Our Past 6 by National Museum Kraljevo

NA[A PRO[LOST

Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

SADR@AJ / CONTENTS

RASPARAVE I ^LANCI TREATISES AND ARTICLES Jovanka Kali}

Srpska Kraqevina u doba prvih Nemawi}a Serbian Kingdom in the early Nemanjic period

Mirjana Savi}

Prenumeranti, ~itali{te i {kolske kwi`nice u Karanovcu – Kraqevu tokom 19. veka Subscribers, Reading Room and School Libraries in Karanovac – Kraljevo during XIX Century

Dragan Dra{kovi}

Fotografije i razglednice u Narodnom muzeju Kraqevo Photographs and Postcards in the National Museum Kraljevo

Bogumil Hrabak

Kraqevo u danima povla~ewa vojske pred Austro–nema~kim osvaja~ima oktobra – novembra 1915. godine Kraljevo in the Days of Withdrawal of the Army before Austrian-Hungarian Invaders in October – November 1915

Vladan Virijevi}

Stranci u Kraqevu 1918–1941. prilog prou~avawu demografske strukture grada Foreigners in Kraljevo 1918–1941 – Contribution to Research into Demographic Structure of the City

Austrougarska okupacija kroz dokumenta op{tinske uprave u Ra{ki Austro-Hungarian occupation through documents of the municipal administration in Raska

Draga Milovanovi}

Miroqub Arsi}

Pohvalne naredbe u srpskoj vojscin na Solunskom frontu Praising Commands in the Serbian Army on the Salonika Front

107

Sla|ana Spasi}

Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca Finds of Coins in the Antique Necropolis Laniste near Baljevac

117

Suzana Nov~i}

Tatjana Mihailovi}

Miodrag Proti}, kriti~ar Miodrag Protic, Critic

141

Reorganizacija dokumentacionih formi u Narodnom muzeju u Kraqevu Reorganisation of Documentary Forms in the National Museum Kraljevo

153

PRILOZI CONTRIBUTIONS Vera Vu~kovi}

Poreska kwiga kao privi popis sreza Studeni~kog Tax register as the first census of the Studenica district

183

Silvija Krejakovi}

Katastar sreza @i~kog – gra|a za privrednu istorijus Cadastre of the Zica District – Materials for economic history

209

Blagomir Bi{evac

Pregled razvoja {umarstva i drvne industrije Kraqeva i okoline u drugoj polivini XX veka Survey of Development of Forestry and Wood Industry of Kraljevo and its Surroundings in the Second Half of the XX Century

219

PRIKAZI BOOK REVIEWS Radivoj Radi}

B. Melcer – A. Pavlovi} – S. A}imovi} Manastir @i~a: Bibliografija Manastir @i~a: zbornik radova priredio Gojko Suboti}

229

Radivoj Radi}

Nade`da D. Pavlovi} Kraq Stefan De~anski redigovao i priredio mr Dragoqub Danilovi}

231

Delfina Raji}, Milo{ Timotijevi} Manastiri Ov~arsko kablarske klisure

233

Rudo Poqe - Karanovac - Kraqevo

236

Arsen \urovi}

Osnovna {kola u Vitkovcu 1904–2004

239

Arsen \urovi}

Gimnazija u Kraqevu

241

Medicinska {kola u Kraqevu 1958–1998

242

Kraqevo oktobra1941

245

Goran Davidovi}–Milo{ Timotijevi} Zatamwena pro{lost. Istorija Ravnogoraca ^a~anskog kraja, I–III

248

Miroslav Timotijevi}

Dragoqub Danilovi}

Aleksandar Cvijanovi} Marko Terzi} Kosta Nikoli}

âsopis Na{a pro{lost pokrenut je 1964. godine kao periodi~na publikacija Istorijskog arhiva Kraqevo i Dru{tva istori~ara sreza Kraqevo. Po~eo je da ostvaruje dugo prisutnu potrebu objavqivawa priloga iz lokalne istoriografije i pruàwa relevantnih ~iwenice za upoznavawe pro{losti. Posle uspe{nog po~etka i objavqenih {est svezaka usledio je prekid od 1975. do 1985. godine. Godine 1986. ~asopis je obnovqen. Zapo~eta je nova serija, sada periodi~nog ~asopisa Narodnog muzeja i Istorijskog arhiva, stru~nog glasila za objavqivawe rezultata istraìva~kih radova od zna~aja za upoznavawe pro{losti kraqeva~kog kraja kao i pro{losti srpskog naroda. Posle objavqivawa pet brojeva usledio je, od 1992. godine, nov prekid. [estim brojem u 2005. godini Narodni muzej i Istorijski arhiv èle da odrè kontinuitet, a nov po~etak obeleàvaju novim tehni~kim re{ewima â&#x20AC;&#x201C; drugim formatom, novim izgledom. U Kraqevu, pored iskusnih i proverenih, postoje i mladi istraìva~i koji predano i znala~ki prou~avaju lokalnu istoriju. Tako|e, postoji i znatan broj nau~nih i stru~nih pregalaca iz drugih sredina koji istraùju kraqeva~ki kraj i doga|aje koji su u vezi s wim u konstelaciji op{tih doga|awa. Redakcija smatra da svima treba pruìti mogu}nost da svoj rad predstave javnosti. Stalno prisutno pitawe, â&#x20AC;&#x17E;Kada }e iza}i nov broj?â&#x20AC;?, zasluùje pa`wu, potvr|uje vrednost do sada objavqenih brojeva Na{e pro{losti i obavezuje izdava~e ~asopisa da iza|u u susret potrebama i èqama velikog broja zainteresovanih iz stru~ne i sveukupne kulturne javnosti. Urednici

JOVANKA KALI] dopisni ~lan SANU

UDK 94(497.11)”11/12”

SRPSKA KRAQEVINA U DOBA PRVIH NEMAWI]A

Apstrakt SRPSKA KRAQEVINA U DOBA PRVIH NEMAWI]A Krunidbena mesta Prvi vladari iz dinastije Nemawi}a /XII – XIII vek/ postavili su temeqe politi~kog sistema srpske dràve u sredwem veku. Prvi je to u~inio Stefan Nemawa /1166–1196/, a zatim wegov sin Stefan Nemawi}, ktitor manastira @i~e. On je prvi krunisani kraq Srbije /1217/. Krunisawe je obavqeno u katedralnom hramu Ra{ke episkopije u Rasu, u crkvi Sv. apostola Petra i Pavla / danas Petrova crkva kod Novog Pazara/. Crkva manastira @i~e je novo krunidbeno mesto srpskih vladara i predstavqa prekretnicu u istoriji srpske dràve. U dugoj istoriji srpske dràvnosti u sredwem veku obi~no se razlikuju tri velike politi~ke celine. Jedno je doba nastanka te dràve pod okriqem i u sukobu sa Vizantijskim carstvom, u kome su vladari nosili titulu najpre ùpana, zatim velikog ùpana odnosno kneza i velikog kneza. Grci su ih nazivali arhontima, a velikog ùpana – arhiùpanom. Tako je u vizantijskim izvorima nazivan i Stefan Nemawa. Sledi zatim doba monarhije, kraqevine, koje formalno po~iwe krunisawem Stefana Prvoven~anog za kraqa 1217. godine. Epoha kraqevine dostiè vrhunac krunisawem Stefana Du{ana carskom krunom 1346. godine i to traje do izumirawa mu{ke loze dinastije Nemawi}a smr}u cara Uro{a 1371. godine. Posledwu epohu ~ini vreme kneza Lazara odnosno wegovih naslednika, despota Stefana Lazarevi}a i despota \ur|a Brankovi}a (1371–1459). Obi~no se ta celina naziva despotovinom, po carskoj tituli despota, koju je Stefan Lazarevi} dobio u Carigradu 1402. godine. Sama re~ despotovina se ne javqa u istorijskim izvorima toga doba, ali se odoma}ila kasnije za srpsku dràvu XV veka, iako se sam despot Stefan, a i wegov naslednik \ura| Brankovi} u latinskim izvorima nazivaju samo „despoti Kraqevine Ra{ke”. Ta titula, „despot Kraqevine Ra{ke”, deo je nau~nog istraìvawa koje èlim, bar delom, da predstavim. U centru toga istraìvawa je, naravno, @i~a. U istoriji evropskih naroda danas postoji jedan pojam. To je tzv. „geografija kulture” jedne sredine, jednog naroda, jedne epohe. To je nau~no utvr|eni zbir kulturnih vrednosti jedne zemqe odnosno Evrope u celini. U te znamenitosti na{e civilizacije spadaju svuda i krunidbena mesta vladara, koja po pravilu nose mnoga zna~ewa – politi~ka, verska, dru{tvena, itd. Vreme je da i mi svoje vrednosti uobli~imo i predstavimo na savremen na~in. Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

1 \. Trifunovi}, V. Bjelogrli}, I. Brajovi}, Hilandarska osniva~ka poveqa Sv. Simeona i Sv. Save, Osam vekova Studenice, Beograd 1986, 58.

F. Miklosich, Monumenta Serbica, Viennae 1858, 13; St. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dr`ava sredweg veka, Beograd 1912, 572; prema izdawu P. J. [afarika, tekst je objavio Q. Durkovi}–Jak{i}, O `i~koj poveqi, Na{a pro{lost 3 (1988), 54.

„Vreme prvih Nemawi}a” obuhvata srpsku istoriju koja prethodi kraqevskom krunisawu Stefana Prvoven~anog 1217. i vreme koje ga prati, dakle istoriju XII i prve polovine XIII veka. Jednostavnije re~eno, to je doba vlade Stefana Nemawe (1166–1196), Stefana Prvoven~anog (1196–1228), wegovog sina Radoslava (1228–1234), Vladislava (1234–1243) i Uro{a I (1243–1276). Stefan Nemawa i wegovi sinovi pre svega stvorili su srpsku kraqevinu, postavili temeqe vladarske ideologije prema prilikama vremena i potrebama svoje zemqe. Krunisawe Stefana Prvoven~anog 1217. godine je prekretnica u istoriji srpske dràvnosti, jer uvodi Srbiju u red priznatih dràva u hri{}anskoj zajednici naroda unutar vizantijskog sveta, ali i van wega. To va`no na~elo politi~ke filozofije Nemawi}a zapisao je sam Stefan Nemawa u ~uvenoj poveqi za manastir Hilandar 1198. godine. U sve~anom delu poveqe (arenga) u osvrtu na sistem hri{}anskih dràva u svetu, Nemawa kazuje: „Bog je stvorio zemqu i qude i dao im vlast... i jedne postavi kao careve, druge kao knezove, neke kao vladare i... zato Bog utvrdi Grke carevima, Ugre kraqevima i svaki narod razdeli, i zakon dade i naravi ustanovi i vladare nad wima postavi po obi~aju i zakonu. Stoga po svojoj milosti... darova na{im pradedovima i na{im dedovima da vladaju ovom srpskom zemqom... i postavi me za velikog ùpana nare~enog u svetom kr{tewu Stefana Nemawu.”1 Pa`qiva analiza ovog teksta pokazuje da je re~ o izrazito monarhijskom poimawu vlasti: svaka vlast je od Boga u ure|enom ustrojstvu hri{}anskih dràva na ~elu sa Vizantijskim carstvom. Nemawa dràvu svojih predaka i svoju vidi izme|u „Grka” careva i Ma|ara (Ugara), koji su kraqevi. Srbija izme|u vizantijskog i zapadnog sveta, to je poruka monaha Simeona, koji je u tekstu te poveqe saèo svoju ukupnu vladarsku delatnost. Jasno se zapaà dinasti~ki program vladara i shvatawe o neophodnosti nasledne monarhije u Srbiji. Sam Nemawa je do kraja ìvota nosio titulu velikog ùpana, ali je postavio temeqe monarhijske vlasti. Tema o nastanku srpske kraqevine je, kao i u drugim zemqama, vrlo {iroka. Ona podrazumeva ~itav niz pitawa koja tek u spletu mogu da otkriju deo realnosti onoga doba. U na{oj sredini su vi{e od pola veka potiskivana istraìvawa istorije srpske monarhije. Mi, prakti~no, po~iwemo tamo gde su generacije sjajnih nau~nika zastale 1941. godine (St. Stanojevi}, A. Solovjev, T. Taranovski, N. Radoj~i}, V. ]orovi} i drugi). Na svu sre}u, tekla su druga istraìvawa politi~ke istorije, naro~ito su razvijene vizantolo{ke studije, razvila su se terenska istraìvawa sredwovekovnih spomenika kulture i tako se steklo dovoqno podataka da se vratimo velikoj temi na{e pro{losti. Iz tog obiqa pitawa vezanih za istoriju prvih Nemawi}a, predmet ovog priloga bi}e samo jedna tema: gde su se nalazila krunidbena mesta prvih srpskih vladara? Da li je @i~a bila prvo krunidbeno mesto srpskih vladara ili novo krunidbeno mesto ustanovqeno @i~kom poveqom kraqa Stefana Prvoven~anog? Ako je novo krunidbeno mesto – za{to? S obzirom na ogromnu ulogu koju je imao Sv. Sava u izgradwi @i~e i Srpske arhiepiskopije, a krunisawa bez crkve nema, onda je jasno da zalazimo u temeqna pitawa istorije dràve u doba prvih Nemawi}a. Jo{ jednostavnije – gde je krunisan Stefan Prvoven~ani 1217. godine? Po|imo najpre od slova @i~ke poveqe da bismo se na kraju opet vratili u @i~u. U tzv. Drugoj ì~koj poveqi, u tekstu koji je sa~uvan na ju`nom zidu prolaza u kuli Spasove crkve, stoji davno objavqeni i zapaèni tekst u kome Stefan Prvoven~ani, pored ostalog, odre|uje da se u tome hramu „postavqaju svi kraqevi ove dràve, i arhiepiskopi, i episkopi i igumani”.2 U tom va`nom 10

Jovanka Kali}

tekstu Stefan Prvoven~ani ne pomiwe svoje krunisawe u tom hramu. Odredba se odnosi na sve (budu}e) kraqeve „ove dràve”. Hronoloija ove odredbe zavisi od datuma izdavawa „druge” @i~ke poveqe. Sam tekst koji je do{ao do nas je, u stvari, prepis, po nekima i izvod, sa~iwen po~etkom XIV veka. Svi nau~nici koji su se bavili tim tekstom stavqaju ga u vreme „oko 1220.” ili posle 1220. godine, ponegde „1222–1228”, a prema istraìvawima D. Sindika „oko 1224”.3 U svakom slu~aju, „prva” @i~ka poveqa je mogla nastati najranije 1219, a ova druga, posle 1220, najverovatnije „oko 1224”. Prema tome, ~iwenice koje nam pruà sama @i~ka poveqa su slede}e: 1. Ste fan Pr vo ven ~a ni je od re dio me sto kru ni sa wa bu du }ih srp skih vla da ra. 2. Stefan Prvoven~ani ne pomiwe svoje krunisawe u @i~i. Drugim re~ima, mi ne znamo gde je krunisan Stefan Prvoven~ani 1217. godine, sude}i bar prema postoje}oj nau~noj literaturi.4 Na drugoj strani, sâm Stefan Prvoven~ani marta meseca 1220. godine u pismu papi Honoriju III sâm sebe naziva krunisanim kraqem (rex coronatus).5 Dakle, postavqa se pitawe: gde je Stefan Nemawi}, sin Sefana Nemawe, mogao biti krunisan pre izdavawa @i~ke poveqe i pre Savinog povratka iz Nikeje odnosno uspostavqawa Arhiepiskopije 1219. godine? Time dolazimo do istorije srpskog prestola u doba prvih Nemawi}a. Istorija prestola je, u stvari, predistorija @i~e kao krunidbenog mesta. U monarhijskom sistemu vlasti izabrani vladar ili onaj koji vlast nasle|uje tek krunisawem postaje zakoniti vladar. Bo`ja milost se posredstvom crkve, tj. ceremonijom krunisawa prenosi na vladara. Sve je tu bitno – ~in krunisawa, insignije (vladarski znaci) – presto, kruna, èzlo i drugo, onda i mesto krunisawa, ~in arhijereja itd. Tako je bilo u celom hri{}anskom svetu, pa je tema o srpskom prestolu nu`no komparativna, ona je nadnacionalna po svojoj su{tini. Presto i kruna su element transpersonalne vlasti u jednoj zemqi, simbol vrhovne vlasti, dràve. Oni ne pripadaju jednom vladaru, nego dràvi. To nisu obi~ni predmeti, ve} sveti predmeti u sredwem veku, ali i osnovni pojmovi svake kraqevine.6 U starosrpskom jeziku se javqaju dve re~i istog postawa kojima se ozna~ava vladarski presto: i .7 Iz toga je nastao pojam „stolno mesto”, prestonica u na{oj sredini. [ta znamo o srpskom prestolu? U hronolo{kim okvirima ovog priloga (XII–XIII vek) zna~ajni su podaci koje je o svom prestolu ostavio sam rodona~elnik dinastije Stefan Nemawa. U ve} pomiwanoj Hilandarskoj poveqi (1198) on navodi da je napu{taju}i vlast („vladi~estvo”) ostavio sina Stefana, velikog ùpana „na prestolu svome” (doslovno: „na prestolu mojemu”).8 Ne{to kasnije, Stefan Nemawi}, potowi prvoven~ani kraq, u tzv. Drugoj Hilandarskoj poveqi (1200–1202) ozna~ava o~ev presto jednostavno kao „presto wegov”, a zatim pri kraju iste poveqe, u formuli sankcije, upotrebqava re~ „stol”.9 U jednom drugom tekstu, u @itiju Simeona Nemawe, Stefan Nemawi} na vi{e mesta, u raznim prilikama pomiwe „presto ota~astva” svoga oca.10 Primera ima vi{e. Pada u o~i da se u vreme prvih Nemawi}a, posebno u doba Stefana Nemawe, uvek pomiwe jedan presto. To je presto ota~astva, presto od Boga darovanog „vladi~estva”, kako je zapisao i Sv. Sava u svom delu.11 Podatak o jednom prestolu ima, pre svega, simboli~ko zna~ewe, ali ga treba razmotriti i u {irim okvirima onovremenih prilika. Evropski vladari su ve} prema posebnim okolnostima svake zemqe tokom sredweg veka imali razli~ite prestole ˛¸

ˇ—

˛¸

Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

F. Miklosich, Monumenta Serbica, 11; St. Novakovi}, Zakonski spomenici, 571, ima „oko 1220”; D. Sindik, Jedna ili dve `i~ke poveqe? Istorijski ~asopis 14–15 (1965), 314–315; isti, O savladarstvu kraqa Stefana Radoslava, Istorijski ~asopis 35 (1988), 26; D. Sindik, Zna~aj `i~kih hrisovuqa za istoriju srpskog naroda. Poveqa, Nova serija XXV–2, Kraqevo 1995, 64–68.

S. ]irkovi}, Srbi u sredwem veku, Beograd 1995, 56.

F. Ra~ki, Pismo prvoven~anoga kraqa srpskoga Stjepana I papi Honoriju III 1220. godine, Starine JAZU 7 (1876), 53–55.

Postoji ogromna nau~na literatura o vladarskom prestolu u sredwem veku. Ona se ovde ne mo`e navoditi. 7

\. Dani~i}, Rje~nik iz kwi`evnih starina srpskih, II, Biograd 1863, 504; III, 1863, 176; Rje~nik hrvatskog ili srpskog jezika, JAZU, Zagreb 1956, sv. 69, 594–5. Ovom prilikom ostavqam po strani temu o arhijerejskim prestolima i drugim tipovima prestola. 8

\. Trifunovi}, V. Bjelogrli}, I. Brajovi}, Hilandarska poveqa, 59. A. Solovjev, „Hilandarska poveqa velikog `upana Stefana (Prvoven~anog) iz godine 1200–1202”, Prilozi za kwi`evnost, jezik, istoriju i folklor, V, 1–2 (1925), 68, 70. 9

@itije Simeona Nemawe od Stevana Prvoven~anoga, izd. V. ]orovi}, Svetosavski zbornik 2, Beograd 1939, 23, 27, 39; up. prevod M. Ba{i}a, Stare srpske biografije, SKZ, Beograd 1924, 35, 38. 11

@ivot svetoga Simeona Nemawe, Spisi Sv. Save, I, 157, 159, 160, 169 i daqe. „Vladi~estvo” je re~ koja se upotrebqavala da ozna~i vlast, vladavinu, zatim objekt vladavine – dràvu, zemqu kojom se vlada. Up. \. Dani~i}, Rje~nik, I, 125; A. Solovjev, „Pojam dràve u sredwovekovnoj Srbiji”, Godi{wica N. ûpi}a 42 (1933), 66–67 i dr.

P. E. Schramm, „Die Throne des deutschen Königs: Karls des Grossen und Heinrichs IV Bronzethron”, Herrschaftszeichen und Staatssymbolik, I, 336–351; III, 727–728; A. Grabar, „L’archéologie des insignes médiévaux du pouvoir”, L’art de la fin de L’Antiquité et du Moyen âge, I, Paris 1968, 81–89 i dr. 12

Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Beograd – Sremski Karlovci 1927, 88.

14 @itije Simeona Nemawe od Stevana Prvoven~anoga, izd. V. ]orovi}, 18–19; prevod: M. Ba{i}, nav. delo, 31.

J. Kali}, „Stolno mesto Srbije”, Novopazarski zbornik 12 (1988), 13–23.

G. Ostrogorski, Pismo Dimitrija Homatijana Sv. Savi i odlomak Homatijanovog pisma patrijarhu Germanu o Savinom posve}ewu, Svetosavski zbornik 2, Beograd 1939, 102–103. Ra{ka episkopija je do uspostavqawa Srpske autokefalne crkve (1219) bila podlo`na Ohridskoj arhiepiskopiji: J. Kali}, „Crkvene prilike u srpskim zemqama do stvarawa Arhiepiskopije 1219. godine”, Zbornik radova Sava Nemawi} – Sveti Sava, Istorija i predawe, SANU, Beograd 1979, 30–34, sa starijom literaturom. 17

@itije Simeona Nemawe od Stevana Prvoven~anog, 39; prevod: M. Ba{i}, nav. delo, 47–48. 18

Stare srpske biografije, SKZ, Beograd 1924, 9. 19

Domentijan, izd. \. Dani~i}, 41–42; prevod L. Mirkovi}, @ivot Sv. Save i Sv. Simeona, SKZ, Beograd 1938, 256, gde se „vladi~estvo” prevodi sa „vladavina”.

zavisno od razu|enih funkcija monarha. Postojali su stalni prestoli sa posebnim ugledom u dràvi, prestoli u dvorovima i hramovima, pokretni prestoli itd. Ponegde su se srazmerno rano izdvojili „dràvni prestoli”, kojima je pridavana posebna va`nost (archisolium regni u Ahenu, solium regni u Ovijedu u [paniji i drugi).12 Naziv „dràvni presto” odrào se u Srbiji vekovima. Pre{ao je iz stvarnosti u predawe, javqa se pozno i u Pe}kom letopisu.13 Da li je postojao i gde se nalazio presto Stefana Nemawe? Jedan podatak iz porodi~ne istorije Nemawi}a otkriva da je u XII veku ve} postojalo stolno mesto u koje se posle izbegli{tva u Zeti (Dukqi) vratio otac Nemawin. I tu je „usred srpske zemqe” mladi Nemawa, u „hramu Sv. apostola Petra i Pavla” primio „drugo” kr{tewe iz ruku svetiteqa i arhijereja, svedo~i Nemawin sin Stefan.14 Re~ je o crkvi koja i danas postoji. To je Petrova crkva kod Novog Pazara, a pomenuti arhijerej je episkop ra{ki, koji je, dakle, u stolnom mestu, u katedralnom hramu Ra{ke episkopije obavio crkveni obred kr{tewa. Da se dana{wa Petrova crkva nalazila u stolnom mestu srpskih velikih ùpana, u Rasu – re~i su samog Stefana Nemawi}a, koji je kasnije u istom mestu, u istoj crkvi primio vrhovnu vlast u srpskim zemqama (1196).15 Katedralni hram Ra{ke episkopije (Petrova crkva danas) imao je vrlo zna~ajnu ulogu u ìvotu prvih Nemawi}a. Tu je bilo crkveno i politi~ko sredi{te zemqe. Tu misao je jasno iskazao ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatijan u pismu Sv. Savi (maj 1220). On je naveo da Srbija ima episkopa u Rasu.16 Stefan Nemawa je tesno sara|ivao sa ra{kim episkopima. Dvojica su poznata i po imenima. Bili su to episkopi Jevtimije i Kalinik, u~esnici u najva`nijim doga|ajima Nemawine epohe. Jedan takav doga|aj otkriva i Nemawin presto u toj crkvi. U pitawu je abdikacija Stefana Nemawe i predaja vlasti sinu Stefanu. Kada je Nemawa odlu~io da napusti vlast i da se povu~e u manastir (1196), pozvao je „arhijereja svoga”, ra{kog episkopa Kalinika i pred okupqenim ~lanovima porodice, pred vlastelom i vojnicima (dràvni sabor), objavio je svoju odluku i onda „ustav{i sa prestola svoga”, predaje ga sinu Stefanu.17 Sv. Sava prikazuje isti doga|aj. Pred sabranom vlastelom, velikom i malom, kako se onda govorilo, otac je odredio sina za naslednika prestola re~ima: „Ovoga imajte umesto mene... i wega posa|ujem na presto u dràvi, Hristom mi darovanoj”, a zatim ga sam ven~a i blagoslovi.18 Taj va`ni dràvni ~in imao je odjeka u srpskoj istoriografiji. Posvetio mu je du`no mesto i monah Domentijan, pisac sredine XIII veka. Po{to je odredio sina Stefana za „samodràvnog gospodina sve svoje dràve”, kako je zapisano, „ustav{i sa prestola svoga predade ga wemu sa svojim blagoslovom”, slede saveti budu}em vladaru. Me|u ostalima, Domentijan je zabeleìo i ove re~i Nemawine: „I ovaj moj presto neka je blagosloven od Gospoda Boga moga i od mene oca tvoga i tvojoj deci, i posle dece tvoje i celom semenu tvome do veka”.19 în preno{ewa vlasti sa oca na sina jo{ odre|enije je predstavio monah Teodosije u svom delu @itije Svetog Save, pisanom po~etkom XIV veka u Hilandaru, u manastiru u kome je kult Sv. Simeona bio veoma jak. Po{to je odlu~io da se povu~e sa vlasti, kazuje pisac, Nemawa je dozvao sina svoga Stefana i oni su zajedno sa ra{kim episkopom Kalinikom u{li u crkvu Sv. apostola Petra i Pavla (danas Petrova crkva) i za vreme slu`be i molitve „samodràc otac i sveti episkop ~asnim krstom i polagawem ruku obojice na glavu blagoslovio Stefana za velikog ùpana, vladara i samodr{ca sve srpske zemqe”. Ka12

Jovanka Kali}

da su iza{li iz crkve, nastavqa Teodosije, Nemawa se obratio okupqenoj vlasteli i tu je bila organizovana trpeza, ve} prema obi~aju.20 Da zakqu~im. Nema sumwe da se Nemawin presto u XII veku nalazio u dana{woj Petrovoj crkvi kod Novog Pazara, u katedralnom hramu ra{kih episkopa. Tu je wegov naslednik Stefan, potowi prvoven~ani kraq, krunisan („ven~an”) velikoùpanskim vencem.21 Po~etkom XIII veka iz osnova su se izmenile prilike na Balkanskom poluostrvu. Godine 1204. Vizantijsko carstvo je doìvelo slom. Krsta{i tzv. êtvrtog krsta{kog rata su osvojili Carigrad. Osvaja~i dele plen. Nastaju latinske dràve na tlu starog Carstva, Venecija ubira plodove svoje politike na isto~nom Sredozemqu. Srpski vladar, veliki ùpan Stefan, sin Nemawin, nastojao je da oja~a veze sa Zapadom. Politi~ki brak sa Anom iz porodice izuzetno uticajnog du`da Mleta~ke republike Enrika Dandola mogao je olak{ati ostvarewe planova. Smatra se da je brak sklopqen ubrzo posle pada Carigrada (1204).22 Veze sa Rimskom crkvom bile su u tom sklopu posebno va`ne. Stefan Nemawi} je uputio poslanike papi Honoriju III traè}i kraqevsku krunu.23 Papa je ovog puta prihvatio èqu srpskog vladara i papski legat je 1217. godine doneo kraqevsku krunu (corona regni) u Srbiju i Stefana Nemawi}a krunisao za prvog srpskog kraqa.24 Mesto krunisawa nije navedeno u raspoloìvim izvorima. Postoji jedan dokument koji razja{wava gde je krunisan Stefan Nemawi}. Srpska crkva je krajem 1597. godine, u posebno te{kim okolnostima, traè}i pomo} za borbu protiv Turaka, uputila jedan tekst papi Klimentu VIII, sa obiqem podataka o srpskoj zemqi i istoriji naroda. Odgovor pape na taj dokument nosi datum 10. april 1598. godine.25 U tom tekstu, posle opisa zemqe i rudnih bogatstava, obi~aja qudi, izri~ito se navodi: „Imamo pisma od stare gospode da se kraq moè krunisati na tri mesta, u crkvi Sv. Petra ili u @i~i ili u Pe}i”.26 Tekst je dragocen. Predstavnici Srpske crkve, na osnovu pisanih dokumenata „stare gospode” svedo~e o tri krunidbena mesta – Petrova crkva, @i~a i Pe}. Izri~ito je navedeno da je re~ o mestima kraqevskog krunisawa, ne ùpana. Pre marta 1220. godine, kada je Stefan Nemawi} u pismu papi Honoriju III sebe nazvao krunisanim kraqem (rex coronatus), postoji samo jedno kraqevsko krunisawe, ono iz 1217. godine. To zna~i da je poznato krunisawe Stefana Nemawi}a krunom iz Rima obavqeno u Rasu, u Petrovoj crkvi 1217. godine. Nema sumwe da je krunisawe obavio papski legat u toj crkvi, kako se uvek ~inilo u takvim prilikama. Ovom prilikom ostavqam po strani sva druga pitawa – na~in krunisawa, rasprave o mogu}em „drugom” krunisawu u @i~i, oblik krune itd. O tome postoji dobro znana stru~na literatura. Postoje jo{ neke ~iwenice koje treba imati u vidu. Rimska crkva je obredu krunisawa pridavala veliki zna~aj. Mesto krunisawa je uvek pa`qivo birano. Ve} ono nosi neka zna~ewa. Saborni hram Ra{ke episkopije ima dugu istoriju. Koreni su preslovenski, zalaze u duboku starinu.27 Krunisawe Stefana Prvoven~anog u hramu ra{kih episkopa krunom koju je papa Honorije III poslao 1217. godine doprinelo je stvarawu pojma „Kraqevina Ra{ka”, Regnum Rasciae, „Ra{ko kraqevstvo”. Ta se dràva priznavala na Zapadu i javqa se u izvorima svih vrsta (narativni, diplomati~ki, novac itd). Vizantija to nije prihvatila.28 Ovo istraìvawe pokazuje da je @i~a bila prekretnica u istoriji srpskog naroda i sa stanovi{ta krunidbene funkcije koja joj je voqom ktitora bila namewena. Ona nije prvo, nego novo krunidbeno mesto srpskih vladara. Da bi se saSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

Teodosije, @itija Sv. Save, prevod L. Mirkovi} – D. Bogdanovi}, SKZ, Beograd 1984, 38–39. 21

T. Taranovski, Istorija srpskog prava u nemawi}koj dràvi, I, Beograd 1931, 117–118; A. Solovjev, Pojam dràve u sredwovekovnoj Srbiji, Godi{wica N. ûpi}a 42 (1933), 81; J. Kali}, Presto Stefana Nemawe, Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklor 53–54 (1990), 21–25. Istorija srpskog naroda, I, SKZ, Beograd, 1981, 299–300 (B. Ferjan~i}), sa starijom literaturom.

Prvi poku{aj u tom smislu preduzeo je veliki `upan Stefan jo{ u vreme pape Ino}entija III prvih godina XIII veka, ali bez uspeha zbog otpra ugarskog kraqa. Vidi: A. Theiner, Vetera monumenta Slavorum Meridionalium illustrantia, I, Romae 1863, 36. 24 Thomas Archidiaconus, Historia Salonitana, ed. F. Ra~ki, Zagrabiae 1894, 91; doga|aj pomiwe i mleta~ki hroni~ar Andrija Dandolo. Vidi: Muratori, Rerum Italicarum scriptores, XII, 340. K. Horvat, „Monumenta historica nova historiam Bosniae et provinciarum vicinarum illustrantia”, Glasnik Zemaqskog muzeja 21, Sarajevo 1909, 55–58; odgovor pape vidi u: A. Theiner, Vetera monumenta Slavorum Meridionalium illustrantia, II, Romae 1885, 90/1. Up. J. Tomi}, Pe}ki patrijarh Jovan i pokret hri{}ana na Balkanskom poluostrvu 1592–1614, Zemun 1903. 25

Archivum secretum apostol. Vaticanum, Borghese Serie I, 913. 26

I. Ruvarac, „Ra{ki episkopi i mitropoliti”, Glas SKA 62 (1901), 2. Novija terenska i arheolo{ka istra`ivawa u Petrovoj crkvi i neposrednoj okolini potvr|uju daleku pro{lost tog sakralnog sredi{ta. 27

M. Dini}, „O nazivima sredwovekovne srpske dr`ave”, Prilozi za kwi`evnost, jezik, istoriju i folklor 32 (1966), 31–32; J. Kali}, Naziv „Ra{ka” u starijoj srpskoj istoriji, Zbornik Filozofskog fakulteta 14 (1979), 79–92. 28

znalo za{to su Stefan Prvoven~ani i, svakako, arhiepiskop Sava uneli tu odredbu u @i~ku povequ (posle 1220. godine), treba imati na umu, pored ostalog, i mogu}nost da je napu{tawe prvobitnog krunidbenog mesta u Petrovoj crkvi moglo zna~iti potiskivawe krunidbenog ~ina iz 1217. godine. Prvi Nemawi}i su znala~ki postavqali temeqe srpske dr`ave. Verujem da je Sv. Sava u tome imao presudnu ulogu. Ipak, Ra{ka i Srbija su nastavile zajedni~ki put kroz istoriju srpskog naroda.

Jovanka Kali}

Jovanka Kalic SERBIAN KINGDOM IN THE EARLY NEMANJIC PERIOD Coronation Places Summary In the history of the Serbian mediaeval state, the period of the first rulers from the Nemanjic dynasty /XII-XIII centuries/ represents a very important epoch. At that time, all Serbian countries united under the rule of the Great Zupan Stefan Nemanja /1166-1196/ and foundations of a political system which maintained itself for many centuries, all until the fall of the Balkan countries under the rule of the Turks, were laid. This text considers the circumstances under which the Kingdom of Serbia was established in 1217. The first crowned king was Stefan the First Crowned, a son of Stefan Nemanja. So far it has been unknown in which church that first coronation was performed. For a long time it was thought that the ceremony was performed in the church of the Monastery of Zica. It was indicated by the text of the so-called Second Zica Charter, which has been preserved in the transcript on the south wall of the passage in the church tower. That Charter was written around 1220-1224. In the Charter, the Serbian ruler ordered that all kings be crowned in that church. However, in a document /March, 1220/ Stefan Nemanjic called himself a crowned king /rex coronatus/ and that was in the period preceding the return of Saint Sava to Serbia. On the basis of historical facts, the author concludes that the first Serbian king, Stefan Nemanjic, was crowned in the cathedral church of the Orthodox Bishopric of Ras, in the Church of St. Apostles Peter and Paul /today it is St. Peter's Church near Novi Pazar/. It is confirmed by a letter sent by the Serbian Orthodox Church to Pope Clement VIII in 1597, where St. Peter's Church was mentioned as the first coronation place of Serbian kings. This means that the church of the Monastery of Zica was not the first but a new coronation place of Serbian kings in the Middle Ages.

Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

MIRJANA SAVI] Narodni muzej Kraqevo

UDK 027.8/.9(497.11)”18” UDK 655.4(497.11)”18”

PRENUMERANTI, ^ITALI[TE I [KOLSKE KWI@NICE U KARANOVCU – KRAQEVU TOKOM 19. VEKA

Apstrakt: Dinami~an dràvni, politi~ki i dru{tveno-socijalni razvoj Srbije tokom 19. veka, doveo je do podizawa nivoa kulturno-obrazovnih aspiracija {irih slojeva stanovni{tva. Ovaj rad ima za ciq da pokaè kako se u Karanovcu – Kraqevu toga doba, razvijala svest o kwizi, kao glavnom promoteru obrazovawa i kulture. Analizirano je ko su bili qudi koji su doprineli {irewu kwige u varo{i i okolini, zatim, kako je osim individualnog bibliofilstva, vremenom usledilo i osnivawe ~itali{ta na nivou op{tine, kao i formirawe {kolskih kwi`nica. Rad je napisan uz kori{}ewe fondova Istorijskog arhiva i Narodnog muzeja u Kraqevu, kao i relevantne literature. U Srbiji u 18. veku i po~etkom 19. veka, krajevi koji su bili pod vla{}u Austrije u kulturnom pogledu su bili napredniji od onih pod turskom vla{}u i, samim tim, tamo su se ~e{}e ~itale i {tampale kwige. Nakon ustanaka koji su doveli do zbacivawa turske vlasti i obnove nacionalne dràve, osetila se potreba za stvarawem i ja~awem nacionalne svesti naroda, {to je u velikoj meri bilo vezano za kulturno napredovawe. Pojava kwiga u krajevima ju`no od Save i Dunava u po~etku je bila uslovqena li~nim interesovawima uglednih pojedinaca, da bi se kasnije interes za kwige preneo i na {ire slojeve stanovni{tva. U varo{icama, u koje se ubrajao i Karanovac, ~itav taj proces kulturne ekspanzije tekao je sporije nego u ve}im mestima. Karanovac je za vreme turske vladavine, a i kasnije, po oslobo|ewu, pripadao Poè{koj nahiji.1 Taj naziv je zadràn i kada sedi{te nahije (okruga) vi{e nije bilo u Uì~koj Poègi. Kasnije se kao sedi{te okruga javqa â~ak. U periodu ustavobraniteqskog reìma (1842–1858), iz â~ka u Karanovac su preme{teni okru`no na~elstvo i sud. êtrdesetih godina 19. veka, Karanova~ki srez je pripadao â~anskom okrugu, a sa~iwavali su ga varo{ Karanovac i jo{ 18 sela i 20 zaseoka, u kojima je bilo 2 742 ku}e i preko 14 000 stanovnika2. U Karanovac je 1854. godine preseqeno sedi{te episkopa uì~ko-kru{eva~kog. Nakon ponovnog dolaska kneza Milo{a na vlast (1858. god.), Karnovac je prestao da bude okru`no sedi{te. Na po~etku druge vladavine kneza Mihaila (1860. god.), Karanovac je postao sedi{te Ju`no-moravske komande. Karanovac je 1882. godine promenio ime u Kraqevo.3 U tim burnim vremenima politi~kog i administrativnog definisawa nove dràve, u Karanovcu su kwige kao nosioci kulture, obrazovawa, ali i naciPrenumeranti, ~itali{te i {kolske kwi`nice u Karanovcu – Kraqevu tokom 19. veka

Poè{ka nahija je obuhvatala teritoriju od Poège do iza Trstenika, ukqu~uju}i i ove dve varo{i. Poè{ka nahija se delila na kneìne (srezove). Karanovac je prvo pripadao Samailskom srezu (sedi{te je bilo prvo u selu Samaila, pa u Karanovcu). Godine 1828. broj srezova u Poè{koj nahiji ustalio se na ~etiri: Poè{ki, Moravski, Podibarski i Trsteni~ki. Karanovac je tada pripadao Moravskom srezu. Godine 1830. kneìne mewaju naziv u kapetanije, a 1834. godine u serdarstva. Sretewskim ustavom iz 1835. godine ukinuta su velika serdarstva i upravna podela Srbije zasnovana je na okruzima, srezovima i op{tinama. Karanovac je pripadao â~anskom okrugu i bio je sedi{te Podibarskog sreza. Vitomir Vasili}, „Administrativno-teritorijalne promene na teritoriji op{tine â~ak 1815–1941” Zbornik radova Narodnog muzeja, 22/23, â~ak, 1993, 108–114. Jovan Gavrilovi}, Rã~nik geografšèsko-sØaØisØi~nâ›è Srbšó, Beograd 1994 (reprint izdawa iz 1846; priredio Milorad Radevi}), 75. 2

3 Vlahovi} Petar – Jani} Miodrag, Kraqevo i okolina, Beograd, 1966, 273 (u daqem tekstu: Kraqevo i okolina)

U~iteq je bio neki Todor Rapa. Jedan od najstarijih u~enika ove {kole bio je poznati junak pop Nikola Kosti} iz sela Mrsa}a. Koviqka Leti}, Osnovne {kole u ~a~anskom okrugu 1804 – 1914, Gorwi Milanovac, 2000, 12 (daqe: K. Leti}, Osnovne {kole) 5 Prema podacima Andre Gavrilovi}a, krajem ustanka 1813. godine bilo je ukupno 40 {kola sa oko 1500 u~enika u Srbiji. Sre}ko ]unkovi}, [kolstvo i prosveta u Srbiji u 19. veku, Beograd, 1971, 8.

Prve kwige i prvi u~iteqi u Srbiji, pa i u Karanovcu, naj~e{}e su bili Srbi iz Austrije, pre svega iz Srema i Ba~ke, a neretko i iz neoslobo|enih krajeva. Isto, 183. 7

Pre nego je Srbima priznato pravo otvarawa {tamparije propala su tri poku{aja: Dimitrija Davidovi}a 1821. godine, Mihaila Germana 1826. godine, i Vuka Karaxi}a 1827. godine. Rado{ Qu{i}, Kne`evina Srbija 1830–1839, Beograd 1986, 402.

Prenumerant je raniji naziv za pretplatnika. U pro{losti je sam autor o svom tro{ku izdavao kwigu, pa je nastojao da prikupi prenumerante, koji su unapred davali novac (pretplatu ili ve}u sumu) da bi se kwiga mogla {tampati. Kasnije, izdava~ je uz kwigu {tampao spisak prenumeranata, {to je bio vid zahvalnosti za date priloge, ali i vrsta reklame za osobe koje su pomagale u wenom izdavawu. Vladimir Jokanovi} – Milo{ Stojanovi}, Bibliotekarski leksikon, Beograd 1984, 153.

Golub Dobra{inovi}, Pretplata na dela Vuka Karaxi}a, Zbornik Muzeja primewene umetnosti, br. 11, Beograd 1967, 93 (daqe: G. Dobra{inovi}, Pretplata) 10

Arnold Hauzer, Socijalna istorija umetnosti i kwi`evnosti, II, Beograd 1962, 47.

Golub Dobra{inovi}, Vukovi prenumeranti, Novi Sad 2001, 13 (daqe: G. Dobra{inovi}, Vu-

onalne idejnosti, polako postajale sve prisutnije, vr{e}i veliki uticaj na sve brojnije ~itala{tvo. Prve kwige u Karanovcu, i uop{te u Srbiji ju`no od Save i Dunava, odnosile su se na crkvenu tematiku (psaltiri, ~aslovci, trebnici itd.) i bile su kori{}ene u bogosluèwu. Od svetovnih kwiga, u Karanovcu, prvo su se pojavili {kolski uxbenici i ostale kwige {tampane za potrebe {kola. U Karanovcu je {kola postojala jo{ pre Prvog ustanka 1804. godine.4 Krajem 1806. godine {kola obnavqa rad i radi do propasti Ustanka. Posle 1811. godine bilo je vi{e {kola koje su izdràvale nahije. Takvu {kolu imala je i Poè{ka nahija i ona se od 1812. godine nalazila u Karanovcu.5 Stalni problemi {kola bili su: nedostatak sopstvene zgrade, nedostatak nastavnog kadra i mawak uxbenika. [kole su bile prinu|ene da se na razne na~ine dovijaju kako bi obezbedile neophodne uxbenike i kwige, koje su se prvih decenija 19. veka uglavnom nabavqale iz Vojvodine. Neretko su se i roditeqi angaòvali, naru~uju}i uxbenike za svoju decu, ili su u~iteqi, u nedostatku {kolskih, u nastavi koristili svoje kwige.6 Prvih decenija 19. veka kwige su naj~e{}e {tampane van Srbije, jer je prva {tamparija u Srbiji bila otvorena tek 1831. godine.7 S obzirom na to da je {tampawe kwiga iziskivalo znatna nov~ana sredstva, u Srbiji je, kao i u mnogim drugim sredinama ekonomski usitwenim i kulturno nerazvijenim, zaìvela prenumeracija.8 Kao vrlo interesantna pojava u ìvotu na{e kwige, prenumeracija se vezuje za nastanak gra|anskog dru{tva. U izdava~kom smislu ona je predstavqala kolektivno akcionarstvo.9 Izdava~i su preuzeli ulogu pokroviteqa.10 Razliku izme|u pretplatnika i kupca kwige lepo je opisao Petar Mati}, prevodilac Gesnerovih Idila, re~ima: „Prenumerant èrtvuje dakle iz ob{teg narodweg interesa koju forintu za kwigu, jer joj on obi~no tro{ak pla~a, on je uzrok, {to je na svet izi{la, a drugi samo iz sobstvenog interesa. Prenumerant izdaje kwigu, a drugi je samo kupuje...”11 Iako je prenumeracija kod nas uzela maha, vi{e nego u drugim zemqama, nije je bilo lako organizovati. Realizacija prenumeracije je imala utvr|en redosled postupaka. Prvo bi se kwiga predavala u {tampu, {to je predstavqalo uslov za wenu javnu najavu, potom bi se obznawivala oglasima (objavqenijima), koji bi se dostavqali sakupiteqima prenumeranata, koji su popisivali pretplatnike, te wihova imena, obi~no s novcem, dostavqali piscu.12 Sakupiteqi prenumeranata su bili ugledni qudi i veliki pobornici {irewa kwige, naj~e{}e iz redova sve{tenstva, prosvetnih radnika, ~inovni{tva, trgovaca itd. Obezbediti dovoqan broj prenumeranata je, s organizacionog stanovi{ta, podrazumevalo da autor (izdava~) ima razgranatu mreù saradnika, da {aqe oglase i pisma, sre|uje spiskove prenumeranata, kao i pojedina~ne prijave, da sve to pripremi za {tampu itd. Me|u prvim prenumerantima za dela Vuka Stefanovi}a Karaxi}a u Karanovcu pomiwe se Radovan Milkovi}, biv{i sekretar Karanova~kog magistrata, za delo izdato u Be~u 1814. godine, Pismenica serbskog jezika po govoru prostoga naroda napisana.13 Jedan od najrevnosnijih naru~ilaca kwiga i sakupqa~a prenumeranata u Karanovcu bio je knez Poè{ke nahije, Vasilije – Vasa Popovi}. Osim {to je za sebe naru~ivao Vukova dela, knez Vasa je ~esto podsticao i druge knezove i ugledne qude da se pretpla}uju i sakupqaju prenumerante. Knez Vasa je bio brat od ujaka knegiwi Qubici i miqenik kneza Milo{a Obrenovi}a. Na mesto kneza Poè{ke nahije do{ao je 1819. godine i na tom poloàju ostao punih 12 go18

Mirjana Savi}

dina. Bio je jedan od retko pismenih qudi toga doba i odràvao je prisne kontakte sa Vukom Karaxi}em.14 Wihov odnos je bio ispuwen me|usobnim uvaàvawem i za{titni~kim stavom kneza Vase prema Vuku. Poznato je da je Vuk te{ko ìveo i ~esto upadao u dugove zbog izdavawa svojih kwiga. Nekoliko puta knez Vasa je uspevao da nagovori kneza Milo{a da finansijski pomogne {tampawe nekih Vukovih dela.15 Od dolaska Vasilija Popovi}a na mesto kneza Poè{ke nahije, prenumeranti na Vukova dela iz Karanovca, bili su: Za almanah ”Danica” 1826–1827: Petar Lazarevi}, knez karanova~ki Milisav, paroh karanova~ki Pantelija, u~iteq karanova~ki16 U oglasu za ovaj broj Danice Vuk je objasnio prenumeraciju re~ima: Prenumerirati zna~i naprijed izbrojiti; zato se imena bez novca na ovu kwigu ne }e primiti.17 Knez Vasa pi{e pismo Vuku, po~etkom novembra 1827. godine, iz Kragujevca, koje pored teksta o potra`wi odobrewa za prevod Jevan|eqa, sadrì imena 39 prenumeranata za Danicu 1828, od kojih su iz Karanovca: 1. Vasilije Popovi}, glavni knez Poè{ke nahije...5 kwiga 2. Petar Lazarevi}, knez karanova~ki......................... 1 kwiga 3. Pantelija, u~iteq karanova~ki................................ 1 kwiga 4. Milisav, paroh karanova~ki..................................... 1 kwiga 5. Sava Stanoevi}, knez Podibarski............................1 kwiga18 Pismom poslatim iz â~ka, 29. februara 1828. godine, knez Vasa obave{tava Vuka da je „primio 100 oglasa za Srpsku istoriju” i navodi imena prenumeranata (pod rednim brojevima), od kojih su iz Karanovca: 1. G. Vasilije Popovi}, glavni knez Poè{ke nahije 2. Stefan Popovi}, sin wegov 6. Sava Stanoevi}, knez Podibarskog sreza 37. Matsi Popovi}, karanova~ki 38. Milisav N., karanova~ki 39. Evgenije N., @i~ki 40. Vuka{in N., @i~ki 46. Simeon Molerovi}, trgovac iz Karanovca 47. Isidor Kominac, tutor crkve Karanova~ke 51. Trifun Jele~kovi}, u~enik iz @i~e19 Knez Vasa je qubav prema kwigama, preneo i na svog sina Stefana, koji je poput oca, nastavio da se pretpla}uje na mnoge kwige za sebe i svoje potomstvo. Osim za Vukova dela, knez Vasa je bio zainteresovan i za dela drugih autora, tako da se na spisku prenumeranata, u kwizi Vasilija Joanovi}a: Istoria velikog Petra prvog imperatora i samodr`ca Russie, nalaze: 1. Visokorodni G. Vasilije Popovi}, stare{ina Poè{ke nahije, za sebe i sinove svoje Stefana i Milana.............................. 4 kwige 2. Petar Lazarevi~, kapetan Karanova~ki................. 1 kwiga20 Na ve}ini spiskova prenumeranata, redovno{}u se isti~e Petar Lazarevi}. On je bio jedna od najinteresantnijih li~nosti me|u karanova~kim lokalnim stare{inama. Petar Lazarevi} Cuki} je za vreme Kara|or|a bio ~au{ kod vojvode Pavla Cuki}a (po kome je i on tako prozvan), a zatim je postao li~ni momak, ~ibukxija, knezu Milo{u.21 Knez Milo{ ga je 1824. godine postavio za kneza karanova~kog. Nakon svega godinu dana, Petar je do{ao u sukob sa svojim Prenumeranti, ~itali{te i {kolske kwi`nice u Karanovcu – Kraqevu tokom 19. veka

kovi prenumeranti).

Isto, 14.

Vuk Karaxi} u ovu kwigu unosi narodni jezik i sprovodi na~elo: Pi{i kao {to govori{, a ~itaj kako je napisano. 14

Sa~uvana prepiska izme|u Vuka i kneza Vase, koja broji 66 pisama, od kojih 38 Vukovih i 28 Vasinih pisama (oko 20 Vukovih pisama nije sa~uvano). Dragutin S. Popovi}, Vasilije – Vasa Popovi} – glavni knez Poè{ke nahije, Zbornik radova Narodnog muzeja u â~ku, II, â~ak, 1971, 90.

Vuk Karaxi}, Prepiska II (1822–1825), Sabrana dela, XXI, Beograd 1988, 116, 151. 15

Qiqana @arkovi}, „Karanovac i Karanov~ani u Vukovim delima”, u zborniku Rudopoqe–Karanovac–Kraqevo, Kraqevo 2000, 169–170. 16

G. Dobra{inovi}, Pretplata, 94–95. Vuk Karaxi}, Prespiska III (1826–1828), Sabrana dela, XXII, Beograd 1989, 620–622. 18

Isto, 732–734.

Narodni muzej Kraqevo (u daqem tekstu: NMK), Zbirka Stare i retke kwige, inv. br. 20, Vasilije Joanovi}, Istoria velikog Petra prvog~ Imperatora i samodr`ca Russie, Karlovac, 1831.

Vuk Karaxi}, Istorijski spisi I, Sabrana dela, HV, Beograd

1969, 212.

Narodna biblioteka „Stefan Prvoven~ani”, Kraqevo, Zavi~ajno odeqewe, rukopis Qiqane @arkovi}.

Molerovi} se u spiskovima prenumeranata prvo pomiwe kao Sima Petrovi} moler (1833–1834), da bi ga kasnije potpisivali kao Sima P. Molerovi} (1836), ili Simeon Molerovi}.

Godine 1831. po~ela je sa radom Kwa`evsko srbske Kwigope~atnaja, koja nije imala svoju kwigoveznicu, nego je davala kwige na povezivawe Gligoriju Vozarevi}u. On je bio prvi gradski kwigovezac u Srbiji, ~iji rad traje od 1827. do 1848. godine. Zna se da je povezivao sve kwige koje je sâm izdavao: Dositejeva dela, dela Dimitrija Davidovi}a itd. Milanka Todi}, „Izlo`ba poveziva~i srpskih kwiga”, Zbornik Muzeja primewene umetnosti, 24–25, Beograd 1981, 149. 25

Dositej Obradovi}, Soveti zdravago razuma, ~ast ~etvrta, Kragujevac, 1833.

NMK, ZSR, inv. br. 30.

NMK, ZSR, inv. br. 18.

NMK, ZSR, inv. br. 17.

Dositej Obradovi}, Sobranije raznâ›hâ øravou~iØelnijih ve{eè vã øolzu i uveselenòó, ~ast {esta, Beograd 1835.

U gospodar Vasinom konaku se nalazio Narodni muzej Kraqeva do 1999. godine. – Radivoje Bojovi}, „Gospodar–Vasin konak u Kraqevu”, Zbornik Rudopoqe–Karanovac–Kraqevo, Kraqevo 2000,

podru~nim stanovni{tvom. Na wihovu àlbu, preme{ten je u Beograd, ali ga je knez Milo{, ipak 1833. godine postavio za kapetana podibarskog, a povremeno i samailskog. Petar Lazarevi} Cuki} je bio oèwen Anom, }erkom vojvode Molera, sa kojom je 1826. godine dobio sina Kostu Cuki}a, na ~ije obrazovawe je Petar puno polagao i u tu svrhu ~esto naru~ivao kwige.22 Kao qubiteq kwiga izdvaja se i Simeon P. Molerovi}, karanova~ki trgovac.23 Osim {to je Molerovi} bio prenumerant za navedeno delo Vuka Karaxi}a, Srpska istorija, wegovo ime se nalazi i na spiskovima za dela Dositeja Obradovi}a, koje je pre{tampao i izdao tridesetih godina 19. veka Gligorije Vozarevi}.24 Zanimqivo je da se Molerovi} javqa kao jedini prenumerant iz Karanovca za slede}a dela Dositeja Obradovi}a: 1 Sov|Øi zdravago razuma, ~asØâ ~eØvrØa, Kraguevac, 1833. god.......2 kwige25 2 EØ›ka ili filosofšà moralna øo sisØemi g. profesora Soave, ~asØâ øeØa, Kraguevac, 1834. god.................................................... 2 kwige26 3 HrisØoiÕ›à blagši obâš~ai i v|nacã odã alfaviØa, ~asØâ osma, Beograd, 1836. god....................................................................... 1 kwiga 4 Prvenacã iìca ili DosiÕ. bukvica, ~asØâ deveØa, Bãograd, 1836. god............................................................................................. 1 kwiga27 Za delo Dositeja Obradovi}a iz 1835. godine Sobranše raznâšhã øravou~iØelnâ›hã ve{ei vã øolzu i uveselenše, pretplatilo se, za to vreme, dosta prenumeranata iz Karanovca: 1. G. Petar Lazarevi}, podpukovnik Moravsko-Trnavski 2. G. Petar Vas. Jovanovi}, pisar Moravsko-Trnavski 3. G. Aksentije Radisavqevi}, pisar Kapetanije Podibarske 4. Lazar Popovi}, policaji karanova~ki 5. Pre~ast. G. Vukosav Atanasijevi}, protopresv. Karanova~ki 6. êstni G. Milosav Savi}, par. Karanova~ki 7. Aleksa Popovi}, par. Ratinski 8. G. Ev~enije Markovi}, par. Vrdilski 9. G. Miloje Vukovi}, par. Samailski 10. G. Ilija Miladinovi}, par. Laza~ki 11. G. Pavle Lazarevi}, par. Vrbski 12. G. Milovan Popovi}, par. Otro~ki 13. G. Radovan [u}ur, par. Gra~anski 14. G. Nikifor Bu~anin, par. @i~ki 15. G. Paun Milutinovi}, par. @i~ki 16. G. Timoteji Popovi}, par. Vuku{i~ski 17. Po{ten G. \oka Jovanovi}, trgovac Karanova~ki 18. G. Pavle Crv~anin, trg. Karanova~ki 19. G. \or|e Proti}, trg. Karanova~ki 20. G. @ivko Milojevi}, trg. Karanova~ki 21. G. Sima Te{i}, trg. Karanova~ki 22. G. Milija Miladinovi}, trg. Karanova~ki 23. G. Petar Markovi}, trg. Karanova~ki29 Knez Vasa ne samo da je uticao na {irewe kulture i stvarawe ~itala~kih navika, ve} je i sagradio mnoge objekte u Poè{koj nahiji. U Karanovcu je podigao crkvu i konak.30 Kako je izgledao Karanovac u prvoj polovini 19. veka, donekle se moè zakqu~iti na osnovu bele{ke Joakima Vuji}a, koji je Karanovac posetio 21. sep20

Mirjana Savi}

tembra 1826. godine, gde je pored crkve „koja leì izvan varo{i k vosto~noj strani zatekao i {kolu koja ima 30 u~enika i u~iteqa”.31 Dvadesetak godina kasnije, Ami Bue, geograf i putopisac, u svojoj kwizi Itinerari evropske Turske, beleì da je Karanovac 1846. godine imao 303 ku}e sa 1125 ìteqa, da se u mestu nalazila jedna crkva i jedna {kola i da je Karanovac sedi{te duhovne i svetovne vlasti, gde je stolovao jedan vladika.32 Od dono{ewa Hati{erifa (1830. i 1833. godine) po~iwe ubrzan razvoj Karanovca, kao uostalom i sli~nih varo{i po Srbiji. Broj stanovnika je 1834. godine iznosio 1022, da bi se do 1874. godine taj broj vi{e nego udvostru~io, pa je Karanovac imao tada 2334 stanovnika.33 Karanovac postaje centar svetovne vlasti, a od 1857. godine, dono{ewem Ustrojewa osnovnih {kola, razvija se i u prosvetno sredi{te, koje ima jednu osnovnu {kolu i jednu {kolu za devojke.34 Pre Ustanaka, srpsko dru{tvo skoro da nije bilo raslojeno. Razvojem nacionalne dràve, do{lo je do pojave raslojavawa. Brojno{}u je i daqe dominiralo seosko stanovni{tvo. U gradskim naseqima Srbije, sredinom 19. veka, postojalo je {est osnovnih dru{tvenih grupa: trgovci, zanatlije, ~inovnici, sve{tenici, radnici i zemqoradnici. Trgovci su bili najbogatiji stanovnici gradskih naseqa i prvi su po~eli da prihvataju sredwoevropske standarde u obla~ewu i stanovawu, kao pokazateqe prestià. Me|utim, kulturni obrazac se mewao ne{to sporije. Ve}ina trgovaca je posedovala samo osnovnu pismenost, neophodnu za vo|ewe poslova. Ne{to ve}u pa`wu poklawali su obrazovawu mu{ke dece, slali ih na visoke {kole i naru~ivali kwige za wih.35 Vremenom, sve brojnije ~itala{tvo, osim obrazovne, uslovilo je i spoznaju jo{ jedne karakteristike kwige – robne, tj. materijalne. Trgovci su po~eli da prodaju kwige, a neretko se izlazak iz {tampe neke kwige vremenski prilago|avao va{arima, o ~emu Stojan Novakovi} kaè: „Putuju}i po Srbiji u raznim prilikama, mi smo mogli videti kako, uz nekakve lonce i |in|uve, stoji i tabla na kojoj pi{e íkwiàrnicaí (toga i toga), kao {to je propisivao zakon, a kwige je trebalo dobro traìti, dokle ih spazite u nekom uglu u rafovima ili u kakvom orman~i}u...”36 Po{to su se de{avale zloupotrebe sa cenama kwiga, Pope~iteqstvo prvosvje{tenija naredilo je 15. septembra 1845. godine Tipografiji da nazna~i cenu na koricama kwige. Pope~iteqstvo je 30. oktobra 1845. godine hitno traìlo da se po okruzima na|u trgovci od poverewa koji bi prodavali {kolske kwige uz izvestan procenat. Na osnovu tog traèwa, 1846. godine primqeni su mnogi trgovci da, kao poverenici, prodaju {kolske kwige {tampane u Tipografiji. Za Karanovac je bio primqen Ranko P. Molerovi}.37 Me|utim, poku{aji manipulisawa cenom kwiga su se nastavili. Tim povodom je Pope~iteqstvo prosve{tenija 1852. godine, preko Milo{a Popovi}a (brata \ure Dani~i}a), urednika Srpskih novina i „glavnog prvog kwiàra”, imenovalo u sedi{tu svakog okruga kwigoprodavca ili potkwiàra s pravom da, pored ostale robe, prodaje i {kolske kwige. Za taj posao u â~anskom okrugu je odre|en trgovac Mi}a Milijanovi}. Godine 1878. donet je Zakon o kwiàrskoj radwi, na osnovu koga je uprava Dràvne pe~atwe sklopila ugovor sa kwiàrima u svakom okrugu.38 Zanatlijske porodice su ~inile ve}inu u gradskim naseqima i predstavqale su sredwe imu}an sloj. Kao i trgovci, zanatlije su posedovale samo elementarnu pismenost, ali se postepeno me|u wima javqa sve vi{e interesenata za kwige.39

321

Joakim Vuji}, Pute{estvije po Serbiji, Beograd 1901, 179–180.

\or|e S. Kosti}, „Karanovac – slika jednog grada”, u Zborniku Ru do po qe–Ka ra no vac–Kra qe vo, Kraqevo 2000, 161. 32

Nakon dono{ewa Hati{erifa, kada je odlu~eno da muslimani moraju da se isele iz Srbije, do{lo je do porasta broja stanovnika u gradskim naseqima i to uglavnom zbog do{qaka sa sela. – Bojana Miqkovi}-Kati}, Struktura gradskog stanovni{tva Srbije sredinom 19. veka, Beograd 2002, 32.

Ustrojewem osnovnih {kola priznato je {est vrsta osnovnih {kola, tako da je Karanovac dobio {kolu visoke druge klase, jer je mesto bilo episkopski centar. Isto, 65. 35

@ene i }erke trgovaca naj~e{}e su bile nepismene, posve}ene samo doma}im poslovima. – Aleksandra Vuleti}, Porodica u Srbiji sredinom 19. veka, Beograd 2002, 131 (daqe: A. Vuleti}, Porodica).

Stojan Novakovi}, Srpska kwiga i weni prodavci i ~itaoci u 19. veku, Beograd 1900, 84. 37

Qubomir Durkovi} Jak{i}, Istorija srpskih biblioteka 1801–1850, Beograd 1963, 29 (daqe: Q. Durkovi} Jak{i}, Istorija srpskih biblioteka).

Marija Orbovi}, „Kwiàr i {tampar Isailo A. Petrovi}”, Zbornik radova Narodnog muzeja u â~ku, 26, â~ak 1996, 144. 38

Prenumeranti, ~itali{te i {kolske kwi`nice u Karanovcu – Kraqevu tokom 19. veka

A. Vuleti}, Porodica, 132.

Koliko se broj ~italaca pove}ao, svedo~i spisak prenumeranata iz 1847. godine za delo Jovana Raji}a, KraØka ercegova~ko-bosanskšè kralãva pov|sØnica: 1. Vukosav Tanasievi}, protojerej..............................................1 kwiga 2. Dimitrije Jakovi}, paroh Karanova~ki............................... 1 kwiga 3. Milenko V. Levajac, paroh Karanova~ki.............................. 1 kwiga 4. Milo{ Vujovi}, @i~ki...........................................................1 kwiga 5. Marko Avramovi}, Dragomiqski paroh............................... 1 kwiga 6. Mihailo Stevanovi}, Vrbski paroh .................................... 1 kwiga 7. Pavle Jablanovi}, sakupiteq i trgovac Karanova~ki, za sebe, svoga jedinoutrobnog brata, blagonade`nog u~enika Arsenija i pro~e srodnike uzima.........................................................................10 kwiga 8. G. G. Gli{a Blagojevi}, na~elnik sreza Karanova~kog.......2 kwige 9. Stevsan V. Popovi}, pisar...................................................... 2 kwige 10. Jeremija L. Aksentijevi} .........................................................2 kwige 11. Simo Kneèvi}......................................................................... 2 kwige 12. Petar Stojanovi}...................................................................... 1 kwiga 13. Mita Popovi}........................................................................... 1 kwiga 14. Miloe Stojanovi}, trgovac Karanova~ki............................ 1 kwiga 15. Mi}a Straàrevi}, trgovac Karanova~ki...........................1 kwiga 16. Vule Maksimovi}, trgovac karanova~ki............................. 1 kwiga 17. Petar Jovanovi}, }ur~ija........................................................ 1 kwiga 18. Ranko Molerovi}, terzija....................................................... 1 kwiga 19. Pavle Mi~anin, trgovac......................................................... 1 kwiga 20. \or~e Miliki}, trgovac......................................................... 1 kwiga 21. Vukadin Bojovi}, trgovac........................................................ 1 kwiga 22. Marinko Nikoli}, terzija..................................................... 1 kwiga 23. Mila Jankovi}, trgovac........................................................... 1 kwiga 24. Stevan Stojanovi}, trgovac.................................................... 1 kwiga 25. Jova~e Staji}, trgovac.............................................................. 1 kwiga 26. Stefan Jani}, trgovac..............................................................1 kwiga 27. Stefan ôti}, trgovac.............................................................1 kwiga 28. Radovan Miki}, trgovac.......................................................... 1 kwiga 29. \or|e Proti}, pelcar..............................................................1 kwiga 30. Ne{a Jakovqevi}, pisar op{tine @i~ke............................1 kwiga 31. Petar Vu~i~evi}, terzija.........................................................1 kwiga 32. Vasilije Milosavqevi}, |onxija........................................... 1 kwiga 33. Rista Pei~inovi}, trgovac.................................................... 1 kwiga 34. Bra}a Haxi Stojanovi}......................................................... 1 kwiga 35. Gaja Nikoli} za sina Petra.................................................... 1 kwiga 36. Jovan Jankovi}............................................................................1 kwiga 37. Aleksa Dimitrijevi} .............................................................. 1 kwiga 38. Milo{ @ivkovi} i Jovan, pisar op{t. Karanova~ke...... 2 kwige 39. Nikola Ninkovi}, u~iteq..................................................... 1 kwiga 40–46. Bogosav Popovi}, Vule Ili}, Nikola Novakovi}, Kosta Jokovi}, Milovan Simi}, An|elko Miladinovi~ i @ivan Krsti}, u~enici Karanova~ki.............................................................. 7 kwiga40 înovnici su bili siroma{niji od trgovaca, ali su zato bili glavni nosioci gra|anskog na~ina ìvota i modernizacije. Po jednoj statistici iz 1846. godine, najvi{e pismenih bilo je me|u ~inovnicima, koji su ~inili 1,96% ukupnog stanovni{tva.41 Kao najpismeniji i najnapredniji sloj, ~esto su Prenumeranti, ~itali{te i {kolske kwi`nice u Karanovcu – Kraqevu tokom 19. veka

NMK, ZSR, inv. br. 32, Jovan Raji}, KraØka Ercegova~koBosa-nskšè kralãva povãsØnica, Beograd, 1847.

41 Milorad Ekme~i}, Stvarawe Jugoslavije 1790 – 1918, I, Beograd 1989, 441.

A. Vuleti}, Porodica, 135

Vuk Karaxi}, Srpske narodne poslovice, Sabrana dela, IX, Beograd 1965, 337–338. 44 Vuk Karaxi}, Etnografski spisi, Sabrana dela, XVII, Beograd 1972, 137.

Episkop Joanikije je ro|en u selu Milanxa, kod Ivawice i svetovno ime mu je bilo Ivan. Qubomir Durkovi} Jak{i}, Episkop Joanikije Ne{kovi} i obnova 1856. manastira @i~e, Kraqevo 1987, 146–147 (daqe: Q. Durkovi} Jak{i}, Episkop Joanikije ).

46 ^lan Dru{tva srpske slovesnosti episkop Joanikije je postao na predlog dr Janka [afarika. Isto, 119.

traìli da rade u mestima gde su postojale ènske {kole, po{to su èleli da {koluju i ènsku decu.42 Porodice sve{tenika su u gradovima bile malobrojne, ali ih je u Karanovcu bili ne{to vi{e od 1854. godine, kada je tu preme{teno sedi{te Uì~kokru{eva~ke episkopije. Sve{tenici su bili pismeni, neretko i vrlo obrazovani, te su se ~esto pretpla}ivali na kwige i ~asopise. înovnici i sve{tenici su bili naj~e{}i prenumeranti za mnoga izdawa. Primera radi, episkop uì~ki Ni}ifor Maksimovi} je 1849. godine sakupio prenumerante za delo Vuka Karaxi}a Srpske narodne poslovice i druge razli~ne kao one u obi~aj uzete rije~i, gde su pretplatnici iz Karanovca bili iz redova ~inovni{tva i sve{tenstva: 1. Vukosav Atanasijevi}, prota Karanova~ki 2. Milo{ Vujovi}, paroh @i~ki 3. Mihailo Stefanovi}, paroh Vrbski 4. G. Jov. M. Peruni~i}, pomo}nik okruga â~anskog i {tabski kapetan za sina Petra 5. Gli{a Blagojevi}, na~elnik sreza Karanova~kog i podporu~nik 6. Stefan V. Popovi}, pisar43 Sve{tenici i ~inovnici bili su prenumeranti i za Vukovo delo iz 1849. godine – Kov~eì} za istoriju Srba jezik i obi~aje, Srba sva trizakona: 1. G. Ni}ifor Maksimovi}, episkop Uì~ki 2. Vukosav Atanasijevi}, prota Karanova~ki 3. Milo{ Vujovi}, paroh @i~ki 4. Gli{a Blagojevi}, na~elnik sreza Karanova~kog i podporu~nik 5. Stefan V. Popovi}, pisar44 Kao veliki qubiteq kwiga i pobornik stvarawa ~itala~ke publike, posebno se istakao episkop uì~ko-kru{eva~ki, Joanikije Ne{kovi}. Na mesto episkopa uì~ko-kru{eva~kog do{ao je 1854. godine, kada je sedi{te Eparhije uì~ke premestio iz â~ka u Karanovac, nastaniv{i se u Konaku kneza Vase i posvetiv{i se obnovi @i~e.45 Bio je izuzetno obrazovan za svoje vreme i vrlo ugledan, pa ne iznena|uje {to je od 1858. godine postao ~lan Dru{tva srpske slovesnosti (od 1864. godine – Srpsko u~eno dru{tvo).46 Wegov dolazak u Karanovac mnogo je doprineo kulturi i obrazovawu me{tana, jer je episkop Joanikije presudno uticao na skoro sve obrazovne i kulturne segmente u varo{i. Episkop Joanikije je predano radio na sakupqawu prenumeranata za dela mnogih autora, tako da je pod wegovim uticijem znatno pro{iren krug ~italaca. Za delo Vuka Karaxi}a PraviØelsØvuäæši SovãØã Serbskši za vremena Kara-\or|ijeva..., iz 1860. godine, na primer, za sebe je naru~io sedam kwiga i sakupio jo{ 53 prenumeranta, od kojih iz Karanovca: 1. Nikanor, jeromonah 2. Grigorije, nastojateq manastira @i~e 3. Milo{ Vujovi}, namesnik Karanova~ki 4. Vasilije Proti}, paroh Karanova~ki 5. Ivan Milivojevi}, na~elnik sreza Karanova~kog za sina Qubomira 6. Velisav Milovanovi}, pisar sreza Karanova~kog 7. Jovan Novakovi}, predsednik prim. suda op{tine Karanovac za sina Qubomira 8. Petar Pe}anin, trgovac iz Karanovca 9. Milan Vrbovac, prakt. sreza Karanova~kog 10. Milo{ A. Crv~anin, trgovac iz Karanovca za brata Sretena 24

Mirjana Savi}

11. Mita Savi}, pisar op{tine Karanova~ke 12. Kosta Rosi}, papuxija iz Karanovca 13. Aleksa Mileti}, u~iteq Vrdilski 14. Gligorije, nastojateq M. @i~e 15. Milija Kandi}, nadzirateq barutane Karanovac 16. Gli{a Vukadinovi}, prakt. sr. Karanova~kog 17. Jovan Pavlovi}, trgovac iz Karanovca 18. Danilo Jankovi}, trgovac iz Karanovca47 Ako se Vukova Pismenica iz 1814. godine, koja je prenumerantima prodata u 242 primerka, uporedi sa ovim delom koje je prodato u ~ak 2987 primeraka, uvi|a se koliko je za mawe od pola veka javna pretplata uzela maha i doprinela kako pove}awu broja ~italaca tako i sprovo|ewu Vukove reforme.48 Poput kneza Vase svojevremeno, episkop Joanikije je aktivno sara|ivao sa Vukom Karaxi}em. On ne samo da je sakupqao prenumerante za Vukova dela, ve} je po preme{taju u Karanovac, za wega prikupqao i podatke o istorijskim li~nostima i doga|ajima, kao i narodne pesme. Osim episkopa Joanikija i drugi ugledni stanovnici Karanovca angaòvali su se na stvarawu ~itala~kih navika me|u stanovni{tvom. Praktikant Okru`nog suda u Karanovcu, Kosta Kosti}, 1857. godine za kwigu Pisma o isØorši Srba i Bugara sakupio je 23 pretplatnika, me|u kojima je bilo najvi{e sve{tenih lica, kao i nekoliko ~inovnika i zanatlija koji su navodili imena svoje dece za koju su kupovali kwigu: 1. Mihail ]iri}, sekret. Okr. Suda ~a~an. za sina Iliju.................. 1 2. Nikola Vukovi}, ra~unovod. Okr. Suda za sina Svetislava........... 1 3. Andre Bu}evac, stariji U~it. za sina Svetozara.............................. 1 4. Vasile Jano{evi} ustaba{a terz. i abaxiski za k}er Elenu............1 5. Stefan Popovi}, paroh Bresni~ki Okr. Rudn. za k}er Milevu..... 1 i drugi. 49 Neki spisateqi su ustalili praksu da u saradwi sa nekoliko uglednih qudi iz jednog mesta, a na razli~itim poloàjima, obezbede {to ve}i broj prenumeranata. Tako je za kwigu @ivot i smrt Milivoja P. Blaznavca, {tampanu 1873. godine, bilo ~etiri gra|anina u Karanovcu kod kojih su se upisivali zainteresovani ~itaoci. Kod podnarednika Mijajla Vu~i}evi}a i kaplara Aleksija Miladinovi}a naru~eno je 33 kwige. Prenumeranti su, uglavnom, bili vojna lica, ali i: 1. Vule Petrovi} – kelner 2. Veselin Milo{evi} – baka| 3. \or|e Sretenovi} – pandur Kod inèwera – narednika @ivka Kominca upisanih je bilo za 36 kwiga, tako|e ve}inom iz redova vojske, ali i ~inovnika i trgovaca: 1. Jevta Suvo~esmakovi} – pisar sreza Karanova~kog 2. @ivoin Krsti} – praktikant sreza Karanova~kog 3. Petar Markovi} – {umar sreza Karanova~kog 4. Pavle Bugar~i} – trgovac 5. Milovan Mileti} – trgovac Najvi{e pretplatnika, za ukupno 114 kwiga, sakupio je Sreten Kalavitovi}, i to iz redova zanatlija: kafexija, abaxija, terzija, sara~a, opan~ara, bakalina, trgovaca, berbera, teàka, gra|evinskih preduzima~a, {ustera itd.50 Prenumeracija je postala uobi~ajen na~in finansirawa i raznih ~asopisa i listova, gde su uslovi pretpla}ivawa bili vrlo precizno definisani. Na 26

