. Mihailovi} [Sreten J. Mihailovi}, ÑMalo istorije iz `ivota Eparhije @i~keî, Pregled crkve Eparhije @i~ke, br. 9ñ12, septembarñdecembar 1928, str. 201ñ205] Eparhiju `i~ku zasnovao je Sv. Sava, prvi arhijepiskop i prosvetiteq srpskog naroda 1222. godine. On je bio i prvi episkop Epar. @i~ke i prvi arhijepiskop srpske pravoslavne crkve. Dok je postojala srpska dr`ava koju je zasnovao Stefan Nemawa, i u srpskoj crkvi bili su episkopi, arhijepiskopi i patrijarsi, po narodnosti Srbi, no posle propasti srpske dr`ave, pored Srba na episkopske stolice, vrlo ~esto, dolazili su i Grci. Tako je bilo dok je postojala Srpska Patrijar{ija, a kada je 1765. god ukinuta Patrijar{ija, onda je srpska crkva sasvim podpala pod vlast carigradskog patrijarha, koji je samo Grke postavqao za arhijereje srpskom narodu. Kad je pod Kwazom Milo{em obnovqena Srbija, on je brzo ras~istio s vladikama Grcima i po~eo je birati i postavqati za episkope Srbe. Prvi episkop koji je izabran i posve}en za episkopa dana{we Eparhije @i~ke, bio je Ni}ifor Maksimovi}, kome je episkopska stolica bila u ^a~ku. Eparhija se onda zvala U`i~ka i u wen sastav ulazili su okruzi: u`i~ki, ~a~anski i rudni~ki. Posle smrti episkopa Ni}ifora, do{ao je episkopa Jani}ije Ne{kovi} dotada{wi episkop {aba~ke i on episkopsku stolicu premesti u Karanovac, dana{we Kraqevo. Kad je Jani}ije do{ao za episkopa, onda je eparhiji pridodat i okrug kru{eva~ki, koji je do tada pripadao eparhiji beogradskoj i eparhija se prozove u`i~ko-kru{eva~ka. Po smrti episkopa Jani}ija posve}en je za episkopa Vi}entije Krasojevi} arhimandrit m-ra Vra}ev{nica. I wemu je episkopska stolica bila u Karanovcu. Posle Vi}entija posve}en je za episkopa Kornelije, arhimandrit m-ra Ravanice. Episkopska stolica bila mu je u Kraqevu. Po smrti episkopa Kornelija posve}en je za episkopa arhimandrit Nikanor Ru`i~i} rektor Beogradske Bogoslovije. On je kratko vreme sedeo u Kraqevu, pa episkopsku stolicu premesti u ^a~ak. U sastav eparhije tad su u{li okruzi kragujeva~ki i jagodinski i eparhija se prozvala `i~ka. Kad je episkop Nikanor si{ao sa episkopske stolice, neko je vreme administrirao eparhijom arhimandrit Ni}ifor Du~i}, dok nije izabran za episkopa arhimandrit Sava De~anac, dotada{wi ~lan ni{kog Duhovnog Suda. Odma posle posve}ewa Save De~anca za episkopa @i~ke Eparhije, preme{tena je episkopska stolica iz ^a~ka u Kraqevo, gde je ostala sve do 1897. godine, kada je opet vra}ena u ^a~ak. Po smrti episkopa Save, bila je eparhija obudovqena sve do oslobo|ewa, kada je za episkopa @i~ke Eparhije izabran i posve}en D-r Nikolaj Velimirovi} profesor Beogradske Bogoslovije Sv. Save. Po{to je episkop Nikolaj po svojoj 242
Milo{ Timotijevi}
voqi oti{ao za episkopa Ohridske Eparhije, na @i~ku Eparhiju, do{ao je po svom pristanku, sadawi episkop @i~ke Eparhije Jefrem Bojovi}, dotadawi episkop [aba~ke Eparhije. Uz arhijereje, u eparhiji @i~koj, postojala je najpre konzistorija, docnije eparhijski Duhovni Sud. Dok je eparhijski episkop bio Ni}ifor Maksimovi}, on je bio i predsednik konzistorije, a ~lanovi su najpre bili protosin|el Vasilije Popovi}, i prota Simeon Popovi}, a za wima protosin|el Jerotej Avramovi} i prota Radovan Popovi}. Kad su episkopi prestali biti predsednici konzistorija, onda su za predsednike konzistorija i Duhovnog Suda dolazili ovim redom: prota Radovan Popovi}, prota Obrad Mihailovi}, prota Mijat Radosavqevi}, prota Aleksa Ivi}, prota Timotije Popovi}, prota Dimitrije Mihailovi}, prota Mihailo Mili}evi}, prota Qubisav Popovi}, i sadawi prota Svetozar Bogdanovi}. ^lanovi su bili: prota Milan Markovi}, iguman Maksim Pavlovi}, prota Timotije Popovi}, arhimandrit Sava De~anac, sve{tenik Ranko Luki}, sve{t. Sibin \ori}, sve{t. Pavle Mileti}, sve{t. Dimitrije Mihailovi}, prota Vladimir Popovi}, sve{t. Sreten \ukni}, sve{tenik Mihailo Radovi}, sve{tenik Qubomir \uri}, i sadawi sve{t. @ivojin Aleksi}, i prota Radomir Kre~kovi}. Da bi ~itaoce ÑPregledaî {to boqe upoznao sa istaknutijim od pobrojanih li~nosti koje su imale u~e{}a u `ivotu Eparh. @i~ke proprati}u ih u idu}im ~lancima sa kratkim biografijama, u koliko sam mogao za to prikupiti potrebne podatke. ^a~ak prota Sreten J. Mihailovi}
Episkopi `i~ki (1834ñ1911) ñ biografije iz ÑPregleda crkve Eparhije @i~keî
243
Milo{ Timotijevi} BISHOPS OF @I^A (1834-1911) – BIOGRAPHIES FROM “THE CHURCH REVIEW OF THE DIOCESE OF @I^A” Summary The text presents the biographies of six @i~a bishops that were published in a local journal “The Church Review of the Diocese of @i~a” from 1929 to 1936. In addition to the main biographical data, the prepared texts contain a series of important data about the social history of ^a~ak and Kraljevo in the XIX and at the beginning of the XX centuries. The biographies from “The Church Review of the Diocese of @i~a” contain valuable data about the parents of @i~a bishops, their relatives, schooling, travelling, circumstances under which they became monks, their ascending in the church hierarchy, endowment activities, care of the organization of the monastery, establishment of their farms, their progress, attitude toward the state, political events. The @i~a bishops had a prominent role in the political life of the then Serbia, and their work was, to a great extent, connected with the state affairs, from diplomatic missions, through their participation in rebellions and wars to their work in the national revival, both in Serbia and in the regions which were not liberated yet. These biographies do not deal only with the personalities of the bishops but they also speak about the life of the then Serbia, from the building activities connected with the construction and renovation of monasteries and churches, to the construction of episcopal houses and a series of other buildings in the towns of Western Serbia. A series of details reveal the role of bishop in the social life of Kraljevo and ^a~ak in the nineteenth century. This refers to humanitarian activities of the bishops, establishment of funds for poor schoolchildren, which was predominantly intended for the members of their immediate and extended families, and then to the children from those regions from which they themselves came from. At the same time, the biographies present the internal life of the church, from chronology, motives and causes of change of the bishop’s seat, through extension of the borders of bishoprics, to the description of relationships within the church organization itself, which includes small psychological portraits of the bishops, their inclinations, character traits, detailed description of ceremonies of their burials, which were a big social event, or complete absence of any public manifestations on the occasion of death of some bishops, primarily because of their political determination and influences of the authorities on the church.
244
Milo{ Timotijevi}
УДК: 069:004.738.5(497.11) ID: 186248204
DRA@EN GEORGIEVSKI
KOMUNIKACIJA MUZEJA I PUBLIKE U SRBIJI PUTEM INTERNET PREZENTACIJA Apstrakt: Ciq ovog rada je da ponudi analizu sadr`aja zvani~nih internet prezentacija muzeja u Srbiji i poka`e da li oni dovoqno upotrebqavaju informacione tehnologije i najnoviji vid komunikacije sa publikom putem interneta. Da li neki od muzeja u Srbiji ima virtuelnu prezentaciju svojih sadr`aja? Kakva budu}nost ~eka muzeje u Srbiji i da li je ta budu}nost ve} po~ela u modernom, zapadnom svetu? Osnovni zadatak rada je da pru`i kvantitativnu i deskriptivnu analizu tekstova, slika i ostalih multimedijalnih sadr`aja koji se nalaze na veb-sajtovima1 muzeja u Srbiji. Rezultati kvalitativne analize prikaza}e trenutnu upotrebu interneta u radu muzeja u Srbiji i mo`da otvoriti niz novih pitawa, koja se odnose na budu}e usavr{avawe ovog poqa rada i odnosa muzeja sa novom, Ñvirtuelnomî publikom. Kqu~ne re~i: komunikacija, internet prezentacija, informacione tehnologije, veb-sajt, muzej, virtuelni muzej, muzealija, internet 1. Internet ñ paradigma moderne komunikacije Koliko je internet kao medij zastupqen, odnosno koliko se koristi u Srbiji? Prema najnovijim statisti~kim podacima, Srbija je ispod proseka po broju korisnika interneta u Evropi. Otuda je sasvim logi~no pitawe: ~emu prou~avawe tako slabo zastupqenog medija u na{oj zemqi? Odgovor je sasvim jasan ñ internet se ti~e budu}nosti. Grafikon 1: U~estalost pretrage sadr`aja na internetu
1
Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
245
eng. web site.
http://www.internetworldstats.com//stats4.htm#europe (preuzeto 4. marta 2011) 2
http://www.bos.rs/cepit/ materijali/Mreza_u_razvoju.pdf (preuzeto 4. marta 2011) 3
U junu 2010. godine proceweno je da oko 4.107.000 stanovnika Srbije ima pristup internetu, {to ~ini oko 55,9 % ukupne populacije. S druge strane, taj broj predstavqa rast od ~ak 927 % (!) u periodu od 2000. do 2010. godine.2 Internet je, dakle, veoma zna~ajan medij koji se sve vi{e koristi u Srbiji i bele`i najve}i rast, ne samo kod nas, ve} svuda u svetu. Grafikon 1 pokazuje rezultate empirijske studije istra`iva~kog tima Centra za prou~avawe informacionih tehnologija (CePIT) Beogradske otvorene {kole obavqene u 26 gradova Srbije bez Kosova i Metohije. Navedene su ocene u~estalosti pretrage onlajn-sadr`aja na skali od 1 do 5.3 Oblasti umetnosti i kulture, kao i nauke, u ~iji se sadr`aj mo`e staviti pretraga prezentacija muzeja, imaju dobre ocene (4. i 7. mesto) i spadaju u grupu ~esto pose}ivanih sadr`aja. Da li ovi relativno povoqni statisti~ki podaci treba da skrenu pa`wu muzejskim radnicima, kao i svima koji se bave kulturom, umetno{}u i naukom, da je internet medij koji }e u budu}nosti verovatno preuzeti primat nad ostalim medijima? Da li je muzejsko osobqe spremno da prati sve ~e{}e novine u informacionim tehnologijama i da li postoji potreba za posebnom obukom postoje}eg osobqa u tom smislu, ili mo`da za promenom kadrovske strukture muzeja? To su pitawa kojima bi se trebalo baviti u bli`oj budu}nosti muzeja u Srbiji. Muzeji i wihovi sadr`aji i aktivnosti veoma ~esto su shva}eni kao ne{to arhai~no, vezano za pro{lost i istoriju. ^esto se smatraju depoima starina, a zid koji se stvara izme|u publike i muzeja i wihovih zbirki upravo se temeqi na ovom prostor/vreme kontrastu koji postoji izme|u stvarne i muzejske stvarnosti. Me|utim, razvojem tehnologije u takozvanoj tre}oj muzejskoj revoluciji, fokus oko kojeg se razvija rad muzeja ne bazira se vi{e na meterijalnom zna~ewu i vrednovawu muzejskih predmeta i wihovoj prezentaciji, ve} na wihovom unutra{wem 単 simboli~kom zna~ewu, kao i na komunikaciji izme|u stvaralaca izlo`bi i posetilaca muzeja posredstvom muzealija. U ovom, uslovno re~eno, savremenom vidu muzejskog rada glavnu ulogu u pripremi muzejskih izlo`bi, bilo da su one stalnog ili povremenog karaktera, ima stru~ni tim sastavqen naj~e{}e od kustosa, muzejskog dizajnera, arhitekte i muzejskog pedagoga. Naglim razvojem informacionih tehnologija krajem pro{log veka do{lo je do velikih promena u svakodnevnom `ivotu pojedinca. Najzna~ajniju ulogu u toj promeni donela je pojava interneta i globalnog umre`avawa na svim nivoima, kao i stvarawe jedne potpuno nove virtuelne stvarnosti. Virtuelna stvarnost i prostor kojim ona raspola`e imaju neograni~ene mogu}nosti, neograni~en prostor za razvoj u bilo kom smeru. Tako i muzejska stvarnost i muzejski prostor dobijaju jednu novu dimenziju, novu mogu}nost rada i predstavqawa muzejskih zbirki. Svedoci smo tehnolo{kog napretka muzeja i izme{tawa muzejske stvarnosti u virtuelni svet, svet u kome muzejski predmeti ne moraju ni da postoje da bi bili prezentirani. Upotreba interneta u Srbiji je, kako smo videli, ispod proseka u Evropi. Rad koji sledi pokaza}e kako su se muzeji u Srbiji prilagodili novim informacionim trendovima i koliko su uspe{ni u upotrebi interneta za potrebe komunikacije sa svojom publikom. Statisti~ki podatak koji govori o tome da je kultura, pa samim tim i muzeji, veoma tra`ena na internet sadr`ajima govori da su korisnici interneta u Srbiji o~igledno spremni da prihvate ovakav na~in komunikacije. Pored toga, veoma va`na prednost upotrebe interneta u muzejskim prezentacijama i komunikaciji je i ta {to se na taj na~in premo{}uju vremensko-prostorne granice. Virtuelna muzejska stvarnost dostupna je u bilo koje doba svakome ko je na mre`i, gde god se nalazio na svetu. Na posletku, ciq ovog rada nije samo da pru`i trenutni prikaz stawa po pitawu upotrebe interneta od strane muzeja u Srbiji, ve} i da wegovi kvalitativni rezultati po mogu}stvu pokrenu nova pitawa koja se ti~u budu}nosti muzeja u Srbiji i wihovog daqeg razvoja.