Mirjana Savi}

primer, [umadinkaã – lisØã za knãièvnosØã zabavu i novosti u svom prvom broju iz 1850. godine obave{tava da ima toliko predbroinika iz Srbije, da }e mo}i svaka tri meseca po jednu kwigu poklawati. Dodu{e, ne{to kasnije moraju da podse}aju prenumerante na obavezu redovnog i pravovremenog pla}awa, jer u suprotnom list ne}e mo}i da zadrì kvalitet i da izlazi redovno.51 Sakupqa~i prenumeranata za list Danica za 1860. godinu imali su pogodnost da na svakih {est primeraka lista dobiju po jedan besplatan, a od ostalih prenumeranata je zahtevano je da novac i pisma {aqu frankovano. Tako|e su obave{teni da Uredni{tvo ne prihvata prenumeracije bez novca.52 Potreba za obazovawem, u~enim qudima i kwigama uop{te, vremenom je postajala sve izraènija. U novoustanovqenom gra|anskom dru{tvu pojavio se i jedan nov, ali intenzivan nacionalni ose}aj, ~ija je posledica bila da se doma}e kwige doìvqavaju kao svojevrsni akt nacionalnog potvr|ivawa. Samim tim broj ~italaca se sve vi{e pove}avao i neki od wih su po~eli da formiraju ~itali{ta, prvo u ve}im gradovima, a potom i u mawim mestima. îtali{ta su bila kulturna àri{ta, sa mawom ili ve}om skupinom kwiga, ~asopisa i novina, nastala uglavnom inicijativom prosve}enijih pojedinaca. Wima su prethodile {kolske kwi`nice, a ponegde i li~ne biblioteke uglednih pojedinaca. U Karanovcu, pre nego {to je osnovana Karanova~ka ~itaonica, postojala je li~na biblioteka episkopa Joanikija Ne{kovi}a. Episkop Joanikije je voleo srpsku kwigu, budno je pratio {ta se {tampa i vremenom je oformio svoju li~nu biblioteku, o kojoj se ne zna mnogo, osim da je bila sme{tena u Gospodar Vasinom konaku i da je bila pove}a za ono vreme. Spiskovi prenumeranata na srpske kwige su omogu}ili da se utvrdi da je bio pretpla}en na 58 kwiga. Ve}inu kwiga je naru~ivao u nekoliko primeraka za sebe ili za poklawawe drugima.53 Osim na kwige, episkop Joanikije je bio pretpla}en i na razne novine: Jedinstvo, Vidovdan, Svetovid, Serbske novine, Srbski dnevnik, Trgova~ke novine itd.54 Svoju u{te|evinu od 1500 dukata, episkop Joanikije je 1870. godine zave{tao za osnivawe fonda za „razprostirawe duhovne kwièvnosti”, tj. za izdavawe kwiga bogoslovske sadrìne i {kolovawe dobrih |aka iz wegove porodice.55 Iste godine, iz fonda je finansirano {tampawe kwige Prit~e Hristove.56 U Srbiji je prva javna narodna ~itaonica, koja se zvala ~itali{te, osnovana 1846. godine u Beogradu, po ugledu na evropske kwi`nice i ~itaonice.57 Statut Beogradskog ~itali{ta je posluìo kao model ostalim, kasnije otvorenim ~itali{tima u unutra{wosti, a wegova glavna odredba je bila da ~itali{ta imaju karakter otvorenih narodnih ustanova, koje ne prave razliku me|u polovima, dru{tvenim slojevima i zanimawima. Osnovni zadatak ovih ustanova bio je {irewe kulture, prosve}ivawe i razvijawe dru{tvenosti i zajedni{tva.58 Ministarstvo prosvete je 7. decembra 1868. godine preporu~ilo na~elstvima da u ciqu {irewa dobre kwige i nu`nih u narodu znawa, preduzmu mere da se otvore ~itaonice svuda gde postoji mogu}nost za to. Posle te akcije bilo je u dvanaest okruga 27, a ve} 1874. godine 44 ~itaonice.59 Ne moè se sa sigurno{}u utvrditi ta~an datum po~etka rada Karanova~kog ~itali{ta, kao ni mesto gde je prvih godina egzistiralo. U molbi na~elnika â~anskog okruga, I. Koci}a, od 1. maja 1873. godine upu}enoj ministru prosvete, pi{e: „Gra|anstvo varo{i Karanovca ustanovilo je varo{ku ~itaonicu jo{ u 1869. godini, pa kako do sada nikakva pravila nije imalo, to je sada takva sa~inilo, koje je doti~ni Sreski na~elnik ovome na~elPrenumeranti, ~itali{te i {kolske kwi`nice u Karanovcu – Kraqevu tokom 19. veka

U predgovoru Vuk Stefanovi} Karaxi} ka`e: „Prenumeranata na ovu kwi`icu skupqeno je u Srbiji koliko se niko nije mogao nadati ni misliti: 2357!” NMK, ZSR inv. br. 33, Vuk S. Karaxi}, PraviØelsØvuäæši Sovã-Øã Serbskši za vremena Kara-\or|ijeva ili otimawe onda{wijeh velika{a oko vlasti, Be~ 1860, 172–174. 48

G. Dobra{inovi}, Pretplata, 93.

IAK, A. F. Hilferding, Pisma o istorši Srba i Bugara, sv. I, Beograd 1857, inv. br. 2445. 50

IAK, P. L. S. @ivot i smrt Milivoja P. Blaznavca, Beograd 1873, inv. br. 421.

stvu pratio...”60 Sud je na~elniku Karanova~kog sreza poslao pismo: „îtaonica koje je godine kao prvi put otvorena, Sud nije mogao saznati no samo to da je postojala pre wegovog viso~anstva kwaza Milana, pa je tada kwaz dao nov~anu pomo} ~itaonici i od tada imala je svoje ~lanove do prvog rata, a koliko je ~lanova bilo Sudu nije poznato, kao ni to koliki je ulog bio tada....”61 Najverovatnije je Karanova~ka ~itaonica po~ela sa radom 1868. godine, kao {to stoji u izve{taju od 6. maja 1875. godine: „U srezu Karanova~kom, naime u varo{i Karanovcu, ~itaonica postoji od 1868. godine...”62 Ministar unutra{wih dela je poslao akt Na~elstvu â~anskog okruga, 30. maja 1873. godine, odobriv{i Pravila ~itaoni~ka za ~itaonicu u Karanovcu. ^lanovi ~itali{ta su imali obavezu da upla}uju ~lanski ulog, ~ija je visina bila odre|ena Statutom, {to je predstavqalo osnovni vid finansirawa. Ostali na~ini finansirawa bili su dobrovoqni prilozi, organizovawe beseda, posela i sli~nih manifestacija. U Karanovcu su ~esto organizovane besede. U Srbiji od 4. marta 1874. godine, dopisnik iz Karanovca je javio da ~itaonica sprema besedu u kojoj }e u~estvovati besednik, peva~i i deklamator, a da Peva~ka druìna sprema besedu na Cveti.63 Drugog februara 1875. godine, u gostionici Milo{a Popovi}a, u korist Karanova~ke ~itaonice, organizovana je beseda sa igrankom, a ulaznice su podrazumevale dobrovoqne priloge.64 U pomenutom izve{taju upraviteqa Karanova~ke ~itaonice (od 6. maja 1875), pi{e da je ~itaonica imala 50 ~lanova koji su pla}ali 40 gro{a uloga godi{we. U daqem tekstu stoji: „îtaonica koju Op{tina ne pomaè dràla je slede}e novine: Srpske novine, Vidovdan, Budu}nost, Domi{qan, Rad, Teàk, Glas javnosti i Zastavu.”65 Karanova~ka ~itaonica je dràla samo novine, {to je bio slu~aj i u nekim drugim mestima, jer je kwiga bilo vrlo malo (jedna kwiga je dolazila na 5433 stanovnika).66 îtaonica je prestala sa radom za vreme oslobodila~kih ratova (1876–1878), da bi ponovo bila otvorena 1. januara 1881. godine, pod nazivom Op{tinska ~itaonica. Wen predsednik bio je Jovan Sari}, koji je istovremeno bio i na mestu predsednika op{tine Karanovac, {to je dosta pomoglo daqi rad ~itaonice. Prilikom ponovnog otvarawa, zabeleèno je da Op{tinska ~itaonica nije imala nikakve nepokretnosti, ni kwiga, ve} samo nekoliko stolica, stolova i slika, kao i kapital od 70 dukata cesarskih, koji se nalazio u obligacijama kod trgovca Nikole Kneèvi}a.67 Op{tinska uprava je preuzela finansirawe Op{tinske ~itaonice, koja je nakon ponovnog otvarawa sme{tena u novoj {kolskoj zgradi, i uplatila joj pretplatu na 12 ~asopisa (srpskih, nema~kih, bugarskih i crnogorskih): Srpske novine, Istok, Videlo, Novi vek, Samouprava, Pobratimstvo, Starmali, Srpska Zora, Marica, Glas crnogoraca, Seqak i Zastava.68 Kwi`ni fond ~itaonice se postepeno popuwavao, tako da je 1909. godine imala blizu 3000 raznih kwiga, ~asopisa i listova.69 Osim osnivawa gradske ~itaonice, u Karanovcu i okolnim selima su preduzimani koraci i na formirawu {kolskih kwi`nica. Prenumeracija na ime {kola sredinom 19. veka bila je retkost. Uprkos mnogim Vukovim delima obrazovnog karaktera, samo se u delu Srpski rje~nik istuma~en wema~kijem i latinskijem rije~ima, izdatom 1852. godine, pomiwu {kole iz okoline Karanovca, odnosno iz Vrdila, Vrbe, Gra~aca i @i~e.70 Episkop Joanikije je pomagao {kolske kwi`nice, a zalagao se i za otvarawe gimnazije u Karanovcu, za ~iju izgradwu je ustupio i crkveni plac.71 Na tom Prenumeranti, ~itali{te i {kolske kwi`nice u Karanovcu – Kraqevu tokom 19. veka

NMK, Zbirka [tampa i periodika, inv. br. 13, [umadinka, 5. januar 1850, br. 1, 16; Isto, 13. april 1851, br. 15, 60. IAK, Danica, Novi Sad, 1. 1. – 31. 12. 1860, I god, inv. br. 4836.

Q. Durkovi} Jak{i}, Episkop Joanikije, 93–95.

NMK, Zbirka Realije i memorijalni predmeti, Serbske novine, 28. decembar 1854; Srbski dnevnik, Novi Sad, 13. mart 1958; Trgova~ke novine, Beograd, 20. septembar 1862; Svetovid, Beograd, 25. septembar 1862; Svetovid, Beograd, 5. mart 1869; Vidovdan, Beograd, 21. februar 1870; Jedinstvo, Beograd, 8. mart 1870; Vidovdan, Beograd, 7. jun 1870; Jedinstvo, Beograd, 20. oktobar 1870.

Q. Durkovi} Jak{i}, Episkop Joanikije, 103.

NMK, ZSR, inv. br. 37, Prit~e Hristove, Beograd 1870. 57

Beogradsko ~itali{te je uporedo sa kwi`nicom osnovalo i muzej, uglavnom od poklona. U wemu je bila zna~ajna numizmati~ka zbirka, galerija slika i etnografska zbirka. Q. Durkovi} Jak{i}, Istorija srpskih biblioteka, 118.

Gavrilo Kovijani}, Tragom ~itali{ta u Srbiji, Beograd, 1986, 6 (daqe: G. Kovijani}, Tragom ~itali{ta).

Qubomir Durkovi} Jak{i}, Biblioteke u Srbiji, Beograd, 1978, 19 (daqe: Q. Durkovi} Jak-

{i}, Biblioteke u Srbiji...).

Isto, 260.

Branko Peruni~i}, Jedno stole}e Kraqeva 1815–1915, 337. 62

G. Kovijani}, Tragom ~itali{ta...., 259. 63

Isto, 262.

NMK, Zbirka Istorijska – Arhivalije.

65 G. Kovijani}, Tragom ~itali{ta..., 260–261.

66 Kru{eva~ka ~itaonica, tako|e, nije imala kwige, ve} samo novine. Q. Durkovi} Jak{i}, Biblioteke u Srbiji..., 20.

^itaonice su gotovinu davale pod interes „pouzdanim poveriocima”, naj~e{}e dobrostoje}im trgovcima, {to je mnoge ~itaonice upropastilo zbog bankrotstva tih poverilaca. Isto, 8–9. 68

B. Peruni~i}, nav. delo 1815–1915, 337–338. 69

Kraqevo i okolina, 473.

70 G. Dobra{inovi}, Vukovi prenumeranti, 233.

B. Peruni~i}, nav. delo

placu 1870. godine po~ela je izgradwa nove {kolske zgrade koja je zavr{ena 1873. Novopodignuto {kolsko zdawe je, posle Velike {kole u Beogradu, bilo najve}e u Srbiji.72 [kola je imala osam u~ionica, sobu za |ake koji dolaze iz okolnih sela i jednu ~itaonicu.73 O {kolskim bibliotekama vo|ena je diskusija 1870. godine. Tada je traèno da se u buxet svake {kole unese stavka i za biblioteke.74 Ministar prosvete i crkvenih dela, Dimitrije Mati}, ukazivao je na potrebu postojawa {kolskih kwi`nica i zalagao se za wihovo otvarawe. Prema zvani~noj dràvnoj statistici, 1873/1874. godine, u Karanovcu su bile dve ~etvororazredne osnovne {kole, mu{ka i ènska. U mu{koj {koli postojala je kwi`nica koja je imala 93 kwige, a ènska {kola nije imala svoju kwi`nicu.75 Po~etkom osamdesetih godina 19. veka, sve osnovne {kole u â~anskom okrugu imale su {kolske kwi`nice. U Karanova~kom srezu u {kolskoj kwi`nici mu{ke {kole bilo je 234 kwige, a u ènskoj {koli 11 kwiga.76 Dràva je slala na poklon kwige svim srpskim {kolama koje su joj se obra}ale s molbom, ili onima koje je izdràvala i pomagala. Ve} 1895. godine svaka osnovna {kola imala je biblioteku.77 Ipak su {kolske kwi`nice u ~itavom â~anskom okrugu krajem 19. veka bile slabo snabdevene, jer nisu imale pedago{ke, literarne, privredne i druge odabrane kwige i savremene ~asopise.78 U Kraqevu je 1882. godine otvorena Ratarska {kola, {to je predstavqalo veliki doga|aj i za grad i za Srbiju toga doba.79 U Ratarskoj {koli je nastava bila oteàna, jer nije bilo uxbenika za sve predmete. Kriterijumi ocewivawa su bili rigorozni, a {kolska kwi`nica siroma{na, pa je najnià ocena bila iz srpskog jezika. [kola je prekinula sa radom za vreme srpsko-bugarskog rata (1885–1886), kada je bila pretvorena u bolnicu. Nakon rata, situacija se popravila, jer su predava~i nastavili usavr{avawe u drugim zemqama, radili doktorske disertacije i vra}ali se u Kraqevo sa novim saznawima, ali i sa novim kwigama. Ve}ina nastavnika je znala strane jezike, pa su bili pretpla}eni na strane stru~ne ~asopise, ~ime su znatno bogatili {kolsku kwi`nicu.80 Svojim angaòvawem na oboga}ivawu {kolske kwi`nice i stvarawu ~itala~kih navika kod dece posebno se isticao nastavnik Blagoje Todorovi}, koji je 1883. godine po~eo da radi u Ratarskoj {koli. On je bio poverenik Srpske kwièvne zadruge (SKZ) za Kraqevo. O wegovoj revnosti svedo~i podatak da je za kwigu Istorija srpskog naroda 1894. godine sakupio ~ak 114 pretplatnika.81 Od ukupno 121 poverenika, koliko je SKZ imala u raznim mestima, Todorovi} je bio na tre}em mestu po broju sakupqenih pretplatnika, me|u kojima su u~enici bili najbrojniji.82 Nakon osnivawa Srpske kwièvne zadruge 1892. godine, wen rad su pomogli nov~ani prilozi mnogih uglednih qudi. Visoke nov~ane priloge (150 dinara) dali su episkop ì~ki g. Sava, kao i Kneèvi} i Radovanovi}, trgovci iz Kraqeva (150 dinara).83 Osim nastavnika i u~enici su se angaòvali na sakupqawu prenumeranata. Za kwigu Qube M. Vojinovi}a Vidov dan, {tampanu 1890. godine, „pitomac” Ratarske {kole @ivojin T. Zlati} sakupio je 11 pretplatnika iz redova svojih {kolskih drugova.84 Krajem 19. veka prenumeracija gubi na intenzitetu. U predgovoru svoje kwige Vidov dan Vojinovi} se obra}a ~itaocima re~ima: „Vi i ne znate kako je to te{ko u dana{we vreme izdati kakvu kwigu a naro~ito siromahu ~oveku... Ja sam u pozivu na pretplatu kazao da }e se u Vidov danu {tampati dve novije pesme i to: jedna o proslavi Vidovdana u Kru{evcu, a druga o Miropomazawu Weg. Veli~anstva Kraqa Aleksandra I u @i~i. Ove bi se dve pesme zaista i {tampale da 30

Mirjana Savi}

je bilo jo{ 400–500 pretplatnika... Bio sam prinu|en da ove dve pesme iskqu~im iz Vidov dana jer bi mi samo one dve zapremile mo`da vi{e od dva {tampana tabaka, te tako ne bih mogao nikako da platim {tampu, raza{iqawe i povez.”85 Ipak, posebno u prvim decenijama 19. veka, prenumeranti su bili najzaslu`niji {to je ve}ina kwiga toga doba uop{te {tampana. Samo u periodu od 1794. do 1867. godine objavqeno je 529 kwiga na srpskom jeziku sa spiskovima prenumeranata.86 Uprkos burnim politi~kim vremenima i ~esto lo{oj finansijskoj situaciji u fondovima namewenim kulturi i prosveti, kwige su prestajale da budu luksuz, postajale su i neminovnost, potreba i neophodan element za daqu evoluciju dr`ave i dru{tva uop{te.

1815–1915, 217.

U toj zgradi je prvo bila sme{tena osnovna {kola, pa osnovna {kola i gradska ~itaonica, pa Ratarska {kola (1882–1927), zatim Gimnazija (1927–1952), pa ponovo osnovna {kola (1952–1976), a od 1995. godine u woj se nalazi Narodni muzej Kraqeva. Milorad Seni} – Velizar Nedovi}, Gimnazija u Kraqevu 1909–1999, Kraqevo, 2000, 52. 73

Q. Durkovi} Jak{i}, Biblioteke u Srbiji..., 23–24 Radomir Risti} – Vera Filipovi}, „[kolstvo u Karanovcu–Kraqevu tokom 19. veka”, u zborniku Ru do po qe–Ka ra no vac–Kra qe vo, Kraqevo 2000, 52.

Koviqka Leti}, Osnovne {kole..., 81. 77

Q. Durkovi} Jak{i}, Biblioteke u Srbiji..., 24.

Koviqka Leti}, Osnovne {kole..., 148. M. Jovanovi} –B. Mihailovi}, 100 godina Poqoprivredne {kole u Kraqevu 1882–1982, Kraqevo, 1983, 35.

Isto, 45–46.

IAK, Q. Kova~evi} i Q. Jovanovi}, Istorija srpskog naroda, II, Beograd, 1894, inv. br. 7330.

Vi{e prenumeranata su sakupili samo autori kwige – 193 i profesor Dimitrije Tri~kovi} iz Kru{evca – 126. Isto.

Na prvom mestu kao dobrotvor Srpske kqi`evne zadruge pomiwe se kraq Aleksandar I. Isto.

IAK, Quba M. Vojinovi}, Vidov dan, Leskovac 1890, 52, inv.

Prenumeranti, ~itali{te i {kolske kwi`nice u Karanovcu – Kraqevu tokom 19. veka

Mirjana Savic br. 7349. 85

SUBSCRIBERS, READING ROOM AND SCHOOL LIBRARIES IN KARANOVAC â&#x20AC;&#x201C; KRALJEVO DURING XIX CENTURY

Isto.

Dragutin Furunovi}, Enciklopedija {tamparstva, III, Beograd 1996, 1626.

Summary Unstable political circumstances in Serbia in the first decades of the XIX century overshadowed many segments of cultural, scientific and educational life. Most inhabitants were illiterate, especially in the areas under the Turkish rule. Books were a rarity. It can be said that public subscription played a most decisive role in extending the number of readers in Serbia in the XIX century. In Karanovac, several reputable people having the function of collectors of subscribers considerably contributed to the breakthrough of books in this part of Serbia. Those who especially stood out were the headman Vasa Popovic, the bishop Joanikije Neskovic as well as many others. The reading room founded in Karanovac in 1868 is indicative of the reading habits already established with a certain number of people but it also illustrates the lack of money for continuous providing of books since it contained only newspapers and magazines. There were efforts to establish and enrich school libraries in the schools of Karanovac and the surrounding places. The subscription established at the end of the XVIII century began to slacken at the end of the XIX century. Book trade started to take over the predominance. In a changed form seen in omitting the names of subscribers, the subscription exists even today, but it is organised by publishing houses.

Mirjana Savi}

DRAGAN DRA[KOVI] Narodni muzej Kraqevo

UDK 77(497.11)”1839/1941” ISBN 655.3.066.32(497.11)”1839/1941”

FOTOGRAFIJE I RAZGLEDNICE U NARODNOM MUZEJU KRAQEVO

Apstrakt U radu se istraùje i prati pojava i istorijski razvoj fotografije, fotografa, foto-ateqea, razglednice i izdava~a razlednica u Kraqevu, u periodu od pronalaska fotografije 1839. do 1941. godine. Rad je rezultat istraìvawa samo dela zbirke fotografija i razglednica Kraqeva. Zbirka fotografija i razglednica u Narodnom muzeju u Kraqevu pruà mogu}nosti za svestrano prou~avawe raznovrsnih tema iz pro{losti Kraqeva i {ire. Obiqe dokumentarnih i autenti~nih podataka koje krije Zbirka fotografija i razglednica, obavezuje istori~are i istraìva~e lokalne istorije da proniknu u wihove tajne. Da bi se na {to potpuniji i iscrpniji na~in iskoristila wihova dokumentarnost, potrebno je upoznati istorijat fotografije u Kraqevu, prve fotografe i foto-ateqee, kao i istorijat razglednice i wihove izdava~e. U istraìvawima istorijata srpske fotografije, do sada je prisutno malo podataka iz Kraqeva, pa je ovaj rad prvi poku{aj da se na jednom mestu prikupe, istraè i sistematizuju podaci o fotografiji, fotografima, razglednici i wihovim izdava~ima u Kraqevu. Rezultati istraìvawa su prikupqeni prvenstveno na osnovu Zbirke fotografija i razglednica Muzeja, pa se o~ekuje da }e posluìti kao solidna osnova i putokaz za dogradwu budu}im istraìva~ima, i da }e, ujedno, biti od koristi za upotpuwavawe istorije fotografije u Srbiji. U radu je kori{}en samo jedan deo Zbirke fotografija i razglednica, samo inventarne jedinice koje sadrè podatke o fotografu, foto-ateqeu, vremenu nastanka, tehnici itd. Pronalazak fotografije, objavqen u Parizu 1839. godine kao Dagerov postupak i po wemu nazvan dagerotipija – brzo je na{ao svoje mesto i u Srbiji zahvaquju}i Dimitriju Novakovi}u, Srbinu iz Zagreba, koji je 1839. godine ve{tinu snimawa dagerotipom nau~io od samog oca ove ve{tine Dagera, i zahvaquju}i kome je Beograd ve} 1840. godine bio snimqen „na posrebrenij lista bakra”. Ulogu za~etnika {irewa fotografske ve{tine u Srbiji odigrao je Anastas Jovanovi} 1841. godine poku{ajem dagerotipirawa lika kneza Mihaila Obrenovi}a. O radu prvih putuju}ih fotografa, dagerotipista, u Srbiji zna se na osnovu wihovih oglasa u Srbskim novinama. Prvi oglas koji je u Srbiji ponudio dagerotipirawe jednog lica po ceni pet forinti, a vi{e lica odjednom osam forinti, bio je oglas Josifa Kapilerija od 26. avgusta 1844. godine. Slede}i oglas, Josifa Kaleina, pojavquje se 1847. godine, a 1849/1850. oglasio se Adolf Daj~, Fotografije i razglednice u Narodnom muzeju Kraqevo

interesantan dagerotipista, koji je pored snimawa, ponudio obuku portretnog dagerotipirawa u kratkom periodu i opremu za to. Interesovawe za ovu ve{tinu i tehniku potvr|uje i oglas popa Milije Markovi}a, koji se 15. aprila 1850. godine u Srbskim novinama zahvaquje g. Adolfu Daj~u na prenetom znawu. O postupku dagerotipije koji je portretirawe – malawe – fotografisawe za 20–40 sekundi na platini (plo~i) od metala (bakra) omogu}io izuzetno kvalitetno snimawe, saznajemo najvi{e iz navedenih oglasa jer zbog osetqivog sloja, nepostojanog i zahtevnog za ~uvawe, sklonog brzom propadawu, nije do sada prona|ena ni jedna dagerotipija. Slede}a faza u razvoju fotografije je kalotipija, pronalazak Folksa Talbota iz 1839. godine, po wemu nazvana talbotipija. Ona je omogu}ila dobijawe fotografije na papiru sa mogu}no{}u ve}eg broja pozitiva (kopija) sa istog negativa, ali daleko maweg kvaliteta od dagerotipskog snimka. Novi pronalasci u razvoju fotografije su tehni~ki usavr{avali postupak snimawa, smawuju}i vreme snimawa i ekonomski faktor – cenu fotografije. Nov postupak iz 1851. godine, takozvani kolodijumski ili zbog na~ina eksponirawa i razvijawa – mokri postupak, kori{}ewem staklene plo~e znatno je pojednostavio dobijawe fotografije. Posle uvo|ewa kolodijuma, kao jeftinu zamenu za dagerotipiju, putuju}i fotografi koji su slikali po brzom postupku naj~e{}e na va{arima i uglovima ulica, na tankom limu presvu~enom slojem bromo-srebrnog `elatina, koriste tehniku ferotipije. Pronalazak suve plo~e, sa `elatinskom emulzijom 1871. godine predstavqao je epohalno otkri}e i za daqi razvoj fotografije prelaskom na film – celuloidnu traku.1

FOTOGRAFIJE U KRAQEVU

1 Branibor Debeqkovi}, Stara srpska fotografija, Beograd 1977. Milanka Todi}, Istorija srpske fotografije, Prosveta – Muzej primewene umetnosti, Beograd 1993. Goran Mali}, Slike u srebru, Beograd 2001.

Narodni muzej Kraqevo (NMK), Zbirka fotografija i razglednica, Foto-album porodice Buwak, inv. br. I–740.

Pojava fotografije u Srbiji, u po~etku skupog zadovoqstva, ostavila je traga i u Kraqevu. I ako se do pojave prvog stalnog fotografa, foto-ateqea u Kraqevu ~ekalo dugo, do kraja 19. veka, fotografija je u wemu bila prisutna i popularna. Do pojave prvog foto-ateqea Kraqev~ani su ~ari fotografije upoznavali u drugim mestima, putuju}i u wih zbog posla kojim su se bavili (naj~e{}e trgovinom), ili radi posete ro|acima. Naravno, u Kraqevu su se pojavqivali i putuju}i fotografi, pa je upoznavawe i {irewe fotografske ve{tine bilo i o~igledno. Dve najstarije fotografije u Zbirci Muzeja, dospele su u Muzej u albumu koji su poklonile 13. marta 1997. godine sestre Buwak, Rada (Stanojevi}) i Desa (Pe~u).2 Porodica Buwak je ugledna kraqeva~ka porodica koja je tokom 19. veka zauzimala zna~ajno mesto u gradu. I pored ~iwenica da su imena snimqenih osoba, zatim imena fotografa koji su snimali i vreme snimawa nepoznati, navedene fotografije zaslu`uju pa`wu zbog tehnike kojom su ra|ene – ferotipije, postupka snimawa i dobijawa fotografije na metalnoj plo~i. Zna~aj ovih fotografija uve}ava i podatak da u Srbiji nije sa~uvan veliki broj ferotipija. Nasuprot karakteristikama ovih sjajno ugla~anih metalnih povr{ina slike – nepostojanosti i osetqivosti sloja ferotipije kao uzroka wihovog brzog propadawa, ovi primerci su relativno dobro o~uvani sa vrlo malim o{te}ewima po rubovima. Fotografija (kat. br. 1) na kojoj je snimqena grupa qudi, wih petoro, dimenzija je 8,8 h 6,5 cm, i fotografija (kat. br. 2) na kojoj je snimqen kalu|er 10,4 34

Dragan Dra{kovi}

h 6 cm. Metalne plo~e koje nose emulziju za fotografiju su ise~ene u nepravilnom obliku pravougaonika. Ove fotografije su nepotpisane, pa su wihovi autori i vreme nastanka nepoznati. Po tehnici snimawa – ferotipiji, autore i vreme nastanka moèmo traìti u navedenim oglasima putuju}ih fotografa u Srbiji ili me|u wihovim u~enicima koji su, poput popa Milije Markovi}a, ve{tinu dagerotipije izu~ili kod Adolfa Daj~a ili nekog drugog dagerotipiste – fotografa. Porodi~no se}awe darodavaca albuma, Rade i Dese Buwak,3 moè posluìti za po~etnu identifikaciju likova na fotografijama i odre|ivawe vremena nastanka. Sestre Buwak, na fotografiji na kojoj je snimqena grupa qudi, osobu koja sedi u sredini, oslowena na {tap, prepoznaju i identifikuju kao svog dedu. Na osnovu godina starosti, na fotografiji u periodu ferotipije ne mogu biti ni Svetozar Buwak (1860–1939), ni @ivko, wegov otac, ~ije likove imamo sa~uvane na drugim fotografijama. Po svemu, sede}i lik ~oveka sa {tapom na toj fotografiji jeste Milan Buwak koji je u Popisu ìteqa i wihovog nepokretnog imawa u Karanovcu 1863. godine upisan pod rednim brojem {est, kao: „trgovac, star 38 godina, èna Ruìca 26 godina, sin Milan, sinovac Nedeqko, sinovac Pavle, bratu~ed Vuk, bratu~ed @ivko (otac Svetozarev), snaa Nevena, snaa Jovana, sinovica Milica, sinovica Persa, sa imawem ukupne vrednosti 708 dukata cesarskih i mese~nim prihodom 28 talira”.4 Fotografije i razglednice u Narodnom muzeju Kraqevo

1/2

Zabele{ka D. Dra{kovi}a nastala prilikom primawa na poklon albuma 13. 3. 1997. godine u ku}i porodice Buwak. 4

Jedno stole}e Kraqeva 1815–1915, priredio dr Branko Peruni~i}, Istorijski arhiv Kraqevo, 1966, 232.

Na fotografiji na kojoj je snimak kalu|era, sestre Buwak prepoznaju vladiku Jawu (Joanikije Ne{kovi} 1804–1873) – koji je bio dobar prijateq sa wihovim dedom. Vladika Joanikije je po preno{ewu sedi{ta eparhije Uì~ko–Kru{eva~ke iz â~ka u Karanovac 1854. godine postao omiqen ìteq Karanovca i u navedenom Popisu stanovnika Karanovca iz 1863. godine pod red. br. 450 upisan je sa mese~nim prihodom od plate 241 talir.5 Svakako da je mogao biti prijateq sa Milanom Buwakom, a prema dru{tvenom i ekonomskom statusu obojica su mogli priu{titi sebi to zadovoqstvo – fotografiju, u ovom slu~aju ferotipiju pristupa~niju po ceni od dagerotipije. Do pojave fotografskih ateqea u Kraqevu, na osnovu sa~uvanih fotografija i podataka koje ~itamo na reversima, sa znakova fotografa, sa zabeleènih posveta, moèmo pratiti kretawe Kraqev~ana tokom druge polovine 19. veka u obavqawu poslova, uspostavqawu rodbinskih veza, prijateqstava, {kolovawu i drugim potrebama. Sa putovawa, kako po Evropi tako i po Srbiji, Kraqev~ani su za uspomenu donosili fotografije ili su ih dobijali od ro|aka i prijateqa. Analiziraju}i samo tri porodi~na foto-albuma: Nikole Kneèvi}a (1847–1922) i Svetozara Buwaka (1860–1939), trgovaca iz Kraqeva i dr \or|a Radi}a (1839–1922), prvog upravnika i profesora Poqoprivredne {kole u Kraqevu, moè se uo~iti veliki broj fotografija iz evropskih mesta: Be~ (najve}i broj), Temi{var, Minhen, Pe{ta, Pariz, Berlin, Moskva, Lije`, Vidin, ali i svih zna~ajnijih mesta i poznatih imena iz sveta fotografije u Srbiji. BEOGRAD: Anastas Stojanovi}, fotograf kwaza Srbskog 1860–70. Fotografska radijonica Pante Hristi}a 1860–80. Fotografija Petar Jovanovi} 1870. Kraq. Srp. Dvor. Fotograf Nikola Leki} 1880–90. Ateqe Kenig 1880–1900. Petar Julinac, fotograf 1880–1900. Fotograf Regecki 1880–90. M. Jovanovi}, fotograf 1880–1900. Fotografski ateqe S. Mojsilovi} 1890–1900. Fotograf Jov. Hoke 1890–1900. M. M. Handerli} 1880–1900. Fotografski ateqe Milana \oni}a 1900. Fotografski umetni~ki zavod Ivana @ivkovi}a i êd. Antonijevi}a 1900. Fotografija Flor. KANTENBRIH (CANTENBRIH) KRAGUJEVAC: Fotografija Emanuel Klar 1870. Fotografija S. Stojanovi}a 1870–80. Fotografija A. Mijovi}a 1870–80. Qubi{a ]. \oni}, fotografski ateqe 1890–1900. NI[: Fotografski ateqe Josif \. Guelmina 1870–1900. Fotograf Spira Dimitrijevi} 1900. S. K. Nedeqkovi}, fotograf 1900. [ABAC: Fotografski ateqe S. Alkalaja 1890–1900. KRU[EVAC: Milo{ Kosti}, fotograf 1900. SKOPQE: Kraq. Srp. Dvor fotograf, Petar Aran|elovi} od 1870–1900. u Ni{u fotograf VRWA^KA BAWA M. Kr~marekovi} 1890–1900. 5

Isto, 268.

Dragan Dra{kovi}

FOTOGRAFI I FOTO-ATEQEI U KRAQEVU U Kraqevo su dolazili putuju}i fotografi. Za Franca Padovi}a se}awe trgova~ke porodice Tomovi} (Tilovac) iz Kraqeva sa~uvalo je podatke da je bio fotograf u Kraqevu krajem 19. veka i da je slikaju}i po va{arima, upoznao ènu u â~ku, zbog koje se i preselio u â~ak, gde od 1890. ima foto-ateqe. Fotografski ateqe Lecter snimio je u {kolskoj 1893/4. godini mu{ko i ènsko odeqewe osnovne {kole u Kraqevu. O prvim fotografima i wihovom radu u Kraqevu malo je sa~uvanih podataka. Sa reversa fotografija, koje ~uvaju za sada jedine podatke o tom periodu razvoja fotografije u Kraqevu, crpemo prva saznawa o wihovom radu, imenima, naj~e{}e nepoznatim, ali interesantnim za istraìva~e lokalne istorije i istorije srpske fotografije. Navodimo ih u hronolo{kom nizu.

Fotografije i razglednice u Narodnom muzeju Kraqevo

6/9

Q. IVKOVI] Prvi fotograf koji se duè zadrào u Kraqevu je Q. Ivkovi}. Datovawe wegovog rada zasada se moè izvesti na osnovu ~etiri sa~uvane fotografije u Zbirci Muzeja i jedne presnimqene. Na osnovu fotografije (kat. br. 6) na kojoj su snimqena tri deteta od kojih je @ivka \oki} (levo) ro|ena 1893. godine, moè se zakqu~iti da je fotografija snimqena oko 1900. godine. Sude}i po istom dekoru pozadine (ulica), tom periodu pripada i fotografija (kat. br. 7) Vojislava Veselinovi}a (sedi) i Velisava Obradovi}a (stoji), trgovaca iz Kraqeva. Fotografija (kat. br. 8) devoj~ice na stolici u stoje}em stavu iz albuma \or|a Radi}a, po opremi je ista kao fotografija @ivke \oki}, dimenzija vizit portreta, potvr|uje isto vreme snimawa, oko 1900. godine. Fotografija (kat. br. 9) na kojoj je snimak dece Svetislava Jovi}a, sve{tenika iz Kraqeva, ima na reversu – uz posvetu: „Za uspomenu i dugo se}awe svom milom te~u i tetki qube}i ruke i daju blagodarni Dragoslav, Danica, Milorad (u sredini, ro|en 1903) Jovi}i” – datum poklona fotografije 1. 1. 1904. godine. Fotografija je, zna~i, snimqena krajem 1903. godine. Iz tog perioda je i fotografija (kat. br. 10) Velisava Matovi}a (stoji), trgovca iz Kraqeva sa drugom. Nov dekor pozadine koji je prisutan na ovim fotografijama i okrugli sto~i} prekriven istim ~ar{avom kao na fotografiji @ivke \oki}, upu}uje na profesionalnost Q. Ivkovi}a i na prvi foto-ateqe u Kraqevu. Svoj rad je obeleàvao pe~atom u qubi~astoj boji na dva na~ina. Prvi: na jednoj traci sa presavijenim i use~enim krajevima upisivao je samo prezime – Ivkovi}; i drugi: u stilizovani crte` sa simetri~nim motivima upisivao je Q. Ivkovi}, fotograf, bez oznake mesta.