246
Dra`en Georgievski
2. Digitalizacija muzejske komunikacije
Grafikon 2: Te`akov strukturni model informacijsko-dokumentacionih sistema Proces komunikacije izme|u autora muzejske izlo`be i posetilaca muzeja posredstvom muzejskog predmeta ñ muzealije, u moderno doba dobio je druga~iji oblik. Unutar lanca klasi~ne muzejske komunikacije, koji je imao tri osnovna elementa ñ autorski tim izlo`be, izlo`beni predmet (muzealija), posetilac muzeja ñ uvo|ewem novih informacionih komunikacionih tehnologija nije do{lo do bitne strukturalne promene. Osnovne promene desile su se u komunikacijskom procesu koji priznati hrvatski muzeolog Ivo Maroevi} ozna~ava Te`akovim ÑE-T-Ak-S-A kompleksomî4. Ovim strukturnim modelom on odre|uje informacijsko-dokumentacione sisteme kao raspon izme|u emisije (E) i apsorpcije (A), preko transmisije (T), akumulacije (Ak) i selekcije (S) informacija. Izme|u apsorpcije i emisije nalaze se transmisija (prenos informacija i poruka), akumulacija (stvarawe zbirnih i dokumentacijskih fondova) i selekcija (izdvajawe iz realnosti i izdvajawe zbog razli~itih potreba klasifikacije ili emisije).5 Upravo je proces transmisije, ili preno{ewa informacija i poruka, naglim razvojem informacionih tehnologija pretrpeo najradikalnije promene. Primena novih informacionih tehnologija, interneta i globalnog umre`avawa, uslovila je niz promena kako u muzejskoj komunikaciji, tako i uop{te u muzejskom okru`ewu. Muzejski prostor postaje virtuelni prostor, koji ima neograni~eno poqe {irewa i usavr{avawa. ÑInformatizovani muzeji obezbe|uju mnoge servise klijentima iz muzejskog domena kao {to je digitalno (o)~uvawe fondova, inteligentno digitalno nasle|e i pam}ewe sutra{wice (Community Memory). Tako|e, oni obezbe|uju koordinaciju, {irewe rezultata istra`ivawa, mobilizaciju donosioca odluka, organizovawe konferencija i seminara, definisawe osnovnih smernica. Mre`a tradicionalnih prerasta u mre`u informatizovanih muzeja. Informatizovani muzeji uveliko pro{iruju publiku klasi~nim muzejima. Informatizovani muzeji, tako|e, obezbe|uju sistem za anotirawe, indeksirawe i tra`ewe digitalizovane ba{tine, efikasno povezivawe (linkove) razli~itih tipova informacija (literatura, podaci, multimedije), jednostavnu navigaciju, koja omogu}ava kreativno kori{}ewe informacija, lak{u i boqu komunikaciju pomo}u pristupa~nije prezentacije podataka i uz pomo} vizualizacije informacija.î6 Ako kroz prizmu istorije posmatramo pojavu klasi~nog Ñanalognogî i modernog Ñdigitalnogî muzeja, mo`e nam se u~initi da je ovaj drugi zamena prvom. Komunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija
247
4
Bo`o Te`ak, hemi~ar i osniva~ informacione nauke u Hrvatskoj. Maroevi} Ivo, Uvod u muzeologiju, Zagreb, 1993, str. 106.
5
Deliba{i} Esad, Had`ikaduki} Edin, Muzej u informati~kom okru`enju, Zenica, 2006, str. 175ñ176. 6
Ali, nije tako. Maroevi} smatra da se ove dve vrste muzeja uzajamno iskqu~uju, ali istovremeno i dopuwuju, tj. da su me|usobno komplementarni. ÑNa najni`em stupwu imaginacije virtualni muzej je odslik pravog muzeja. Ö Tehnolo{ki razvitak i procesi globalizacije poti~u nastanak i razvitak virtualnih muzeja. Time se otvara pitawe adekvatnosti pojma muzej za tu novu tvorevinu. Ö Istovremeno }e se virtualni muzeji ra|ati u memorijama ra~unala qudi koji }e iz ponu|enoga blaga virtualnog svijeta na globalnom planu stvarati svoje vi|ewe stvari i pojava. Ö Virtualni muzeji ne}e ukloniti potrebu postojawa i djelovawa klasi~nih muzeja. Ö Klasi~ni muzej ostat }e i daqe izvor novih znawa za svaki virtualni muzej, ali }e istovremeno i saznawa koja }e se otkrivati u virtualnom svijetu morati imati odraza i u klasi~nom muzeju.î7 Pojava novih vidova komunikacije i wihova svakodnevna upotreba, promenila je `ivot modernog ~oveka, a samim tim i niz dru{tvenih institucija kroz koje ~ovek realizuje materijalnu i duhovnu stranu svog `ivota. Muzeji su, kao i druge dru{tvene institucije i ustanove koje se bave kulturom, u ve}oj ili mawoj meri prihvatili promene koje su se desile u posledwe dve-tri decenije. Na taj na~in oni su opravdali svoju funkciju ~uvara kulturne ba{tine i kulturnog `ivota uop{te u dana{wem dru{tvu, koje se usled stalnih i naglih promena neprekidno prilago|ava i mewa. U nastavku }emo videti kako su se muzeji u Srbiji prilagodili jednom relativno novom vidu komunikacije sa muzejskom publikom, komunikaciji putem internet prezentacija.
3. Metod istra`ivawa: analiza sadr`aja
Ivo Maroevi}, ÑVirtualni muzej i izazov globalizacijeî, u: Ba{tinom kroz svijet, Petrinja, 2004, str. 87ñ90.
7
8
U Prilogu br. 1 dat je detaqan pregled muzeja u Srbiji razvrstan po upravnim okruzima sa podacima o tome koji gradovi imaju muzeje i koji od tih muzeja imaju internet prezentacije.
Havelka Nenad, Kuzmanovi} Bora i Popadi} Dragan, Metode i tehnike socijalnopsiholo{kih istra`ivanja, Centar za primenjenu psihologiju, Beograd, 2004, str. 241.
9
Predmet analize ovog rada bi}e internet prezentacije muzeja u Srbiji kojih ima ukupno 48 i koje su detaqno prikazane u Prilogu br. 1.8 Analiza sadr`aja prezentacija i komunikacije mo`e se veoma {iroko razumeti. Postupak analize sadr`aja u osnovi je analiza postoje}e gra|e tako {to se iz we izdvajaju elementi, mawe celine, koje se kodiraju i svrstavaju u unapred pripremqene kategorije.9 Dakle, nu`no je da se analiza sadr`aja odvija po unapred utvr|enim ciqevima, odnosno pitawima na koja `elimo da odgovorimo. U ovom slu~aju izdvoji}emo pet postupaka: 1. Odre|ivawe populacije istra`ivawa ñ ovde su to internet prezentacije muzeja u Srbiji (bez Kosova i Metohije) sortirane po teritorijalnom principu, po okruzima i op{tinama. Ima ih ukupno 48. 2. Formirawe uzorka istra`ivawa ñ ovde su to zvani~ni sajtovi muzeja koji imaju svoj internet domen, tj. adresu (npr. www.narodnimuzej.rs), {to zna~i da u rad nisu ukqu~ena predstavqawa muzeja u oviru drugih sajtova, zvani~nih sajtova op{tina i drugih institucija. 3. Odre|ivawe jedinica analize ñ ove jedinice predstavqaju delove sadr`aja, a u ovom slu~aju to su: naslovna strana (home page), ostale stranice prezentacije, tekst, slike, multimedija (muzika, video-zapisi, 3D animacije), jezik i pismo (da li je prezentacija ura|ena na vi{e jezika i da li je ura|ena }irili~nim i/ili latini~nim pismom), linkovi (veza sa drugim muzejima i kulturnim institucijama). 4. Odre|ivawe kategorija analize ñ kategorije predstavqaju elemente na osnovu kojih }e se vr{iti vrednovawe. Za potrebe ovog istra`ivawa izdvojeno je osam kategorija: ñ ~itqivost sadr`aja prezentacije, ñ prepoznatqivost i predvidqivost sadr`aja prezentacije, ñ doslednost i saglasnost sadr`aja virtuelne prezentacije sa sadr`ajem muzejske prezentacije, ñ fleksibilnost i efikasnost u upotrebi sadr`aja prezentacije, ñ efektivnost sadr`aja prezentacije, 248
Dra`en Georgievski
ñ estetsko-sadr`ajni vrednosni kriterijum prezentacije, ñ svaka stranica prezentacije treba da izrazi jednu temu ili koncept, ñ dostupnost sadr`aja prezentacije globalnoj publici. 5. Kodirawe analiziranih kategorija ñ pod kodirawem }emo podrazumevati procewivawe uzoraka po gore navedenim kategorijama i wihovo svrstavawe u odre|ene grupe.10 Rezultat kvalitativne analize sadr`aja na osnovu gore navedenih metodolo{kih postupaka pru`i}e nam stvarnu sliku o tome koliko se internet upotrebqava u muzejskoj komunikaciji koja je dvosmerna: na jednoj strani muzej pru`a publici brojne informacije do kojih ona mo`e do}i, a na drugoj je publika ta koja treba da pristupi komunikaciji putem interneta. Zato i postoji osma kategorija u kojoj se ocewuje koliko je prezentacija pristupa~na globalnoj publici. Metodolo{ki postupak }e se nakon kvalitativne analize, koja }e se temeqiti na gore navedenim postupcima i koja }e imati formu sa`etog prikaza osnovnih nalaza, zavr{iti zakqu~kom u kome }e se dati kona~no kvalitativno mi{qewe o predmetu istra`ivawa, kao i mogu}nost primene istra`ivawa u budu}em radu muzeja. 4. Sa`eti prikaz osnovnih nalaza Grad Beograd Beograd kao najve}i i glavni grad dr`ave predstavqa, {to je i o~ekivano, centar kulturnih de{avawa. Tako se i najve}i broj muzeja, pogotovo onih koji imaju dr`avni karakter, nalazi u Beogradu. Narodni muzej predstavqa mati~nu muzejsku instituciju u zemqi. Sajt Narodnog muzeja obiluje informacijama, pored naslovne strane ima jo{ 8 podstranica, tekst je }irili~an, ne postoji mogu}nost latini~nog pisma, a postoji i engleski prevod svih stranica. Svaka stranica sajta ima poseban sadr`aj i veoma je jasna i ~itqiva. Estetski utisak je da sajt nema mnogo ilustracija, odi{e jednostavno{}u. Sajt je efikasan, lako se prelazi iz jednog dela u drugi. Od multimedijalnih sadr`aja ima samo fotografije. Posebna strana je posve}ena rekonstrukciji Muzeja i nemogu}nosti izrade stalne postavke zbog zatvarawa od 2003. godine. Veoma je bogata informacijama strana na kojoj su prikazane publikacije Muzeja. Podaci za kontakt pru`aju informacije o samom Muzeju i isturenim odeqewima i ukqu~uju imena kontakt osoba. Sajt Narodnog muzeja u Beogradu je uglavnom informativnog karaktera, nema multimedijalnih sadr`aja, koji bi mogli privu}i internet publiku. Prostor posve}en rekonstrukciji nema poseban zna~aj na jednoj ovakvoj prezentaciji, niti je publika ta kojoj treba da se uputi apel za pomo} pri rekonstrukciji, ve} nadle`ne institucije. Sajt nije predstavio stalnu postavku Muzeja jer ona ne postoji ni u wemu samom, ali upravo se u tom pogledu mogla iskoristiti prednost virtuelnog prostora i ono {to bi mogla biti stalna postavka moglo se prikazati na sajtu. U delu gde su predstavqene aktivnosti Muzeja sajt se redovno a`urira, ali se deo u kome je prikazana hronologija Muzeja zavr{ava 2006. godinom. U engleskom prevodu sajta sve strane su prevedene, osim strane About us, koja uop{te nema teksta. Linkovi koji su na sajtu dati odnose se na 4 velika svetska muzeja i 10 doma}ih muzeja. Etnografski muzej ima internet prezentaciju koja je sadr`ajna, ima dosta informacija o delatnostima kojima se Muzej bavi. Zbirke koje Muzej ima prikazane su veoma detaqno sa fotografijama i tekstom. Sajt je ra|en }irili~nim pismom, a postoji i engleska verzija. Kao nedostatak moglo bi se navesti to da je veli~ina stranica prezentacije mala, verovatno predvi|ena za kori{}ewe na mawim monitorima (15 in~a), pa se sti~e utisak da na ve}im monitorima prostor nije potpuno iskori{}en. Svi drugi sajtovi koji su analizirani u ovom raKomunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija
249
10
U odre|ivawu metoda istra`ivawa kori{}ena je slede}a literatura: ñ Daniel Cunliffe, Efmorphia Kritou, Douglas Tundhope, ÑUsability Evaluation for Museum Web Sitesî, u: Museum Management and Curatorship, p. 244. ñ Luis Olsina Santos, ÑWeb-site Quality Evaluation Method: a case Study on Museumsî, u: ICSE 99 ñ 2nd Workshop on Software Engineering over the Internet, Department of Computer Science, Engineering School at UNLP ñ Argentina.
du, kao i ve}ina sajtova ina~e, imaju prezentacije pripremqene za monitore od 17 in~a. Multimedijalnih sadr`aja nema, osim fotografija, tako da u tom pogledu nije iskori{}ena prednost koju imaju internet prezentacije. Pored ostalih uobi~ajenih informacija sajt ima i link za grupu ÑEtnografski muzejî na dru{tvenoj mre`i Fejsbuk. Sajt se redovno a`urira i sadr`i informacije o radu i aktuelnim aktivnostima Muzeja. Prirodwa~ki muzej ima veoma sadr`ajnu prezentaciju. Pored informacija koje se ti~u rada Muzeja, wegove istorije, zbirki i ogranaka, muzej obiluje multimedijalnim Flash Player banerima, koji smewuju fotografije u istom prozoru i na taj na~in aktivno predstavqaju sadr`aje Muzeja. Sajt ima i galeriju fotografija, a prikazi zbirki biolo{kog i geolo{kog sektora veoma su lepe i sa puno teksta. Celokupni sajt ra|en je latini~nim pismom, bez mogu}nosti za promenu na }irili~no. Tako|e, nedostatak je i to {to ne postoji engleska verzija sajta. U smislu komunikacije sa publikom za pohvalu je i Newsletter funkcija, kojom se posetioci mogu registrovati i primati na svoju elektronsku po{tu aktuelne informacije sa sajta Muzeja. Istorijski muzej je u toku pisawa ovog rada imao problem sa serverom na kome je sajt pohrawen. Iako je brzina interneta na ra~unaru koji je kori{}en u toku ispitivawa prose~na (1Mb/s), sajt se veoma sporo u~itavao, {to je ote`avalo rad i uticalo na celokupni utisak. Naslovna strana je pregledna, sa linkovima ka ostalim delovima sajta, ali je nedostatak taj {to je u spisku izlo`bi kori{}ena bela boja za slova, na podlozi koja je svetle boje, pa je nemogu}e ~itati tekst. Iako je pretra`ivawe sajta i{lo veoma sporo, sadr`aji su veoma iscrpni, sa obiqem podataka. Sajt nije a`uriran, u odeqku Vesti informacije su stare preko tri meseca. Kori{}eno je }irili~no pismo, bez mogu}nosti promene u latini~no. Sajt je preveden i na engleski jezik. Pedago{ki muzej ima sajt koji u estetskom smislu ostavqa dobar utisak. Tekstovi su sadr`ajni i uglavnom se ti~u istorije Muzeja i pedago{ke nauke u Srbiji i Beogradu. Nedostatak je to {to tekstovi dominiraju, a osim nekoliko fotografija koje ih prate, sajt nema nijedan multimedijalni sadr`aj. ^ak su i dve galerije fotografija prazne (bez obja{wewa da li je u toku izrada ili sli~no). Deo za kontakt ima samo linkove za elektronsku po{tu zaposlenih, a osim adrese koja figurira na dnu svake strane, ne postoje druge informacije za kontakt (brojevi telefona, faksa, eventualno mapa). Na engleski jezik prevedene su samo tri strane sajta, {to se mo`e smatrati nedostatkom. Muzej primewene umetnosti ima veoma sadr`ajnu prezentaciju sa dosta multimedijalnog sadr`aja. Pomalo neobi~no, meniji za prelazak u druge delove sajta nalaze se na dnu, a ne na vrhu ili sa strane kao ina~e. Kori{}eno je latini~no pismo bez mogu}nosti promene u }irili~no, a postoji i prevod sajta na engleski. Deo sa kontaktnim informacijama je veoma bogat, postoji i mapa grada na kojoj je obele`ena lokacija muzeja. Zbirke muzeja su veoma lepo prikazane, sa jasnim uveli~avaju}im fotografijama i sadr`ajnim tekstovima. Ono {to je najinteresantnije, sajt ima i Ñvirtuelnu posetuî, na kojoj je u Macromedia Flash Player-u prikazana jedna 360° fotografija ura|ena u galeriji Muzeja. Postoje i komande kojima se upravqa plejerom. Muzej savremene umetnosti, saglasno svojoj delatnosti, bavi se modernim umetni~kim dostigu}ima i de{avawima. Sajt Muzeja je bogat tekstualnim sadr`ajima i fotografijama. Ostalih vidova multimedijalnih sadr`aja nema. Pisan je latini~nim pismom, bez mogu}nosti promene na }irili~no. Postoji i prevod na engleski, ali samo op{tih informacija, dok su aktuelni podaci i u engleskoj verziji na srpskom jeziku. Sajt se redovno a`urira, ima dobre podatke za kontakt, kao i mapu grada. Muzej nauke i tehnike ima internet prezentaciju veoma bogatu podacima, brojne tekstove prate i fotografije koje se mogu uveli~avati. Svaka od zbirki ima poseban odeqak u kome se predstavqa, kao i sve ostale delatnosti Muzeja. Sajt je ura250
Dra`en Georgievski
|en na oba pisma i na engleskom jeziku. Drugi multimedijalni sadr`aji osim tekstova i fotografija ne postoje. Deo u kome su podaci za kontakt ima sve potrebne informacije i mapu na kojoj se vidi lokacija Muzeja. Ono {to bi se moglo ista}i i pohvaliti jeste stranica na kojoj je prikazan trodimenzionalni kompjuterski prikaz budu}eg izgleda Muzeja nakon projekta rekonstrukcije. Muzej Nikole Tesle ima veoma sadr`ajnu internet prezentaciju, koja obiluje tekstovima i fotografijama, kao i ostalim multimedijalnim sadr`ajima, video klipovima i 3D kompjuterskim animacijama. Veliki deo sajta posve}en je li~nosti Nikole Tesle, ali na taj na~in Muzej nije stavqen u drugi plan. Pored svih potrebnih informacija sajt ima i generatore statisti~kih podataka o sajtu i Muzeju koji se automatski a`uriraju. Prezentacija ostavqa veoma bogat estetski utisak i pleni inovacijama i izumima koje je na{ poznati pronalaza~ realizovao. Sajt ima i stranicu na kojoj se prikazuje projekat digitalizacije koji Muzej treba uskoro da realizuje. Kori{}eno je samo latini~no pismo, a postoji i verzija sajta na engleskom jeziku. Muzej pozori{ne umetnosti Srbije ima internet prezentaciju koja promovi{e pozori{nu umetnost u Srbiji, prikazuje wen istorijat, kao i zaslu`ne li~nosti iz sveta pozori{ta i glume. Prezentacija je ra|ena u oba pisma, ali bez prevoda na neki strani jezik. Od multimedijalnih sadr`aja, pored tekstova i slika, na nekoliko mesta postavqene su i PowerPoint prezentacije, koje u ovom slu~aju nisu dovoqno iskori{}ene i imaju istu funkciju kao foto-albumi. Sajt ima veoma dobar i koristan spisak linkova pozori{ta i srodnih kulturnih institucija u Srbiji. U delu gde se nalaze podaci za kontakt date su samo imejl-adrese zaposlenih. Nema telefonskih ili faks brojeva, niti mape koja bi pomogla da se Muzej lak{e prona|e. Vojni muzej u Beogradu ima veoma bogatu internet prezentaciju sa dobrim estetskim re{ewima. Obiluje podacima, tekstovima, Flash Player banerima i fotografijama. U zasebnom odvojenom delu nalazi se galerija fotografija posebna za svaku zbirku, sa mogu}no{}u za slajd-{ou {to daje poseban ugo|aj. Jedini multimedijalni oblik koji nedostaje su video-zapisi. Na naslovnoj strani sajta nazna~eno je da je Muzej pod pokroviteqstvom Ministarstva odbrane i Vojske Srbije. U tom pogledu, odre|eni prostor na prezentaciji iskori{}en je za promovisawe profesionalizacije vojske. Postoje varijante sajta na oba pisma, kao i na engleskom jeziku. Muzej vazduhoplovstva ima veoma oskudnu internet prezentaciju, bez naro~itih estetskih vrednosti. Pored tekstualnih sadr`aja vredi pomenuti dobro napravqen prostorni prikaz stalne postavke sa podacima za svaku letelicu koja se nalazi u Zbirci. Neobi~no je da je posebna strana sajta posve}ena muzejskoj slavi! Sajt je ra|en samo u jednom pismu 単 latinici. Iako link za englesku verziju postoji, prevod nije ura|en. Muzej istorije Jugoslavije ima veoma funkcionalnu prezentaciju. Sajt se redovno a`urira, od multimedijalnih oblika sadr`i fotografije i tekstove, ali postoji i plan kompleksa Muzeja, kao i mapa dela grada gde se on nalazi, sa informacijama o prevozu. Informacije za kontakt su potpune, sa imejl-adresama svih koji su zaposleni u Muzeju. Pored linka za grupu na dru{tvenoj mre`i Fejsbuk, sajt ima i anketu koja se odnosi na posetu Muzeju istorije Jugoslavije. Kori{}eno je samo latini~no pismo, a prevod na engleski je u pripremi. Muzej afri~ke umetnosti ima prezentaciju koja zaista odi{e afri~kom kulturom, u estetskom i konceptualnom smislu, tome doprinosi i posebnost ovog muzeja, jer je jedini takve vrste u ovom delu Evrope. Sa puno tekstualnih i fotografskih sadr`aja sajt dobro prikazuje ~ime se Muzej bavi i kakvu istoriju ima. Redovno se a`urira i ima sve potrebne elemente u rubrici za kontakt, mapu dela grada sa trasom do muzeja, kao i imejl-adrese zaposlenih. Tako|e, tu je i Newsletter rubrika za koju se posetilac mo`e prijaviti i tako dobijati redovne vesti od Muzeja. Sajt je ra|en samo latini~nim pismom, a ima i prevod na engleski jezik. Komunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija
251
Jevrejski istorijski muzej ima veoma sadr`ajnu internet prezentaciju, sa dosta informacija o radu Muzeja, wegovoj istoriji i `ivotu Jevreja u Beogradu uop{te. Sajt nema druge multimedijale sadr`aje, osim fotografija i tekstova. Kontakt podaci imaju sve elemente, ukqu~uju}i i mapu grada sa polo`ajem Muzeja. Ono {to treba ista}i je to da su u okviru sajta Muzeja planirane i baze podataka o jevrejskim porodicama i Holokaustu, koje su jo{ uvek u fazi izrade. Sajt je ra|en samo latini~nim pismom, a ima i verziju na engleskom jeziku. Muzej romske kulture osnovan je 2009. godine i jedan je od retkih takve vrste ne samo u Evropi, ve} i u svetu. Na veoma sadr`ajan na~in prezentuje kulturu i istoriju Roma na podru~ju Srbije i {ire. Pored tekstualnih sadr`aja i fotografija, sajt sadr`i i video i audio zapise. Podaci o lokaciji Muzeja i kontaktu sa zaposlenima sadr`e sve neophodne elemente. Sajt je ura|en samo latini~nim pismom, a prevod na engleski ne postoji. Tako|e, neke od stranica su definisane, ali jo{ uvek nisu zavr{ene. Muzej grada Beograda ima veoma sadr`ajnu prezentaciju, sa obiqem tekstualnih sadr`aja. Od multimedija tu su i fotografije i Macromedia Flash aplikacije. Video i audio zapisa nema. Veze sa ostalim delovima sajta su funkcionalne i pregledne. Podaci za kontakt su potpuni, nedostaje samo mapa za koju postoje linkovi, ali oni ne funkcioni{u. Sajt ima i rubriku Ă&#x2018;^esta pitawaĂŽ. Ura|en je samo }irili~nim pismom, a iako autor tvrdi da postoji verzija na engleskom, nigde nema linka za taj prevod, tako da se mo`e smatrati da ga nema. Muzej automobila Beograd Ăą Zbirka Bratislava Petkovi}a ima internet prezentaciju sa vrednim estetskim sadr`ajima, obiqe fotografija iz istorije automobilizma, kao i Velike nagrade Beograda. Sajt se redovno a`urira. Nema video i audio zapisa. Deo za kontakt je sadr`ajan, ima sve potrebne podatke, kao i mapu dela grada sa ozna~enim polo`ajem Muzeja. Tako|e, tu je i imejl-generator, koji omogu}ava da posetioci sajta direktno kontaktiraju osobqe Muzeja. Sajt je ra|en samo }irili~nim pismom, a postoji i engleska verzija.