Dragan Dra{kovi}

S. MOJSILOVI] Oko 1905. godine u Kraqevu je po~eo rad prvi fotografski ateqe koji je u znaku radwe imao upisano mesto. Pored toga, ovaj ateqe je zanimqiv i po tome {to su u po~etku vlasnici bili ortaci, i to jedan stranac i jedan Srbin. Pun naziv ateqea bio je Fotografski ateqe Nitmond i Mojsilovi} Kraqevo. Samo jedna fotografija (kat. br. 11) sa ovim nazivom je sa~uvana u albumu porodice Buwak, ~etiri fotografije imaju naziv ateqea utiskivan na revers pe~atom Fotografski ateqe Mojsilovi} Kraqevo. S. Mojsilovi} je poznat fotograf koji je radio u Beogradu i od koga su u na{em Muzeju sa~uvane tri fotografije iz Beograda. On je jedan od retkih koji je svoje fotografije ozna~avao godinom nastanka. Pomenute fotografije iz Beograda su nastale 1899, 1904. i 1905. godine, u ateqeu preko puta luteranske crkve. Na fotografiji (kat. br. 12) iz 1905. godine su Mica i Mata Crv~anin iz Kraqeva, a na reversu pi{e da je poklowena strini Savki i ~i~i Nikoli Kneèvi}u. U Muzeju je do sada prikupqeno pet fotografija S. Mojsilovi}a. Na wima su: porodica Milorada \akovi}a, kova~a iz Kraqeva (kat. br. 13), zatim porodica Milenka Mitrovi}a, kwiàra i {tampara iz Kraqeva (o kome }e biti re~i i kao izdava~u razglednica). Na fotografiji porodice Mitrovi} su Milenko i èna Darinka sa decom Miloradom (1897), Milevom (1898), Miladinom (1900), Milenijom (1902) i Stanom (1904). Interesantno je da rad u Kraqevu nije ozna~avao godinom nastanka fotografije, ali na osnovu fotografije (kat. br. 14) porodice Mitrovi}, na kojoj majka Dara drì bebu Stanu, ro|enu 1904. godine, moèmo izvesti zakqu~ak da je u Kraqevu radio 1905/6. g. Slede}e fotografije nastale u ateqeu Mojsilovi}a u Kraqevu jesu kabinet portret @ivana Stojadinovi}a Buzdi}a, bojaxije iz Aleksinca (kat. br. 15 â&#x20AC;&#x201C; otac Darinke Mitrovi}) i dva vizit portreta iz albuma porodice Buwak. Svoj rad je obeleàvao pe~atom Fotografski ateqe Mojsilovi} Kraqevo. Fotografije i razglednice u Narodnom muzeju Kraqevo

ALEKSANDAR HOFMAN Fotograf Aleksandar Hofman pojavquje se u Kraqevu 1906. godine i u prvom boravku ostaje kratko, do 1907. godine. Na reversu otiskom pe~ata obele`ava firmu Aleksandar Hofman fotograf (bez mesta radwe) ili u mawem broju slu~ajeva stilizovanom nalepnicom sa podacima o mestu radwe. Podatke o radu u Kraqevu ~itamo sa reversa tri fotografije snimqene u wegovom ateqeu. Prvi podatak (kat. br. 17): „Zorka Stefanovi} i Roksanda Vu~i}evi} slikali smo se 17 aprila 1906 god”. Ispod, istom rukom i olovkom (grafitnom): „Zora i Rosa slikali smo se 16/IV 1906 god u Kraqevu” – potvr|uje po~etak wegovog rada. Slede}a fotografija na reversu sadr`i podatke ispisane po uglovima reversa: „Rajka Radomirovi} u~. V god rada {kole. Za uspomenu mojoj sestri Milki i Zetu”. Zatim: „Za uspomenu i dugo se}awe mojoj sestri~ini i sestri}u”, i na kraju: „Slikawe 20 septembra 1906 god u Kraqevu” (kat. br. 18). Tre}a fotografija (kat. br. 19) na reversu ima upisan samo datum – 15. avgust 1907. godine. Ove fotografije su u formi vizit portreta, ka{irane na istom fotopapiru. Aleksandar Hofman se ponovo pojavquje u Kraqevu dvadesetih godina i svoj rad potpisuje pe~atom na kome je u stilizovanom ramu upisano Aleksandar Hofman fotograf.

Dragan Dra{kovi}

AVRAM ]IRI] ERDOGLIJA

Zabele{ka D. Dra{kovi} u razgovoru sa Midom Erdoglijom, Avramovim ro|akom, i Marijom Ker{i}, iz Beograda, Avramovom unukom (@i~a, 5. 4. 1995). 7

B. Debeqkovi}, nav. delo, str. 42.

O radu foto-ateqea A. ]iri}a Erdoglije, za koga se smatralo da je i prvi fotograf u Kraqevu, osim podataka o uspesima na prvoj fotografskoj izlo`bi Srpskog geografskog dru{tva u Beogradu 1911. i 1912. godine, nije bilo pouzdanih biografskih podataka. Zbog potpisa na fotografijama A. ]iri} Erdoglija, ponekad mu je ime pogre{no navo|eno kao Adam, a po~etak wegovog profesionalog rada u Kraqevu, datiran u 1900. godinu, razlog je {to je smatran prvim fotografom u Kraqevu. Avram Erdoglija ro|en je u @i~i 1880. godine od oca Andreja i majke Milice. Po se}awima sa~uvanim u porodici Erdoglija: prvo, Avram je kao mlad oti{ao (pobegao) od ku}e, i za wega niko nije znao dok se nije vratio sa izu~enim zanatom. Zanat je u~io u Pragu, i drugo, Avram je upu}en u Prag na studije slikarstva, ali je zbog popularnosti fotografije prevagnulo interesovawe za fotografiju.6 Kada se vratio iz Praga u Kraqevo, objavio je oglas u Novosadskim novinama i traìo pomo}nicu. Na oglas se javila Katinka koja je do{la u Kraqevo i udala se za Avrama. U nazivu ateqea zbuwivalo je drugo prezime – ]iri} koje je Avram pridodao po dedi ]iri, da bi u Pragu istakao srpsku pripadnost. Po sa~uvanim fotografijama u Zbirci Muzeja koje moèmo datovati, zatim po podacima o radu drugih fotografa u Kraqevu, foto-ateqe A. ]iri} Erdoglija, po~eo je sa radom pre 30. 12. 1907. godine. U radu je bio veoma svestran, stru~an, produktivan i za pet-{est godina (1907–1913) koliko je radio, ostvario je rezultate izvanredne vrednosti i dokumentarnog zna~aja za prou~avawe pro{losti Kraqeva. Umro je mlad, u trideset tre}oj godini, 1913. Sahrawen je u @i~i, na grobqu u Tre{waru. Na spomeniku, pored osnovnih biografskih podataka – A. ]iri} – Erdoglija slikar 1880+1913, oàlo{}ene majka Milica i supruga Katinka sa }erkicom Jugicom upisale su: „Imadoh svesti, voqe, pa i du{evne snage, ali bolest, smrt – sru{i{e sve moje nade”. O uspesima u radu fotografa Avrama ]iri}a Erdoglije ve} se zna. Dobar poznavalac stare srpske fotografije – Branimir Debeqkovi}, navode}i uspehe u osavremewivawu fotografskog gledawa i prilaza portretu fotografa iz unutra{wosti, navodi primer prijatnog iznena|ewa u postavqawu i likovnom vi|ewu modela M. ]iri} – Erdogliju (treba A. ]iri} Erdogliju), fotografa iz Kraqeva: „Wegova tri o~uvana portreta Darinke ]osi} (majke kwièvnika Branimira ]osi}a) iz 1913. godine pokazuju wegov istan~an ukus, profesionalnu zrelost i visoko tehni~ko znawe. Erdoglija se bavi snimawem predela i turisti~kih motiva po kojima izdaje i razglednice. Uzima u~e{}a na izlo`bama fotografije u Beogradu.”7 Prva fotografska izlo`ba Srpskog geografskog dru{tva odràna je u Beogradu 1911. godine. Za izlo`bu je pristiglo ~etiri stotine pedeset radova od petnaest izlaga~a, me|u kojima i radovi A. ]iri}a Erdoglije. U toj konkurenciji, prva nagrada nije dodeqena, druga je pripala J. Popovi}u, a tre}u su delili A. ]iri} Erdoglija i Q. Petkovi} iz â~ka. U listu Hronika pre{tampan je deo referata iz Nove iskre o prvoj fotografskoj izlo`bi Srpskog geografskog dru{tva u kome je prokomentarisana odluka ocewiva~kog suda i neslagawe sa dodeqenom nagradom A. ]iri} Erdogliji: „Dok bi se wegove ozna~ene kao ’efektne’: Na izvoru i Grani~ar na straì pre mogle uzeti kao fotografske karikature, dotle je tre}a ’sa geografskog 42

Dragan Dra{kovi}

gledi{ta kao naro~ito uspela’, Stolovi nad Ibrom bez ikakvog fotografskog zna~aja, a da li ono {to je neprirodno moè biti i od kakvog geografskog zna~aja, {to ne znamo, i to ostavqamo stru~nim licima na ocenu”.8 A. ]iri} Erdogija je u~estvovao 1912. godine i na Drugoj izlo`bi fotografije Srpskog geografskog dru{tva u Beogradu na kojoj je nagra|en pohvalnicom me|u dvadeset tri izlaga~a i 500 izloènih radova. I pored pohvale ocewiva~kog suda, komentator izlo`be Pavle Vujevi} je, govore}i o radovima A. ]iri}a Erdoglije, istakao: „ali su mu ba{ te slike, iako lepo ura|ene, ipak ponajslabije, jer se vidi da su ve{ta~ki name{tene, da su bez ìvota, bez izraza, uko~ene, da je svesna poza ~ekala na aparat, a ne aparat na besvesnu intimnu pozu... Erdoglija izlaè lepu panoramu Ra{ke i druge fotografije iz Studenice”.9

KATINKA ]IRI] ERDOGLIJA Katinka je ro|ena u Novom Sadu 1891. godine u poznatoj novosadskoj porodici Baji}. Posle smrti Avrama ]iri}a Erdoglije 1913. godine, fotografsku radwu nastavila je da vodi pod nazivom Foto Erdoglijeva. Sa jedne fotografije, na kojoj su snimqene Katinka sa }erkicom – bebom Jugicom, ro|enom 1913. godine, snimak koji je Avram na~inio pred smrt, upu}ene kao uskr{wa ~estitka ro|acima u Rtaw kod Boqevca, po~etkom aprila 1914. godine, saznajemo da je Katinka dobro poslovala. Izme|u ostalog obratila im se pozivom: „Volela bih da do|ete malo ovamo, k meni, jer ja ne mogu kod Vas zbog velikog posla...” Pouzdano, i pored malog broja sa~uvanih fotografija, moè se tvrditi da je ona kao fotograf najduè radila u Kraqevu u kontinuitetu – od smrti Avrama 1913. godine do odlaska u toku Drugog svetskog rata kod sina iz drugog braka, Julija ]iri}a, prvo u Nema~ku gde se {kolovao, a potom u Kanadu. Posledwi upis foto-radwe nalazimo u spiskovima zanatlija iz 1941. godine pod red. br. 181: ]iri} Katinka fotograf.10 Umrla je u Torontu 1981. godine. Po wenoj èqi, urna je iz Toronta preneta i pohrawena u porodi~ni grob na ì~kom grobqu u Tre{waru. 51 / 47

B. Debeqkovi}, nav. delo, str. 56. 9 B. Debeqkovi}, nav delo, str. 50.

IAK, Fond Udra`ewa zanatlija.

Dragan Dra{kovi}

44 45

35 54

DAVID BAWANAC Fotografija (kat. br. 48) snimqena u ateqeu Kenig u Beogradu sa zabele{kom Rosa i David Bawanac fotograf iz Bogutovca otkriva nam prve podatke o jednom do sada nepoznatom fotografu. Druga fotografija (kat. br. 49), sa zabele{kom istim rukopisom pored snimka ènske osobe u narodnoj no{wi: Rosa Bawanac – Lon~ar – Kraqevo – Poàreva~ka no{wa otkriva nam podatke o supruzi Davida i wenom poreklu. Jedina sa~uvana fotografija (kat. br. 50) u porodi~noj zaostav{tini Milana Bugar~i}a Puri}a, sa snimkom dva deteta, mu{kog i ènskog i podatkom sa pe~ata utisnutog na reversu: Umetni~ka fotografija Davida Bawanca – svedo~anstvo je i dokaz o wegovom fotografskom radu u Kraqevu i M. Bawi. David Bawanac je umro mlad: iz kwige umrlih od 1911. do 1915, red. br. 52, prenosimo podatke: David Bawanac, pravoslavni Srbin, umro u Kraqevu, 12. maja 1914. u 31. godini od plu}ne tuberkuloze, oèwen u braku, sahrawen u Kraqevu.11

SO Kraqevo, Mati~na slu`ba, Kwiga umrlih od 1911. do 1915.

Dragan Dra{kovi}

DIMITRIJE MILOWE \UKI] Dimitrije je ro|en u Policama kod Berana, oko 1895. godine. Otac Milowa, do{ao je sa sedmoro dece 1917. godine u Samaila, na imawe Zdravka ^olovi}a koji je bio na Solunskom frontu, te nije imao ko da obra|uje posed. Dimitrije se kao fotograf u Kraqevu pojavquje, po podacima na reversu najstarije sa~uvane fotografije iz wegovog ateqea, pre 26. avgusta 1918. godine. Zanat je izu~io u Solunu, gde ga je poslao stric pukovnik, zet Dimitrija Tucovi}a. Radwa mu je bila na uglu ulica Milana Toplice i @i~ke ulice (danas ulice IV kraqeva~ki bataqon). U Kraqevu je radio do 1925. godine, kada se preselio u Novi Pazar. U De`evi su kupili imawe, a u Novom Pazaru je Dimitrije otvorio fotografsku radwu. Utopio se 1955. godine, kod ku}e u bujici prilikom vremenske nepogode.12 Kod D. \uki}a zanat je u~io Lon~arevi}, kasnije poznati fotograf u Beogradu. Na reversima svoj rad je potpisivao: Fotograf D. M. \uki} Kraqevo – rukopisom i pe~atom, a kasnije stilizovanom trakom i stilizovanim ukrasom sa podacima: Fotografski ateqe Dimitrija \uki}a Kraqevo.

Kazivawe Dobrile i Mom~ila Mari}a zabele`eno 23. 4. 1997. (D. Dra{kovi}). 13

Zabele{ka D. Dra{kovi}a 6. 4. 1995. godine sa~iwena u razgovoru sa Tiosavom Vukosavqevi}em u Mataru{koj Bawi.

SRETA JAKOVQEVI] BERLINAC

Sreta Jakovqevi} se kao fotograf u Kraqevu pojavio krajem Prvog svetskog rata, 1918. godine, i svojim radom obeleìo je razdobqe izme|u dva rata. Podatke o Sreti i wegovoj porodici sa~uvao je u se}awu Tiosav Vukosavqevi}, najstariji ìteq Mataru{ke Bawe. Sreta je ro|en u Kraqevu. Bio je u Nema~koj, odakle je po povratku u Kraqevo, osim znawa nema~kog jezika, doneo i fotografsko znawe i nadimak – „Berlinac”, koji je u svom radu sa ponosom isticao.13 Prvi fotografski radovi u Kraqevu bili su mu snimci prelaska preko Ibra i do~eka Prve srpske patrole prilikom oslobo|ewa grada 23. oktobra 1918. godine. Wegov rad u Kraqevu je obeleìla serija razglednica, zeleno toniranih i {tampanih u Zagrebu. Iz Kraqeva je dvadesetih godina pre{ao u Mataru{ku Bawu, gde je ìveo i radio do 1941. godine, kada se preselio za Beograd. U Mataru{koj Bawi je drào bakalsku radwu i kiosk za suvenire. U sezoni je fotografisao goste. U {upi pored ku}e i prodavnice, u Vili DaniFotografije i razglednice u Narodnom muzeju Kraqevo

ca, izra|ivao je fotografije. Razdobqe izme|u dva rata u Mataru{koj Bawi bilo je u znaku monopola Srete Jakovqevi}a Berlinca. Motivi razglednica Bawe, manastira @i~e, fotografije gostiju bili su u najve}em broju potpisani wegovim imenom.

Dragan Dra{kovi}

60 59

DARA SIMI] Jedna snimqena fotografija, litija u Kraqevu 11/24. 06. 1929. godine, jedina potvr|uje rad ovog fotografa u Kraqevu.

VULE VUKA[INOVI] 14

Zabele{ka u razgovoru sa Qubicom Krsti} iz Kraqeva od 23. 3. 2003. godine.

IAK, Fond Udru`ewe zanatlija Kraqevo.

Vule Vuka{inovi}

Milan Vuka{inovi}

Foto-ateqe Vula Vuka{inovi}a pojavquje se u Kraqevu dvadesetih godina, a ve} tridesetih je vode}i. Foto-objektivom zabeleìo je sve zna~ajnije trenutke, kako kraqeva~kih porodica, tako i ìvota grada. Vule Vuka{inovi} je ro|en u Ni{u, u zanatlijskoj porodici. Iz porodice Vuka{inovi} tri brata su se profesionalno i uspe{no bavila fotografijom. Milan, najstariji, u Kru{evcu, foto-radwa Zrak; zatim Vule, koji je prvu fotografsku radwu otvorio sa {urakom u â~ku, pod nazivom Fotografski Umetni~ki Ateqe i Zavod za uveli~avawe slika V. Vuka{inovi} i Koci} â~ak, a potom se oko 1925. godine preselio u Kraqevo sa porodicom: èna Persa, sin Radomir i }erka Radmila; i najmla|i brat Dragoqub (ro|. 1904), koji je otvorio foto-radwu u Kraqevu 1939. godine. Iz porodice Vuka{inovi} ponikla su jo{ dva fotografa u Kraqevu: Radomir – Rade, sin Vula Vuka{inovi}a, i Miroslav – Mirko Stefanovi}, ro|en 24. 2. 1919. godine u Kosovskoj Mitrovici. Wega je usvojio Milan Vuka{inovi}, fotograf u Kru{evcu. Miroslav je u Kru{evcu u~io Vojno-zanatsku {kolu. Zavr{io je za hemi~ara, ali se opredelio za fotografiju, ~iju ve{tinu je savladao kod Milana Vuka{inovi}a i 1942. otvorio je fotografsku radwu u Kraqevu. Umro je 1946. godine.14 Vule Vuka{inovi} je u~esnik ratova 1912–1918, nosilac Kara|or|eve zvezde, a 1941. bio je komandant ~etni~kog Ibarskog odreda koji je u~estvovao u borbama za Kraqevo. Vula su, sa sinom Radom, zarobili Nemci, i odveli ga u Ni{, gde je 12. februara 1942. godine poginuo sa ~etrdeset dvoje logora{a predvode}i pobunu zarobqenika. Sin Rade se spasao iz logora. Poginuo je 1943. godine. O fotografima u Kraqevu, wihovom radu i ostavqenom delu zna~ajnom za razvoj fotografije u Kraqevu i prou~avawe istorije Kraqeva, nismo uspeli vi{e da saznamo. Ipak, posle toliko vremena, sa~uvane fotografije Kraqev~ana i razglednice Kraqeva, zatim snimqeni doga|aji zna~ajni za politi~ku, privrednu, dru{tvenu, prosvetnu, crkvenu istoriju, razvoj i ìvot Kraqeva uop{te, u najve}oj meri same potvr|uju dokumentatorno-istorijsku vrednost i iniciraju potrebu novih istraìvawa u razre{avawu enigme wihovih autora i ~itavog niza pitawa vezanih za wihov nastanak: vreme, povod, uslovi, kao i zna~aj i uloga autora, kako u umetni~kom, tako i zanatskom delu. Upotpuwavawe biografskih podataka samo se name}e. Nadam se da }e ovaj rad zainteresovati qubiteqe fotografije i kulturno-istorijske ba{tine Kraqeva i okoline i doprineti da se novim naporom i interesovawem upotpune i pro{ire mnoge, samo nazna~ene teme, pogotovu kada su u pitawu pioniri, za~etnici fotografije u Kraqevu. Da se ne bi ponovila sli~na situacija sa mawe poznatim imenima zna~ajnim za razvoj fotografije u tre}oj deceniji u Kraqevu, beleìmo slede}e fotografe registrovane u arhivskoj gra|i fonda Udruèwe zanatlija Kraqeva.15 U Registru zanatskih radwi, pod br. 199, Simo Ivaglo fotograf u Mataru{koj Bawi odjavio radwu 1934. U kwizi za upis pravnih majstora zanatskog esnafa (br. 32): 52

Dragan Dra{kovi}

pod br. 722 upisan je 1937. godine Vladimir Markovi} fotograf iz Kragujevca i br. 782, 1939. godine, Nikola Uro{evi} – fotograf iz Beograda. Izdate poslovne kwi`ice (br. 38): pod br. 215, 28. 12. 1939. godine Vuka{inovi} Dragoqubu Jovovom ro|enom u Ni{u 1904. godine, pod red. br. 386, 4. 3. 1940. ]iri} Juliju fotografu (nezakonik) ro|enom 1922. u Kragujevcu i red. br. 775, 18. 10. 1942 Vuka{inovi} Miroslavu, fotografu ro|enom 24. 2. 1919 u Kosovskoj Mitrovici U Registru Zanatskih radwi br. 37. pod red. br. 413 Radomir V. Vuka{inovi}, fotograf, sin Vula Vuka{inovi}a, Kraqevo, Mesto radwe Raji}eva 2, datum ovla{}ewa dozvole 10. 6. 1941. sa napomenom: umro je; br. 439. Miroslav Vuka{inovi}, fotograf, Kraqevo, Raji}eva 30, ovla{}ewe dozvole 15. 10. 1943. i r. br. 359 Dragoqub Vuka{inovi}, Kraqevo, Raji}eva 12, nastavio rad 1946. g. Dragoqub Vuka{inovi}

KATALOG FOTOGRAFIJA 1. ANONIM (grupa mu{karaca) Milan Buwak (u sredini sa {tapom) oko 1860. god., ferotipija, 8,8h6,5 cm, NMK, inv. br. I–740 2. ANONIM Vladika Joanikie Ne{kovi} – Jawa, oko 1860. god., ferotipija, 10,4h6 cm, NMK, inv. br. I–740 3. Franc Padovi}, Avram Krsti} i Draga Sari} na ven~awu oko 1890. god., ka{irana, 15,5h10,5 cm, NMK, inv. br. I–849 4. Franc Padovi}, kraq Aleksandar Obrenovi}, oko 1889. god., ka{irana, 16h11 cm, NMK, inv. br. I–638 5. L. Lecter, U~enici osnovne {kole u Kraqevu (`ensko odeqewe) 1893/94. god., ka{irana, 38h33 cm, NMK, inv, br. I–1152 Q. IVKOVI] 6. @ivka \oki}, sa decom oko 1900. god., ka{irana, 10,5h6,5 cm, NMK, inv. br. I–1095 7. Vojislav Veselinovi} (sedi) i Velisav Obradovi}, trgovci, oko 1900. god., ka{irana, 16,3h10,5 cm, NMK, inv. br. I–1094 8. Devoj~ica na stolici, oko 1900. god. ka{irana, 10,4h6,3 cm, NMK, inv. br. I–1117 9. Deca sve{tenika Svetislava Jovi}a: Dragoslav, Danica, Milorad (u sredini), 1904. god., presnimqena, 10,5h6,5 cm, MK, CSA: D br. 160 10. Velisav Matovi}, trgovac (stoji), sa drugom – oko 1904. god., ka{irana, 16,5h10,5 cm, NMK, inv. br. I–1093 11. Nitmond i Mojsilovi}, Radisav i @ika, 1905. god., ka{irana, 10,5h6,3 cm, NMK, inv. br. I–414

Radomir–Rade Vuka{inovi} sa sinom

S. MOJSILOVI] 12. Mica i Mata Crv~anin, 1905. god., ka{irana, 16,5h11 cm, NMK, inv. br. I– 414 13. Porodica Milorada \akovi}a, kova~a, 1905. god., ka{irana, 20,8h13 cm, NMK, inv. br. I–1148 14. Porodica Milenka Mitrovi}a, kwiàra, 1905. god., ka{irana, 28h23 cm, NMK, inv. br. I–1092 15. @ivan Stojadinovi} – Buzdi}, bojaxija, 1905. god., ka{irana, 16h10,5 cm, NMK inv. br. I–1150 16. Portret ène, oko 1905 god., ka{irana, 10,3h6,3 cm, NMK, inv. br. I–414 ALEKSANDAR HOFMAN 17. Zorka Stefanovi} i Roksanda Vu~i}evi}, 1906. god., ka{irana, 10,5h6,5 cm, NMK, inv. br. I–1149 18. Rajka Radomirovi}, 1906. god., ka{irana, 10,5h6,5, NMK, inv. br. I–414 19. Portret ène, 1907. god., ka{irana, 10,5h6,5 cm, NMK, inv. br. I–414 20. Dete @ivorad, ka{irana, 10,5h6,5 cm, NMK, inv. br. I–414 21. Ruà Obradovi}, oko 1907. god., ka{irana, 16,5h10,5 cm, NMK, inv. br. I–1151 22. Mladen Stojanovi}, voskar, oko 1905. god., sa suprugom, ka{irana, 16,5h10,7 cm, NMK, inv. br. I–1091 23. [esti razred gimnazije sa prof. Vladimirom Novakom, 1922. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–1090 24. Maturanti, Bo{ko – To{a Todosijevi} i Jelisijevi} – oko 1925. god., 13,8h8,8m, NMK, inv. br. I–1089 25. V. Van~ek, Portret Avrama ]iri}a – Erdoglije u Pragu, oko 1900. god., ka{irana, 16,2h10,9 cm, NMK, inv. br. I–646 Fotografije i razglednice u Narodnom muzeju Kraqevo

Miroslav–Mirko Vuka{inovi}

AVRAM ]IRI] ERDOGLIJA 26. Qubo i @ivka \oki} sa Avramom ]iri}–Erdoglijom (dever), oko 1910. god., ka{irana, 23h15,3 cm, NMK, inv. br. I–643 27. Qubo i @ivka \oki}, oko 1910. god., ka{irana 16,5h10,5 cm, NMK, inv. br. I–910 28. Lazar i Ilinka Stefanovi}, oko 1910. god., ka{irana, 16,5h10,5 cm, NMK, inv. br. I–1139 29. Velisav Matovi}, trgovac u no{wi, oko 1910. god., ka{irana, 21,2h13,2 cm, NMK, inv. br. I–1138 30. Velisav Matovi}, trgovac, oko 1910. god., ka{irana 16,5h10,5 cm, NMK, inv. br. I–1140 31. Mato i Savka Petrovi}, 1910, ka{irana, 16,5h10,5 cm, NMK, inv. br. I–1141 32. Rada (beba), oko 1908. godine, ka{irana, 10,8h6,5 cm, NMK, inv. br. I–1117 33. De~ak sa {e{irom, oko 1908. god., ka{irana, 10,8h6,5 cm, NMK, inv. br. I–414 34. Olga (beba), oko 1910. god., ka{irana, 10,5h6,5 cm, NMK, inv. br. I–1117 35. Zora Momirovi} na ven~awu, oko 1912. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–1143 36. Avram ]iri} Erdoglija, u ode`di kalu|era, oko 1910. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–1144 37. Avram ]iri} Erdoglija i Katinka na ven~awu, oko 1910. god., 13,7h8,7 cm, NMK, inv. br. I–1145 38. Avram ]iri} Erdoglija, Katinka ]iri} Erdoglija sa }erkom Jugicom, oko 1912. god., 13,7h8,7 cm, NMK, inv. br. I–1147 39. Avram ]iri} Erdoglija, Jugica ]iri} Erdoglija, 1913. god., 14h8,7, NMK, inv. br. I–1146 40. Autoportret, 1911. god., 10,7h7,3 cm, NMK, inv. br. I–644 41. Katinka i Avram ]iri} Erdoglija, oko 1910. god., 6,5h11 cm, NMK, inv. br. I–645 42. Spomenik A. ]iri}a Erdoglije na grobqu Tre{war u @i~i oko 1990. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–641 FOTO-ATEQE „ERDOGLIJEVA” 43. Ro|endan Jugice ]iri} Erdoglije, oko 1918. god., 13,8h8,7 cm, NMK, inv. br. I–1136 44. Gosti Bawe u ba{ti restorana, Mataruge 1922. god., 13,7h8,7 cm, NMK, inv. br. I–730 45. [ti}enici Fonda siroma{nih u~enika osnovne {kole u Kraqevu, 1929. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–1135 46. U dvori{tu Milana Jovi~i}a, 1931. god., 11,7h7,5 cm, NMK, inv. br. I–1137 47. Foto-ateqe Katinke ]iri} Erdoglijeve, oko 1920. god., 8,7h5,7 cm, NMK, inv. br. I–1134 48. Kenig, Rosa i David Bawanac, oko 1900. god., ka{irana, 16h10,5 cm, NMK, inv. br. I–1102 49. Anonim, Rosa Bawanac, ka{irana, 14h7 cm, NMK, inv. br. I–1103 50. David Bawanac, Deca u dvori{tu, oko 1910. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–1104 DIMITRIJE MILOWE \UKI] 51. Mu{karac u parku, 1918. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–1110 52. Savka Sari}, oko 1920. god. 14h9 cm, NMK, inv. br. I–1111 53. Dragan Dugali}, vojnik, sa ro|acima, 1920. god., ka{irana, 21h16,3 cm, NMK, inv. br. I–1105 54. U~enice @enske zanatske {kole (prvi red desno – Rada Buwak), oko 1920. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. 1106 55. Porodica @ike Antonijevi}a, opan~ara, oko 1920. god., ka{irana, 20h16 cm, NMK, inv. br. I–1108 56. @ivojin A. Terzi}, 1924. god., 13,6h8,8 cm, NMK, inv. br. I–1107 57. Autoportret, oko 1920. god., presnimqeno od Dobrile Mari} SRETA JAKOVQEVI] BERLINAC 58. Gosti u Mataru{koj Bawi, oko 1920. god., 10,3h8,7 cm, NMK, inv. br. I–1161 59. Vo`wa ~amcem, Mataruge (Risto Stoji}, levo), 1920. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–751 60. Dete na kolima, oko 1920. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–714 61. Bela nedeqa, 1919. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–1203 62. Bazar kod Berlinca, oko 1920. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–718 VULE VUKA[INOVI], FOTOGRAF 63. Sin Jovice Stojkovi}a, oko 1925. god., 13,5h8,5, NMK, inv. br. I–1101 64. Gimnazijski hor, 1926. god., 13,5h8,5 cm, NMK, inv. br. I–1099 65. Vo`wa ~amcem po Ibru, u Matarugama, 1927. god., 16,5h8,5 cm, inv. br. I–1100 66. Sokolsko dru{tvo sa Vladimirom Novakom, u~iteqem ve{tina, oko 1927. god., NMK, inv. br. I–1162 67. Grn~arska radwa Milorada Nikoli}a, ul. Vojvode Putnika, oko 1927. god., 13,5h8,5 cm, NMK, inv. br. I–1163

Dragan Dra{kovi}

RAZGLEDNICE KRAQEVA I IZDAVAÎ Dopisna karta, dopisnica, kao slu`beno izdawe, uvedena je u po{tanski promet u Srbiji 1873. godine. Ilustrovane po{tanske karte, razglednice, pojavquju se kao rezultat privatne inicijative. Pravilnikom iz 1897. godine, koji je propisivao izgled, dimenzije 14 h 9 cm, zatim reversnu stranu samo za adresu, dozvoqena je i regulisana izrada dospisnih karata, razglednica. Raspisom 1906. godine ozvani~ena je podela reversne strane razlednice na pola: za adresu i tekst saop{tewa. Prvu seriju razglednica u tipografskoj seriji srpskih gradova izdao je 1896. godine beogradski kwiàr Velimir Valoì} po crteìma Vladislava Titelbaha. U toj seriji nije poznato da postoji razglednica Kraqeva. Sa najstarije sa~uvane razglednice Kraqeva, motiv: u~iteqi kursisti poqskog rada I–br. neg. 791, beleìmo ime izdava~a: J. ]. Krajpalija iz Ni{a 1897. godine. Prvi izdava~i razglednica Kraqeva su: – poznata beogradska kwiàra Rajkovi} i \ukovi}, osnovana 1896. godine. U zbirci Muzeja sa~uvana je razglednica Kraqevo – Drugi kowi~ki puk prolazi kroz varo{, nastala pre 1909. godine, – Gavro Radovi} – Kraq Srp. Ratarska {kola (presnimqena I br. neg. 778) – Solomon Koen Kod Napoleona, razlednica pozdrav iz Srbije. Manastir @i~a pre 1902. (prva forma razglednice), – Mo{e Koen, dve razglednice sa motivima manastira @i~e – jedna pre 1906. prva forma razglednice, druga posle 1906. godine sa podeqenim reversom za adresu i poruku.

KRAQEVA^KI IZDAVAÎ Istovremena pojava prvih kwiàra, foto-ateqea i {tamparija u Kraqevu omogu}ila je Kraqev~anima preuzimawe monopola u izdavawu razglednica, koji je kraqeva~kim izdava~ima omogu}io da stalnim objavqivawem novih serija i motiva razglednica uspe{nije prate razvoj grada i ostave dokumentarnu gra|u neprocewive vrednosti. Naàlost, i o izdava~ima razglednica malo se zna.

KWI@ARA MILENKA MITROVI]A U najstarije razglednice Kraqeva, ~iji je izdava~ Kraqev~anin, ubrajaju se izdawa kwiàre Milenka Mitrovi}a. Po se}awu Milenkovog sina Dimitrija, ro|enog 1912, kwiàra je otvorena 1896. godine i to kao zasluèna nagrada Milenku za dobar rad od gazda Nikole Kneèvi}a i Isidora Radovanovi}a, kraqeva~kih trgovaca.16 U kwiàri Milenka Mitrovi}a po~ela je oko 1900. godine da radi „Prva Kraqevska [tamparija Stevana Mati}a”, kasnije (1906) preseqena u â~ak.17 Najstarija razglednica iz kwiàre Milenka Mitrovi}a je iz perioda pre 1901. godine – Pozdrav iz Kraqeva, kompozitna sa dva motiva: Ulica Kneza Milo{a Velikog i Kasarna, u prvoj formi razglednice. Do Drugog svetskog rata, ova kwiàra je izdala nekoliko serija razglednica sa motivima: izgled KraqeFotografije i razglednice u Narodnom muzeju Kraqevo

Se}awe Dimitrija Mitrovi}a iz Beograda zabele`io 1996. g. D. Dra{kovi}.

Marija Orbovi}, â~ansko {tamparstvo i izdava{tvo, Bibliografija 1833–1941, Gradska biblioteka â~ak, â~ak 1998. god., str. 18–19.

va, ulica Kraqa Petra Velikog, glavna ulica, ulica Milo{a Velikog, pazarni dan Kraqeva, Trg kraqa Aleksandra I, pijaca, Sto~arsko-ratarska {kola itd.

KWI@ARA MILENTIJA BO@OVI]A U hronolo{kom sledu kraqeva~kih izdava~a razglednica slede}e mesto zauzimaju izdawa Milentija Bo`ovi}a, kwi`ara iz Kraqeva. U zbirci su sa~uvane dve wegove razglednice, prva forma pre 1905. godine, Pozdrav iz Bawe Mataru{ke sa motivima Restoracija i Prelaz preko Ibra.

[TAMPARIJA ÊDOMIRA MILO[EVI]A U interesantne izdava~e razglednica ubraja se kwiàra i {tamparija êdomira Milo{evi}a. [tamparija Milo{evi}a je osnovana 1904. godine. Najstarija razglednica ^. Milo{evi}a sa~uvana u Zbirci Muzeja je nastala u saradwi sa kraqeva~kim fotografom A. ]iri}em Erdoglijom pre 1909. godine, kao kompozitna razglednica Kraqeva sa pet motiva: [kola, Hotel Pariz, Crkva, Prvostepeni sud, Kraq Milanova ulica i u medaqonu lik fotografa A. ]iri}a Erdoglije. Jedna razglednica, manastir @i~a, objavqena pre 1926. godine za izdava~a ima kwiàru êd. Milo{evi}a, a slede}e dve razglednice Kraqeva oko 1928. godine, motivi: Kneza Milo{a ulica, Gimnazija i Ratarska [kola su u izdawu Kwiàre L. M. Milo{evi}a.

QUBO V. \OKI] Izdava~ razglednica Qub. V. \oki} Kraqevo Mataruge, trgovac po profesiji, tako|e je ostvario saradwu sa fotografom A. ]iri} Erdoglijom. Tri razglednice Bawe Mataruge sa motivima: Vila Kraqevo, Park i kupatila i Kupatila i kancelarije nastale su pre 1912. godine i u dowem levom uglu imaju medaqon sa likom A. ]iri}a Erdoglije. ^etvrta razglednica u Zbirci Muzeja Qub. \oki}a je Kraqevo sa motivom Kara|or|eva ulica ,braon tonirana, nastala dvadesetih godina 20. veka, na reversu ima utisnut pe~at „Kraqevska trgov. omladina – Kraqevo”.

@. MILI]EVI] Izdawe @. Mili}evi}a sina – razglednica – Peva~ka dru`ina „Sv. Sava” Kraqevo nastala je pre 1913. g. u saradwi sa A. ]iri}em Erdoglijom ~iji je medaqon sa likom u dowem levom uglu razglednice.