AP Vojvodina Gradski muzej Subotica ima veoma lepu prezentaciju, bogatu informacijama koje se redovno a`uriraju. Odi{e duhom multikulturalnosti podru~ja u kome postoji. Ra|en je na tri jezika: srpskom (latini~no pismo), ma|arskom i engleskom. Ima veoma interesantno re{ewe prezentacija zbirki i ostalih de{avawa u vidu slajd-{oua, {to pru`a poseban u`itak posetiocu sajta. Podaci za kontakt i informacije sadr`e sve potrebne elemente, kao i mapu Subotice. Umesto stranice Po~etak sajt ima stranicu Aktuelno, ~ime se pokazuje a`urnost wegovih informacija. Sajt ima i arhivu izlo`bi na mese~nom nivou, koja je aktivna od juna 2010. Narodni muzej Zrewanin ima kvalitetnu internet prezentaciju, veoma sadr`ajnu, redovno a`uriranu, sa svim potrebnim informacijama za kontakt. Sajt ima arhive za skoro sve oblasti delovawa, kao {to su izlo`be, pedago{ki rad i drugo, koje idu unazad ~ak do 2005. godine. Pohvalno je to {to na naslovnoj strani postoji i plan zgrade Muzeja sa jasno ozna~enim prostorijama i rasporedom zbirki. Od multimedijalnih sadr`aja pored tekstova i slika postoje i Macromedia Flash aplikacije, dok video i audio zapisa nema. Sajt je ura|en sa oba pisma, a postoji i link za englesku verziju koja, na`alost, jo{ uvek nije ura|ena. Na sajtu postoje i linkovi za vi{e svetskih i doma}ih muzeja, kao i za odre|ene institucije iz Zrewanina. Narodni muzej Kikinda ima veoma sadr`ajnu prezentaciju sa dosta fotografija koje prate tekstove. Ve}i deo rada muzeja vezan je za projekat Kikindski mamut i za Mamutfest, koji se organizuje u Muzeju. Od multimedija ima tekstove, fotografije i Flash aplikacije; nema video i audio sadr`aja. Galerija slika je 252
Dra`en Georgievski
veoma interesantno napravqena. Kao nedostatak mogao bi se navesti nedovoqno dobro ura|en glavni Ñpadaju}u meniî, kojim se prelazi iz jednog dela sajta u drugi. Od podataka za kontakt, sajt ima sve, pa i mapu grada. Sajt je ura|en samo latini~nim pismom i ne postoji engleska verzija. Gradski muzej Vr{ac ima dobro ura|enu internet prezentaciju sa dosta tekstualnih sadr`aja i fotografija dobre rezolucije. Izlo`be su prikazane svaka za sebe. Nedostatak je {to je glavni meni samo na prvoj strani tako da se za povratak i odabir druge strane mora stalno vra}ati na po~etnu pomo}u tipke Ñbackspaceî. Ovo dosta ote`ava kretawe kroz sadr`aje sajta. U delu za kontakt postoji samo Outlook generator, a adresa i telefoni su u dnu na svim stranicama. Nema ni podataka o zaposlenima u Muzeju. Sajt je ra|en samo latini~nim pismom, postoji prevod na engleski jezik, ali se link za prevod nalazi samo na naslovnoj strani. Gradski muzej Sombor ima prezentaciju sa veoma interesantnim konceptualnim re{ewem. Sav sadr`aj sme{ten je u dva pravougaonika koji se preklapaju. Ima dovoqno tekstualnih sadr`aja, a od ostalih medija tu su samo fotografije. Nema video, ni audio sadr`aja. Za pohvalu je prikaz plana zgrade Muzeja sa izdvojenim prostorijama i obja{wewem gde se {ta nalazi. Deo u kome se nalaze kontakti ujedno je i deo gde su informacije o zaposlenima. Nema mape na osnovu koje bi se Muzej mogao locirati. Sajt je ura|en samo latini~nim pismom, a postoji i prevod na engleski jezik, ali su samo dve stranice sajta prevedene, dok ostale vode na srpsku verziju. Muzej grada Novog Sada ima veoma lepo osmi{qenu i dobro organizovanu internet prezentaciju. Veoma se lako kre}e iz jednog dela prezentacije u drugi. Svaka izlo`ba ima svoju stranicu i, {to je za pohvalu, katalog ve}ine izlo`bi mo`e se download-ovati u pdf formatu. Pored tekstova i fotografija postoje i Flash aplikacije, kao i video-zapisi za pojedine sadr`aje (uglavnom filmovi koje je uradila muzejska slu`ba i koji su prevedeni na engleski jezik). U delu za kontakt postoje svi potrebni podaci, tu su i imejl-adrese svih zaposelnih u Muzeju, kao i mapa dela Novog Sada gde se Muzej nalazi. Sajt je ra|en latini~nim pismom, a postoji i engleska verzija. Na naslovnoj strani je i link za grupu na dru{tvenoj mre`i Fejsbuk, {to poma`e ovakav vid komunikacije Muzeja sa posetiocima i internet publikom. Muzej savremene umetnosti Vojvodine ima dobru internet prezentaciju sa svim sadr`ajima koji odgovaraju delatnosti muzeja i savremenom umetni~kom stvarala{tvu. Sajt se redovno a`urira, a aktuelni doga|aji prikazani su u kalendaru. Od medija koji su kori{}eni, pored tekstova, tu su i fotografije (naj~e{}e u vidu slajd-{oua), kao i Macro Media aplikacije. Nema video ni audio sadr`aja. Za pohvalu je to {to se za pojedine izlo`be mo`e download-ovati zip fajl sa pres-informacijama. Deo sa informacijama ima sve potrebne sadr`aje, kao i mapu grada Novog Sada i izgled zgrade Muzeja. Sajt je ra|en latini~nim pismom, a za englesku verziju postoji link, mada ona jo{ uvek nije ura|ena. Muzej Vojvodine ima veoma obimnu internet prezentaciju sa obiqem multimedijalnih sadr`aja: tekstova, fotografija i video-zapisa. Tako|e, jedan deo publikacija Muzeja mo`e se preuzeti u elektronskom formatu sa ovoga sajta. Muzej organizuje i polagawe stru~nog ispita za muzejske radnike pa ima svu potrebnu dokumentaciju za taj vid delatnosti dostupnu na sajtu. U sajt Muzeja Vojvodine ukqu~eni su i tzv. depandansi, tj. kompleks dvorca Dun|erski u Kulpinu i etno-ku}a Brvnara u Ba~kom Petrovcu. Kompleks u Kulpinu je predstavqen u 3D prikazu. Sajt ima i link za grupu na dru{tvenoj mre`i Fejsbuk, kao i link ka video-zapisima vezanim za rad Muzeja na sajtu YouTube. Deo za kontakt ima sve potrebne informacije, ~ak i fotografije pojedinih zaposlenih u Muzeju, kao i mapu grada i poziciju Muzeja. Sajt je ura|en u oba pisma (}irili~nom i latini~nom), a postoji i prevod na engleski, s tim {to nisu prevedene sve stranice i svi sadr`aji sajta. Komunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija
253
Pozori{ni muzej Vojvodine ima internet prezentaciju koja uspe{no prikazuje rad Muzeja i Srpskog narodnog pozori{ta u Novom Sadu, kao i wihov istorijat. Sajt osim tekstova sadr`i i fotografije koje se mogu gledati kao slajd-{ou. Pored toga, na sajtu se mogu na}i i fotografije zna~ajnih dokumenata iz istorije Srpskog narodnog pozori{ta u Novom Sadu. Tu su i prikazi predmeta vezanih za pozori{ni `ivot, kao i nagrade i priznawa. Deo za kontakt i informacije ima sve potrebne sadr`aje, kao i imejl-adrese zaposlenih. Tu su i linkovi ka sajtovima ve}ine pozori{ta u Vojvodini i Srbiji uop{te. Sajt je ra|en samo }irili~nim pismom i nema prevoda na neki strani jezik. Muzej Srema u Sremskoj Mitrovici ima internet prezentaciju koja nije posebno estetski bogata i koja ima samo osnovne funkcije informisawa. Na prezentaciji nema posebnih multimedijalnih sadr`aja, sem tekstova i fotografija. Od podataka za kontakt postoje samo adrese na dnu strane, a nema podataka o zaposlenima. Sajt je ura|en u oba pisma, }irili~nom i latini~nom, kao i na engleskom jeziku. U`a Srbija Narodni muzej [abac ima prezentaciju veoma dobrog konceptualnog re{ewa. Obiluje informacijama o radu i istoriji Muzeja. Osim tekstova sadr`i fotografije novije i starije istorije Muzeja i okoline u kojoj se nalazi. Uz dobre galerije slika, sajt prikazuje i sadr`aje publikacija Muzeja, naro~ito ~asopisa Museum (od 2000. godine). U rubrici za kontakt nalaze se sve potrebne informacije o Muzeju i zaposlenima, jedino {to bi se moglo dodati, a {to se do sada pokazalo korisnim, jeste mapa grada sa polo`ajem Muzeja. Sajt ima i linkove ka vi{e stranih i doma}ih muzeja. Ra|en je samo }irili~nim pismom i, na`alost, nema englesku verziju. Narodni muzej Vaqevo ima, mo`e se re}i, najboqu internet prezentaciju od svih ispitivanih i to na osnovu svih kori{}enih kriterijuma procene. U estetskom smislu veoma lepo re{en, sajt vaqevskog muzeja pru`a veoma korisne informacije. Upotrebqeni su svi postoje}i multimedijalni elementi: tekst, slika, video, audio. Sajt vaqevskog muzeja jedini ima pravu virtuelnu {etwu kroz prostor Muzeja sa prikazom izlo`enih eksponata, {to govori o tome da su u wegovom slu~aju iskori{}eni gotovo svi potencijali virtuelnog prostora i komunikacije sa virtuelnom publikom. Sajt ima tri verzije, dve koje su na srpskom jeziku, na oba pisma, i tre}u koja je na engleskom jeziku. Va`no je napomenuti da je, za razliku od ve}ine ostalih analiziranih sajtova, na ovom sajtu celokupni sadr`aj preveden na engleski jezik i kao takav se redovno a`urira. Ono {to utisak ~ini jo{ boqim je i to {to je i virtuelna {etwa kroz Muzej prevedena na engleski (nazvana je virtual stroll) tako da je dostupnost Muzeja stranoj publici u potpunosti postignuta. Sajt ima sve potrebne podatke o zaposlenima i podatke za kontakt, kao i mapu grada na kojoj je prikazan polo`aj Muzeja. Mo`e se re}i da je svojim sajtom vaqevski muzej samo opravdao dvostruku nagradu Ă&#x2018;Mihailo Valtrovi}ĂŽ za najboqi muzej u Srbiji. Muzej u Smederevu ima internet prezentaciju koja je o~igledno jo{ uvek u fazi izrade jer od 26 stranica koliko sajt nudi, samo 6 ima bilo kakav sadr`aj. Nije ura|ena ni galerija tako da ima samo nekoliko propratnih fotografija. Od medijskih oblika zastupqen je samo tekst, nema slika, nema ni video, ni audio sadr`aja. Podaci za kontakt i informacije za pronala`ewe Muzeja su potpuni, nedostaje samo mapa grada. S obzirom na to da je estetski utisak koji sajt ostavqa pozitivan, mo`e se re}i da }e biti dobar kada bude zavr{en. U izradi je kori{}eno samo }irili~no pismo, a prevoda na neki strani jezik nema. Narodni muzej Po`arevac ima internet prezentaciju koja ne pru`a mnogo multimedijalnih sadr`aja. Pored tekstova o zbirkama i izlo`bama, pojavquju se samo propratne fotografije, galerije fotografija nema, a ni video ili audio 254