AVRAM ]IRI] ERDOGLIJA Najzna~ajniji izdava~ razglednica u Kraqevu je Avram ]iri} Erdoglija, o ~ijem radu je bilo re~i, a nagrade i pohvale dobijene na fotografskim izlo`ba56

Dragan Dra{kovi}

ma Srpskog geografskog dru{tva 1911. i 1912. godine potvr|uju wegovu profesionalnost i kvalitet u radu i izradi razglednica. U formi dopisne karte A. ]iri} Erdoglija je prvo radio fotografije. Fotografija: deca Milenka Mitrovi}a, kwi`ara, i Darinke, snimqena u dvori{tvu, upu}ena je 3. maja 1908. godine za uspomenu babi i dedi @ivanu Stojadinovi}u u Aleksinac. Autorstvo je potpisano pe~atom u crvenoj boji A. ]iri} Erdoglija fot. Kraqevo. Revers je podeqen na deo za adresu i saop{tewe, a papir je neobi~nog porekla za dotada{wi rad fotografa. U delu za saop{tewe u{tampano je: postkarte carte postale – post card cartolina postale – levecezolap breekort– briefkaart – brexkort otkrbitoe pisbmo tsrjeta postal... dopisnice... carta postala union postale universelle Sa potpuno istom opremom je i fotografija @ivke Dugali} sa drugaricama iz @enske zanatske {kole u Kraqevu. Dve fotografije u formi razglednice od 27. 8. 1908. godine predstavqaju pravu istorijsku dokumentarnu drgocenost. A. ]iri} Erdoglija snimio je „Do~ek Turaka iz Novog Pazara na Ra{ku” – jedan snimak blizu mosta na granici i drugi ispred zgrade u kojoj se odvijao protokolarni deo do~eka. Fotografije su ura|ene u formi dopisne karte i po opremi, po istom pe~atu radwe, mo`e se zakqu~iti da pripadaju po~etku rada A. ]iri}a Erdoglije u Kraqevu, 1908. godine. Prva razglednica sa~uvana u pravom obliku iz ateqea A. ]iri}a Erdoglije u Zbirci Muzeja je motiv Manastir @i~a, ali najverovatnije sa pogre{no od{tampanom godinom nastanka – 1903. U pitawu je svakako 1908. godina, po~etak rada Erdoglije u Kraqevu na {ta ukazuje i medaqon u gorwem levom uglu sa likom i znakom ateqea A. ]iri} Erdoglije Serbia utisnut pe~atom u qubi~astoj boji. Kasnije, ovaj znak je naj~e{}e u{tampavan u dowi levi ugao razglednice, na aversu ili reversu. Potpuno opremqene razglednice sa kompletno {tampanim znakom, dvojezi~nim natpisom iz ateqea A. ]iri}a Erdoglije po~iwu da se pojavquju 1909. godine. Zbog velikog broja motiva i mesta, navodimo hronolo{ki slede}e razglednice iz Zbirke Muzeja: – 1909 – Bawa Mataruge – op{tinski stanovi, Bawa Mataruge – Pe}inac, koju je li~no uputio u Bohemiju A. ]iri} Erdoglija 19. 1. 1910. i potpisao; – 1910 – Kraqevo – Ulica Kraqa Milana, braon tonirana; Kraqevo – 3. kolo pitomaca Sto~. {kole, zatim 4. kolo pitomaca Sto~. {kole; Bawa Vrwci – Vila „Avala”; – 1911 – Kraqevo – kompozitna sa motivima: Gimnazija, Osnovna {kola, Hotel Pariz, Kasarna, Kraqevo – Kwaz Milo{eva ul. Kraqevo (Mirina ~esma), Bawa Vrwci, Vila „Nada” Viktora Gizdavi}a – 1912. godina je ponovo interesantna po fotografijama u formi razglednice: Kraqevska gimnazija IV r I kolo 1912; Dob. Ivanovi} i Milo{ Kolarevi} (u narodnoj no{wi), @ivka \oki} devoja~ko Dugali}, Ra{ka – Devoja~ka ulica, Ubavka iz Ra{ke; Kosara, Zdravka i @ika iz Ra{ke, Putuju}e pozori{te, Sokolsko dru{tvo i Zora Tomovi}–Tilovac. Fotografije i razglednice u Narodnom muzeju Kraqevo

Iz perioda okupacije Kraqeva 1915–1918, u Zbirci Muzeja postoji samo jedna razglednica, manastir @i~a, koju je izdala K. ]iri} Erdoglija, fotograf iz Kraqeva.

SRETA JAKOVQEVI] BERLINAC Period u izdava{tvu razglednica izme|u dva svetska rata obeleìo je Sreta Jakovqevi} Berlinac, pogotovu kada je u pitawu Mataru{ka Bawa. êtiri snimka Do~eka srpske vojske preko Ibra 23. oktobra 1918. godine, prvo fotografije u formi razglednice, kasnije {tampana u formi zeleno tonirane serije razglednica u Zagrebu kod Josipa âkalovi}a kao „Dolazak prve srpske patruqe” ili „Prva srpska patruqa u Kraqevu” bile su prvenci Srete Jakovqevi}a koji su potpisani. Snimak S. Jakovqevi}a Kraqevo – Srbija ili snimak S. Jakovqevi}a Berlinca Kraqevo utisnuti pe~atom (I–538, 539, 607, 608, 537). Formi prve dopisne karte pripada i fotografija Bela nedeqa u Kraqevu 1919. godine opremqena utisnutim pe~atom Dopisna karta i snimak S. Jakovqevi}a Kraqevo–Serbia. Po~etkom dvadesetih godina 20. veka pojavquje se ~itava serija razglednica, zeleno toniranih sa motivima Kraqeva i Mataru{ke Bawe, {tampanih u Zagrebu sa za{titnim znakom: simbol umetnosti sa tri {tita i natpisom EDITION ÂKALOVI] ZAGREB koje je ve}inu pe~atom potpisivao ve} navedenim potpisom i novim: snimak i izdawe S. Jakovqevi}a Berlinca Kraqevo. Razglednice sa motivima Kraqeva su: Celokupni izgled (I–498), na kojoj u travi sede levo Sreta Jakovqevi}, desno Vladislav Marìk kraqeva~ki slikar, Pijaca, Glavna ulica, Hotel Pariz, Ratarsko imawe, Kraqa Petra ulica, ]uprija na Kamixori, zapaqen most na Ibru od Austrijanaca, Novi Drveni most na Ibru i Kraqa Petra ulica, bez Berlin~evog potpisa; kasnije su isti motivi u novoj seriji objavqeni kao wegovo izdawe. Mataru{ka Bawa: Celokupni izgled, [mrk sa sumpornom vodom, Vila Danica, Ve{ta~ka vodenica kod Pe}ine. U Vili „Danica” bila je sme{tena radwa Srete Jakovqevi}a pod nazivom „Bazar kod Berlinca” i jedan snimak izloga te radwe sa grupom qudi ispred, na kome je Sreta u belom odelu sa {e{irom (levo), objavqen je u formi dopisne karte kao Pozdrav iz Mataru{ke Bawe. U istoj formi je objavqen snimak vo`we ~amcima Ibrom, Mataruge 1920, na kome je levo u prvom ~amcu Risto Stoji}, hotelijer i pekar iz Kraqeva. Razglednica Mataru{ka Bawa Kiosk Srete Jakovqevi}a Berlinca jeste jo{ jedno svedo~anstvo o wegovom radu. Do 1941. godine objavio je na desetine motiva i serija razglednica Mataru{ke Bawe i manastira @i~e.

MILOVAN NIKETI] Prvu seriju razglednica Kraqeva (braon tonirane) Milovan Niketi} je objavio u vreme izgradwe mosta na Ibru 1927. godine. ^etiri motiva Kraqeva iz te serije su: Novi most na Ibru, Kneza Milo{a ulica, Trg, Hotel Beograd i Hotel Pariz. Novu seriju crnobelih razglednica sa nekim obnovqenim motivima ~ine: Fabrika vagona, Izgled Kraqeva sa starim mostom na Ibru, Hotel Evropa itd. 58

Dragan Dra{kovi}

Tridesetih godina objavio je seriju u koloru: Prestolonaslednikov trg, Ratarska {kola, Fabrika vagona i Izgled Kraqeva. Jedina razglednica Mataru{ke Bawe je sa motivom Pla`a, pre 1936. godine.

SVETOZAR @IVKOVI] Izdawa razglednica kwi`are Svetozara @ivkovi}a pojavila su se tridesetih godina. Sa~uvani su slede}i motivi: Ulica Kraqa Petra – tonirana (braon), Spomenik – dva motiva i jedna kompozitna sa pet motiva: Hajduk Veqkova ulica, Gimnazija, @elezni~ka stanica, Poqoprivredna {kola i Pravoslavna crkva. Seriju razglednica Do~ek senatora g. Bogavca u Kraqevu 1938. godine ~ine ~etiri kompozitne razglednice sa ukupno 17 motiva: dve sa po pet, jedna sa ~etiri i jedna sa tri motiva. I 605, 567. Svetozar @ivkovi} je tridesetih godina otvorio {tampariju „Studenica”.

108 / 110

Fotografije i razglednice u Narodnom muzeju Kraqevo

KATALOG – DOPISNE KARTE, RAZGLEDNICE 68. U~iteqi kursisti poqskog rada u Kraqevu, 1897. presnimqena, izdawe J. B. Krajpalije iz Ni{a, NMK, br. negativa I–791 69. Kraqevo – II kowi~ki puk prolazi kroz varo{, oko 1909. godine, bojena, 14h9 cm, izdawe kwiàre Rajkovi}a i \ukovi}a, Beograd, NMK, inv. br. I–563 70. Gavro Radovi}, Kraq. Srpska Ratarska {kola I br. neg. 778 71. Manastir @i~a, Pozdrav iz Srbije, pre 1902. god., izdawe Solomon J. Koen, Beograd, Kod Napoleona, 13,5h9 cm, NMK, inv. br. I–703 72. Manastir @i~a, Izdawe Mo{e Koen, Beograd, pre 1906. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–702 73. Manastir @i~a, Izdawe Mo{e Koen, Beograd, pre 1907. god., 14h9 cm, NMK, inv. br.–1122 IZDAWA KWI@ARE MILENKA MITROVI]A 74. Pozdrav iz Kraqeva, kompozitna, motivi: Ulica Knez Milo{a Velikog i kasarna, pre 1901. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–724 75. Izgled Kraqeva, oko 1930. god., {tampa Helios Maribor, 14h9 cm, NMK, inv. br. I–681 76. Kraqevo – Ulica Kraqa Petra Velikog, oko 1930. god., 13,8h9,2 cm, NMK, inv. br. I–541 77. Kraqevo – Glavna ulica, pre 1930. god., bojena, 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–507 78. Kraqevo –Kwaza Milo{a ulica, oko 1930. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. 512 79. Pazarni dan Kraqeva, oko 1930. god., {tampa Helios Maribor, 14h9 cm, NMK, inv. br. I–509 80. Kraqevo – Trg Kraqa Aleksandra I, oko 1930. god., bojena, 14h9 cm, NMK, inv. br. I–510 81. Kraqevo, Trg Kraqa Aleksandra I, Pijaca, oko 1930. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–516 82. Kraqevo – Sto~arsko-ratarska {kola, oko 1930. god., bojena, 14h9 cm, NMK, inv. br. I–1202 IZDAWA MILENTIJA BO@OVI]A, KWI@ARA 83. Pozdrav iz Bawe Mataru{ke – Restoracija, oko 1905. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–1123 84. Pozdrav iz Bawe Mataru{ke, Prelaz preko Ibra, oko 1905. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–486 IZDAWA KWI@ARE I [TAMPARIJE ^. MILO[EVI]A 85. Kraqevo, kompozitna sa motivima: [kola, Crkva, Prvostepeni sud, Hotel Pariz, Kraq Milanova ulica i medaqon sa likom A. ]iri} Erdoglije, oko 1909. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–705 86. Manastir @i~a, oko 1926. god., tonirana braon, 14h9 cm, NMK, inv. br. I– 558 87. Kraqevo, Kwaza Milo{a ul. oko 1928. god., izdawe kwiàre L. M. Milo{evi}a, bojena, 13,7h8,7 cm, NMK, inv. br. I–716 88. Kraqevo, Gimnazija i R. {kola, oko 1928. god., izdawe kwiàre L. M. Milo{evi}, bojena, 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–502 IZDAWA QUB. V. \OKI]A 89. Bawa Mataruge, Vila „Kraqevo” pre 1912. god., bojena, 14h8,8 cm, NMK, inv. br. I–674 90. Bawa Mataruge, Park i kupatila, pre 1912. god., snimak A. ]iri} Erdoglija, bojena, 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–719 91. Kraqevo, Kara–|or|eva ulica, oko 1920. god., tonirana braon, 13,7h8,8 cm, NMK, inv. br. I–499 92. Kraqevo, Peva~ka druìna „Sv. Sava”, pre 1913. god., tonirana zeleno, snimak A. ]iri} Erdoglije, 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–588 IZDAWA AVRAMA ]IRI] ERDOGLIJE 93. Deca porodice Mitrovi}, kwiàra, pre 1908. god., 13,7h8,7cm, NMK, inv. br. I–1124 94. @ivka Dugali} sa drugaricama ènske zanatske {kole, oko 1908., 14h8,8 cm ,NMK, inv. br. I–1126 95. Do~ek Turaka iz Novog Pazara na Ra{ku na dan 17/8–908. god. snimqeno blizu mosta kod granice, tonirana braon, 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–689 96. Do~ek Turaka od Novog Pazara na Ra{ku, 1908. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–1128 97. Manastir @i~a (1904), oko 1908. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–704 98. Bawa Mataruge – op{tinski stanovi, 1909. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–720 99. Bawa Mataruge, Pe}inac, 1909. god., 13,8h8,8 sm, NMK, inv. br. I–491 100. Kraqevo, Ulica Kraqa Milana, 1910. god., tonirana braon, 13,5h8,8 cm, NMK, inv. br. I–589 101. Kraqevo, III Kolo pitomaca Sto~arske {kole, 1910. god., 13,7h9 cm, NMK, inv. br. I–1129 102. Kraqevo, IV Kolo pitomaca sto~arske {kole, 1910. god., 14h8,8 cm, NMK, inv. br. I–1130 103. Bawa Vrwci, Vila „Avala”, 1910. god., 13,8h8,8cm, NMK, inv. br. I–485 104. Kraqevo – kompozitna, motivi: gimnazija, osnovna {kola, hotel Pariz, kasarna, 1911. god., 13,7h8,7 cm, NMK, inv. br. I–661 105. Kraqevo, Kwaz Mlo{eva ul. 1911. god. 13,7h8,7 cm, NMK, inv. br. I–564 106. Kraqevo, Kod Mirine ~esme, 1911. god., bojena 13,7h9,5 cm, NMK, inv. br. I–500

Dragan Dra{kovi}

71 72

109 111

71 72

95 99

100 102

107. Bawa Vrwci, Vila „Nada” Viktora Gizdavi}a, 1911. god., bojena, 13,7h8,8 cm, NMK, inv. br. I–722 108. Dob. Ivanovi} i Mil. Kolarevi} u no{wi, 1912. god. 13,8h8,3 cm, NMK, inv. br. I–1125 109. Kraqevska gimnazija, IV razred I kolo, 1912. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–709 110. @ivka \oki}, 1912. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–1127 111. Ra{ka – Devoja~ka ulica, 1912. god., 13,8h9 cm, NMK, inv. br. I–688 112, Ra{ka – Ubavka u gradskoj no{wi, 13,8h9 cm, NMK, inv. br. I–1121 113. Ra{ka – Kosara, Zdravka i @ika u gradskoj no{wi, 13,8h9 cm, NMK, inv. br. I–1120 114. Kraqevo – Putuju}e pozori{te, 1912. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–762 115. Sokolsko dru{tvo u Kraqevu, 1912. god., 13,8h8,8 sm, NMK, inv. br. I–843

IZDAWA SRETE JAKOVQEVI]A BERLINCA 116. Kraqevo, Dolazak prve srpske patruqe, 1918. god., tonirana zeleno, 14h9 cm, NMK, inv. br. 538 117. Kraqevo, Dolazak srpske vojske preko Ibra, 1918. god., 13h8 cm, NMK, inv. br. I–607 118. Kraqevo, Prva srpska patrola na obali Ibra, 1918. god., 13,8h8,5 cm, NMK, inv. br. I–537 119. Kraqevo, Do~ek srpske patrole u gradu, 1918. god., 13h8,3 cm, NMK, inv. br. I–608 120. Kraqevo, Celokupni izgled, oko 1920. god., tonirana zeleno, sede: levo: Sreta Jakovqevi} Berlinac, i desno Vladislav Mar`ik, kraqeva~ki slikar, 13,5h9 cm NMK, inv. br. I–498 121. Kraqevo, Pijaca, oko 1920. god., tonirana zeleno, 14h9 cm, NMK, inv. br. I–508 122. Kraqevo, Glavna ulica, oko 1920. god., tonirana zeleno, 14h8,8 cm, NMK, inv. br. I–505 123. Kraqevo, Hotel Pariz, oko 1920. god., tonirana zeleno, 14h8,8 cm, NMK, inv. br. I–518 124. Kraqevo, Ratarsko imawe, oko 1920. god., tonirana zeleno, 14h9 cm, NMK, inv. br. I–712 125. Kraqevo, ]uprija na Kamixori, oko 1920. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I– 513 126. Kraqevo, Zapaqen most na Ibru od Austrijanaca, 1918. god., tonirana zeleno, 14h8,8 cm, NMK, inv. br. I–540 127. Kraqevo, Novi drveni most na Ibru, oko 1920. god., tonirana zeleno, 13,5h8,8 cm, NMK, inv. br. I–660 128. Kraqevo, Kraqa Petra ulica, oko 1920. god., tonirana zeleno, 13,5h8,8 cm, NMK, inv. br. I–522 129. Mataru{ka Bawa, Celokupni izgled, oko 1920. god., tonirana zeleno, 14h9 cm, NMK, inv. br. I–673 130. Mataru{ka Bawa – „Panorama”, oko 1925. god., tonirana plavo, 13,8h8,5cm, NMK, inv. br. 682 131. Matu{ka Bawa, Celokupni izgled, oko 1930. god., tonirana braon, 13,5h8,8 cm, NMK, inv. br. 676 132. Matarupka Bawa, [mrk sa sumpornom vodom, oko 1920. god., tonirana zeleno, 14h8,8 cm, NMK, inv. br. 729 133. Mataru{ka Bawa, Vila „Danica”, oko 1920. god., tonirana zeleno, 14h8,8 cm, NMK, inv. br. I–692 134. Mataru{ka Bawa, Ve{ta~ka vodenica kod Pe}ine, oko 1920. god., 14h8,8 cm, NMK, inv. br. I–686 135. Mataru{ka Bawa, Kiosk, Srete Jakovqevi}a Berlinca, oko 1925. god., bojena, NMK, inv. br. I–691 136. Mataru{ka Bawa, kompozitna sa motivima: Kupawe na Ibru, Izlet sa ~amcem na Ibru, Izlet kod „Pe}ine”, Povratak sa izleta, u sredini znak Bawe izle~eni bolesnik lomi {taku, tonirana zeleno, oko 1928. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–713

MILOVAN NIKETI] 137. Kraqevo, Novi most na Ibru, 1927. god., tonirana braon, 14h9 cm, inv. br. I–515 138. Kraqevo, Kneza Milo{a ulica, oko 1930. god., tonirana braon, 14h9 cm, inv. br. I–520 139. Kraqevo, Hotel Pariz, oko 1930. god., tonirana braon, 14h9, NMK, inv. br. I–717 140. Kraqevo, Hotel Beograd, oko 1930. god., tonirana braon, 14h9 cm, NMK, inv. br. I–598 141. Kraqevo, Fabrika vagona oko, 1935. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–514 142. Izgled Kraqeva sa starim mostom na Ibru, oko 1935. god., NMK, inv. br. I–483 143. Kraqevo, Hotel Evropa, oko 1935. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–481 144. Kraqevo, Hotel Pariz, oko 1935. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–482 145. Kraqevo, Prestolonaslednikov trg, oko 1930. god., bojena, 13,7h8,7 cm, NMK, inv. br. I–521 146. Ratarska {kola Kraqevo, oko 1930. god., bojena 13,5h8,8 cm, NMK, inv. br. I–503 147. Kraqevo, Fabrika vagona, oko 1935. god., bojena, 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–517 148. Izgled Kraqeva, oko 1935. god., bojena, 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–562 149. Mataru{ka Bawa – Pla`a, oko 1935. god., tonirana braon, 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–669

SVETOZAR @IVKOVI] 150. Kraqevo – Ulica Kraqa Petra, oko 1930. god., tonirana braon, 14h9 cm, NMK, inv. br. I–504 151. Kraqevo – Spomenik, oko 1935. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–566

Dragan Dra{kovi}

109 111

135 137

141 142

152. Kraqevo – Spomenik, oko 1935. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–663 153. Kraqevo – kompozitna sa motivima: Hajduk Veqkova ulica, Pravoslavna crkva, Gimnazija, @elezni~ka stanica, Poqoprivredna {kola, oko 1940. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–555 154. Kraqevo – Poqoprivredna {kola, oko 1930. god., 13,8h8,8 cm, NMK, inv. br. I–590 155. Kraqevo – Poqoprivredna {kola, oko 1935. god., 14h9 cm, NMK, inv. br. I–565 156. Kraqevo, Do~ek senatora g. Bogavca, 1938. god., kompozitna – tri motiva, 14h9 cm, NMK, inv. br. I–1131 157. Kraqevo, Do~ek senatora g. Bogavca, 1938. god., kompozitna – ~etiri motiva, 14h9 cm, NMK, inv. br. 1132 158. Kraqevo, Do~ek senatora g. Bogavca, 1938. god., kompozitna – pet motiva, 14h9 cm, NMK, inv. br. 4–1133 159. Kraqevo, Do~ek senatora g. Bogavca, 1938. god., kompozitna – pet motiva, 14h9 cm, NMK, inv. br. 4–605 SPISAK IZVORA I LITERATURE IZVORI: 1. Istorijski arhiv Kraqevo, Fond udruèwe zanatlija Kraqevo 2. Narodni muzej Kraqevo, Zbirka fotografija i razglednica i Zbirka arhivalija 3. Skup{tina op{tine Kraqevo, Mati~na slu`ba, kwige umrlih Kazivawa savremenika i ro|aka o fotografima: Rada i Dese Buwak iz Kraqeva, Mide Erdoglije iz @i~e, Marije Ker{i} i Rado{a Nikoli}a [iqe iz Beograda, Tiosava Vukosavqevi}a iz Mataru{ke Bawe, Dimitrija Mitrovi}a iz Beograda, Qubice Krsti} iz Kraqeva i Dobrile i Mom~ila Mari} iz Kraqeva. LITERATURA: 1. Radmila Anti}, Anastas Jovanovi} talbotipije i fotografije, Beograd, 1986 2. Branibor Debeqkovi}, Stara srpska fotografija, Muzej primewene umetnosti Muzej grada Beograda, Beograd, 1977. 3. Fotografija kod Srba 1839–1889, Miodrag \or|evi} (grupa autora) Srpska akademija nauka i umetnosti, Muzej savremene umetnosti, Beograd 1991. 4. Marina Zekovi}, Ratni slikari, fotografi amateri i dopisnici fotografi u srpskoj vojsci 1914–1918, Vojni muzej, Beograd 2001. 5. Goran Mali}, Slike u srebru Predistorija i tehni~ko–tehnolo{ka revolucija fotografije u 19. veku u prvoj polovini 20. veka, Beograd 2001. 7. Milomir Mini}, Predrag Mihajlovi}, Kragujevac, na starim fotografijama 1859–1918, Narodni muzej Kragujevac, Kragujevac 1989. 8. Predrag Mihajlovi} – Cile, Milomir Mini}, Spomenar 1904–1914, snimci kragujeva~kih foto–amatera, Kragujevac 1996. g. 9. Marija Orbovi}, â~ansko {tamparstvo i izdava{tvo Bibliografija 1833 – 1941, Gradska biblioteka â~ak, â~ak 1998. 10. Jedno stole}e Kraqeva 1815–1915, priredio Branko Peruni~i}, Istorijski arhiv Kraqevo, Kraqevo 1966. 11. Qubodrag P. Risti}, Fotografija kao istorijski izvor, Matica srpska, pre{tampano iz Zbornika Matice srpske za istoriju broj 43/1991. 12. @ivka Romeli}, Ema Radulovi}, Lepa varo{ Kru{evac iz ìvota i kulture grada krajem 19. i u prvim decenijama 20. veka, Narodni muzej Kru{evac, Kru{evac 1998. 13. Milanka Todi}, Ilustracije i fotografije 1689–1924, Blago manastira Studenice, Galerija srpske akademije nauka u umetnosti, Beograd, 1988 14. Milanka Todi}, Fotografija u Srbiji u 19. veku, Muzej primewene umetnosti, Beograd 1989 15. Milanka Todi}, Istorija srpske fotografije, Prosveta Muzeja primewene umetnosti, Beograd 1993. 16. @eqko [kalamera, Beogradske razglednice 1896–1941. Prilog poznavawu slikovnih izvora za istoriju Beograda 20. veka, „Godi{wak grada Beograda” kw. HHH, Beograd, 1983.

Dragan Dra{kovi}

Dragan Draskovic PHOTOGRAPHS AND POSTCARDS IN THE NATIONAL MUSEUM KRALJEVO Summary Research into only a part of the collection of photographs and postcards of the Museum has resulted in an abundance of data that are of primary importance not only for documentary interpretation of the past of Kraljevo but for completion of the history of photography in Kraljevo as well. Our interest in this paper is directed towards the appearance of the first photographs of travelling and permanent photographers, photographer’s studios in Kraljevo, then towards the postcards of Kraljevo and publishers in Kraljevo and chronological following of the development in the period from the invention of photography, the epoch-making invention by Daguerre which was named after him – daguerreotype, announced in Paris in 1839 until 1941. The first photographs were brought to Kraljevo by those people from Kraljevo who had travelled on business or for the purpose of visiting relatives so they brought them as souvenirs from their trips or they got them from their friends or relatives from other places. Thus, besides Belgrade, Kragujevac, Nis, Sabac and other larger places in Serbia, many European capitals, mostly Vienna, Paris, Pest, Moscow, etc. can be seen on those postcards (most frequently on the reverse). The first photographer’s studio in Kraljevo was opened at the end of the XIX century by Lj. Ivkovic, and then the following persons opened theirs: S. Mojsilovic and Nitmond around 1905, Alexander Hoffman in 1906-7 (and again in the twenties), Avram Ciric Erdoglija in the period 1907-1913, Katinka Ciric Erdoglija from 1913 to 1941, David Banjanac until 1914, Dimitrije Milonja Djukic from 1918 to 1925, Sreta Jakovljevic Berlinac from 1919 to 1941 and Vule Vukasinovic from 1925 to 1941. Kraljevo obtained the first postcards from the publishers outside Kraljevo: J. C. Krajpalija from Nis in 1897, then from the Belgrade publishers Rajkovic and Cukovic, Mosa Koen, Solomon Koen, etc. Already around 1900 Kraljevo had its own publishers: the bookshop of Milenko Mitrovic and the bookshop of Milentije Bozovic, the printing house of Cedomir Milosevic, followed by the tradesmen Ljubo V. Djokic, Z. Milicevic, Milovan Niketic, then the photographers Avram Ciric Erdoglija, Sreta Jakovljevic Berliner and, in the thirties, the owner of a bookshop and the printer Svetozar Zivkovic. The results of research into the appearance of the first photographs, photographers and photographer’s studios, postcards and publishers in Kraljevo, with basic and incomplete data regarding their biographies and work presented in chronological order offer frameworks and a signpost to new researchers interested in this significant topic.

Fotografije i razglednice u Narodnom muzeju Kraqevo

BOGUMIL HRABAK Beograd

UDK 355.48(497.11)”1915”

KRAQEVO U DANIMA POVLA^EWA VOJSKE PRED AUSTRO-NEMA^KIM OSVAJA^IMA OKTOBRA–NOVEMBRA 1915. GODINE

Apstrakt Zbog straha od protivofanzive, slabog dovoza municije i hrane naprdovawe Austro-Nemaca iz pravca â~ka ka Kraqevu bilo je usporeno, {to je omogu}ilo I srpskoj armiji da se sistematski povla~i. Kraqevo je palo u ruke okupatora 6. novembra 1915. godine Posle deset meseci relativnog mira, od pobede srpskog oru`ja u Kolubarskoj bici, epidemije kolere i smu}enog ìvota po palankama na obalama tri Morave, sredinom oktobra 1915. godine po~eo je kraj ìvota u slobodnoj Srbiji u toku Prvog svetskog rata. êtrnaestog oktobra austro-nema~ke divizije i korupsi pre{li su grani~ne reke, a Bugarska je upala sa svojim odmornim pukovima u ju`ni bok Srpskog fronta. U blizini Kraqeva, u Vrwa~koj Bawi, 25. oktobra preminuo je Lazar Pa~u, jedan od najstarijih ~lanova srpske vlade. Ministarski savet je u Kraqevo pre{ao iz Kru{evca 29. oktobra, pa je Kraqevo, ali za mawe od dva dana, egzistiralo kao prestonica Srbije. Francuski poslanik Ogist Bop tih dana je zabeleìo: „Oktobar 28. Saznajemo da je Vrhovna Komanda naredila vojsci da se lagano povla~i, bore}i se, na Kraqevu, Aleksincu, Ni{u i Leskovcu. To je bilo op{te povla~ewe ispred navale neprijateqske i opasnosti od opkoqavawa. Moravskom dolinom, ùrno, prenosio se materijal, municija, hrana, cela oprema. Komore hitaju Kraqevu. U samom Kraqevu sprema se za put grozni~avo, a po varo{kim ku}ama, koje su postale ministarstva i nadle{tva, ùrno se ukivaju sanduci, koji tek {to su bili otvoreni [...] Ulica je dobila ruàn izgled: pod ki{om, ona ne prestaje, gomila je sumorna, nema, blato oteàva saobra}aj koji je sve ìvqi. Na sve strane zabuna. Poslanstva ne mogu vi{e da na|u za svoje sunarodnike preno}i{te ili nasu{ni hleb [...] Postalo je o~evidno da se bavqewe u Kraqevu ne moè vi{e dugo produàvati. U svakom poslanstvu sprema se za put: svaki odabira svoj prtqag [...], jer je na raspolagawu tako malo mesta u automobilu ili kolima [...] Ali ne moè sve da se spali, i sa mosta Zapadne Morave poslanici Engleske i Francuske bacaju u brzu reku pe~ate i ìgove svog poslanstva kojima ne mogu da opterete svoje slu`bene torbe. – Ovaj dan zavr{ava se jednim utiskom sloma. U ogromnom poàru od koga se nebo crvenelo, dok se pucwava razlegala, vojna slagali{ta petroleuma i benzina bila su uni{tena. Vlada koja je o~ekivana 29-og, stigla je tek kasno uve~e; savezni~ki poslaniKraqevo u danima povla~ewa vojske pred Austro-nema~kim osvaja~ima oktobra–novembra 1915. godine

1 Ogist. Bop, Sa srpskom vojskom od Ni{a do Krfa, 20. oktobra – 19. januara, @eneva 1918, 15, 16–18.

Dragoslav. Jankovi}–Bogumil. Hrabak, Zapisnici sednica Ministarskog saveta Srbije 1915–1918, Beograd 1976, 130, 131, 136, 149, 163, 172, 180.

Veliki rat Srbije za oslobo|ewe i ujediwewe Srba, Hrvata i Slovenaca, (u daqem tekstu: VRS), kw. X, Beograd 1926, 312.

Bogumil Hrabak, Borbe sa austro–nema~kim porobqiva~ima na prostoru Poèga–â~ak–Kraqevo u jesen 1915. godine, Zbornik radova Narodnog muzeja XII, â~ak 1983, 55. 5 Milan Zelenika, Rat Srbije i Crne Gore 1915, Beograd 1954, 227, 232, 233.

Vrs, X, 363, 313; M. Zelenika, nav. delo, 145.

ci morali su sa~ekati jutro da govore s g. Pa{i}em; oni saznado{e od wega da se u Kraqevu ne moè vi{e zadràvati. Vlada be{e re{ila da se sa Vrhovnom komandom nastani na Ra{koj, u samoj planini, u srcu istorijske Srbije”.1 Srpska vlada je ve} sutradan nastavila put automobilima ka Ra{koj; na sednici Vlade u Kraqevu (30. oktobra) odlu~eno je da se ministarstvo evakui{e u Novi Pazar ili Kosovsku Mitrovicu. O Kraqevu postoji vi{e odluka srpskog ministarskog kabineta septembra–oktobra 1915. Kraqevo je imalo da privremeno primi uì~ku gimnaziju, prema odluci Vlade 4/17. septembra. Istoga dana najvi{a izvr{na vlast je predvidela da ministar gra|evina podnese poredlog o prepravci uske pruge Kru{evac–Kraqevo na prugu normalnog koloseka. Na sednici 12/25. septembra Vlada je re{ila da se zarobqenici koji su radili na èlezniu~koj pruzi Kwaèvac–Ni{, ako bude potrebno, povuku na liniju Mitrovica–Ra{ka–Kraqevo. Ministarski savet je re{io (19. septembra / 2. oktobra ) da se ranije odobren kredit za opravku puta na Pasuqi{tu upotrebi za opravku puta Kraqevo – Ra{ka. Taj posao sa nastavkom do K. Mitrovice imali su da izvode zarobqenici kwaèva~ke pruge. êtrnaestog oktobra N. Pa{i} je primio telegram vojvode Radomira Putnika da vlada treba da ide u Kraqevo odnosno u Mitrovicu. U Kraqevo je najpre otpremqen deo Dràvnog arhiva koji je ostao u Leskovcu; u stvari, Arhiv je imao da se vrati u Kraqevo, gde se nalazio pre evakuacije decembra 1914.2 Nema~ke jedinice su se prvih deset dana svoje ofanzive u severnoj Srbiji i u Pomoravqu gu{ale sa srpskim divizijama koje su pruàle primeren otpor. Prve dve nedeqe te jesewe navale Kraqevo je bilo samo svedok uùrbanog kretawa vojske i vojnog transporta. No}u 26/27. oktobra profijant i municijske kolone trebalo je da po|u iz Kragujevca u pravcu Kraqeva.3 Stari i bolesni vojvoda Putnik, izgleda, nije prostudirao varijantu neprijateqskog napada sa severa, od Save, dolinom Kolubare do Lazarevca, a zatim na Rudnik, Gorwi Milanovac i â~ak, te je u vezi sa austrougarskim nastupom tim smerom, kao i kasnije u pitawu odbrane â~ka i Kraqeva, pokazao nesigurnost i nervozu.4 Jo{ 24. oktobra {tab I armije odlu~io je da Sokolsku brigadu i Uì~ki odred prebaci na zatvarawe pravca â~ak–Kraqevo, i to uè na liniji Kotlenik – planina Jelica.5 Isti {tab naredio je (28. oktobra) da Uì~ki odred, kad bude primoran da odstupi od â~ka, mar{uje u pravcu Kraqeva, dakle u dràvno jezgro, te da zauzme poloàj Jastrebar (kota 838, kod sela Brzovica, na desnoj obali Zapadne Morave), – Kotlenik (na levoj obali Morave).6 Srpska Vrhovna komanda stavqala je sve na kocku kako bi pred Kraqevom dobila prostora i vremena za odlu~nu bitku, u kojoj bi protivudar bio najpre usmeren na desno krilo neprijateqske III armije, koja je predstavqala glavnu napadnu snagu. Austro-nema~ki {tabovi su zazirali od mogu}nosti da Srbi ne pre|u u protivofanzivu, kao godinu dana ranije, te su bri`qivo pripremali program glavnog udara na Kraqevo, kao {to su po~etkom rata ciqali na Vaqevo. Plan je predvi|ao da austrougarski odred generala Sorsi}a moè ne{to zaostati za XXII korpusom, ali da mu glavnina mora nastojati da {to pre do|e u Uì~ku Poègu; u XIX kporpusu 10. brdska brigada imala je da nastupa preko Ba}inovaca na Cuguqu kako bi obezbedila posedawe dela Suvobora; brigada [varc kretala bi se ka selu Braji}ima, dok bi predwe trupe izbile na poloàj Teo~imski krst (k. 801) – Zapis (k. 668) – kota 619 – drum zapadno od Dubrave; predwe jedinice 53. pe{adijske divizije dobile su zadatak da ovladaju linijom 74

Bogumil Hrabak

Glavice (k. 530) – Kalimani}i – Crkva (k. 465) – zaselak isto~no od Crkve.7 Kraqevo je dobilo na zna~aju u vreme odbrane â~ka koju je izvodio Uì~ki odred. Vojni vozovi imali su da se pre borbe Sokolske brigade na Qubi}u upute iz â~ka preko Slatine za Kraqevo. Pravac povla~ewa imao je da bude preko Bu|eva~ke Jelice na Zavlak, Kalu|ersku Kladu, Crnu Stenu, preko Jelice na Jastrebar (kod sela Kaone, na putu Kraqevo–Ivawica). Na za{titni~kim poloàjima trebalo je {to duè borbeno kontaktirati sa neprijateqem, a frontalni poloàj Jastrebar–û~aw–ôlovi} morao se najupornije braniti kako bi se osigurao pravac Kraqevo–Ra{ka.8 U toku no}i 29/30. oktobra Dunavska divizija II poziva bila je u pokretu ka liniji Magare}e brdo, Vidova~ka glava, Gradina (Sokolska brigada, i 9. puk II poziva do{li su na liniju selo Grabovica) i selo Brusnica kod Gorweg Milanovca. Dunavska divizija II poziva zadràla se od daqeg pokreta ka Kraqevu.9 Dejstva srpske vojske posledwih dana oktobra, naro~ito na prostoru od Rudnika i Gorweg Milanovca do â~ka, nisu se odlikovala onom upornom borbom koja je postojala od 14. do 24. oktobra u Podunavqu i severnoj [umadiji; ako je gdegde i bilo zastajkivawa i name{tawa pozicije za za{titni~ka ~arkawa, to je bilo zato da se podesi ritam odstupawa kroz glavnu arteriju beànije dolinom Ibra prema Novom Pazaru i K. Mitrovici. Ibarska dolina, me|utim, bila je preuska da odjednom i hitno primi sve transporte, begunce i vojsku. Poru{eni su mostovi, i to na brzu ruku i sasvim povr{no, ali niko nije pripucao kad su neprijateqski vojnici iz brdske brigade samo sa ru~nim alatom opravili, na primer, most kod â~ka. To je bilo spasavawe ìve sile po svaku cenu, {to se moè izjedna~iti sa beàwem. Suvi{e se mislilo o svojoj muci, a ne i o neprijateqevim nevoqama, {to je trebalo iskoristiti, kao {to je ~iweno od po~etka decembra 1914. godine, u teìm, zimskim uslovima.10 Prema nekim, ranije neobjavqenim dokumentima, zakqu~eno je da je odstupawe srpske vojske s jednog kraja dràve na drugi moralo izazvati demoralizaciju trupa novembra 1915. godine; mnogi su beàli u pozadinu koju je neprijateq ve} poseo, tako da je neprijateq mogao u svojim biltenima da se pohvali kako je zarobqavao mase vojnika, u stvari dezertera, ali nigde nije bila zarobqena cela jedinica.11 Jedan ruski carski general, me|utim, podlegawe vojski u Prvom svetskom ratu povezao je sa strukturama vojnih organizacija. U nekim dràvama u kojima je pre Prvog svetskog rata postojalo sistematsko dràvno obu~avawe vojnika, vojnik je mogao da izdrì do kraja rata (Nema~ka, Engleska, SAD, delom Francuska). Sve ostale vojske posle prve godine rata, kada je jo{ postojala kadrovska vojska, pretvorile su se u trupe milicijskog tipa, koje nisu mogle dugo da izdrè ratne napore, koje su popustile u revnosti i raspadale su se pre zavr{enih bitaka (Rusija, Italija, Bugarska, Turska, Srbija, Austrija).12 Pored prikaza Ogista Bopa o povla~ewu iz Ni{a preko Kru{evca za Kraqevo, postoje o tome i bele{ke italijanskog poslanika Skvitija, ~iji je podatak naveo kasniji italijanki poslanik pri srpskoj vladi na Krfu grof Karlo Sforca, prijateq Jugoslovena. Sforca pi{e da su Vlada i diplomatski kor imali privremenu rezidenciju u Kraqevu 29. oktobra i slede}a 24 sata, jer je evakuacija nastavqena 31. oktobra, dakle uo~i pada â~ka.13 Ministarski savet kome je predsedavao N. Pa{i} odrào je sednicu u Kraqevu 30. oktobra. Od deset ta~aka dnevnog reda nava`nija je bila odstupawe u Novi Pazar ili K. Mitrovicu. Doneseno je re{ewe i o isplati ~inovnika, sve{tenika i udovi~kih penzionerki do kraja 1914. godine; bilo je govora da se municija, dinamit i benzin evakui{u, posebno iz ugroènog Ni{a; narodnim Kraqevo u danima povla~ewa vojske pred Austro-nema~kim osvaja~ima oktobra–novembra 1915. godine

VRS, X, 343–344; B. Hrabak, Borbe. 7

VRS, XI (1927), 28; B. Hrabak, Borbe, 60.

VRS, XI, 27. B. Hrabak, Borbe, 64–5.

Invazija Srbije i odstupawe preko Albanije, prema neizdatim dokumentima preveo M. Nikolajevi}, Ratnik (Beograd), br. XII, u1922, 38. 12

\eneral Dobrorovskij, Vojna i mir, Ratnik XV/1924, 73–4; P. G. Pavlovi}, Ratnik I–II/1926, 73. C. Sforca, Jugoslavia. Storia e recordi, Milano 1948, 115.

D. Jankovi} – B. Hrabak, Zapisnici, 187–88. 14

VRS XI, 69.

Osterreich–Ungars letzter Krieg 1914–1918. III Band, Wien 1932, 261–2, 262–4.

VRS XI, 71–2.

poslanicima je re~eno da ne ostanu u krajevima u koje }e u}i okupatori; odlu~eno je da se „pokupqena” klasa regrutskih kandidata ro|enih 1897. godine evakui{e za Bitoq, a da se klasa 1898. „ne kupi”.14 Austrijanci su posledwih dana oktobra o~ekivali presudnu bitku pred â~kom. Delom iz straha da wihove jednice ne upadnu u ispra`weni prostor – klopku, a delom i zbog te{ko}a u snabdevawu u uslovima nastupa trupa, austrougarske jedinice su usporile hod. Zapovednik XIX korpusa ve} je bio ranije sugerisao da se 205. brigada i brigada generala [varca zaustavi, kako bi se wihove komore mogle upotrebiti za snabdevawe napadnih jednica. O~ekuju}i srpsku protivofanzivu, kao godinu dana ranije, armijska komanda je odobrila da se komandantu XIX korpusa stave na raspolagawe bar ~etiri brdske brigade. Da se to {to pre postigne, stare{ini 21. brigade naloèno je da wegova jedinica nastupi ka Qubi} brdu, a 17. brdska brigada da u|e u korpusnu rezervu i smesti se kod Trbu{ana. Oko â~ka je trebalo da se obrazuje mostobran, koji je imao da se odrì u sigurnim rukama.15 Osim iz pravca â~ka, Kraqevo je ve} bilo ugroèno i od nema~kih divizija sa severa. Nema~ki general Galvic i austrougarski general pe{adije fon Keve{ (29–30. oktobar) po{li su pravo na Kragujevac. Desno krilo III austrougarske armije pribliìlo se â~ku i u{lo je u dolinu Zapadne Morave. Grupa generala Sorsi}a dràla je desno krilo III armije kod Poège, sa zadatkom da se dohvati â~ka i daqe krene dolinom Zapadne Morave, u jugoisto~nom pravcu. Time bi se zavitlali Srbi preko Kraqeva i spre~ili da se povuku jugozapadnim smerom. Za taj obuhvat odre|eni su i XXII i VIII korpus. Prva linija koju su imali da posednu bila je linija preko sela Guncati (23 km jugoisto~no od G. Milanovca). Trideset prvoga oktobra XIX korpus je poslao jednu brigadu da prodre do â~ka. Narednih dana austrougarski XXII korpus je bez oruànih dodira sa Srbima upao u dolinu re~ice Gruè i poseo visove oko â~ka.16 Rezervni XXII i VIII korpus potisnuli su, 31. oktobra, srpske jedinice preko Kragujevca na prostor jugozapadno od grada, gde su se sakupile znatne vojne snage (tri srpske divizije i druge grupe), ali sve ve} jako izme{ane, {to zna~i znatno onesposobqene za primawe i izvr{ewe nare|ewa. Pred frontom generala Sorsi}a nalazilo se samo nekoliko bataqona tre}epozivaca, koji su se kod â~ka odmah prebacili na ju`nu obalu Zapadne Morave. Austrijanci su pretpostavqali da se Dunavska divizija II poziva povla~i ka Kraqevu i da je uspostavqena pozicija Be~aw – Tamnik. Prema osmatrawu nema~kih avijati~ara 1. novembra, na poloàjima oko Poège i â~ka nije bilo operativne vojske; od â~ka ka jugu i ka Kraqevu leta~i su zapazili nagomilavawe velike mase komorskih kolona. O~ekivawe protivudara bilo je vojni~ki razumqivo, jer bi se time dobilo u vremenu i obezbedilo plansko povla~ewe. Ti izve{taji su {tabove nema~kih i austrougarskih armija i korpusa naveli na zakqu~ak da od o~ekivanog srpskog protivnapada od â~ka ili sa prostora â~ak–Kraqevo, ne}e biti ni{ta, te da treba ubrzati preuzimawe â~ka, a zatim i Kraqeva, kako bi se poku{alo da se prese~e povla~ewe srpskih divizija dolinom Ibra. Da se to postigne, 1. novembra uve~e nare|eno je komandantu XIX korpusa da narednog dana po{aqe 10. i 20. brdsku brigadu ju`no od Morave ka Kraqevu; {tabovi XXII i VIII korpusa dobili su nalog da izbiju na liniju Be~aw–Majdan–Baqkovac. Nastup na varo{ Kraqeva imale su da izvedu predwe brigade XIX korpusa ju`no od Morave, a 26. pe{adijska divizija severno od reke.17 Prvog novembra u ruke Austrijanaca pao je bez borbe â~ak. Toga dana slabije srpske za{titnice su kra}e zadràle 20. brdsku brigadu na Straèvici i Ilijaku; na Zrncu su ostavqena dva srpska topa. Carsko-kraqevske prethod76

Bogumil Hrabak

nice su do 13 ~asova izbile do Mehane, a srpske odbrambene pozicije su napu{tene. Dva srpska bataqona su se povukla preko â~ka ka jugu. Deseta austrijska brigada stigla je oko 14 ~asova ispred â~ka. Kratki drumski most, samo delimi~no poru{en, do 16 ~asova bio je dovoqno opravqen kladama da je austrijska pe{adija mogla da obavi prelaz preko reke. Komandant 10. brdske brigade odmah je isturio obezbe|uju}e delove na visove zapadno i ju`no od varo{i. Glavnina 10. brigade zano}ila je u gradu, a obezbe|uju}a odeqewa su u toku idu}eg dana do{la u vatreni dodir sa srpskim odeqewem.18 Jo{ u toku ve~eri 1. novembra poslat je jedan austrougarski bataqon u pravcu Kraqeva i on je stigao do Slatine.19 Prvog novembra su najzad dobijene pouzdane vesti. Glavni kvartir generala Makenzena bio je uverewa da su se stekli uslovi da se sa tri strane otpo~ne gowewe odstupaju}ih srpskih odreda i divizija. „Severna srpska armija”, tj. Odbrana Beograda i jedinice III armije izvla~ile su se prema Kru{evcu i Kraqevu, koriste}i }uprije kod Stala}a i Kraqeva. I ostale srpske vojne grupacije stiskale su se na prostoru Kraqevo–Kru{evac–Aleksandrovac, vuku}i za sobom i zarobqenike. Austrougarski korpusi XXII i VIII su se ustremili prema Kraqevu sa pozicije od Breznice, a popodne 1. novembra i od â~ka. Najblià austro-nema~ka jedinica Kraqevu bila je izba~ena brigada XIX korpusa, koja je nastupala ju`no od Morave, dok je 26. pe{adijska divizija puzila severno od reke. Ciq je bio da se opkole srpske vojne snage oko Kraqeva i da im se onemogu}i odstupawe ka jugu. No}u 1/2. novembra general-major Pongrac dobio je zapovest da za gowewe od â~ka upotrebi 20. brdsku diviziju, poja~anu sa tri brdske baterije. U podne 2. novembra u operacije je najneposrednije uvedena grupacija brdskih brigada generala Trolmana, koja je odmah imala da isturi kowicu sa ne{to pe{adije i mitraqeska odeqewa. Nastup trupa generala Trolmana od â~ka ka Kraqevu spre~avale su neke mawe srpske jedinice, pa i artiqerija protiv 10. brdske brigade. Na~elnik {taba XIX korpusa, pukovnik Ginste, vajkao se na nare|ewa III armije, ~ije druge jednice nisu ispuwavale zadatke i bile kooperativne, te je tako nastajala poluopasnost za trupe XIX korpusa.20 Na srpskoj strani izvestan optimizam koji je postojao u {tabu I armije 1. novembra, o mogu}em bezbednom odstupawu, po{to bi se neprijateq dugo zabavio prelaze}i Zapadnu Moravu pred â~kom, razbijen je oko 16 ~asova, kad je postalo jasno da su Austrijanci lako opravili most i bez otpora u{li u â~ak. Kad se saznalo da su Austrijanci zauzeli selo Trnavu i da ùrno grabe daqe, kod komore Uì~kog odreda nastala je panika. Komandiri pozocijskih baterija su se sna{li, doveli su u red komoru i omogu}ili joj da se hitno izvu~e drumom prema Kraqevu. Sami su rasporedili topove za odsudno dejstvo na odstojawu od samo 500 metara. Odmah je od komorske pratwe sakupqeno 30 srpskih i 70 crnogorskih vojnika koji su pod zapovedni{tvom jednog vodnog oficira upu}eni ka selu Zabla}u, u susret Austrijancima, sa zadatkom da obezbede dve postavqene baterije tokom no}i. Oko 18 ~asova komandant I srpske armije naloìo je zapovedniku Dunavske divizije II poziva da se jedan od najbliìh pukova po{aqe preko La|evaca i mosta kod Milo~aja, a da sa dva brzometna topa ostane kod Mrsa}a, kako bi se puk mogao kretati daqe ka â~ku. Istovremeno, komandant Drinske divizije II poziva dobio je nare|ewe da jedan puk uputi od Grabovca ka Kraqevu.21 Austrijanci su u masi 1. novembra uve~e do{li do Kni}a. Sokolska brigada, ukqu~ena u Dunavsku diviziju II poziva, prispela je u Mr~ajevce. Kod Slatine, na pravcu â~ak–Kraqevo, neprijateqa su do~ekala samo slaba srpska odeqeKraqevo u danima povla~ewa vojske pred Austro-nema~kim osvaja~ima oktobra–novembra 1915. godine

B. Hrabak, „^a~ak u doba austrugarske okupacije (1915–1918)”, zbornik: Vi{evekovna istorija ^a~ka i okoline, Beograd 1995, 157.

VRS XI, 79.

Osterreich–Ungars letzter Krieg, III, 264, 267–8. 21 VRS XI, 76–77. 20

Isto, 78.

B. Hrabak, Borbe, 71.

Isto, 71; VRS XI, 98.

wa sa dve debanòve baterije. U toku no}i poslat je od sela La|evaca 7. puk I poziva na pravac Mrsa}–Slatina, a jedan puk Drinske divizije II poziva od Grabovca ka Kraqevu.22 Posle predaje â~ka, Kraqevo je bilo otvoreno nastupu bilo koje jedinice ja~e od pe{adijskog puka. Sa prostora izme|u â~ka i Kraqeva ni najbliì srpski vojni stare{ina (Uì~kog odreda) nije imao nikakvih vesti. Zato je poslao jednu ~etu 2. prekobrojnog puka tre}epozivaca do trnavske muhane, ali je ona bila susretnuta na koti 466 i raspr{ena. Kako se ranije poslati kowi~ki eskadron nikako nije javqao, dva sata pre pono}i taj komandant je na istu relaciju uputio jedan bataqon 2. prekobrojnog puka, grebenom preko Crne stene i Jeèvice ka Zabla}u, kako bi srep~io nadirawe Austrijanaca ve}om snagom ka Zabla}u i Slatini. Obezbe|ewe pravca prema Ivawici i osigurawe ulaska u Moravi~ku klisuru primio je Uì~ki odred tre}epozivcima i starcima posledwe odbrane. Austrougarska odeqewa pribliìla su se predstraàma bataqona na ûkaru i koti 466, te su no}u s vremena na vreme otvarali vatru. Austro-Nemci su koristili neaktivnost srpskih trupa i zaklon no}i, te su na pravcu â~ak–Kraqevo poslali jedan bataqon koji je u{ao u Slatinu i zarobio posadu telefonske stanice u Trnavi i deo ~ete 2. prekobrojnog puka III poziva.23 Kad se moglo o~ekivati da }e austro-nema~ki komandant no}nim prepadima, a zatim dnevnim mar{evima, savladati preostale srpske snage na prostoru izme}u â~ka i Kraqeva, kod dobrog dela tih vojnih stare{ina ponovo se javila sumwa da im lukavi Balkanci u uskoj dolini na tom prostoru spremaju stupicu, te su po~eli da malodu{no izve{tavaju i da se izgovaraju. Punu nedequ dana, na velikom odstojawu dveju tada varo{ica vukli su se kratki potezi i ~ekali su se odlu~uju}i pokreti, do kojih nije dolazilo. Teren akcija je samo pro{iren na pravac prema Ivawici, gde su Austrijanci tako|e bili sumwi~avi. Srpska vojska je tako gotovo deset dana ìvela od moralnog kapitala zadobijenog protivofanizivom nepunih godinu dana ranije. Stoga se moè govoriti o borbama na prostoru Poèga–â~ak–Kraqevo kao o posebnoj prelaznoj etapi u odbrambenom ratu 1915. godine. Prva napadna austrougarska jedinica na voji{noj prostoriji, - XIX korpus bio je sastavqen od brdskih brigada, {to zna~i da nije bio mnogoqudna formacija. Sastojao se od pet brdskih brigada (10, 17, 20, 21, 205) i od odreda general-majora [varca, uz ne{to preko hiqadu vojnika neposredno kod 53. divizije; imao je 26.506 efektivnih pu{aka, 68 mitraqeza, 21 te{ki i 70 ostalih topova.24 [tab XIX korpusa zahtevao je (no}u 1/2. novembra) od najizloènije jedinice, 20. brdske brigade, da prema Kraqevu isturi bar kowicu i deo pe{adije sa mitraqezima i jednim topom. U Kraqevu je dominirala srpska komora bez reda. Prebacivawe qudstva i tovara stoke preko brvana provizorno popravqenog ~a~anskog mosta trajalo je sporo u jesewoj ve~eri tako da su jedinice korpusa mogle pre}i na ju`nu obalu Morave tek 2. novembra u 10 ~asova. Vojnici su bili premoreni i neispavani, te je wihov zapovednik iskqu~io mogu}nost da se nastupawe odmah nastavi. Nastup ka Kraqevu predstavqen je od vi{ih komandi kao najefikasniji na~in da se â~ak (bez mnogoqudnih jednica) pouzdano za{titi. Na stalan pritisak nadre|enih {tabova komandant XIX korpusa, general Trolman 2. novembra, posle ru~ka, naredio je da cela 20. brigada, bez artiqerije, po|e ka selu Zabla}u i s jednim bataqonom u prethodnici ka Slatini, dok bi 10. brdska brigada osiguravala â~ak na visovima ju`no i zapadno od grada, tj. na grebenu Jankovina – Bijelo brdo – Bu|eva~ka Jelica – Koviqa~a. Na ~ukama ju`no od ûkare 2. novembra po podne zapaène su najja~e srpske sna78

Bogumil Hrabak

ge toga regiona, broje}i ~etiri srpska i pet malih crngorskih bataqona, koji su bili pomognuti artiqerijom sa Bjelog brda (na planini Jelici). Te snage su bezuspe{no napale brdsku brigadu na ûkaru, kao {to je uve~e odbijen jedan napad Srba severozapadno od ûkare, izme|u Beqine i Zapadne Morave.25 Ti napadi nisu izvr{eni naredbom vi{ih srpskih komandi, nego inicijativom zapovednika tih malih jednica, i to tre}epoziva~kih; odva`nost wihovih komandira bila je jo{ ve}a kada se zna da nisu poznavali stawe i raspored neprijateqskih snaga. U toku 1. i 2. novembra begunci iz â~ka povla~ili su se preko Kraqeva u dolinu Ibra. Prilikom uzmicawa svuda su videli rasutu municiju i drugu vojnu opremu, zbijene komore, napu{tene izgladnele kowe, neodvu~ene èlezni~ke vagone. Posle desetak dana lutawa, sve do K. Mitrovice, ve}i deo tih begunaca se, opet preko Kraqeva, vratio ku}i, ali je u zavi~ajnoj varo{i uskoro bio oteran u austro-ma|arske logore.26 Drugi novembar na {irem planu Austro-Nemaca na prostoru â~ak–Kraqevo pro{ao je bez odlu~nijih akcija. Toga dana je XIX korpus sa tre}inom sastava krenuo na â~ak. Kod Zabla}a trupe su se susrele sa odlu~nim otporom Uì~kog odreda. Borba protiv bataqona Odreda i Dowovasojevi}ke brigade pro{irila se i po padini planine Jelice. Nadirawe ka Kraqevu obustavio je toga dana XIX austrougarski korpus. Komandant I srpske armije naredio je Dunavskoj diviziji II poziva da svoj 7. pe{adijski puk i dva brzometna topa drì prema Milo~ajskom mostu, u Slatini. Dowovasojevi}ka brigada boravila je na Markovi}kim poloàjima; jedan bataqon bio je na pravcu Pakovra}a–â~ak. Nastup mnogoqudnih austrugarskih jedinica ka â~ku 2. novembra bio je najpre (oko 14 ~asova) privremeno zaustavqen; oko 15 ~asova zavojeva~ima su stalno nadolazila poja~awa. Austrougarska artiqerija, kao brojno i tehni~ki nadmo}nija, uvela je u okr{aj topove ve}eg kalibra. Austrijanci su u toku no}i 2/3. novembra nastojali da prodru ka Kraqevu, ali u tome nisu uspeli. Oni su izvr{ili veliki pritisak na udaqen region Uìce – Kokin Brod – Nova Varo{ da sa zapadne strane obuhvate srpsku vojsku i da je sigurno odvoje od crnogorske.27 Bliè Kraqevu, znatne snage su bile angaòvane. Tereni na padini kod Viqu{e i u susedstvu bili su pokriveni brojnim malim srpskim odeqewima koja su spre~avala delatnost austrougarskih izvi|a~kih vodova. Glavnina 20. brdske brigade uve~e je nai{la na nadmo}nije srpske snage i bila je primorana da se povu~e na Orni~inu (kota 264) i da zauzme poloàje s obe strane druma. Odmah je napadnom jezgru upu}eno poja~awe od jednog bataqona iz 21. brigade, a 53. pe{adijska divizija je preko popravqenog ~a~anskog mosta prebacila potrebnu artiqeriju. Te ve~eri je izdata zapovest o radu sutradan: 20. i 21. brigada kre}u pod komandom zapovednika 53. divizije na Kraqevo, a 10. brdska brigada treba da postigne da se Srbi povuku sa planine Jelice, izme|u Jankovice (kota 733) i Gradine (k. 880). Doturawe potreba bojnom komorom je i daqe obavqano sporo. Zapovednik XIX korpusa zapazio je u oruànim konfrontacijama sa srpskim i crnogorskim jedinicama izvestan ofanzivni duh, {to ga je zabrinulo.28 Tre}i novembar protekao je bez stvarnih rezultata. Devetnesti korpus se trudio da ispuni zadatak napada od â~ka ka Kraqevu, ali realno ni{ta nije postigao. U toku 4. novembra, po{to je zapeo nastup ka Kraqevu, napad je pro{iren prema Ivawici. Jugoisto~no od â~ka 20. i 21. brdskom brigadom rukovido je u okviru svoje divizije general Trolman, koji je na tom terenu u{ao u trideset{esto~asovnu bitku sa Srbima.29 Srpski vojni izve{taji su podobrniji. Kako je stawe Dunavske divizije II poziva, posle napada koji je izdràla na pravcu Be~aw–Tamnik, bilo takvo Kraqevo u danima povla~ewa vojske pred Austro-nema~kim osvaja~ima oktobra–novembra 1915. godine

VRS XI, 95–6.

S. Paunovi}, Pusta zemqa, Beograd 1948, 70–80.

VRS XI, 103–5, 111.

VRS XI, 96–7, 3.

Osterreich–Ungars letzter Krieg, III, 264, 272, 27 29

VRS XI, 124–5.

Isto, 143–5.

Isto, 143, 145–6, 148; M. Zelenika, nav. delo, 297, 98. 33

VRS XI, 143–4.

da je pretila opasnost da se u toku 4. novembra ne bi mogla odràti u redu, komandant I armije je naredio da se ona i Drinska divizija II poziva u toku no}i 3/4. novembra prebace preko Morave. Drinska divizija je imala da pre|e reku kod Kamixore i pontonima kod sela Vrbe. Posle prelaza Morave ova divizija je bila obavezna da obrazuje armijsku za{titnicu od jednog puka i od tre}epozivaca sa potrebnom artiqerijom ju`no od Kraqeva, u visini Beranovca i Tre{wara. Zadatak I srpske armije bio je da pruà aktivnu odbranu pravca Kraqevo–Ibar–Ra{ka.30 Time je pokopana i posledwa mogu}nost nekog dejstva iole ve}eg obima na prostoru od â~ka ka Kraqevu i pred Kraqevom iz severoisto~nog smera. No}u 3/4. novembra srpske jedinice napale su 26. diviziju, ali su bile odbijene uz velike gubitke. Ta i 44. rezervna divizija uspele su da zauzmu Tamnik i Ravni gaj. U isto vreme 43. austrougarska divizija napala je srpske trupe kod mesta Pe~enog. Srpske trupe su bile poptuno potisnute sa toga poloàja, uz zarobqavawe 120 vojnika. Predwi delovi divizije gonili su srpske jedinice do Kokovog brda. Jedna bo~na kolona zauzela je vis Klupe. Komandant 26. divizije trudio se da u toku 4. novembra zauzme i most kod Milo~aja, ali u tome nije uspeo. Isto~no od 43. divizija kretala se 59. divizija (VIII korpusa). Wen napad po~eo je sa linije Pe~enog–Cerjak, a bio je usmeren na poloàj Rudenik, isto~no od Gruè, koji su jo{ dràli Srbi. Potiskivawe je ostvareno jakim dejstvom artiqerije sa Golog brda i Klinskog brda.31 U toku no}i 3/4. novembra jedinice Uì~kog odreda povukle su se na poziciju Crna stena – Jeèvica – Vis – @ap~ani – Slatina. Deo ovog odreda pod zapovedni{tvom komandanta 7. puka II poziva vodio je borbu. Austrijanci koji su se uputili dolinom Zapadne Morave nisu uspeli da ugroze bok i pozadinu Uì~kog odreda. Oko 16 ~asova komandant Uì~kog odreda dobio je nare|ewe od vojvode Mi{i}a da se povu~e na liniju Jastrebar – Rankov grob i da nastoji da je odrì.32 Povla~ewe srpskih snaga na popri{te oko â~ka i daqe ka Kraqevu, {to zna~i i prema VIII i X austrougarskom korpusu, po~elo je 4. novembra. âk je i glavnina III armije imala da pomogne gowewe dolinom Zapadne Morave upu}ivawem XXII korpusa. Zadatak XIX korpusa ostao je isti: 20. i 21. brdska brigada, pod zapovedni{tvom komandanta 53. pe{adijske divizije, i 10. i 17. brigada pod komandom general-majora Drofe imale su da se ukline {to dubqe prema Kraqevu odnosno Ivawici. Iako su se Srbi tokom no}i 3/4. novembra povukli, iscrpqene jedinice XIX korpusa nisu uspele da u toku 4. novembra osvoje ve}i prostor. General Drofa, pod za{titom pobo~nica, poslao je drumom pet i po bataqona i pet baterija ka selu Roga~a, a tri i po bataqona sa jednom baterijom preko Bijelog brda, Krqanskog brda i Glavice ka Brezjaku, sa jednim odeqewem sa strane preko Skoka i Zlatne ka polaàju Novakovi}–Kornet. Front, dotada usmeren ka jugozapadu, trebalo je oko levog krila poviti ka jugoistoku, do grebena Hridine–Kornet. General Drofa je naredio da se ne prelazi linija Zovqak–mehana–Marinovi}i, jer je od Zovqaka dejstvovala srpska artiqerija, a trupe su bile premorene za no}ne akcije. Glavnine 20. i 21. brdske brigade ostale su u toku dana jugoisto~no odnosno ju`no od â~ka, nesposobne za daqe akcije, jer je 20. brigada punih 36 ~asova dotle vodila borbu, a ni municije vi{e nije imala. Kod Slatine vatra 7. puka I poziva zaustavila je Izvidni~ko odeqewe generala Pongraca.33 Petoga novembra vojvoda Mi{i}, kao i nekoliko puta ranije, tokom oktobra 1915. godine, èleo je da sa Dunavskom divizijom II poziva i sa Uì~kim odredom izvede protivnapad na trupe XIX korpusa koje su se nalazile na 20 kilo80

Bogumil Hrabak

metara od Kraqeva i da ih sa planine Jelice sjuri ka Zapadnoj Moravi. Uì~ki odred je trebalo posebno da obrati pa`wu na mogu}e neprijateqske pokrete sa zapadne strane prilikom izvo|ewa te operacije. Me|utim, uz podr{ku nadmo}ne artiqerije sa severne obale Morave, Austrijanci su uspeli da se domognu mosta kod Kamixore, koji nije bio kako treba poru{en, te su brzo prebacivali trupe. Stoga je vojvoda morao odustati od protivudara, pa je zapovedio da Dunavska divizija II poziva na levoj obali Ibra organizuje odbranu, sa glavnim ploàjem kod sela Bogutovca, a da Drinska divizija II poziva preko O{tre glave, na desnoj obali Ibra, zatvori pravac u dolinu re~ice Ribnice. Jedan puk trebalo je da prepre~i put koji je od Ivawice vodio ka Studenici.34 Toga dana pokazalo se da i u te{kim uslovima odstupawa srpska artiqerija pokazuje visoki kvalitet dejstva. Na Moravi kod Milo~aja nalazio se zna~ajan most preko koga su Srbi prebacivali svoje jedinice do posledweg momenta. Austro-Nemci su, prirodno, èleli da taj prelaz preko reke posednu. Most kod Milo~aja branilo je 12 srpskih dobro postavqenih baterija koncentri~nom vatrom. Topovi su bili ukopani na prostoru Mrsa} – Ruì}a brdo. Topovi su 5. novembra proizveli uspeh srpske vojske. Na pravcu Adrani–Kraqevo, na kom je akciju razvijao VIII korpus, nalazila su se tri srpska puka. Austrougarska III armija je upravo taj korpus upotrebila za nastup na Kraqevo i ju`no od wega. Korpusova 59. divizija je trebalo, posle dolaska na poziciju ûkojevac–Samar (k. 959), da se uredi iza 43. divizije (XXII korpusa) i da, posle sa 57. divizijom, preuzme daqe vo|stvo u izvo|ewu planirane akcije. Do preuzimawa Kraqeva 43. divizija je trebalo da se kre}e severnom obalom Morave, dok su za udar na samu varo{ Kraqevo jo{ ranije bile rezervisane 26. pe{adijska i 44. rezervna divizija. Tim brojnim jedinicama bilo je zapove|eno da most zapadno od Kamixore preuzmu neporu{en. Most je zauzet na juri{ uve~e 5. novembra od strane jakih delova 43. divizije. Time su Austrijanci obezbedili nastupawe ka Kraqevu. Napad su, ipak, zaustavila tri srpska bataqona, koja su se razvila du` èlezni~ke pruge. Zbog upornog otpora pomenutih bataqona, srpska kolona duga~ka sedam kilometara mogla se bez ometawa evakuisati iz Kraqeva ka Mrsa}u.35 O radu odreda generala Drofe postoje i srpski i austrougarski izve{taji. On je krenuo ka Ivawici i do 15 ~asova je glavninom odreda stigao na visove Ri|aja – Vinogradine – Veliki breg, a sa jednim bataqonom na Qutu Kru{ku. Na Bjelici Austrijanci su nailazili samo na srpske patrole. Poseban odred od dva bataqona i brdskom polubaterijom kretao se du` planine Jelice; na Kalu|erskoj kladi nai{ao je na dobro utvr|en poloàj, ~iji su se vojnici branili i ru~nim bombama. Ostatak 21. brigade bavio se i daqe kod Zabla}a, dok se 20. brigada rasporedila drumom do Slatine. U popodnevnim ~asovima brigada je uspela da potisne srpske jedinice zapadno od Lipni~ke reke i da ih protera preko Morave, ali su predve~e Srbi dobili poja~awe iz Slatine, te je jedan bataqon iz austrougarske divizijske rezerve uveden u okr{aj kako bi 20. brigada zadràla poloàj. Uba~eni odred pukovnika Fi{era zaustavqen je na dobro utvr|enim srpskim poloàjima Biqega (k. 558) – Dolovi (451) – Rajac (791) – Vis (836). Na osnovu raporta 26. divizije stvorena je pretpostavka da srpska vojska namerava da napadne odred generala Pongraca. Na zahtev generala Trolmana, 26. divizija je svojom artiqerijom poku{ala, da pod vatru stavi prostor oko Slatine, ali nije uspela, jer se topovi nisu mogli izvu}i na poloàj Gu{avca. Na odbranu Kraqeva trebalo je u~initi ja~i pritisak sa severozapadne strane, pa je brigada [varc primila zapovest da prati 20. i 21. brdsku brigadu.36 Poku{aj protivudara na pravcu Jelica–â~ak onemogu}ila je austrijska Kraqevo u danima povla~ewa vojske pred Austro-nema~kim osvaja~ima oktobra–novembra 1915. godine

Isto, 166, 169, 175; M. Zelenika, nav. delo, 302. VRS XI, 161–3; Osterreich–Ungars letzter Krieg, III, 275. 35

VRS XI, 164–5; Osterreich–Ungars letzter Krieg, III, 273, 274, 285.

VRS XI, 172–4.

Isto, 167–8, 169.

Isto, 173–4.

40 Isto, 196–9; Osterreich–Ungars letzter Krieg, III,278, 285.

artiqerija jo{ 5. novembra izjutra, kad je obasula desnu obalu Morave i prostor oko kraqeva~ke èlezni~ke stanice.37 Petoga novembra srpske jedinice povukle su se pred glavnim snagama VIII i XXII korpusa prelaskom preko Morave. XXII korpus je dobio nalog da produì gowewe nizvodno dolinom Morave, a VIII korpus je imao da se pomeri ka Kraqevu, iza XXII korpusa. Prebacivawe glavnine XXII korpusa preko Morave, ka Kraqevu, morala je obezbediti 43. divizija, ~ije su jedinice ve} pre{le na ju`nu obalu reke. Doturawe municije i hrane, koje je slabo i{lo preko Slovca, trebalo je pomo}i vozom do Kragujevca i daqe do posledwe posednute stanice. Morava na tom sektoru imala je nepristupa~an teren oko obala, bila je {iroka svega 150 metara, ali i duboka. Novu {ansu za operacije pred Kraqevom trebalo je da pruì 62. pe{adijska divizija, koja bi prodorom ka Sjenici ugrozila ve}e angaòvawe srpske vojske u ibarskoj dolini.38 Posle prelaza austrougarskih vojnih delova preko nedovoqno poru{enog mosta kod Kamixore, ve} u prepodnevnim ~asovima 5. novembra napu{tena je leva obala Morave, suvi{e izloèna sna`noj artiqerijskoj vatri. Ja~e austro-nema~ke snage posele su liniju: sela Stubal – Staro Selo – ûkojevac – Vitanovac – Kamixora – Sir~a – Milo~aj. U tim uslovima bilo je bitno organizovati odbranu pozicija na levoj obali Ibra, naslawaju}i se na poloàj Jastrebar – Rankov grob – vododelnica ime|u Vrdilske reke i re~ice Lopatnice – Kosmajica – selo Bogutovac – Lakat. Komandu na svim snagama na levoj obali Ibra primio je komandant Dunavske divizije II poziva, a na desnoj obali komandant Drinske divizije II poziva.39 Time su glavne snage I armije prepustile Kraqevo wegovoj hudoj sudbini. [esti novembar bio je ispuwen naporima Austro-Nemaca da se kona~no domognu Kraqeva. Brdske brigade 20. i 21. potiskivawem srpskih jedinica zapadno od Kraqeva, imale su da sadejstvuju operacijama 26. i 44. divizije, pre svega da olak{aju prelaz svih delova tih divizija preko Morave. Napadnu grupu, koju su sa~iwavale dve divizije, imale su da pomognu jedinice na zapadnom boku (prema Ivawici) i na isto~nom boku (oko Kraqeva, XIX korpus, 43. rezervni korpus), dok je grupa generala Sorsi}a sa zapadne strane prema Ivawici trebalo da uspori hod. Toga dana pred podne ne{to je izmewen raspored nastupawa: pokret ka Kraqevu imao je da izvede XXII rezervni korpus, dok je VIII korpus dobio naredbu da se zadrì u dolini Morave. U toku dana 85. brigada 43. divizije (XXII korpusa) zauzela je Kraqevo, ne nailaze}i na ja~i organizovan otpor. Brigada je zaplenila 130 topova starih modela, i to 69 austrougarskih, 45 turskih i 16 nema~kih, dok su Srbi uspeli da izvuku modernija oru|a; u posed brigade pre{lo je dosta municije i drugog ratnog materijala i neodvu~eni èlezni~ki vagoni. Glavnina korpusa poku{ala je da pre|e Moravu ju`no od Milo~aja, no sna`na vatra srpske artiqerije onemogu}avala je takave operativne zahvate sve do popodnevnih ~asova, kad je do{lo do kona~nog povla~ewa. @elezni~ki most isto~no od varo{i i drumski most na ju`noj ivici grada bili su temeqnije poru{eni. Ipak, jo{ istoga dana 85. brigada je uspela da se prebaci na desnu obalu Ibra. Levo krilo brigade bilo je kod Kovanluka: od toga lokaliteta do u{}a Ibra postavqena su odeqewa za obezbe|ewe. Napad na grad izveden je sa zapadnog pravca, linijom Jar~ujak – Ruì}a brdo. Druga jedinica napadne grupe, 26. pe{adijska divizija, tek kasno po podne zauzela je most ju`no od Milo~aja i produìla je nastupawe ka Ruì}a brdu. Na isto~nom boku, kod Sir~e, te ve~eri pre{la je Moravu i 44. rezervna divizija.40 Prema biltenu austrougarskog glavnog ratnog stana, Austrijanci su u Kraqevu zarobili 481 srpskog vojnika; nije 82

Bogumil Hrabak

me|utim, saop{teno koliko je tih vojnika zasu`wila nema~ka jedinica koja je prvo u{la sa severne strane.41 Iz VIII korpusa 59. divizija sadejstvovala je uz 43. diviziju, dok je 57. divizija od podne 6. novembra produ`ila linijom Planinica – Kamixora – Krivaja – kota 412. Na tom pravcu 2. brdska brigada je tek oko 18 ~asova nai{la na jedan slabiji srpski odred u selu Medve|a, ali je nastavila mar{, sa glavnim ciqem da {to pre ovlada mostom kod Trstenika. Na Kamixori iz 6. brdske brigade ostavqena su samo dva bataqona, a ostatak je nadirao ka Trsteniku.42

Kraqevo u danima povla~ewa vojske pred Austro-nema~kim osvaja~ima oktobra–novembra 1915. godine

Il Dalmata (Zara) 10, XI 1914, 1 (bilten za 6. i 7). 41

VRS XI, 198.

Dr Bogumil Hrabak KRALJEVO IN THE DAYS OF WITHDRAWAL OF THE ARMY BEFORE AUSTRIAN-HUNGARIAN INVADERS IN OCTOBER â&#x20AC;&#x201C; NOVEMBER 1915 Summary Kraljevo fell into the hands of the Austrian-German troops five days after Cacak. While leaving Cacak was done in panic, confusion, without any plans, the long staying on the territory Cacak-Kraljevo gave possibilities to the units of the First Army to withdraw systematically. However, even then the bridges were not destroyed in a proper manner and during the day and the mountain divisions could repair them in order to be passable. The slowed action of the Austrians was affected by: weak supply of ammunition and food. Their advance was helped by more powerful artillery and skill of their soldiers-craftsmen to repair the bridges for the first use in record time. For the Austrians, fighting in the valley of the West Morava between Cacak and Kraljevo was a good school of war tactics on mountain rivers. Austrian mobile and adroit mountain brigades supported by added mountain batteries should be pointed out. The Austrian-Hungarian heavy artillery prevented the attempt of Duke Misic to make a local counterattack toward Cacak on 5 November. On the Serbian side, the artillery which shot well and the conscripts of the third call-up should be praised, while the conscripts of the first call-up were almost not seen in the battles from 1 to 6 November. While the captains, i.e. commanders of companies and battalions showed initiative in battles, the headquarters of Serbian divisions and armies were languid, similarly to the behaviour of the old and sick Duke Putnik. Slowing down of the Austriansâ&#x20AC;&#x2122; pace was affected by the fear that the Serbs, like a year ago, would start a counteroffensive in a narrow valley of the Morava river; it was a war capital of the Serbian army which paid during the systematic withdrawal of units. In any case, Kraljevo was not a Serbian Pschemisl.