Dra`en Georgievski
zapisa. Estetski prose~no re{en sajt sadr`i samo osnovne informacije o Muzeju i wegovim ispostavama, vi{e od pola stranica je Ă&#x2018;u pripremiĂŽ, tako da celokupni utisak nije mogu}e ste}i na pravi na~in, naro~ito {to nema ni informacija o zaposlenima. Podaci za kontakt sadr`e sve {to je potrebno. Mapa grada postoji, ali kao da je nema jer je nemogu}e uveli~ati je, a onakva kakva jeste ne pru`a nikakve informacije. Sajt je ura|en samo latini~nim pismom, a prevod na engleski ne postoji, ve} samo link za onlajn-program koji automatski prevodi tekst. Taj prevod je daleko od zadovoqavaju}eg. Zavi~ajni muzej Petrovac na Mlavi ima internet prezentaciju koja sadr`i samo osnovne informacije, podatke za kontakt i aktuelna de{avawa u Muzeju. Sajt jo{ uvek nije zavr{en, ve}ina stranica je definisana, ali nema nikakvih podataka. Nema ni galerije fotografija, a fotografije koje prate tekst ne mogu se uveli~ati. Drugih medijskih sadr`aja kao {to su video i audio zapisi nema. Tekst je }irili~an, a postoje i linkovi za ruski i engleski prevod, ali oni jo{ nisu ura|eni. Narodni muzej Kragujevac ima prezentaciju sa dosta tekstualnih sadr`aja, koji su pra}eni fotografijama. Drugih medija poput video i audio zapisa nema. Glavni meni sa nazivima odeqewa ne pojavquje se na pregledu svakog odeqewa ponaosob, pa se stalno treba vra}ati na po~etnu stranicu. Tako nije zadovoqen kriterijum preglednosti i mogu}nosti lakog kretawa kroz sadr`aj prezentacije. Sajt ima sve podatke potrebne za kontakt, kao i mapu grada sa lokacijom Muzeja. Tu je i mno{tvo korisnih linkova institucija kulture u Kragujevcu, kao i muzeja u Srbiji i svetu. Kori{}eno je samo }irili~no pismo, a verzija na engleskom jeziku, na`alost, ne postoji. Narodni muzej Aran|elovac ima prezentaciju koja sadr`i dosta informacija u vidu tekstova, {to o Muzeju, {to o Aran|elovcu, pe}ini Risova~i i okolini. Tekstove prate fotografije koje su malog formata i ne mogu se uveli~avati. Pored toga nema ni foto-galerije, niti video i audio sadr`aja. U delu za kontakt stoje samo osnovni podaci, bez mape i spiska zaposlenih. Sajt je ra|en samo }irili~nim pismom. Verzija na engleskom jeziku ima samo dve po~etne strane, a nema ni link za povratak na srpsku verziju. Zavi~ajni muzej Jagodina ima obimnu internet prezentaciju sa dosta tekstova koji prate sve zbirke i izlo`be Muzeja, kao i wegove ostale delatnosti. Fotografije se uveli~avaju, tako da se mogu boqe pogledati. Drugih sadr`aja, poput video i audio zapisa, nema. Podaci za kontakt su potpuni, sa mapom grada, ali bez podataka o zaposlenima. Sajt je ra|en sa }irili~nim i latini~nim pismom, a postoji i engleska verzija, ali nisu sve stranice prevedene. Muzej vo{tanih figura Jagodina ima internet prezentaciju koja je veoma jednostavna i nema mnogo tekstualnih sadr`aja. Tu su osnovni podaci o Muzeju i osnovne informacije o zaposlenima. Sajtom dominiraju fotografije figura koje se nalaze u Muzeju, kao i linkovi ka SO Jagodina i Turisti~koj organizaciji Jagodine. Kori{}eno je samo latini~no pismo, a na engleskom jeziku postoji jedna stranica sa osnovnim informacijama o Muzeju. Muzej naivne i marginalne umetnosti Jagodina je predstavqen veoma sadr`ajnom internet prezentacijom. Pored brojnih tekstova o zbirkama, izlo`bama i naivnim umetnicima, tu su i propratne fotografije. Muzej ima veliki broj aktivnosti i sve su zastupqene na sajtu, koji se redovno a`urira. U delu za kontakt postoje sve potrebne informacije, kao i imena zaposlenih u Muzeju. Sajt je 2006. godine ubrojen me|u 50 najboqih u Srbiji od strane ~asopisa PC magazin. Kori{}eno je samo latini~no pismo, a postoji i potpun prevod na engleski jezik. Narodni muzej Zaje~ar ima dobro organizovan i lepo re{en sajt. U okviru Muzeja nalazi se i Felix Romuliana, spomenik kulture koji je na Listi svetske ba{tine UNESCO-a, pa je deo sajta posve}en i wemu. Sajt je organizovan tako da prikazuje odeqewa muzeja i wihove delatnosti. Pored tekstova i fotografija ima i Flash Komunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija
255
Player aplikacije. Video i audio zapisa nema. Osnovni podaci o Muzeju stoje u posebnom izlaze}em meniju, sa desne strane Ñtourist infoî, koji ima nedostatak {to prekriva ostatak teksta i ne mo`e se vratiti. Tako|e, ne postoje podaci o zaposlenima. Sajt je ra|en samo latini~nim pismom, a postiji i engleska verzija. Narodni muzej U`ice ima internet prezentaciju koja jo{ uvek nije zar{ena, ve}ina stranica je definisana, ali nema nikakvih podataka. U sastavu sajta predstavqeno je i spomen-obele`je Kadiwa~a. Pored tekstova i fotografija, sajt ima i dva video-zapisa o Muzeju, wegovoj istoriji i delatnostima. Osnovne informacije o Muzeju postoje, dok informacije o zaposlenima jo{ uvek nisu dostupne. Postoje dve varijante sajta, }irili~na i latini~na, dok prevoda na engleski ili neki drugi jezik nema. Sajt ima i generisanu anketu o posetama Muzeju, ~iji }e se rezultati verovatno koristiti u nekom budu}em istra`ivawu. Staro selo Sirogojno ima obimnu internet prezentaciju sa dosta tekstualnih sadr`aja. Po{to je Sirogojno prvi muzej na otvorenom u Srbiji, sajt ima vi{e prostornih mapa sela, kao i lepa obja{wewa za svaki tip objekta narodnog graditeqstva. Osim toga prikazane su i ostale delatnosti Muzeja, sa posebnim naglaskom na wegovoj turisti~koj funkciji. Sajt ima i onlajn-prodavnicu svojih publikacija. Informacije o zaposlenima su kompletne sa brojevima telefona svakog zaposlenog. Tu su i linkovi ka ostalim kulturnim institucijama, naro~ito ka svetski poznatim etno-parkovima kao {to je Skancen u [vedskoj. Prijatno iznena|ewe je to {to sajt ima kompletan prevod na dva strana jezika: engleski i francuski. Srpska verzija je ra|ena samo }irili~nim pismom. Zavi~ajni muzej Priboj ima veoma jednostavnu internet prezentaciju na kojoj su navedene samo osnovne informacije o Muzeju i podaci za kontakt. Sajt ima ~etiri stranice na kojima su prikazana arheolo{ka istra`ivawa, izlo`be i publikacije. Kori{}eno je samo }irili~no pismo, a iako postoji link, prevoda na engleski jezik jo{ uvek nema. Muzej u Prijepoqu ima jednostavnu internet prezentaciju koja ima samo tekstualne sadr`aje i propratne fotografije malog formata. Sajt ima osnovne informacije o Muzeju, podatke za kontakt i sa`et sadr`aj aktivnosti kojima se Muzej bavi. Poseban prostor na naslovnoj strani posve}en je ko{arka{u Vladu Divcu, koga autor naziva prijateqem i mecenom Muzeja. Sajt je ura|en samo }irili~nim pismom, a postoji i verzija na engleskom jeziku. Narodni muzej ^a~ak ima internet prezentaciju sa dosta tekstualnih sadr`aja, kao i fotografija koje ih prate. Naro~ito je dobro ura|eno predstavqawe zbirki i izlo`bi kroz fotografske kola`e. Sajt se redovno a`urira, podaci za kontakt i informacije o zaposlenima imaju sve potrebne elemente, jedino {to mo`da nedostaje jeste mapa grada sa polo`ajem Muzeja. Ceo sajt je ra|en samo latini~nim pismom, ali op{ti utisak remeti to {to je natpis koji prati svaku stranu ÑNarodni muzej ^a~akî jedini koji je napisan }irilicom. Postoje i linkovi za prevode na engleski i francuski jezik, ali oni jo{ uvek nisu ura|eni. Muzej Ras Novi Pazar ima veoma uspe{no ura|enu internet prezentaciju, sa dobrim i jasno organizovanim tekstualnim sadr`ajima i fotografijama koje ih prate. Drugih oblika medija, kao {to su video i audio zapisi, nema. Fotografije koje prate tekst nisu velikih formata i ne mogu se uveli~ati. Podaci za kontakt i podaci o zaposlenima imaju sve elemente, nedostaje samo mapa grada. Sajt je ura|en i }irili~nim i latini~nim pismom, a ima i englesku verziju. Narodni muzej Kru{evac ima internet prezentaciju koja je bogata tekstualnim sadr`ajima i koja prikazuje istoriju Muzeja i wegove delatnosti. Fotografije koje prate tekst mogu se uveli~avati i kvalitetno su ura|ene, namenski za izradu sajta. Osim teksta i fotografija nema drugih medijskih oblika i sadr`aja. Sajt sadr`i samo osnovne podatke za kontakt (bez mape), ali nema podataka o zaposlenima. O~igledno je da sajt jo{ uvek nije dovr{en jer je ve}i broj stranica definisan, ali nema nikakav sadr`aj. Tako|e, ka engleskoj verziji postoji link, ali ona jo{ uvek nije ura|ena. Kori{}eno je samo }irili~no pismo. 256
Dra`en Georgievski
Zavi~ajni muzej @upe ñ Aleksandrovac ima veoma obimnu internet prezentaciju, koja se uglavnom ti~e Muzeja, wegove istorije i delatnosti, ali i istorije @upe, `ivota uop{te, kao i wenih turisti~kih potencijala. Sajt, osim dobrih tekstualnih sadr`aja, ima i kvalitetne fotografije velikog formata, koje pru`aju posebno zadovoqstvo posetiocu. Dobar deo sajta posve}en je vinogradarstvu, kao osnovnoj delatnosti u ovom kraju, kao i sredwovekovnom gradu Koznik, u kome se odr`ava ve}i broj kulturnih manifestacija. Sajt se redovno a`urira. U delu za kontakt dati su osnovni podaci, mape grada nema. Sajt je ra|en samo }irili~nim pismom, a ka engleskoj verziji postoji link, ali ona jo{ uvek nije ura|ena. Muzej Poni{avqa ñ Pirot ima jednostavnu internet prezentaciju, sa dosta tekstualnih sadr`aja, ali gotovo bez fotografija. Nema ni video ni audio zapisa. Sajt jo{ uvek nije zavr{en, nedostaju galerija slika, prevod na engleski jezik i jo{ neki tekstovi. Kori{}eno je samo latini~no pismo. Podaci za kontakt imaju sve potrebne elemente i mapu grada, kao i spisak svih zaposlenih u Muzeju.
5. Upotreba interneta u radu muzeja u Srbiji ^itaju}i prethodni sa`eti prikaz osnovnih nalaza mo`emo do}i do odre|enih zakqu~aka. Prvo {to upada u o~i jeste da samo 42 % muzeja u Srbiji uop{te ima internet prezentaciju. Veliki muzeji kao {to su Narodni muzej u Ni{u, Pan~evu ili Kraqevu jo{ uvek nemaju prezentacije. Tako|e, ako neko `eli da putem interneta nau~i ne{to o Lepenskom Viru, na{em najzna~ajnijem arheolo{kom lokalitetu, nema mogu}nosti da to uradi jer Arheolo{ki muzej \erdapa nema prezentaciju na internetu. Treba spomenuti i Kara|or|ev muzej na Oplencu, u Topoli, koji, iako predstavqa jezgro srpske nacionalne svesti, nema adekvatnu prezentaciju na internetu. Druga zna~ajna pojava koja se prime}uje jeste da u Srbiji ne postoje pravi Ñvirtuelni muzejiî, tj. muzeji koji nemaju stvarnu postavku, ve} svoje eksponate prikazuju samo putem interneta. Ova praksa je veoma zastupqena u svetu. Dobar primer za nepotpunu upotrebu mogu}nosti koje pru`a internet je mati~na muzejska ku}a, Narodni muzej u Beogradu, koji je od 2003. godine bez stalne postavke. Treba se zapitati: ako je ve} zgrada Narodnog muzeja dotrajala i treba je renovirati, za{to onda ne iskoristiti virtuelni prostor interneta za prikazivawe eksponata Narodnog muzeja? Za{to tako zna~ajan muzej ne obavqa svoju osnovnu funkciju, i za{to se na vreme nije prilagodio novim tehnikama muzejske komunikacije? Ova slika prati gotovo sve muzeje u Srbiji, sa izuzetkom wih nekoliko koji se mogu pohvaliti pra}ewem izazova savremene tehnologije. To su na prvom mestu Narodni muzej u Vaqevu, Muzej Nikole Tesle u Beogradu i Muzej na otvorenom Staro selo Sirogojno. Ova tri muzeja imaju prezentacije koje zadovoqavaju sve kriterijume jednog kvalitetnog prikaza delatnosti i istorije muzeja na internetu. Muzej u Vaqevu ima ~ak i virtuelnu {etwu kroz prostor Muzeja {to se mo`e smatrati vidom Ñvirtuelnog muzejaî. Ono {to internet prezentaciju ~ini uspe{nom u komunikaciji sa internet publikom jeste i prisustvo multimedijalnih sadr`aja. Zato su prezentacije koje imaju video-zapise mnogo pristupa~nije i sadr`ajnije za posetioce. Isto tako, na raspolo`ewe i op{ti utisak posetilaca uti~u i audio-zapisi koji prate prezentaciju, kao i kvalitetne fotografije i tekstualni sadr`aji.
Komunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija
257
Grafikoni 3, 4 i 5 Na gore prikazanim grafikonima predstavqene su tri vrednosne kategorije koje su pra}ene uporedo na svim analiziranim internet prezentacijama muzeja u Srbiji. Prva kategorija (grafikon 3) je upotreba pisma. Latini~no pismo se, kao {to se vidi, vi{e upotrebqavalo u izradi prezentacija, }irili~nih ima 11% mawe. Na osnovu ~lana 10, stav 1, Ustava Republike Srbije: Ă&#x2018;U Republici Srbiji u slu`benoj upotrebi su srpski jezik i }irili~no pismo.ĂŽ11 Ako se uzme u obzir podatak da su muzeji ~ije su prezentacije analizirane uglavnom pod upravom odre|enih ministarstava i jedinica lokale samouprave, mo`e se slobodno re}i da se ve}om upotrebom latini~nog pisma nisu ispo{tovala ustavna na~ela na{e dr`ave. Kao razlog ovome mo`e se pretpostaviti to {to je ve}ina programa za izradu veb-prezentacija predvi|ena da koristi latini~no pismo, ali i malo vi~niji veb-administratori mogu lako da prevazi|u ovaj problem i koriste }irili~no pismo. Iz ovoga se mo`e zakqu~iti da i na sam proces komunikacije muzeja sa internet publikom uti~e upotreba pisma, kako u samom procesu komunikacije i prenosa informacija, tako i u procesu o~uvawa kulturnih vrednosti i veoma va`nog elementa nacionalnog identiteta, kao {to je u na{em slu~aju }irili~no pismo. Druga analizirana kategorija je upotreba stranih jezika, tj. prisustvo prevoda internet prezentacija na strane jezike (grafikon 4). Najvi{e je u upotrebi engleski jezik (23 prezentacije), a od drugih jezika javqaju se samo ma|arski, kod Muzeja grada Subotice, i francuski, kod muzeja Staro selo Sirogojno. Bitno je naglasiti da je pri pregledu prezentacija prime}eno da su prevodi na engleski jezik bili u ve}ini slu~ajeva prevodi samo osnovnih informacija. ^esto nisu sve stranice prevedene, niti se prevodi redovno a`uriraju. Ovi nedostaci nepovoqno uti~u na proces komunikacije sa publikom jer na taj na~in muzeji ograni~avaju inostranim onlajn-korisnicima pristup informacijama, a inostrana publika bi, podjednako kao i doma}a, trebalo da bude ciqna grupa u komunikaciji. Pora`avaju}i je i podatak da preko 50 % prezentacija uop{te nema prevoda na strani jezik. Ovo je veliki nedostatak i mo`da ba{ u wemu i le`i jedan od problema koje bi u budu}em radu muzeja trebalo re{iti. Tre}a kategorija se ti~e same prakse upotrebe interneta kao komunikacionog sredstva u procesu transmisije informacija do internet publike (grafikon 5). U tom pogledu, upotreba multimedijalnih sadr`aja je veoma va`na i upravo je ona ta koja komunikaciju olak{ava i koja privla~i publiku i budi weno interesovawe. Pored tekstova, u svim prezentacijama najvi{e su upotrebqavane fotografije. Video i audio sadr`aja gotovo da i nema, samo pet prezentacija ima video-zapise, a samo dve audio-sadr`aje. Flash Player aplikacije su, tako|e, jedan od mulimedijalnih sadr`aja koji mo`e imati uticaj na op{ti utisak o prezentaciji. I one nisu u velikoj meri upotrebqavane iako su uop{te na internetu veoma zastu258
Dra`en Georgievski
pqene. Jedanaest analiziranih prezentacija ima ovakav vid multimedijalnog sadr`aja. Kao najsavr{eniji oblik multimedijalnog izra`aja mo`e se smatrati virtuelna {etwa kroz prostor muzeja i interaktivno prikazivawe muzejskog sadr`aja. Ovakav vid komunikacije sa publikom od svih analiziranih prezenacija ima samo Muzej u Vaqevu. Muzej primewene umetnosti ima ne{to siroma{niji virtuelni prikaz u obliku fotografije od 360° koja oslikava unutra{wost Galerije Muzeja. Iako se wena izrada mo`e smatrati te{kom i zahtevnom, virtuelna {etwa bez sumwe predstavqa najefektivniji i najkompletniji tip komunikacije i preno{ewa informacija do publike. Naime, prostorna orijentacija i odre|ewe koje nudi virtuelna {etwa daje utisak realne posete muzeju, iako se posetilac nalazi ispred monitora svog ra~unara. Ukoliko se takva prostorna {etwa pomogne audio-sadr`ajima i propratnim tekstom, utisak je jo{ kompletniji, a komunikacija se dovodi na vi{i nivo. Muzej u Vaqevu je uspeo u svemu ovome i virtuelnom {etwom koja se nalazi na prezentaciji omogu}io virtuelnom korisniku posetu muzeju koja je najbli`a onoj koja bi se u stvarnosti desila da se taj isti posetilac na{ao u stvarnom prostoru muzeja. Ono {to je Muzej u Vaqevu prikazao na svojoj prezentaciji mo`e se nazvati najsavr{enijim oblikom internet komunikacije sa publikom koja se nalazi kod ku}e kraj svojih ra~unara. Me|utim, kao {to je pomenuto, ovaj komunikacijski proces je dvosmeran, i nisu samo muzeji ti koji u~estvuju u komunikaciji. Druga strana procesa su posetioci tih prezentacija, koji moraju ispuniti odre|ene preduslove da bi to uop{te mogli biti. Postoji ~itav niz elemenata koji uti~u na sposobnost posetilaca jedne internet prezentacije. Prvi, nazovimo ih materijalno-tehni~kim, jesu ti da posetilac mora imati ra~unar sa pristupom internetu. Drugi, koje mo`emo nazvati intelektualnim, jesu da osoba koja ima ra~unar i pristup internetu mora imati odre|ena znawa da bi ih koristila na adekvatan na~in i da bi tim putem do{la do odre|enih informacija. Ako za|emo jo{ dubqe u materiju, dolazimo do zakqu~ka da preduslov za ovakav vid komunikacije nisu samo znawa i ve{tine vezane za upotrebu interneta. Kao naju`i krug zahteva za komunikaciju javqaju se neophodna znawa iz predmeta muzeologije, poznavawe istorije i rada muzeja, delatnosti kojima se oni bave i, na kraju, osnovnih podataka koji su potrebni da bi se wihove prezentacije na internetu uop{te prona{le. Veliki zna~aj u pretra`ivawu internet sadr`aja ima i poznavawe stranih jezika, naro~ito globalno usvojenog engleskog jezika, tako da ova vrsta znawa jo{ vi{e olak{ava i pospe{uje proces virtuelne muzejske komunikacije.
6. Zakqu~ak Kao {to se iz dobijenih rezultata vidi, muzejska komunikacija putem internet prezentacija muzeja u Srbiji nalazi se u svom po~etnom obliku i jo{ uvek je u fazi izrade i usavr{avawa. Dokaz za to je i podatak da ve}ina prezentacija koje su analizirane u ve}em ili mawem obimu jo{ uvek nisu zavr{ene. Va`no je napomenuti da internet prezentacija nije Ñmrtvo slovo na papiruî i da wena izrada samo po~iwe formirawem, definisawem stranica i sadr`aja i upload-ovawem na server. Ona je, zapravo, medijski prostor koji se stalno usavr{ava, stalno a`urira, i u koji se veoma ~esto unose aktuelni podaci i bri{u oni koji su zastareli. Zato je va`no pitawe kojim se treba baviti i problem obuke muzejskog osobqa koje treba da ovlada ve{tinom izrade i odr`avawa internet prezentacija. Da li takav posao treba prepustiti stru~wacima ñ informati~kim in`ewerima? Da li je wihovo znawe dovoqno, ili je potrebna saradwa sa stru~wacima ñ muzeolozima? Odgovor je sasvim jasan, niti su ovi prvi dovoqno stru~ni za muzeolo{ka znawa, niti ovi drugi za informati~ka znawa. Zato treba pokrenuti pitawe implementacije ove struke u muzejske kadrovske strukture. Po{to se internet ti~e budu}nosti i posledwih godina po~iwe da zauzima veliki medijKomunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija
259
11
Ustav Republike Srbije, Slu`beni glasnik R. Srbije, Beograd, 2006, str. 2.
ski prostor, mo`e se re}i da je ovo pitawe od velike va`nosti za budu}nost muzeja i muzejske nauke, kako u Srbiji, tako i u svetu. U ovom pogledu iskustva drugih dr`ava, pogotovo u na{em okru`ewu, ne razlikuju se mnogo. Me|utim, velike muzejske institucije, kao {to je pari{ki Luvr, Ermita` i ve}ina velikih ameri~kih muzeja, daleko su ispred nas u pogledu upotrebe interneta u komunikaciji sa publikom. Pored virtuelnih prikaza svojih zbirki i izlo`bi, ovi muzeju imaju i digitalne kolekcije muzejkih predmeta, koji su, iako se nalaze u mra~nim i hladnim depoima, u svom digitalnom obliku prikazani na internetu i uvek dostupni publici iz celog sveta. Tako|e, razra|uju se i globalni sistemi digitalne katalogizacije i mogu}nost pretra`ivawa muzejskih predmeta po sistemu indeksirawa. Na{im muzejskim stru~wacima o~igledno ostaje da, po uzoru na velike svetske muzeje, pokrenu ~itav niz tehnolo{kih inovacija i poku{aju da se {to pre ukqu~e u svetske trendove i dostignu}a. Me|utim, postavqa se va`no pitawe koliko }e u tom pogledu na{i muzejski radnici i stru~waci nai}i na razumevawe nadle`nih institucija, jer je i u dosada{wem radu kultura bila vrlo ~esto stavqena u drugi plan u odnosu na Ă&#x2018;pre~e i va`nijeĂŽ, stvari. Zato se kao obaveza stru~noj javnosti iz oblasti kulture i nauke ostavaqa svestrano promovisawe vrednosti i zna~aja institucija kulture, pa samim tim i muzeja. Na taj na~in bi se svest {irih dru{tvenih struktura o tom pitawu podigla na vi{i nivo i obezbedila budu}nost kulturnih institucija, koje su veoma va`ni nosioci i ~uvari kulturne ba{tine i kulturnog identiteta uop{te.