Bogumil Hrabak

VLADAN VIRIJEVI] Filozofski fakultet, Kosovska Mitrovica

UDK 3/4.151.3-054.7(497.11)”1918/1941”

STRANCI U KRAQEVU 1918–1941. PRILOG PROU^AVAWU DEMOGRAFSKE STRUKTURE GRADA

Apstrakt Rad predstavqa poku{aj da se na osnovu arhivske gra|e, objavqenih izvora, napisa iz {tampe i relevantne literature, prikaù neki segmenti iz ìvota i rada dve grupe stranaca u Kraqevu, u hronolo{kom rasponu od 1918. do 1941. godine. S obzirom na ~iwenicu da su ruska i francuska kraqeva~ka kolonija bile najbrojnije, razumqivo je da je o wima sa~uvano i najvi{e pisanog materijala, {to se ne moè re}i za ostale etni~ke grupacije koje su, daleko malobrojnije, bile deli} demografske razglednice Kraqeva u razdobqu izme|u dva svetska rata Tako smo „pri~u” o strancima u Kraqevu bili prinu|eni da redukujemo samo na Ruse i Francuze. Kraqevo je u periodu 1918–1941. godine u nacionalnom i verskom pogledu predstavqalo heterogenu celinu. Wegova ubrzana industrijalizacija, sprovo|ena tokom tre}e i ~etvrte decenije pro{log veka, podstakla je doseqavawe i znatnog broja stanovni{tva poreklom izvan jugoslovenskih granica. Najbrojniji u ovom – etni~ki, konfesionalno, jezi~ki i kulturno – {arenolikom korpusu, bili su Rusi, emigranti (izbeglice) iz nekada{we ruske carevine i Francuzi upo{qeni u Fabrici aviona.1 RUSI

Prema rezultatima posledweg popisa stanovni{tva obavqenog pre Drugog svetskog rata (31. marta 1931. godine), od 7.022 popisanih 88,85% ~inili su pravoslavni (Srbi i Rusi–emigranti), 9,32% rimokatolici, 1,16% muhamedanci, 0,11% evangelisti, 0,18% pripadalo je drugim hri{}anskim grupama, a 0,37% nije se izjasnilo kojoj konfesiji pripada. O tome u kojoj meri je ova struktura naru{ena tokom naredne decenije, tj. do otpo~iwawa Drugog svetskog rata, pogotovu ako se ima na umu da se broj stanovnika Kraqeva, poja~anom imigracijom u ovom periodu, uve}ao za oko 100% ne mo`e se pouzdano govoriti. (Definitivni rezultati popisa stanovni{tva od 31. marta 1931. godine, kw. II, Prisutno stanovni{tvo po veroispovesti, Beograd, 1938, 77) 2

Po~etkom tre}e decenije XX veka u Kraqevinu Srba, Hrvata i Slovenaca su, kao deli} velike reke qudi pokrenute sa ruskog tla tokom i nakon okon~awa revolucije i gra|anskog rata, po~eli da pristiù ruski emigranti (izbeglice). Prema razli~itim procenama broj onih koji su iz raznoraznih razloga napustili Rusiju kre}e se od 700 000 do 2 500 000 qudi, od kojih je na teritoriju Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca stupilo oko ~etrdesetak hiqada, bilo u tranzitu ka zemqama zapadne Evrope ili se pak trajnije naseqavaju}i u wenim gradovima i selima.2 Motivi koji su pokretali ovu socijalno heterogenu izbegli~ku masu na put u neizvesnost bili su razli~iti. Jedni su otaxbinu napu{tali zbog ideolo{kih neslagawa sa novom sovjetskom vla{}u neposredno nakon revolucije, drugi su beàli iz ekonomskih razloga, a tre}e su, kao neprijateqe novog poretka, proterivale boq{evi~ke vlasti. Tako su se u istom izbegli~kom korpusu na{li oficiri i vojnici armija koje su se u gra|anskom ratu borile protiv boq{evika, lekari, inèweri, profesori univerziteta, arStranci u Kraqevu 1918–1941. Prilog prou~avawu demografske strukture grada

Qubodrag Dimi}, Kulturna politika Kraqevine Jugoslavije 1929–1941, kw. III, Beograd, 1996, 136; Qubodrag Dimi}, Rusko {kolstvo u Kraqevini Jugoslaviji 1918–1941, Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka, I, Beograd, 1994, 38.

O doseqavawu ruskih emigranata (izbeglica) u Kraqevinu Srba, Hrvata i Slovenaca vidi vi{e: Miroslav Jovanovi}, Doseqavawe ruskih izbeglica u Kraqevinu SHS 1919–1924, Beograd, 1996.

Milan Pantovi}, Kraqeva~ki medaqoni, Kraqevo, 2000, 42.

Arhiv Jugoslavije (u daqem tekstu AJ), 14, 224–802, Izve{taj Na~elstva okruga ^a~anskog Odeqewu javne bezbednosti Ministarstva unutra{wih dela, 24. VIII 1920; Definitivni rezultati popisa stanovni{tva od 31. januara 1921. godine, Sarajevo, 1932, 82–83. 6

M. Jovanovi}, Doseqavawe ruskih izbeglica..., 216.

Miroslav Jovanovi}, „Rusija u egzilu – okviri, dometi i na~elni problemi istra`ivawa”, Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka, kw. I, Beograd, 1994, 36. 7

8 „Kolonija” je sluìla kao posrednik preko koga je „Dràvna komisija za ruske izbeglice” slala nov~anu pomo} najugroènijim emigrantima, a odràvala je i vezu sa niìm i vi{im vlastima daju}i im sve potrebne, objektivne i proverene informacije o izbeglicama. – M. Jovanovi}, Doseqavawe ruskih izbeglica..., 302.

„Od ruskog Roditeqskog komiteta u Kraqevu”, Kraqevski glasnik, 23. XI 1933, 2.

Isto.

AJ, 66, 1649–1744, Statisti~ki podaci o privatnim narodnim {kolama u srezu @i~kom u {kolskoj 1932/33. godini, 14. II 1933. 12

Od ruskog Roditeqskog komiteta u Kraqevu, Kraqevski glasnik, 23. XI 1933, 2.

Q. Dimi}, Kulturna politika..., kw. III, 180. 14

Isto.

Izjava zahvalnosti, Narodna samouprava, 10. III 1939, 4. 16 Tokom ~itavog me|uratnog perioda Kraqevo su ~esto pohodile ruske putuju}e pozori{ne trupe, umetni~ki ansambli i samostalni umetnici. Svakog leta na lokaciji Jabu~ar gostovali su donski kozaci izvodiv{i na kowima razne jaha~ke egzibici-

hitekte, umetnici i intelektualci drugih profila, trgovci, zanatlije, veleposedni~ko plemstvo, sve{tenici, industrijalci, ~inovnici itd.3 Prema se}awu starijih Kraqev~ana, prvi Rus koji se nastanio na kraqeva~koj kaldrmi nakon Prvog svetskog rata bio je izvesni Grigorije Jeromah, biv{i austrougarski zarobqenik koji je tokom okupacije sluìo kod ovda{wih ba{tovana i trgovaca.4 S obzirom na to da su pristizali u tzv. imigracionim talasima, te{ko je utvrditi koliko ruskih emigranata se nalazilo u Kraqevu u prvim poratnim godinama. Za najve}i broj wih ono je bilo samo usputna stanica u tragawu za boqim ìvotom u nekom ve}em i privredno razvijenijem gradu u kome je mogu}nost zaposlewa i sticawa materijalnih osnova za ìvot bila izglednija. Krajem avgusta 1920. godine u Kraqevu se nalazilo 12 ruskih porodica sa 19 ~lanova, dok je prilikom popisa stanovni{tva 31. januara 1921. godine registrovano 12 Rusa.5 Tokom februara 1921. godine, u „tre}em imigracionom talasu”, sa ostrva Lemnosa u Kraqevo je prispelo 68 emigranata iz Rusije.6 Izgradwa puta Kraqevo–Ra{ka, po~etkom 1923. godine, izgradwa èlezni~ke pruge Kragujevac – Kraqevo – Ra{ka – Kosovska Mitrovica, kao i podizawe Fabrike aviona i @elezni~kih radionica, tj. Fabrike vagona sredinom 20-ih godina veka koji je iza nas, ubrzali su pove}awe broja Rusa koji su, bar na nekoliko godina, postali ìteqi Kraqeva.7 Ve}ina wih pripadala je Tehni~kom puku I armijskog korpusa Vrangelove armije, Kubanskoj koza~koj diviziji i Donskom korpusu. Smawewem obima i zavr{etkom nekih od ovih gra|evinskih zahvata ve}i broj Rusa, posebno samaca, odlazio je daqe u potrazi za zaposlewem, ali su neki, uglavnom porodi~ni qudi, svoje kofere potpuno raspakovali u Kraqevu. Obezbediv{i skroman sme{taj i kakav-takav posao, ove prido{lice su se lagano uklapale u novu sredinu. U tome su im, bar u po~etku, pomagale i dràvne vlasti, da bi uskoro i sami „kraqeva~ki Rusi”, po ugledu na sunarodnike iz drugih mesta Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca, obrazovali „Rusku koloniju”.8 Krajem 1933. godine ona je okupqala preko 200 lica, prete`no siroma{nih radnika.9 Uwenom sklopu funkcionisao je i „Roditeqski komitet” koji se starao o „potpomagawu |aka ruske narodnosti u pogledu uspe{nog u~ewa i sudelovao u pogledu vaspitawa u nacionalnom ruskom duhu”, organizovao „predavawa i izu~avawa geografije i istorije Rusije”, pomagao oko nabavki uxbenika, ode}e i obu}e za ruske osnovce, sredwo{kolce i gimnazijalce, organizovao im besplatnu ishranu i sl. On je vodio ra~una i o funkcionisawu osnovne {kole i de~ijeg zabavi{ta za rusku decu, koji su u Kraqevu radili na ruskom kao nastavnom jeziku.10 U zabavi{tu, koje je imalo status pripravnog razreda osnovne {kole, {kolske 1932/33. godine bilo je sedam de~aka i dve devoj~ice, a u sva ~etiri razreda osnovnu {kolu poha|alo je osam devoj~ica i trojica mu{kar~i}a. O wihovom vaspitawu i obrazovawu brinula se u~iteqica Margarita Luka~.11 Avgusta 1933. godine re{ewem Dràvne komisije za ruske izbeglice, „zbog oskudice u materijalnim sredstvima”, zabavi{te i osnovna {kola su ukinuti.12 U Kraqevu je aktivno delovala i podru`nica „Ruske matice”, nacionalno-kulturne ustanove osnovane u Qubqani 1924. godine s ciqem da „putem razli~itih sustavnih, literarnih i muzi~kih priredaba, namijewenih u prvom redu svojim sunarodnicima u ruskoj mladeì, a zatim i drugim, podràva koliko god je mogu}e intenzivnu vezu sa ruskom kulturom, literaturom i muzikom”.13 Weni napori, iskazani kroz organizovawe kurseva ruskog jezika za mali{ane ro|ene van otaxbine, raznih vaspitnih predavawa, scenskih predstava, sve~anih akademija i sli~no, bili su usmereni ka „okupqawu duhovnih snaga ruske emigracije u borbi za izgubqeno nacionalno obele`je i kulturne tradi86

Vladan Virijevi}

cije”, opiru}i se postepenoj spontanoj denacionalizaciji onih koji su za svoje ishodi{te odabrali ju`noslovensku dràvu.14 Zna~ajne uloge u dru{tvenom ìvotu ovda{wih Rusa pripadale su i „Kubanskoj koza~koj stanici” i „Ruskom peva~kom dru{tvu”, koje je svake godine, u okviru tradicionalnog „Ruskog dana”, prire|ivalo koncert na kome su u~e{}e uzimali i lokalni predstavnici muzi~kog ìvota.15 Premda vezani za svoja udruèwa, Rusi su, bilo oni nastaweni u Kraqevu bilo oni koji su se u wemu zatekli na proputovawu ili na nekom zabavno-umetni~kom gostovawu, dali vidno obele`je javnom i kulturnom ìvotu varo{i na Ibru.16 Wihovo prisustvo ose}alo se na svakom koraku. Na ulicama, trgu, pijacama, ba{tama i kafanama ~uli su se ruski jezik i pesma, zapaàle visoke koza~ke {ubare, crni vojni~ki koporani i nabrane mekane ~izme. Omiqena kafana u kojoj su se okupqali organizuju}i svoje zabave, tzv. ruske ve~eri, na kojima su pevane romanse, prikazivane razne ma|ioni~arske i akrobatske ve{tine, bila je „Kod srpskog Kraqa”, vlasnika Radosava Simi}a, na uglu ulica Obili}eve i Hajduk Veqkove.17 Ruske ve~eri odràvane su i u drugim kraqeva~kim kafanama i hotelima („Studenici”, „Parizu”) i bile su veoma popularne kod me{tana.18 Slobodno vreme u letwim mesecima Rusi su naj~e{}e provodili na levoj obali Ibra, okupqaju}i se na „ruskoj plaì”, koja se protezala od gvozdenog mosta do gradske klanice.19 Proìmawe srpskog i ruskog na~ina ìvota unelo je brojne novine i kod jednih i kod drugih. Najve}i broj Kraqev~ana po prvi put se sretao sa ruskom kuhiwom: raznim jelima od pe~uraka, ka{ama, bor{~om, piro{kama, haringama i drugim, koja su ubrzo na{la mesto na wihovim trpezama. Pod uticajem Rusa i wihovih ve} pomalo kultnih samovara, ~aj se u srpskim domovima po~eo piti svakodnevno, a ne samo kao lek u bolesti. S druge strane, nekada{wi podanici dinastije Romanov stekli su naviku ispijawa kafe i sluèwa „slatkog” sa vodom kao sastavnog dela rituala do~eka gostiju kod Srba.20 Drugovawe sa Rusima na ulici, u kafani, susedstvu ili na radnom mestu, unosilo je u kraqeva~ke porodice niz novih obi~aja ba{tiwenih u drevnoj pro{losti wihove slovenske bra}e. Zajedni~ko istorijsko poreklo i pripadnost me{ali su i spajali dve tradicije istog duha, pa su tako obredna testa pripremana o raznim verskim praznicima („pasha”, „kuli~”, „kutja”, ~esnica, vasilica, slavski kola~ i ìto) bila podjednako omiqena i po{tovana i u srpskim i u ruskim doma}instvima.21 U srpske domove Rusi su uneli i obi~aj ki}ewa jelke za novogodi{we praznike, po{tovawe i negu ku}nih ~etvorono`nih qubimaca (psa, ma~ke) i jo{ mnogo toga.22 Uprkos izraènoj te`wi za o~uvawem nacionalnog identiteta, kulture i tradicije, ono u ~emu su Rusi bili najpodlo`niji uticaju nove sredine bio je jezik. Bliskost dva slovenska jezika uticala je na to da su oni, neosetno, kako u govoru tako i u pisawu, sve ~e{}e upotrebqavali srpske re~i u ruskom kontekstu.23 Socijalnu i profesionalnu kartu „kraqeva~kih Rusa” nemogu}e je pouzdano predstaviti, pogotovu stoga {to je najve}i deo ovih „iskorewenih qudi”, iz egzistencijalnih razloga, prihvatao poslove koji su bili ispod nivoa wihovog, uglavnom solidnog obrazovawa.24 Tek, u Kraqevu su se nastanili ataman Vja~eslav Naumenko, vazduhoplovni oficiri Ritikov i Rumjancev, u to vreme najstariji ìvi pilot na svetu Jankovski, pukovnik Morozov, inèwer [umenski, zubni lekar Andrija Vol~kov, lekar op{te prakse Ivan Andru{kijevi~, advokati Ilija Ko~i~ki i Ni}ifor Savojski, nekoliko profesora, brojni limari, tesari, bravari, kova~i, tipografi, slovopisci, tehni~ari, Stranci u Kraqevu 1918–1941. Prilog prou~avawu demografske strukture grada

je. – Dobrivoje Obradovi} – Kondis, „Letwe razonode na kaldrmi”, Ibarske novosti, 11. VIII 1983, 8. 17

Milan M. Matijevi}, Kraqeva~ke kafane, Kraqevo 1998, 49, 190. 18

Jedna od brojnih ruskih ve~eri odr`ana je 9. decembra 1933. godine u hotelu „Jugoslavija” o ~emu je Kraqevski glasnik izve{tavao: „Program je bio vrlo dobro izveden. Naro~ito treba istaknuti trio od g. Kri{tofovi}a koji su izveli: ~elo sam autor, violinu g. Dimitrijevi} i klavir g–|a Ritikova. Vrlo je lepo i s mnogo ose}aja pevala ruske pesme g–|a Quba~ka Tumalejeva. Kao posledwa ta~ka bio je prikazan komad ,Bez Otaxbine’ od g. Zapoqskog. – „Rusko ve~e” Kraqevski glasnik, 14. XII 1933, 3. Dobrivoje Obradovi} – Kondis, „Leto na ibarskim pla`ama”, Ibarske novosti, 4. VIII 1983, 8.

Mila Stojni}, Rusko–srpska kwi`evna preplitawa, Beograd 1994, 15. 21

Isto.

Isto; Miodrag B. Proti}, Nojeva barka – Pogled s kraja veka (1900–1965), Beograd, 1992 51. 23

M. Stojni}, Rusko–srpska..., 148.

Kao jedan od pokazateqa mogu}e je, uslovno, koristiti i podatke o Rusima koji su streqani u nema~kom masakru kraqeva~kog stanovni{tva oktobra 1941. godine. Naime, prema raspoloìvim saznawima, od 59 Rusa koji su se na{li pred mitraqeskim cevima wih 27 bilo je zapo{qeno u Fabrici aviona, Fabrici vagona i Loìonici, od ~ega je 23 radilo na poslovima bravara, tesara, stolara, montera, loà~a, kova~a i strugara, a ~etvorica kao inèweri i tehni~ari, petorica su bili u~iteqi i sredwo{kolski profesori, ~etvorica ~inovnici,

16 su svrstani u kategoriju „zanatlija i drugih radnika” (stolari, limari, tipografi, slovopisci, piqari, slu`iteqi), a za jednog nije utvr|eno kojim se zanimawem bavio. – Qubi{a Ajdi}, Krv ruske emigracije u streqawu u Kraqevu – oktobra 1941. godine, Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka, kw. I, Beograd, 1994, 137. 25

Dobrivoje Obradovi} Kondis, „Taksisti konkuri{u fijakeristima”, Ibarske novosti, 23. XII 1982, 8; Spisak vlasnika ~ekovnih ra~una Po{tanske {tedionice Kraqevine Jugoslavije, Beograd, 1937, 135; Q. Ajdi}, Krv ruske emigracije u streqawu..., 137. „Iz `ivota ruske kolonije”, Kraqevski glasnik, 21. I 1934, 2.

M. Pantovi}, Kraqeva~ki..., 141.

AJ, 66, 754–1207, Spisak nastavnika gimnazije u Kraqevu (za razdeqivawe po kategorijama i grupama prema novom Zakonu o ~inovnicima), 15. VIII 1923.

Qubodrag P. Risti}, „Od obnavqawa rada do novog Zakona o sredwim {kolama (1918–1999)”, u: Gimnazija u Kraqevu 1909–1999, Kraqevo 2000, 101, 129. 29

AJ, 66, 754–1207, Dopis Odeqewa za sredwu nastavu Ministarstva prosvete direktoru kraqeva~ke gimnazije, 11. VII 1922; Gimnazija u Kraqevu..., 549.

Q. P. Risti}, „Od obnavqawa rada...”, 129; Qubodrag P. Risti}, „Od zakona o sredwim {kolama do po~etka Drugog svetskog rata (1929–1941)”,U: Gimnazija u Kraqevu 1909–1999, Kraqevo, 2000, 138.

Gimnazija u Kraqevu..., 548, 551, 557, 559.

Milomir Jovanovi} – Bogomir Mihajlovi}, 100 godina Poqoprivredne {kole u Kraqevu (1882–1982), Kraqevo 1983, 414. 33

strugari, sluìteqi itd. Prvi taksisti u Kraqevu bili su Rusi – Ivan Karasek i izvesni Anatolij.25 Sem stru~waka iz raznih oblasti ~iji kadar je u jugoslovenskoj dràvi bio deficitaran (lekari, inèweri, profesori i sl.) i onih koji su se, poput Dimitrija Nesterenka i Gligorija Glu{~enka, uspe{no uklapali u trgovinske tokove odlikuju}i se solidno{}u i uslu`no{}u, ve}ina ih je ìvela na ivici egzistencije, snalaze}i se za posao na razli~ite na~ine. O wihovom poloàju svedo~i i jedan novinski napis: „Usled prekida, zbog zime i mraza, radova na dovr{ewu zidawa fabrike vagona u Kraqevu, mnogo Rusa je ostalo bez posla i nalazi se u bedi. Radi wihove pomo}i sada je otvorena jeftina dobrotvorna kujna u kojoj se ruskim besposlenim radnicima izdaje skroman ru~ak i ~aj na kredit i besplatno dok se radovi ne obnove.”26 Oni koji su znali neki od zapadnoevropskih jezika ili neku umetni~ku ve{tinu, dràli su privatne ~asove dopuwavaju}i na taj na~in svoje, vi{e nego skromne, ku}ne buxete. Tako su mnogi kraqeva~ki mladi}i i devojke prve akorde na violini odsvirali na ~asovima kod Feodora Obeleèva, a virtuelnost klavirske muzike upoznali na nastavi kod supruge izvesnog Abramceva. Posebno dubok trag u muzi~kom ìvotu Kraqeva ostavio je muzi~ar Vatrogasne ~ete Pavle [kurenko. Uzgred, od wih su slu{ali i o ruskoj kulturi, kwièvnosti i umetnosti, „zaqubquju}i” se u Pu{kina, Tjut~eva, Qermontova, Bloka, Dostojevskog, Tolstoja, Turgeweva i druge ruske velikane.27 Svojevrsna kulturna misija pripadala je profesorima, ~iji broj je, usled ~estih preme{taja u druga mesta, varirao. Me|u prvima je, {kolske 1921/22. godine, u kraqeva~ku gimnaziju stigao, kao predava~ zemqopisa i veronauke, Feodor Rajevski. Svr{eni student var{avskog „pravni~kog fakulteta s istorisko-filosofskom grupom”, Rajevski je u Kraqevu ostao do 1930. godine.28 O wegovoj aktivnosti direktor Gimnazije Uskokovi} zapisao je: „Svojim dosada{wim radom pokazao je odli~nog nastavnika. (...) Srpski jezik nau~io je vrlo dobro, a svojim vladawem i marqivo{}u moè posluìti svakome kao najlep{i primer. G. Rajevski je prototip one stare slovenske ruske du{e, pune morala, skromnosti i qubavi prema svemu, naro~ito prema {koli, wenom radu i crkvi.” Za wega je isticano i da je „uvek savestan, ta~an i vredan”, da je organizator {kolskog „Podmlatka Crvenog krsta” i gimnazijske kwigoveznice, da kao ~lan gimnazijskog hora „uti~e na u~enike za negu pesme”, a „na{u zemqu voli”.29 „Privremeni u~iteq ve{tina” Mihailo Glu{enko, sa diplomom „Arhitekturnog fakulteta” Umetni~ke akademije u Kijevu, predavao je, od 1921. do 1923. godine, crtawe i pisawe, a vodio je i privatnu {kolu modernog crtawa i umetnosti.30 U dva navrata – od 1925. do 1926. i od 1929. do 1933. godine – ovda{wi profesor bio je i Ivan Vedenski koji je „ta~no i savesno predavao pevawe”, odli~no je vodio hor i bio „~uvar {kolskog harmonijuma”.31 Osim wih, do po~etka Drugog svetskog rata u u~ionicama Gimnazije predavali su jo{ i: Nikolaj Voskresenski (veronauka, matematika), Nikolaj Kadesnikov (matematika), Vitalij Hvorostanski (pisawe, matematika, fizika), Mihail Cinhotski (pisawe, matematika, fizika) i Aleksije [ostakov (crtawe, pisawe, matematika i francuski jezik).32 U „Niòj sto~arsko–mlekarskoj {koli” radio je kao profesor i inèwer poqoprivrede Igwatije Poderegin (sto~arstvo, zoohigijena, hemija).33 Ruski emigranti ostavili su pe~at i u kraqeva~kom sportu. Po svojim ve{tim driblinzima, ostao je upam}en fudbaler „Ibra” \or|e „Rus”, a pri So88

Vladan Virijevi}

kolskom dru{tvu, u drugoj polovini 30-ih godina, aktivno je delovao „Ruski otsek” u kome je 1939. godine bilo 30 ~lanova i 15 ~lanica svih uzrasta.34 Neki od wih, poput zubara Vol~kova, koji se oènio }erkom Spasojevi}a, i [umjanskog, koji je svoju qubav prona{ao u }erki vunovla~ara Kosti}a, postali su kraqeva~ki zetovi, vezuju}i se na taj na~in ~vr{}e za novu sredinu i sugra|ane, dok je inèwer Poderegin za svoju ìvotnu saputnicu odabrao gimnazijsku profesorku Milku Baji}.35 Ukratko re~eno, svaki od ovih pojedinaca, znanih i onih ~ija imena danas nisu poznata, ostavio je svoj specifi~ni trag na dru{tveni i privredni ìvot Kraqeva. U ovakvom ambijentu ìveli su emigranti iz dalekih ruskih gradova i stepa, ~eznuv{i za rodnim domovima, neguju}i jezik, obi~aje i tradiciju, doìvqavaju}i svoj trenutni poloàj kao prolazno stawe, s ose}awem da je taj na~in ìvota privremen i da je dan povratka u otaxbinu blizu.

Izve{taj Uprave Sokolske `upe Kragujevac za 1939. godinu podnet redovnoj godi{woj skup{tini 6. i 7. aprila 1940. godine u ^a~ku, Kragujevac, 1940, 48. 35

M. Pantovi}, Kraqeva~ki..., 141.

Miroslav Filipovi}, Kraqevski avioni – Fabrika aviona u Kraqevu 1927–1942, Kraqevo 1992, 38. 37

Navedeno prema: Blagomir Bi{evac, „Jugoslovensko–francuski klub u Kraqevu”, Na{a pro{lost, 4, Kraqevo 1989, 208.

M. Filipovi}, Kraqevski avioni..., 61.

FRANCUZI Sredinom 1928. godine u Kraqevo, grad u sna`nom privrednom usponu u koji su krajem 20-ih godina XX veka gotovo svakodnevno pristizali, privla~eni mogu}no{}u zaposlewa, novi radnici, iz francuskog grada Vilakublea – prispela je grupa od oko 200 stru~waka i radnika tamo{we avio-industrije „Brege”. Wihov dolazak bio je rezultat ugovora izme|u vlade Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca i uprave pomenutog francuskog dru{tva, koje je kraqevskom Ministarstvu vojske i mornarice prodalo licencu za proizvodwu borbenih aviona „Brege–19”, ~ija izrada je trebalo da otpo~ne u novopodignutoj fabrici na lokaciji Divqe poqe, na periferiji Kraqeva. Naime, na trì{tu radne snage Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca bilo je veoma te{ko prona}i tehni~ki osposobqen kadar za tako sloèni posao kao {to je proizvodwa aviona, pa je francuska strana prihvatila obavezu da, dok ne obu~i lokalnu radnu snagu, sve poslove na izradi aviona obavqaju weni radnici.36 Kako u vreme dolaska Francuza stambene zgrade u koloniji gra|enoj specijalno za wihov sme{taj nisu bile dovr{ene, to su kraqeva~ke op{tinske vlasti preduzele mere da im za prvo vreme obezbede stanove u privatnim objektima u gradu. „U zgradi u kojoj je stanovala moja porodica stanovao je oko osam meseci direktor fabrike aviona, gospodin @an [evo, profesor matematike na Sorboni, sa ènom, posle wega je kod nas stanovao generalni sekretar fabrike, gospodin Karno, a za wim i drugi sve dok kolonija nije bila kona~no zavr{ena, pa ~ak i posle su povremeno stanovali kod nas probni piloti koji su dolazili na po nekoliko meseci” – prise}ao se nekada{wih suseda, nekoliko decenija kasnije, Svetolik Stefanovi}, slu`benik-name{tenik u Fabrici aviona.37 Nastawivawe ovako velikog broja Francuza, a dobar deo wih je sa sobom doveo i svoju porodicu, unelo je promene ne samo u demografskoj slici Kraqeva, ve} su se one osetile u gotovo svim sferama dru{tvenog ìvota: sportu, muzici, modi, navikama, ishrani, svakodnevici, manirima pona{awa, jednom re~ju – kulturi uop{te. Sveà sentimentalna se}awa na ratno savezni{tvo sklopqeno na Solunskom frontu i vi{emese~ni boravak francuskih trupa u Kraqevu nakon oslobo|ewa 1918. godine, kao i kulturolo{ki afiniteti koje su negovali brojni pojedinci iz Srbije {kolovani na nekoj od francuskih visoko{kolskih ustanova, doprineli su tome da Kraqev~ani svoje nove sugra|ane Stranci u Kraqevu 1918–1941. Prilog prou~avawu demografske strukture grada

Isto, 60.

Miqojko D. Lu~i}, Osam vekova Ribnice (istorijsko-geografski pregled), Kraqevo, 2001, 368.

AJ, 66, 1312–1554, Re{ewe Nastavnog odseka Odeqewa za osnovnu nastavu Ministarstva prosvete, 2. XI 1929. 42

M. Filipovi}, Kraqevski avioni..., 60. 43

Na `alost, vi{e detaqa o aktivnosti ovog konzulata nismo uspeli da prona|emo. – Op{ta dr`avna uprava – banovine, srezovi, op{tine i gradovi, Zagreb, 1932, 335. 44

O datumu po~etka rada Kluba u postoje}oj literaturi i memoarskoj gra|i postoje podeqena mi{qewa neutemeqena na ~vrstoj argumentaciji. Miroslav Filipovi} pomo}u „posrednih dokaza” navodi da je „Klub po~eo da radi pred kraj 1929. godine”, a Todor Vujasinovi}, pozivaju}i se na svoje se}awe, ka`e da je Klub otpo~eo sa radom 1932. godine. – Istorijski arhiv Kraqevo (u daqem tekstu IAK), Zbirka dokumenata o radni~kom pokretu i narodnooslobodila~koj borbi, Se}awa Todora Vujasinovi}a, II/69; M. Filipovi}, Kraqevski avioni..., 61. „Dopis iz Kraqeva”, Glas [umadije, 23. V 1931, 2.

Krajem 1933. godine Klub je imao 160 redovnih ~lanova. – Agilnost Francusko–jugoslovenskog kluba u Kraqevu, Pravda, 30. XII 1933, 8.

^itaonica Kluba bila je otvorena svake ve~eri od 17 ~asova, a izdavawe kwiga za ku}no ~itawe vr{eno je nedeqom. – „Francusko–jugoslovenski klub sa narodnom kwi`nicom i ~itaonicom”, Kraqevski glasnik, 23. XI 1933, 3. 48 Neke od tema ovih predavawa koja su prire|ivali naj~e{}e profesori Gimnazije i lekari Sreske bolnice, bile su: „O `ivotu praistorijskog ~oveka”, „O polnim bolestima, predohrana i le~ewe”, „O tuberkulozi”, „O urbanizmu i problemima Kraqeva”, „O Ivanu Me{trovi}u – od ~oban~eta do umetnika” itd. – Isto; „Nedeqne vesti”, Kraqevski glasnik, 2. XI 1933, 3. 49

U xez orkestru svirali su: Mima Ili} (klavir), Tilda Milovanovi} (prva violina), Mija ^ukuli} (druga violina), Rade Buwak (saksofon) i Vojo Aritonovi} (bubwevi), a povremeno su nastupali Je{ko Simonovi} i Dragan Tomovi} Tilovac. – „Vremeplov XX veka”, Kraqevski glasnik, 26. IV 2001, 2.

Na godi{woj skup{tini Kluba odrànoj 1. oktobra 1933. godine u Upravu su izabrani: za po~asnog predsednika @ak [evoa, za predsednika Milan Antonovi}, profesor, za potpredsednike potpukovnik Pavle Filipovi}, komandant aerodroma, Brana Vasiqevi}, inèwer i Radmila Vladimirovi}, profesorka Gimnazije, za sekretare Du{an Risti}, sudski pripravnik, i Milan Radovanovi}, za blagajnike Radomir Vilotijevi}, student prava i @ivota Stefanovi}, ~inovnik, za kwi`ni~are Jelisaveta Maxarevi}, suplent i Svetolik Stefanovi}, student prava, a za ~lanove Upravnog odbora: Steva Kneèvi}, industrijalac, Milan Vidanovi}, potporu~nik, Miodrag Petrovi}, po{tanski ~inovnik i Borivoje Risti}, potporu~nik. U Nadzorni odbor birani su: Velimir Trifuno-

prihvate izuzetno srda~no „èle}i da im pomognu da im ìvot daleko od ku}e ne bude previ{e teàk”.38 Zavr{etkom izgradwe stambenih zgrada u neposrednoj blizini fabrike, formiran je pravi mali „francuski grad”. Svojim arhitektonskim re{ewima one su predstavqale najmodernije gra|evine u Kraqevu, a o wihovoj udobnosti bilten fabrike „Brege” pisao je pohvalno: „Ove zgrade nove izgradwe snabdevene su elektri~nim osvetqewem i teku}om vodom. Svaki stanar raspolaè sa stanom mebliranim, prostranim, sa dovoqno vazduha i jednim {irokim vrtom.”39 U sklopu svog „grada” Francuzi su oformili tri teniska igrali{ta „sa crvenom {qakom za{ti}ena visokom ogradom” koja su postala steci{te okupqawa kraqeva~ke mlade gospode i gospo|ica, a igrawe tenisa postalo je stvar prestià. Osim tenisa, Francuzi su se bavili i drugim sportovima upra`wavaju}i naro~ito lov na podru~ju ribni~kih brda i Go~a, a u letwim mesecima plivawe u Ibru i ribolov na Zapadnoj Moravi.40 Za decu francuskih radnika Fabrika je, uz odobrewe Ministarstva prosvete, organizovala {kolovawe u, za tu svrhu posebno otvorenoj, „Privatnoj francusko–srpskoj” osnovnoj {koli. U prvoj godini rada ({kolske 1929/30. godine) u wenim klupama na{la su se 43 deteta uzrasta od pet do 13 godina, sa kojima je nastavu, po nastavnom planu i programu dràvnih osnovnih {kola, izvodio nastavnik pariske osnovne {kole Sabx. âsove srpskog jezika malim Francuzima drào je ~etiri puta nedeqno Radoslav Vesni}, suplent kraqeva~ke gimnazije,41 dok je jezik doma}ina upo{qenim Francuzima i wihovim suprugama predavao na posebnom kursu Milan Antonovi}, gimnazijski profesor francuskog jezika.42 Prema nekim podacima, francusko Ministarstvo spoqnih poslova je, nastoje}i da poboq{a ìvotne uslove i omogu}i lak{u komunikaciju svojih dràvqana sa maticom, krajem 20-ih godina XX veka otvorilo u Kraqevu svoj konzulat.43 U ciqu {to ~vr{}eg zbliàvawa sa doma}im stanovni{tvom, a i radi sistematskog {irewa francuskog kulturnog uticaja, na inicijativu „Dru{tva prijateqa Francuske” u Kraqevu je 16. maja 1931. godine otvoren „Francusko–jugoslovenski klub”.44 O ovom zna~ajnom doga|aju jedan kragujeva~ki list doneo je kra}u reportaù: „Sve~ano je otvoren Francusko–jugoslovenski klub velikom zabavom u ’Parizu’ na kojoj je bio najotmeniji ovda{wi svet. Posle pozdravne re~i novoizabranog predsednika g. Dr. Stamenkovi}a, ovda{weg lekara, odrào je sjajno predavawe, puno kozerije, g. Pol Mase, lektor Univerziteta, o duhu Francuskom. Iza ovog predavawa, ~esto prekidanog aplauzima, usledilo je nekoliko koncertnih ta~aka iz muzike u kojima je uzelo u~e{}a vi{e simpati~nih dama i gospo|a iz Kraqeva. A onda su mnogobrojni parovi do zore plesali (...)”45 Materijalno potpomagan od direkcije Fabrike aviona i francuskog poslanstva u Beogradu Klub je, okupiv{i veliki broj kraqeva~kih intelektualaca, razvio ìvu kulturno-prosvetnu delatnost.46 Zahvaquju}i ovoj pomo}i u prostorijama Kluba, sme{tenim u Domu @enske podruìne, formirana je biblioteka ~iji fond je sa~iwavalo oko 1.000 kwiga doma}e i francuske literature, a iz Francuske su stizali {tampa i razni ~asopisi.47 U Klubu su organizovana razna predavawa, te~ajevi francuskog jezika, matinea, obeleàvani zna~ajniji datumi iz francuske istorije i sl.48 Na ovaj na~in kraqeva~ka javnost upoznavana je sa francuskom literaturom, umetno{}u, naukom, kod we se ja~ana qubav prema saveznicima iz Prvog svetskog rata, {to je posredno dovodilo do kulturnog i duhovnog zbliàvawa sa francuskim osobqem Fabrike aviona. 90

Vladan Virijevi}

Pri Klubu je formiran i xez orkestar koji je svirkom na matineima Dru{tva i drugim kraqeva~kim igrankama, popularisao ovu vrstu muzike koja je sticala sve vi{e poklonika.49 Upravu Kluba sa~iwavali su kraqeva~ki intelektualci (profesori, lekari, inèweri, oficiri, studenti), ~inovnici, trgovci, zanatlije i ugostiteqi, a za po~asnog predsednika nekoliko godina biran je direktor Fabrike aviona @ak [evo.50 Prema navodima istaknutog predratnog komuniste Todora Vujasinovi}a, ~lanstvo Kluba su mawim delom ~inili Francuzi („Radnici Francuzi od samog po~etka nisu se interesovali za Klub, a ve}eg interesa nisu pokazivali ni slu`benici”), a „kraqeva~ku ~ar{iju, deo mlade buròazije i par soluna{a, Klub je zanimao samo u ~asovima parade ili neke sve~anosti”.51 Verovatno da su ovi navodi, ukoliko su objektivni, bili osnovni razlog opadawa klubske aktivnosti po~etkom 1934. godine. Miroslav Filipovi} pak stagnaciju Kluba povezuje sa krizom poslovawa Fabrike aviona,52 ali i sa negativnim uticaj komunista.53 Naime, wihovo prisustvo u Klubu nije pro{lo nezapaèno od strane policijskih vlasti koje su aprila 1935. godine uhapsile blagajnike Radomira Vilotijevi}a i @ivotu Stefanovi}a, a imovinu Kluba zaplenile.54 Nedugo zatim, Uprava „Kraqevske ènske podruìne” iselila je Klubsku biblioteku i uskratila im kori{}ewe prostorija u Domu @enske podruìne.55 Nakon izbora nove Uprave na ~elu sa trgovcem Milovanovi}em, ~ija je supruga bila Francuskiwa, rad Kluba je obnovqen, ali se moè re}i da je to, u odnosu na raniji period, bilo „ìvotarewe”.56 Krajem ~etvrte decenije XX veka u kraqeva~kim kulturnim krugovima pokrenuta je inicijativa za obnovu Kluba, o ~emu je Narodna samouprava pisala: „Do pre 2-3 godine imali smo i mi Kraqev~ani jedno dru{tvo prijateqa Francuske, gde se je mogla ~uti ìva re~, dobiti ~asopisi i novine, dràni su i kursevi. Dru{tvo je imalo svoju biblioteku, zgradu u zakup i name{taj. Na ~elu ovog dru{tva nalazili su se na{i najve}i prosvetni radnici u Kraqevu. Iz nepoznatih razloga prestao je rad ovog dru{tva. Uprava ovog dru{tva }uti, niti saziva novu skup{tinu, niti je pak po dru{tvenim pravilima imovinu predala. Potrebno je obnoviti ovo dru{tvo i dati mu ponova poleta za rad, wegovi posetioci bili su ve}inom omladina i sredwo{kolci. Danas mesto da omladina ima prilike da se slu{aju}i raznovrsna predavawa razonodi i u~i, imaju korzo, matinea, ali to je ve} druga tema. I ovoga puta kaèmo, sramota je da Kraqevo nema ovog kluba kad ve} nema ni narodnog univerziteta.”57 Ova inicijativa, po svemu sude}i, nije imala zna~ajnijeg odjeka, tako da delatnost Kluba do Aprilskog rata nije obnovqena. [to se Francuza ti~e, nakon isteka dràvnog ugovora sa preduze}em „Brege” marta 1933. godine, oni su postepeno napu{tali Kraqevo. Posledwi su oti{li iz grada na Ibru 1937. godine.58

vi}, direktor Gimnazije, dr M. Mladenovi}, lekar, Mihailo Kne`evi}, profesor, D. Milovanovi}, trgovac i Vera ^olovi}, ~inovnik. – „Skup{tina Jugoslovensko–francuskog kluba”, Kraqevski glasnik, 12. X 1933, 3. 51

IAK, Zbirka dokumenata o radni~kom pokretu i narodnooslobodila~koj borbi, Se}awa Todora Vujasinovi}a, II/69. „Klub je zapao u krizu kada i Fabrika aviona, a uskoro ga je napustila i Francuska ambasada. Kwige i novine koje su do tada besplatno stizale u Kraqevo, prestajale su da sti`u.” – M. Filipovi}, Kraqevski avioni..., 63.