260
Dra`en Georgievski
Pisana literatura: 1. Ivo Maroevi}, ÑVirtualni muzej ñ izazov globalizacijeî, u: Ba{tinom kroz svijet, Matica hrvatska, Ogranak Petrinja, Petrinja, 2004, str. 87ñ90. 2. Ivo Maroevi}, Uvod u muzeologiju, Zavod za informacijske studije Odsjeka za informacijske znanosti, Filozofski fakultet Sveu~il{ta u Zagrebu, 1993. 3. Irena Vuj~i}-Pavlovi}, ÑUticaj globalizacije na muzejsku komunikacijuî, u: Diana, ~asopis Odeqewa za preventivnu za{titu Narodnog muzeja u Beogradu, br. 9, Beograd, 2003/04, str. 26ñ30. 4. Esad Deliba{i}, Edin Had`ikaduni}, Muzej u informati~kom okru`enju, Muzej grada Zenice, Zenica, 2006. 5. Bernar Delos, Virtuelni muzej: ka etici novih slika, Clio ñ Narodni muzej Beograd, Beograd, 2006. 6. Biqana Joki}, mr Slobodan Mr|a, Informacione tehnologije i qudski resursi u kulturi Srbije, Trenutno stawe i perspektive informacionog sistema e-Kultura, Zavod za prou~avawe kulturnog razvitka, Beograd, 2009, str. 1ñ40. 7. Slavoqub Petrovi}, ÑMuzej i internet ñ nova stvarnostî, u: Muzeji, ~asopis Muzejskog dru{tva Srbije, br. 1, Beograd 2008, str. 21ñ26. 8. Mr Slobodan Mr|a, ÑInformaciono-komunikacione tehnologije u muzejima Srbijeî, u: Muzeji Srbije ñ aktualno stawe (uredile: Dragana Martinovi} i Biqana Joki}), Zavod za prou~avawe kulturnog razvitka, Beograd, 2009, str. 56ñ62. 9. Mr Vladimir Krivo{ejev, Muzej, publika, marketing: stalne postavke i wegova visost posetilac, Narodni muzej Vaqevo, Vaqevo, 2009. 10. Havelka Nenad, Kuzmanovi} Bora i Popadi} Dragan, Metode i tehnike socijalnopsiholo{kih istra`ivawa, Centar za primewenu psihologiju, Beograd, 2004. 11. Daniel Cunliffe, Efmorphia Kritou, Douglas Tundhope, ÑUsability Evaluation for Museum Web Sitesî, u: Museum Management and Curatorship, Vol. 19, No. 3, pp. 229ñ252, 2001. 12. Luis Olsina Santos, ÑWeb-site Quality Evaluation Method: a case Study on Museumsî, u: ICSE 99 ñ 2nd Workshop on Software Engineering over the Internet, GIDIS, Department of Computer Science, Engineering School at UNLP ñ Argentina.
Internet izvori: 1. Internet prezentacije svih muzeja i institucija ukqu~enih u rad 2. Internet prezentacija Seminara za muzeologiju i heritologiju www.heritagefbg.info 3. Internet prezentacija Muzejskog dru{tva Srbije www.mdsrbija.org 4. Internet prezentacija Zavoda za prou~avawe kulturnog razvitka www.zaprokul.org.rs 5. Internet baza podataka kulturnih institucija Srbije Ñe-Kulturaî www.e-kultura.net 6. Srpski nacionalni citatni indeks ÑSCIndeksî www.scindeks.nb.rs 7. Internet baza www.scribd.com
Komunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija
261
262
Dra`en Georgievski
Komunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija
263
264
Dra`en Georgievski
Komunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija
265
266
Dra`en Georgievski
Komunikacija muzeja i publike u Srbiji putem internet prezentacija
267
Dra`en Georgievski COMMUNICATION BETWEEN MUSEUMS AND AUDIENCE IN SERBIA THROUGH INTERNET PRESENTATIONS Summary This paper analyses the contents of official Internet presentations of the museums in Serbia and shows the extent to which they use information technology and the latest ways of communication with audience through the Internet. It reveals whether some of the museums in Serbia have virtual presentations of their contents and anticipates the future of the museums in Serbia. The paper shows that this future has already begun in the modern western world. The primary aim of the work is to present quantitative and descriptive analysis of the texts, photos and other multimedia contents presented on web sites of the museums in Serbia. The results of the qualitative analysis present the current usage of the Internet in the work of the museums in Serbia and open a list of new questions related to the future improvement of this field of work and their relation to the new virtual audience.
268
Dra`en Georgievski
BRANISLAV TODI], RADOVI O SRPSKOJ UMETNOSTI I UMETNICIMA XVIII VEKA PO ARHIVSKIM I DRUGIM PODACIMA Galerija Matice srpske, Novi Sad 2010, 577 Zasnovana na i{~itavawu i ponovnom i{~itavawu arhivalija, kao i kriti~kom kori{}ewu objavqenih specijalisti~kih studija o srpskoj umetnosti od posledwih godina XVII do prvih decenija XIX veka, najnovija zbirka Radova prof. dr Branislava Todi}a podse}a koliko je detaq ñ naro~ito onaj previdom zanemareni ili logi~ki ispu{teni ñ va`an za tuma~ewe umetni~kog dela i sagledavawe i razumevawe mesta umetnika u nacionalnoj, regionalnoj ili op{toj istoriji umetnosti. Kako je u uvodnoj re~i dobro zapazila upravnica Galerije Matice srpske, mr Tijana Palkovqevi}, oko takvog naizgled malog podatka mogu se sjatiti ~itava poglavqa ali i mogu}e nove nau~ne teme i teze, pred kojima, budu}i ih svestan, upozoravaju}e zastaje i sâm autor. Primewenim metodolo{kim postupkom samo se prividno ne pomeraju dosada utvr|ena saznawa, jer {ta su, ako upravo to nisu, otkri}a sasvim novih imena, datacija i atribucija slikara i duborezbara koji su `iveli na {irem podru~ju Karlova~ke mitropolije u XVIII veku. U zborniku se hronolo{ki ni`u studije koje se odnose na Crkvu Svetih arhan|ela u Sarajevu, manastire [i{atovac, Bezdin, Hopovo, Studenicu, Rakovac, Vrdnik, Srpski Kovin, Grabovac, parohijske crkve u Sremu, pravoslavne hramove posve}ene Svetom Nikoli u Baji, Temi{varu, Karlovcu i Novom Be~eju, kao i Crkvu Ro|ewa Bogorodi~inog u Zemunu i Svetog Dimitrija u Daqu. Posebna pa`wa posve}ena je radovima putuju}eg ruskog zografa Aleksija Danilovi~a i wegovom ranom uticaju na Stanoja Popovi}a, slikarima Nikoli Jankovi}u, Vasiliju Romanovi~u, Mojseju Suboti}u, Silvestru Popovi}u, Amvrosiju Jankovi}u, Georgiju Grku, Teodoru Gruntovi}u, Jovanu ^etirevi} Grabovanu, Konstantinu Bratanovi}u, Arseniju Teodorovi}u, Vasiliju Jovanovi}u i Stefanu Gavrilovi}u, kao i drvorezbarima Tomasu Firtleru, Avramu Manojlovi}u i Petru Orfelinu. Rekonstruisani `ivotopisi dvojice rakova~kih monaha-slikara, Silvestra Popovi}a i Amvrosija Jankovi}a, plene radoznalo{}u i iskrenom poneseno{}u kojima su pisana. Ovo najobimnije poglavqe na preko pedeset strana, ne samo da otkriva povesnicu `ivota manastira i wegovog bratstva, nego ogoleva dogodov{tine wihovih naslovnih protagonista od mladala~kih prestupa i grehova do posledwih stara~kih godina provedenih u papu~ama i toplim ~arapama. Predatovawem rakova~kih zidnih slika u trpezariji iz 1768. u 1742. godinu, {irom se otvaraju mogu}nosti potencijalnog novog autorstva kao karike koja nedostaje izme|u @efarovi}evog `ivopisa u Bo|anima (1737) i Romanovi~evog u Kru{edolu (1750ñ1751), najbolnije ta~ke u poznavawu srpskog slikarstva ranog baroka. Fenomen su{tinske nerazlu~ivosti privatnog i profesionalnog potvr|uje jo{ uvek primer nepoznanice zvane Jovan ^etirevi} Grabovan. Optere}en mnogobrojnom kasno ste~enom porodicom, ovaj cincarski slikar, poreklom iz Elbasana, ne posustaje u izvr{avawu preuzetih obaveza ni u svojoj sedamdesetoj godini, kada za mawe od godinu dana zavr{ava ikonostas u Kuli (1787). Za wega se mo`e re}i da posledwih deceniju i po `ivota, u prâvom smislu, izgara u radu, a da se, pri tom, ni pribli`no ne znaju sva wegova dela, naro~ito ona iz ranog perioda. Koliko va`nim toliko zanimqivim ~ine se i preispitivawa i komentarisawa sa~uvanih ugovora koje su umetnici ovog perioda sklapali pri izradi ikonostasa sa crkvenom op{tinom. Lako se uo~avaju razlike koje se za samo nekoliko godina uo~avaju pri zakqu~ivawu ugovora Zemunske op{tine za Crkvu Ro|ewa Bogorodice sa bra}om Stefanom i Ilijom Gavrilovi}em, slikarom i pozlatarom iz 1806, i Arsenijem Teodorovi}em, iz 1813. godine, za isti hram. Naime, op{tinari su veoma brzo odustali od zahteva da novi ikonostas bude na podobije oltarske pregrade zemunske Crkve Svetog Nikole, sa nanosima zlatne boje svuda na slikanoj ode}i i na pozadini gde je to mogu}e, {to bi zna~ilo vra}awe na Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
269
barokne oblike Dimitrija Ba~evi}a i Vasilija Ostoji}a iz {ezdesetih godina XVIII veka. U samo ne{to kasnije sklopqenom ugovoru sa Arsenijem Teodorovi}em, pozlata se, dodu{e, pomiwe kao posao u kojem ne treba da se na|e ni najmawi Ñfelerî, ali se na wenoj nagla{enoj upotrebi vi{e ne insistira. I ovom prilikom se potvrdilo da se glavni majstor starao o izradi crte`a, kompozicije i inkarnata, dok je pomo}nicima preostajalo da brinu o pozadini, pozlati i sporednim detaqima. Istovremeno se saznaje i kako posledwa rata isplate slikaru nije sledila odmah po zavr{etku ugovorenih radova nego tek po isteku prve godine garantnog roka na koji se ugovorom obavezao. Svaki od dvadeset i pet ~lanaka u ovoj kwizi temeqi se na kriti~ki sagledanoj starijoj literaturi i prou~avawu raspolo`ivih arhivskih dokumenata u posedu Arhiva Vojvodine, Joce Vuji}a u Galeriji Matice srpske, Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu i Sremskim Karlovcima, Srpske pravoslavne Eparhije budimske u Sentandreji, Pakra~ko-slavonske eparhije, Crkvenog muzeja Stare srpske crkve u Sarajevu, Ostavine Radoslava Gruji}a u Muzeju Srpske pravoslavne crkve i Patrijar{ijske biblioteke u Beogradu. Prate ih kra}i ili du`i uzorni rezimei na engleskom, sa po nekoliko crno-belih ilustracija delâ o kojima je re~, zajedno sa originalnim arhivskim dokumentima ñ pismima, bele{kama, priznanicama, zapisnicima, izve{tajima i ugovorima. Zbornik radova se zavr{ava spiskovima kori{}enih skra}enica i vlasnika preuzetih fotografija, kao i imenskim i registrom geografskih imena, koji znatno olak{avaju pronala`ewe odnosnih mesta u ovom, ina~e, prili~no obimnom {tivu. Besprekornoj preglednosti i sofisticiranom izgledu kwige umnogome doprinosi sveprisutna ali nenametqiva grafi~ka zamisao ve} potvr|enog dizajn-majstora, istori~ara umetnosti Miroslava Lazi}a. Zbog obiqa novih, pouzdanih i proverenih ~iwenica, budu}i istra`iva~i stare srpske umetnosti ~esto }e se la}ati i oslawati na neki od Radova o srpskoj umetnosti i umetnicima XVIII veka po arhivskim i drugim podacima prof. dr Branislava Todi}a. Ovaj zreli plod dugotrajnog i istrajnog rada pokazuje kako u istoriji umetnosti nema malih i velikih tema o{tro ome|enih vekovima i razdobqima nego samo malih i velikih posve}enika svome poslu. Qiqana Sto{i} Balkanolo{ki institut SANU, Beograd
270
VREDAN PRILOG PROU^AVAWU SRPSKOG JEZIKA NA TLU KOSOVA I METOHIJE, Zbornik radova Istra`ivawa srpskog jezika na Kosovu i Metohiji, kwiga 1 (2008), Kosovska Mitrovica 2010, 333 Zbornik radova Istra`ivawa srpskog jezika na Kosovu i Metohiji nastao je kao rezultat prve godine rada jedanaestoro saradnika na istoimenom trogodi{wem projektu (2008ñ2010), koji u celini finansira Ministarstvo za nauku i tehnolo{ki razvoj Republike Srbije, a realizuje se na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Pri{tini (sa sedi{tem u Kosovskoj Mitrovici) i predstavqa zna~ajan doprinos prou~avawu vi{e aktuelnih tema iz oblasti srpske jezi~ke problematike na Kosovu i Metohiji. U wemu su mesta na{li dijalektolo{ki, onomasti~ki, etnolingvisti~ki, kao i prilozi o spomeni~kom, kwi`evnojezi~kom i jednom specifi~nom srpskom jezi~kom korpusu koji se u lingvisti~koj literaturi naziva anglosrpskim jezi~kim izrazom. Ovaj zbornik radova, osim Re~i na po~etku prof. dr Milete Bukumiri}a, rukovodioca re~enog projekta, sadr`i trinaest radova: Nedeqko Bogdanovi}, ÑIstra`iva~ki zadaci kosovskometohijske jezi~ke problematikeî (9ñ12); Nedeqko Bogdanovi}, ÑKulturolo{ki zna~aj dijalekatskih re~nikaî (13ñ18); Mileta Bukumiri}, ÑPrilog poznavawu metohijske problematikeî (19ñ42); Sofija Miloradovi}, ÑKrste nosim, boga molim ñ (Etnolingvisti~ki transkripti iz Metohije sa uvodnim napomenama)î (43ñ67); Rada Stijovi}, Milun Stijovi}, ÑOnomastika Qumbarde, Da{inovca, Gorweg Rati{a i Doweg Rati{aî (69ñ92); Golub Ja{ovi}, ÑNeke osobine govora Ugqara kod Kosova Poqaî (93ñ138); Stanislav Stankovi}, ÑIz govora sela Bina~ u Gorwoj Moravi (Lingvogeografska skica i dijalekatska gra|a)î (139ñ156); Mitra Reqi}, ÑSpomeni~ki natpisi sa dela poru{enih pravoslavnih grobaqa u Podrimi i Pe}kom Podgoruî (157ñ188); Jelena D. Mihajlovi}, ÑStandardni srpski jezik u~enika osnovnih {kola u Sirini}koj `upiî (189ñ205); Dragan Lili}, ÑFrazeologija u dramskim tekstovima Stojadina Traji}aî (207ñ223); Smiqa Vasi}, ÑArhaizmi u poeziji Darinke Jevri}î (225ñ233); Branislava Dilpari}, ÑO pravopisnoj ka{i u kosmetskim glasilima na (anglo)srpskom jezikuî (235ñ289); Branislava Dilpari}, Stanislav Stankovi}, ÑIz imenovawa kosovskometohijske pokrajine i wenih stanovnika u engleskom jezikuî (291ñ333). Nedeqko Bogdanovi} u prilogu pod naslovom Istra`iva~ki zadaci kosovskometohijske jezi~ke problematike ukazuje na mogu}e zadatke u prou~avawu srpskih govora na tlu Kosova i Metohije, od kojih, kao najva`nije, isti~e slede}e: izradu bibliografije radova o kosovskometohijskim govorima, predo~avawe osobina narodnog jezika u dokumentima iz vremena sredwovekovne Srbije, objediweno publikovawe onomasti~ke gra|e sa kosmetskog terena, publikovawe zbornika najzna~ajnijih radova o kosovskometohijskim govorima, dovr{ewe zapo~etih studija/monografija, stvarawe elektronskih korpusa gra|e koja je pohrawena u Balkanolo{kom institutu SANU, leksikografsku obradu ^emeriki}eve leksike iz Prizrena, izradu re~nika savremenog lokalnog jezika, prikupqawe leksike starih zanata, pokretawe i objavqivawe malog atlasa prizrensko-timo~ke oblasti (sa maksimalnim predstavqawem kosovskometohijske zone), otvarawe pitawa izu~avawa jezi~ke interferencije i ukqu~ivawe u re{avawa pitawa slu`bene upotrebe srpskog jezika na tlu Kosova i Metohije. U drugom svom prilogu, koji nosi naslov Kulturolo{ki zna~aj dijalekatskih re~nika, prof. dr Bogdanovi} ukazuje pak na kulturolo{ku i nacionalnu vrednost dijalekatskih re~nika i isti~e wihov nemali zna~aj za o~uvawe identiteta i jezika, kao i za prou~avawe kulturne istorije kosovskometohijskih Srba. ^lanak Prilog poznavawu metohijske problematike, autora Milete Bukumiri}a, donosi onomasti~ku gra|u iz sela Rudice u Gorwoj Metohiji i tri sela iz Prizrenskog Podgora (Dojnice, Vrbi~ane i Grn~are) i opis glavnijih dijalekatskih osobenosti govora podru~a na kojima se dati punktovi nalaze. Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
271
Sofija Miloradovi} u radu Krste nosim, boga molim 単 (Etnolingvisti~ki transkripti iz Metohije sa uvodnim napomenama) daje etnolingvisti~ke transkripte iz govora Srba u Metohiji (iz Suvog Lukavca i \urakovca kod Istoka), koji, osim biografskih elemenata, obuhvataju i teme kao {to su: narodna medicina, mitolo{ka bi}a prisutna u verovawima naroda tog kraja, zimski prazni~ni ciklus i druge teme, te omogu}avaju izvo|ewe odre|enih zakqu~aka iz oblasti etnolingvistike, sociolingvistike, psiholingvistike i dijalektologije srpskog jezika. Autori Rada Stijovi} i Milun Stijovi} u prilogu Onomastika Qumbarde, Da{inovca, Gorweg Rati{a i Doweg Rati{a daju pregled onomasti~kih podataka iz ~etiri navedena metohijska sela u de~anskoj op{tini uz osnovne informacije o wima i wihovom stanovni{tvu u vreme prikupqawa materijala, odnosno, sredinom sedamdesetih godina pro{log veka. Sredi{wi deo rada Neke osobine govora Ugqara kod Kosova Poqa autora Goluba Ja{ovi}a predstavqaju akcentovani tekstovi iz govora Ugqara, najve}eg srpskog sela na teritoriji op{tine Kosovo Poqe. U ovom ~lanku su, pored kratke istorije sela, od wegovog nastanka do dana{wih dana, date i osnovne fonetske i morfolo{ke osobine govora stanovnika ispitivanog kosmetskog punkta. Prilog Stanislava Stankovi}a Iz govora sela Bina~ u Gorwoj Moravi (Lingvogeografska skica i dijalekatska gra|a) donosi kratak pregled glavnih dijalekatskih osobina govora autohtonog srpskog stanovni{tva u selu Bina~ u Gorwoj, Moravi koje su potvr|ene transkribovanim idiolektima troje informatora starosedelaca. Mitra Reqi}, autor rada Spomeni~ki natpisi sa dela poru{enih pravoslavnih grobaqa u Podrimi i Pe}kom Podgoru, predstavqa spomeni~ke natpise sa poru{enih ili o{te}enih nadgrobnih spomenika sa osam grobqanskih lokacija u Podrimi i Pe}kom Podgoru: Orahovac, Istok, Suvi Lukavac, Belo Poqe, Brestovik, Siga, Qevo{a i Srbobran. U uvodu ovog priloga se ukazuje na starosne, simboli~ke i likovne karakteristike ovih spomenika, zatim na estetske, sadr`ajne i druge odlike natpisa kao izraze istorijskih, kulturolo{kih i socijalno-ekonomskih prilika, vere i obi~aja, dok se u jezi~koj analizi govori o antroponimijskim osobenostima zabele`enim na fonetskom, morfolo{kom i sintaksi~kom nivou. Standardni srpski jezik u~enika osnovnih {kola u Sirini}koj `upi je naslov ~lanka u kome Jelena D. Mihajlovi}, na osnovu transkribovanog govora u~enika osnovnih {kola Sirini}ke `upe u kojima se nastava odvija na srpskom jeziku, analizira uticaj kwi`evnog jezika na dijalekat, po{tovawe norme standardnog jezika na ~asovima srpskog jezika i na ~asovima na kojima se izu~avaju ostale discipline, kao i eventualni uticaj albanskog jezika na govor srpskih |aka, budu}i da su srpska sela Sirini}ke `upe danas potpuno okru`ena albanskim stanovni{tvom. Tako|e se analiziraju i gramati~ka obele`ja govora ispitivanih u~enika (morfolo{ki i sintaksi~ki plan). Rad Dragana Lili}a Frazeologija u dramskim tekstovima Stojadina Traji}a predstavqa analizu strukturnog i semanti~kog aspekta frazeologizama u tekstovima Stojadina Traji}a, gwilanskog pisca iz prve polovine dvadesetog veka. Smiqa Vasi} u prilogu Arhaizmi u poeziji Darinke Jevri} razmatra arhai~ni leksi~ki sloj i wegovu funkcionalnost u poetskom jeziku Darinke Jevri}, jedne od najzna~ajnijih savremenih srpskih pesnikiwa sa Kosova i Metohije, i daje re~nik ekscerpiranih primera arhaizama. U ~lanku O pravopisnoj ka{i u kosmetskim glasilima na (anglo)srpskom jeziku Branislava Dilpari} analizira (anglo)srpski idiom u pisanim glasilima pojedinih me|unarodnih i samoproklamovanih pokrajinskih institucija na teritoriji Kosova i Metohije i wegov uticaj na srpsku jezi~ku normu, koji u znatnoj meri dovodi do odstupawa od srpskog standardnojezi~kog sistema na leksi~kom, gramati~kom i pravopisnom nivou. 272
Predmet rada Iz imenovawa kosovskometohijske pokrajine i wenih stanovnika u engleskom jeziku, ~iji su autori Branislava Dilpari} i Stanislav Stankovi}, ~ine leksi~ke jedinice engleskog jezika kojima se u posledwih nekoliko decenija imenuju srbijska pokrajina Kosovo i Metohija i weni stanovnici, kao i diskurs politike, koji, zbog svog velikog uticaja na javni `ivot, zavre|uje posebnu brigu u oblastima jezi~ke i nacionalne politike. Zbornik radova Istra`ivawa srpskog jezika na Kosovu i Metohiji â&#x20AC;˘ osim svoje nau~ne vrednosti, koja se, izme|u ostalog, ogleda i u tome {to su se na jednom mestu na{le rasprave u kojima je sistemski prou~en veliki broj problema koji su u nauci o srpskom jeziku nedovoqno obra|eni i {to su u wemu date smernice za budu}a istra`ivawa srpskog jezi~kog korpusa na Kosovu i Metohiji â&#x20AC;˘ poprima osobenu nacionalnu vrednost, i to, ponajvi{e, zbog ~iwenice da se istra`ivawe srpskog jezi~kog korpusa u vidu terenskog rada na teritoriji Kosova i Metohije odvija u ote`anim, a neretko i opasnim uslovima. Otuda ovaj zbornik radova predstavqa nau~noistra`iva~ki poduhvat vredan posebnog po{tovawa, koji se pak mo`e toplo preporu~iti jezi~kim stru~wacima i studentima srbistike kao {tivo iz koga se o srpskom jeziku na Kosovu i Metohiji mo`e mnogo saznati i nau~iti. Veselin Petrovi} Institut za srpski jezik SANU
273
274