S tim u vezi, Filipovi} ka`e: „Uprava izabrana 1933. godine, ta~nije deo te uprave, bio je sklon komunisti~kim idejama, a Kraqevo je bilo mali grad u kome se sve znalo. On je prestao da bude mesto okupqawa kraqeva~ke elite, a po wegovim salonima su po~eli da hodaju qudi koji su se stalno sa{aptavali. ^lanovi uprave koji su predstavqali elitu Kraqeva prestali su da dolaze u Klub i iskqu~ili se iz aktivnosti. Tako je Kraqevo dobilo mesto gde se okupqalo revolucionarno jezgro, ali je izgubilo Klub sa svojom osnovnom namenom.” – Isto. „Su|ewa u ^a~ku”, Narodni pokret, 19. XII 1935, 3.

Narodni muzej Kraqevo (u daqem tekstu NMK), Kwiga zapisnika Uprave „Kraqevske `enske podru`ine”, Zapisnik sednice od 30. V 1935. 56

Jedan od retkih kulturnih doga|aja organizovanih u ovom periodu pod okriqem „Dru{tva prijateqa Francuske” bila je sve~ana akademija odràna 18. septembra 1938. godine u mesnoj Sokolani, o kojoj je Politika zabeleìla: „Danas je u Kraqevu sve~ano do~ekan francuski konzul iz Beograda g. Gotren koji je doputovao ovamo da uzme u~e{}e u ime poslanika Francuske Republike g. Brièra na

Stranci u Kraqevu 1918–1941. Prilog prou~avawu demografske strukture grada

sve~anoj akademiji koju je, u ~ast Francuske, priredio Klub prijateqa Francuske. Prilikom do~eka muzika dobrovoqne vatrogaske ~ete intonirala je na{u i francusku himnu. Od kasarne protiv-aeroplanskog diviziona, gde je obavqen do~ek g. Gotrena, krenula je povorka koja se zadràla na pijaci pred spomenikom izginulim Kraqev~anima, na koji je g. Gotren poloìo buket sveèg cve}a. U Sokolani na akademiji odrào je predavawe g. Svetislav Petrovi}, profesor Vi{e pedago{ke {kole i profesor Univerziteta dr Milan @ujovi}. U podne je za ve}i broj zvanica prire|en banket.” – „Akademija u ~ast Francuske u Kraqevu , Politika, 19. IX 1938, 5.

Vladan Virijevic FOREIGNERS IN KRALJEVO 1918–1941 CONTRIBUTION TO RESEARCH INTO DEMOGRAPHIC STRUCTURE OF THE CITY Summary The process of quickened industrialisation of Kraljevo in the period between two world wars inspired changes in all segments of its social-economic structure. One of the consequences of development of Kraljevo from a small town into a modern city noted in that period was the change of its demographic composition. In the corpus of economic emigrants coming from abroad, the most numerous populations were the so-called White Russians and Frenchmen. Their presence left many specific traces on the social and economic postcard of Kraljevo in the years between the two wars, and the city gained the quality of a multicultural environment characterised by its openness to the novelties brought by modernisation. The particularly noticeable traces were those in the domain of life culture (diet, clothes, houses, sport, music and fashion), out of which some have remained permanently integrated in the collective awareness of the population of this city.

„[ta je sa Dru{tvom prijateqa Francuske”, Narodna samouprava, 28. IV 1939, 3.

M. Filipovi}, Kraqevski avioni..., 93.

Vladan Virijevi}

DRAGA MILOVANOVI] Istorijski arhiv Kraqevo

UDK 94(497.11)”1915/1918”(093.2)

AUSTROUGARSKA OKUPACIJA KROZ DOKUMENTA OP[TINSKE UPRAVE U RA[KI

Apstrakt Ovaj rad govori o Ra{koj i wenom blièm okruèwu u vreme austrougarske okupacije (1915–1918) kroz sa~uvana dokumenta op{tinske uprave u Ra{koj. Austro-ugarska je iskoristila atentat na Frawu Ferdinanda u Sarajevu, 28. juna 1914. godine, kao povod da realizuje vi{egodi{wu osvaja~ku te`wu prema Balkanu, „ni u Be~u ni u Berlinu smrt austro-ugarskog prestolonaslednika nije izazvala iskrena àqewa, ali je odmah bila shva}ena kao dobar povod za otpo~iwawe ve} dugo nameravanog rata”1. Rat koji je objavqen Srbiji samo trideset dana od doga|aja u Sarajevu ubrzo je prerastao u svetski. U prvim borbama, Cerskoj i Kolubarskoj bici, Srbija je pruìla uspe{an otpor i onemogu}ila planove Monarhije da „muwevitim ratom re{i pitawe pobednika”2. Me|utim, novi napad austro–nema~ke vojske na Srbiju, krajem septembra 1915. godine, i bugarska objava rata, rastrgli su srpske snage na {irokom frontu. Kako pomo} od saveznika nije stizala, „srpska vlada, srpska vojska i mno{tvo srpskog stanovni{tva, nemo}ni da daqe pruàju otpor a ipak odlu~ni da ne kapituliraju”3 povla~e se iz zemqe i Austro-ugarska sa saveznicima okupira ~itavu teritoriju Srbije. Organizuju}i vlast na okupiranoj teritoriji austrougarska Carsko-Kraqevska Vrhovna komanda formira 1. januara 1916. godine Vojni generalni guvernman za Srbiju sa sedi{tem u Beogradu.4 Guvernman je teritorijalno obuhvatao Beograd sa okolinom i okuge [abac, Vaqevo, Smederevo, Kragujevac, Gorwi Milanovac, Uìce, â~ak, Kru{evac, Novi Pazar, Prijepoqe i Kosovsku Mitrovicu.5 Niè upravne jedinice neposredno pot~iwene okruzima su srezovi (Sreske komande – Bezirkskommando). Najmawa vojno-upravna jedinica je Vojno-etapna stanica (Etappenstations kommando), poznata kao [tacion komanda. U ve}im selima raspore|ene su àndarmerijske posade, a u mawim selima i zaseocima nalazile su se oru`ni~ke stanice i patrole.6 Devetnaestog novembra 1915. godine delovi 10. austrougarske brdske brigade u{li su u Ra{ku i uspostavili svoju vojnu i civilnu upravu – Vojnoetapnu stanicu i Op{tinsko poglavarstvo (Gemeindeamt). Op{tina Ra{ka pripadala je Studeni~kom srezu, sa sedi{tem u U{}u, gde je bila i Sreska komanda. Studeni~ki srez je pripadao â~anskom okrugu. Vojna etapna stanica u Ra{koj, kao najnià vojno-upravna jedinica, imala je nadle`nost nad op{tinama: Ra{ka, Biqanovac, Baqevac, Gradac, Bistrica, Pavlica, Piskawa, Beoce, Trnava i Rudnica. Ovakva teritorijalna podela zadràla se do 18. avgusta 1917. godine, kada je „prema naredbi carske i kraqevske generalne gubernije podelit srez studeAustrougarska okupacija kroz dokumenta op{tinske uprave u Ra{koj

Andrej Mitrovi}, Prodor na Balkan i Srbija 1908–1918, Beograd 1981, 177. 2

Isto, 217.

Isto, 299.

Miloqub Arsi}, „Organizacija i funkcionisawe okupatorske vlasti u srezu studeni~kom 1916–1918”, Na{a pro{lost, Kraqevo 1992, br. 5, str. 172.

Andrej Mitrovi}, nav. delo, Beograd 1981, 318. 6

Isto.

7 Istorijski arhiv Kraqevo, Sud op{tine varo{ice Ra{ke, inv. br. 8, Naredba od 18. 08. 1917. (datumi su po novom kalendaru koji je bio uveden u Austrougarskoj).

Isto.

Isto, Platni spisak iz 1918.

10 Isto, Platni spisak od 28. februara 1918. godine.

Isto, Naredba od 27. februara 1917.

12 Isto, Naredba od 14. aprila 1917.

13 Isto, Naredba od 21. aprila 1917.

ni~ki u dva sreza: U{}e i Ra{ka”.7 Srezu Ra{kom pripadaju op{tine: Ra{ka, Beoci, Trnava, Gradac, Baqevac, Pavlica, Rudnica i Bistrica, a srez U{}e ~ine op{tine: U{}e, Rudnica, \akovo, Mlan~a, Rudno, Biqanovac, Piskawa, Bawa i Plana.8 Istovremeno Vojna etapna stanica u Ra{koj prerasta u Sresku komandu, i kao takva ostaje do kraja okupacije, oktobra 1918. godine Vojna vlast u Ra{koj je pored odràvawa reda, izdavala paso{e, tj. „identi~ne karte”, dozvole za naseqavawe i obavqawe delatnosti, vr{ila popise stanovni{tva i svih dobara i drugo {to je bilo potrebno okupacionoj upravi. Seoski policajci bili su izvor informacija o svakoj ku}i, broju stoke, ìvotnim namirnicama i najvi{e su imali udela prilikom rekvizicije. U slu~aju da nisu mogli da sprovedu izdatu naredbu, u pomo} je dolazila àndarmerija i vr{ila pravu otima~inu kako stoke tako i ìvotnih namirnica. Najvi{i civilni organ u Ra{koj bio je Sud op{tine, austrougarskoj administraciji poznat kao Op{tinsko poglavarstvo (Gemeindeamt). Sreska komanda (Bezirkskommando) u U{}u postavila je Qubomira Kursli}a za predsednika op{tine (wega je ubrzo zamenio Lazar Virijevi}), Aleksandra Krstovi}a – delovo|u, Marka Perovi}a za kmeta i blagajnika, Vasilija [umarca za kmeta, Stanka Andri}a – dobo{ara i policajaca, Todora ôrbi}a, Proku Savi}a, Stevana [umarca za policajce.9 Op{tinska uprava prvenstveno je imala zadatak da sprovodi nare|ewa vojne komande, re{avala je mawe sporove stanovnika, ubirala porez, pomagala sirotiwu, brinula o higijeni varo{ice. Plata op{tinskom „osobqu” isla}ivala se iz „buxetske pozicije za osnovne izdatke”, predsednik op{tine primao je 100 kruna, delovo|a 133,33 krune, kmet-blagajnik 80 kruna, kmet 40, sluìteq od 15-60 kruna i dobo{ar 6 kruna.10 Op{tinski buxet popuwavao se taksenim prihodima, od izdavawa uverewa, potvrda, kasapske arende, akcisa (obaveza preprodavaca alkoholnog pi}a), tro{arine, kaldrmine, ~ime su se ispla}ivale op{tinske plate. Ako bi ne{to novca preteklo, podmirivani su sirotiwa i deca bez roditeqa. Sreska komanda u U{}u sprovodila je ~este kontrole op{tinskog poglavarstva, bilo dolaskom komisija u op{tinu ili odlaskom „op{tinskog kwigovo|e i funkcionera” u U{}e. Poglavarstvu je saop{teno da }e „28 prispjeti u Ra{ku carski i kraqevski Okru`ni Komandant, i civilni komesar da pregledaju slu`benim na~inom djelovawe i stawe op{tine u op{te. Tim razlogom nalaè se poglavarstvu da ima u potpunom redu pripravno biti”.11 Bilo je slu~ajeva da su „op{tinski kwigovo|a i funkcioneri” odlazili u Sresku komandu u U{}u, nose}i sa sobom „Blagajni~ku kwigu, Glavnu kwigu i sve ra~une o primawu i izdavawu” kako bi se izvr{ila kontrola.12 Prilikom obavqawa kontrole ako „se ustanovi da je koja pozicija po buxetu prekora~ena, mora tu svotu op{tinski predsednik i blagajnik solidarno platiti” i „nijedan ~lan op{tine nesmije ni{ta u~initi niti zapovjediti {to nebi bilo naloèno ili odobreno od strane vojne vlasti”.13 Austrougarska komanda sve naredbe, naslovqene kao obznane, objavqewa, oglasi, objave ili zapovjedi, upu}ivala je predsedniku op{tine, ove su saop{tavane kmetu na izvr{ewe, ponekad ih je saop{tavao dobo{ar. Dobo{ar je saop{tavao nare|ewa samo u varo{ici Ra{koj, iz razloga {to je gustina naseqenosti bila ve}a nego u okolnim selima. Ovim putem je saop{tena naredba [tacion komande da je „na pritu`bu zarobqeni~kog odeqewa u Ra{ki, kao i ostalih odeqewa koja imaju zarobqenike ratne da stanovni{tvo istim alkohol i druge stvari prodaju i poklawaju. Budu}i da je ovo postupawe sa strane sta94

Draga Milovanovi}

novni{tva strogo zabraweno tim razlogom ima da se stanovni{tvo, trgovci i mehanxije najstroìje opomenu da u slu~aju ako se jedan ratni zarobqenik na|e u kojoj radwi da je u woj sam bez pratwe, da }e se doti~nog strogo kazniti i biti }e mu dozvola oduzeta, alkohol ne smije im se nikako izdavati”.14 U sa~uvnim nare|ewima jasno su obeleèna mesta koja }e saop{titi dobo{ar ili na drugoj strani prispele naredbe pi{e „Obznaweno gra|anstvu dobo{em”.15 Ponekad su samo delovi naredbe sop{tavani dobo{em; npr., u naredbi od 10. marta 1917. ozna~eni su delovi koje }e saop{titi dobo{ar. Vojna komanda je preko izdatih nare|ewa dolazila do informacija („prijave”) o broju stanovnika, o sto~nom fondu, broju |aka, zabrawivala trgovinu, sprovodila otkup stoke i ìta. Zahtevala je da „prijave moraju biti ta~ne, a ne da se ma {ta napi{e. Ako nema ni{ta prijaviti (npr. bolest) mora se to u iskazu napisat i poslat”.16 Nare|ewa Sreske komande uvek su pisana rukom i latinicom, dok su nare|ewa Okru`ne komande iz â~ka {tampana i to na nema~kom, hrvatskom i srpskom jeziku. Prispelo nare|ewe predsednik op{tine daje kmetu jer „sve objave moraju se kmetovima izdati koji moraju imati brigu da se izvr{e. Jedan komad svake objave mora sebi op{tina ostaviti u arhivi”. Jedan primerak nare|ewa stavqan je na oglasnu tablu op{tinske zgrade, dok je drugi odlazio u op{tinsku arhivu. Svake nedeqe u op{tini je odràvan „zbor da se narodu sve ovda{we naredbe tom prigodbom i proglase, od svake ku}e mora na zbor jedna odrasla osoba do}i, uvek se imaju svi poslovi po spisku pozivati, a ko ne do|e ima se ovamo javiti da se kazni, samo ovako se moè red u op{tini odràti”. Zbor je podrazumevao odsustvo prava odlu~ivawa, prihvatawe obaveza bez ikakvog prava javnog komentarisawa ili protivqewa, jednu op{tu poslu{nost i pokornost izvr{ilaca naredbi, {to hitnije i potpuno ispuwavawe nazna~enih obaveza. Poglavarstvo op{tine nije imalo pravo da bez odobrewa Sreske komande koristi sredstva iz buxeta, ve} je moralo pismeno da se obrati za odobrewe. Iz navedenih razloga op{tina je uputila „propis” da „Namnoàvawem sirotiwe u ovoj op{tini prinu|eni su izdavati ve}e sume na ime pomo}i nego {to je buxetom predvi|eno. Iz pomenutog razloga poglavarstvo ove op{tine u~tivo moli Komandu da izvoli odobriti da se za nastupaju}i pravoslavno-hri{}anski praznik ’Hristovo Ro`destvo’ moè izdati iz kase ove op{tine a iz buyetske partije za nepredvi|ene potrebe 150 kruna na ime pomo}i najsirotijim i najoskudnijim porodicama”.17 Sreski komandant u U{}u, napu{taju}i tu funkciju, obratio se op{tinama: „Pofaqujem op{tinama na wihov trud. Ve}i deo op{tina izvr{avali su svoju du`nost i ja o~ekivam da }e i u budu}e slu{ati zapovedi. One op{tine koje su uvek bile neuredne neka od sada slu{aju, jer }e biti strogo ka`wavane, a to }e samo za wihovo zlo biti. Op{tine se moraju me|usobno podupirat i pomagati, da ne bude uvek po jedna op{tina koja sramoti po jedan srez. Ja opomiwem qude da slu{aju zapovedi, jer }e to za vas najboqe biti. Sve zavisi samo o vama, ako poslu{ate biti }e vam dobro, ako ne slu{ate biti }e zlo, a kroz to }ete samo stradat.”18 Izvr{ewe nare|ewa bilo je obavezno, nijedan razlog, ~esto i opravdan, nije uticao da komanda povu~e ili ublaì nare|ewe, „svaki gra|anin ove op{tine mora bezuslovno izvr{iti sva nare|ewa koja mu se budu dostavila preko kmeta, policaja ili ma kog lica za to odre|enog. Koji gra|anin ili gra|anka ne bude izvr{io dato mu ili saop{teno nare|ewe pa ovo neizvr{ewe ne bude opravdano jakim i nepobitnim razlozima a to je bole{}u ili smr}u bi}e predAustrougarska okupacija kroz dokumenta op{tinske uprave u Ra{koj

Isto, Naredba od 19. juna 1917.

Isto, Naredba od 5. marta 1917. 16

Isto, Saop{tewe od 1. 06. 1917. 17

Isto, Saop{tewe od 2. januara 1917. 18

Isto, Zapoved sreskog komandanta primqena u Ra{koj 5. janura 1917.

19 Isto, Naredba od 25. februara 1917. godine.

Isto, Naredba od 13. januara 1917. 21

Isto, inv. br. 7, Naredba od 30. maja 1916. 22

Isto, Naredba od 2. decembra 1916.

Isto, inv. br. 8, Naredba od 10. marta 1917. 24 Isto, Naredba od 10. marta 1917.

Isto, Molba od 13. marta 1917.

loèn Carskim i Kraqevskim vojnim vlastima za kaznu. Kazna ova prema naredbi Carske i Kraqevske komande sastoji se u internirawu za Ma|arsku. Ovo nare|ewe ima kmet sela Vareva saop{titi svima seoskim gra|anima i gra|ankama na potpis, a u varo{ici Ra{koj ima se objaviti dobo{em” i „... ne bude li se poglavarstvo stoga ove naredbe pridràvalo i bude li se najmawa krivwa primetila da je poglavarstvo makar najmawe ovu naredbu zanemarilo to }e se isto bez obzira i kojeg opravdawa kazniti op{tinsko poglavarstvo sa 1000 kruna”.19 Administrativni poslovi morali su se obavqati brzo i ta~no. To se odnosilo naro~ito na dostavqawe izve{taja i priznanica. Zato {to se nije pridràvala Grada~ka op{tina morala je „povratiti onih 50 kruna {to ih je pre 10 dana primila za sirota lica, ne bude li priznanicu odmah dostavila potpisanu od predsednika i od delovo|e, tim se opaà krajwa nemarnost delovo|e koji u roku od 10 dana ne moè potpisati svoje i predsednikovo ime”.20 Vojna komanda imala je pravo da se „uvjeri u stawe stoke u op{tini i svi ra~uni moraju biti do najmawe sitnice ispravni, a ako se prona|e da je najmawe nepravilan biti }e svi op}inski ~astnici smeweni i smesta }e bez ikojeg izmotavawa internirati”. Funkcionisawe nove vlasti bilo je propra}eno uvo|ewem policijskog ~asa. Nema sa~uvanog dokumenta da je pre 30. maja 1916. godine gra|anima zabraweno da se nalaze van ku}e posle 21 ~as. Trgova~ke radwe radile su do 20 ~asova, kafane do 2030 ~asova – „ko preko ozna~enog roka drì otvorenu radwu ili se na ulici na|e bi}e ka`wen nov~anom globom”.21 Sve proslave kao i „svadbena ~ast” bili su strogo zabraweni. „Za svadbenu ~ast treba se dozvola sreskoga komandanta. U 10 sati na ve~e moraju se svi razi}i. Mora vladati potpuni mir. @andarmerija }e na to dobro paziti. Tko ovu zapovjed ne slu{a bit }e ka`wen. U mesecu decembru moraju se mehane u 5 sati posle podne zatvoriti.”22 Zbog nepridràvawa policijskog ~asa, usledile su nove zabrane: „najstroìje se Poglavarstvu nalaè da imade gra|anima razjasniti i zabraniti posle 8 sati u ve~er nesmije niti jedno lice biti izvan svoje ku}e a jo{ mawe na ulici ({oru) svaka ona osoba bilo mu{ko ili ènsko bilo ma i djete, bude li zate~en biti }e smjesta zatvoren. Ova naredba bila je ve} svoje vreme zapovje|ena ali su je tokom vremena dosta zanemarili. Sve gostione, kafane i u op}e sve radwe ma koje bile imaju ta~no u 7 sati na ve~er biti zatvorene, a isto tako nesmije se prije 6 sati u jutro otvoriti.”23 Boravak i preno}i{te drugog me{tanina morali su se prijaviti: „Poglavarstvu op{tine Ra{ke bilo je ve} vi{e puta naloèno da ima svakog onoga koga uhvati da je u wegovoj ku}i netko preno}io a isti da se nije prijavio kod carske i kraqevske Komande etapne u Ra{ki, prijaviti da ga se zato kazni, do danas nije nikoga prijavila (a premda je primqeno da mnogi strani odsjedaju u Ra{ki) a da se ne prijave.”24 Odlazak u drugo mesto bio je mogu} samo uz posedovawe paso{a izdatog od strane Etapne {tacion komande u Ra{koj. Za izdavawe paso{a podnosila se u op{tini molba sa fotografijom i upla}ivala taksa. Odluku o tome da li }e se paso{ izdati donosila je vojna komanda. Slavka Markovi} podnela je molbu za izdavawe paso{a (Reise Pass) jer „usled smrti muà Milivoja Markovi}a koji je prema izve{taju umro kao internirani civil, prinu|ena sam nemaju}i nikakvih sredstava za daqi opstanak u ovom mestu sa decom da se vratim svojim roditeqima u Aleksinac”.25 U nekim slu~ajeva za putovawe je bilo potrebno i uve96

Draga Milovanovi}

rewe o vladawu. Jerotije Kova~evi} iz Ra{ke traìo je „uverewe suda o vladawu i pona{awu u gra|anstvu i dosada{wem zanimawu” radi odlaska u Kraqevo.26 * Prvi popis stanovni{tva koji je izvr{ila okupaciona vlast obavqen je 7. januara 1916. godine. U devet op{tina Studeni~kog sreza bilo 1863 mu{karca, 3810 èna i 5781 dete. U op{tini Ra{ka bilo je 163 mu{karca, 273 ène i 491 dete. Iste godine, od 10. do 15. jula, obavqen je i drugi popis. Vodilo se ra~una da na spisku ne budu „austro-ugarska vojna lica kao i lica savezni~kih dràva, wihovi uku}ani kao i zarobqenici”. Varo{ica Ra{ka je 11. jula 1916. godine imala 165, selo Varevo 100, a „zaselak” Vlasovo i Gorwe Vlasovo 43 ku}e. Interniranih civila bilo je {esnaest, a to su: Stanko Petrovi} (70 godina) po zanimawu trgovac, Radoslav Petrovi} (23) – trgovac, Tadija Radawi} (25) – opan~ar, sve{tenik Stevanovi} (56), Milivoje Markovi} (35) – biv{i poreski pomo}nik, Dijanisije Mladenovi} (38) – kafexija, Savo Vujanac (53) – trgovac, Sre}ko Tripkovi} (42) – biv{i na~elnik sreski, Stanoje îtlu~anin (34) – trgovac (vratio se iz Ma|arske u Ra{ku 27. juna 1917)27 i zemqordnici: Jovan [umarac (36), Milija Dugali} (35), Nikola Novakovi} (28), Todor Petrovi} (41), Vladimir Savi} (41), Mirko Radojkovi} (31) i Radoslav Novakovi} (18). Svi su bili internirani u Ma|arsku.28 Me|u stanovnicima Ra{ke bilo je stolara (Marko Bazlavac i Petar ôrbi}), bravara (]ira Milojevi} i Jevta Milivojevi}), kova~a (Mijailo Nedeqkovi}, Qubomir Le{evi} i Jablan Mladenovi}) i zidara (Milisav Filipovi}).29 * Podru~je Ra{ke i pre Prvog svetskog rata bilo je nerazvijeno, pa su mere koje je okupaciona vlast preduzela doprinele pove}awu broja siroma{nih. Prvih meseci okupacije Vojna etapna stanica organizovala je sirotiwsku kuhiwu, koja je radila do 1. jula 1916. godine, a od tada su prepu{teni Op{tini. S obzirom na to da se i op{tina Ra{ka nalazila u te{kom materijalnom poloàju briga o siroma{nim gra|anima svodila se na minimalnu pomo}. Op{tinski odbor Ra{ke odlu~io je da „za izdràvawe 22 osobe sirote” izdvoji „220 kruna mese~no. Ova se pomo} ima izdavati samo onim licima koja su u spisku ozna~ena a koji je overen od strane Odbora”.30 Broj siroma{nih bio je u porastu: 3. marta 1917. godine u varo{ici Ra{koj 82 porodice su ozna~ene kao siroma{ne, a iz sela Vareva dve. Porodice su imale od jednog do dva ~lana. Sreska komanda u U{}u dala je op{tinama u Studeni~kom srezu po „50 kruna od sreza koje mora me|u sirotiwu pravedno podeliti”. Navedena nov~ana pomo} u Ra{koj je podeqena slede}im licima: Aleksa Jovkovi} (2 krune), Jerotije Kova~evi} (4), Slavka Markovi} (4), Marko ôrbi} (20), Cveta Vi{wi} (2), Milovan Jovanovi} (4), Qubica Nastasijevi} (2), Milo{ Pavlovi} (4), Dobrinka ]irkovi} (4), Sava Markovi} (2), Kostadinka Sin|eli} (2) i iz sela Vareva Marina Novkovi} (6), Stanojka [umarac (2), Stanika Andri} (4), Vu~ica [umarac (2), Vojin Savi} (4). Oni su „lica sirotiwe kojima je razdeqena poslata pomo} od strane sreskog komandanta”.31 S obzirom na to da je nov~ana pomo} op{tinskog poglavarstva bila neredovna i nedovoqna, pojedinci su bili primorani da se li~no obra}aju Vojnoj etapnoj stanici. Slavka Markovi} iz Ra{ke uputila je molbu da joj se „dodeli koli~ina kukuruznog bra{na” jer nema novca da ga kupi. U re{ewu koje Austrougarska okupacija kroz dokumenta op{tinske uprave u Ra{koj

Isto, Molba od 13. juna 1917. godine.

Isto, Spisak pu{tenih iz interstva 1917.

Isto, Spisak interniranih od 24. marta 1917. godine. 29

Isto, Spisak zanatlija iz op{tine Ra{ke od 21. maja 1917.

Isto, inv. br. 7, Odluka od 16. jula 1916.

Isto, inv. br. 8, Spisak od 5. januara 1917.

Isto, Molba od 30. januara 1917.

Isto, Zapoved od 28. jula 1917.

IAK, Op{tina ra{~anska – Ra{ka, inv. br. 7. 34

je navedenoj izdato stoji da joj je „dozvoqeno 15 kg bra{na kukuruznog besplatno”. Aprila 1918. godine pomo} je primilo 15 lica, u ukupnom iznosu od 250 kruna. Po~etkom 1917. godine zabrawena je trgovina ìtom. Seqaci iz okoline Ra{ke nisu smeli da prodaju ni jednu vrstu ìta na varo{kom trgu. Kako se „gra|anstvo varo{ice Ra{ke ne bavi sa zemqoradwom”, naro~ito kod siroma{nih porodica pojavila se glad; „da bi se ovoj besnoj nemani – gladi – stalo na put i gra|anstvo se od propasti sa~uvalo, Sud ovaj u ime svojih gra|ana, a naro~ito varo{kog staleà, najponiznije moli Komandu, kao i najbliù vojnu vlast, koja dobro poznaje prilike u kojima se ovda{wi ìvaq nalazi, za {to brù pomo}. Pomo} ova koja se od te Komande moli, sastoji se u posredovawu kod nadle`nih vlasti da se za gra|anstvo ove op{tine po{aqe iz onih mesta koja u ìtu ne oskudevaju za sada bar dva vagona tj. 20 000 kg ìta. Novac za isplatu ovog ìta ova bi op{tina prikupila od svojih gra|ana i odmah isplatu izvr{ila po podnetom izve{}u.”32 Kako op{tina nije imala sredstava da pomaè sirotiwu, Vojna komanda je pribegla novoj meri: svi siroma{ni, bilo iz varo{i ili sela, obavqa}e razne fizi~ke poslove uz nov~anu nadoknadu. Avgusta 1916. godine saop{tila je okupatorska vlast da „svi siroma{ni qudi iz Op{tine koji nemaju nikakav posao da se prijave Etapnoj {tacionoj komandi. Koji budu s kolima dobijaju 5 kruna, a bez kola mu{ki 3 krune, ène i deca 2-3 krune.” Stanovnicima Ra{ke i okolnih sela preko op{tinskog poglavarstva bilo je saop{teno „da se po~ne kupiti ìr u {umama i divqe kestewe, sakupqeno se mora dostaviti otkupnoj stanici.” Za sakupqawe koprive predvi|ala se i nov~ana nadoknada, mada nema sa~uvanih dokumenata o isplati: „Kako je sad nastupilo vreme, da se se~e kopriva, to op{tine imaju objasniti svetu da se {to vi{e koprive pokupi, jer je u na{em srezu ima dovoqno. Kopriva se ima na slede}i na~in kupiti: Prvo se pose~e stablo i to sasvim do zemqe, potom se ostavi jedan dan da uvene, posle toga se skine sa stabla li{}e (jer kad je uvenuta onda ne pe~e tako) stablo se ima u kupice postaviti i to gde je sunce i promaja, da se dobro osu{i. Li{}e se opet ima za sebe su{iti. Kad se stablo osu{i ima se vezati u snopi}e a li{}e se opet suvo pokupiti u kakvu vre}u. Onaj koji bude kupio koprivu, dobi}e za jedan tovar stabla 10 kruna a za tovar li{}a 25 kruna. Dakle sirotiwa ima prilike da sebi zaradi malo pare i sebe nu`nim stvarima obskrbi. Svaki svoju skupqenu koprivu kako stablo tako li{}e odneti u op{tinu, op{tina }e mu izmeriti i ime mu upisati, a op{tina }e potom najedared svu koprivu i naredbu Komande doneti u Komandu sa spiskom lica koji su je kupili.”33 Maksimalno je trebalo iskoristi prirodna bogatstva i qudski potencijal, kako bi se podmirile svakodnevne potrebe okupatorske vojske. U tom ciqu ~esto se sprovodio obavezan otkup stoke, ìvotnih namirnica, poqoprivrednih proizvoda; od januara 1916. godine rekvizicija se sprovodila kod „vlasnika slede}e marve i to: kowa, volova, krava, ovaca i koza.”34 * Komisije koja „se sastoji od jednog organa vlasti i dvojice, od strane sreskog komandanta odre|enih op{tinskih ~lanova, od kojih }e jedan biti predsednik op{tine ili wegov zastupnik (kmet, poslovo|a) a drugi bezuslovno stariji op{tinski ~lan kome su qudi i mesne prilike dobro poznati” obavila je popis stoke od 14. do 23. decembra 1916. godine. Svi koji su imali sto98

Draga Milovanovi}

ku li~no su morali da do|u kod navedene komisije i saop{te vrstu i broj stoke. Zbog nepoverewa u qude i date iskaze Okru`na komanda i kontrolna komisija „za vreme i posle popisa preduze}e proveravawe po ku}ama, {talama i stajama. Ako su prijave neta~ne preduze}e se kazne”. Za utaju bar jednog grla kazne su bile visoke i kretale se do sto kruna, vr{eno je i oduzimawe stoke bez ikakve naknade. Sto~ni fond u ra{koj op{tini, na osnovu navedenog popisa, ~inila su: 2 kowa, 4 kobile, 19 teladi starosti do {est meseci, 5 junadi do dve godine, 32 krave, 15 volova, 10 prasadi do tri meseca, a 6 do jedne godine, 11 jagwi}a, 33 ovce, 2 jareta, 2 koze i 126 komada ìvine. Usledio je i drugi popis, 5. januara 1917. godine, jer se „primetilo u mnogim slu~ajevima da nisu svi sopstvenici volova i krava (za klawe) prijavili op{tini ili àndarmeriji, tim razlogom se poglavarstvu najstroìje nalaè da ima samo pod svojom odgovorno{}u nastojati, da se svako i najzadwe marvin~e (volovi i krave preko 200 kilograma) prijavi. Dogodilo se da neki nisu mogli da prijave jer su bili ili na kuluku, ili na kiriji, ili na putu, a mnogi su ih oterali u planinu da ih nitko ne na|e, a izjavili su se da nemaju stoke, svima ovima koji su ma na koji na~in stoku zatajili ili zaba{urili biti }e stoka silom oteta a ne}edu dobiti niti jedne pare za wih”. * Pored popisa qudi i stoke, obavqao se i popis deficitarnih proizvoda. Jedan od takvih proizovda bila je i so, u to vreme veoma traèna roba. Policajac ]ira îtlu~anin izvr{io je popis soli po doma}instvima: nakon „premeravawa u svakoj ku}i gra|ani op{tine poseduju 205,95 kg soli”.35 Iz sa~uvanog izve{taja se vidi da ve}i broj nije posedovao so, a neko je imao i po 500 g soli. Najve}a koli~ina soli prona|ena je kod Milana îtlu~anina 12 kg. Nema sa~uvanih podataka da je so podlegala obaveznom otkupu. Vojna komanda insistirala je „na {to boqem iskori{}avawu vo}a”, pre svega {qive, koja je dobro uspevala na ovom podru~ju. Vojna uprava, {tite}i svoj interes, sop{tila je da „ho}e u interesu seqaka da osigura {to boqe iskori{}avawe ovogodi{we berbe {qiva. Najkorisnije }e biti su{ewe {qiva”. Op{tina je dostavqala Vojnoj komandi izve{taj o rodu {qiva. U izve{taju iz jula 1916. godine re~eno je: „{qiva }e po prose~noj proceni prineti u ovogodi{woj berbi: dobrih 120 mc, sredwih 50 mc i lo{ih {qiva 30 mc”.36 Bilo da se {qiva su{ila, koristila za pe~ewe rakije ili se od we kuvao pekmez, uvek se obavqala stroga kontrola od strane okupatorske vlasti. Najstroè je bilo zabraweno samoinicijativno pe~ewe rakije; za obavqawe ovog posla neophodna je bila dozvola. Od 9. oktobra 1916. godine vr{i se popis rakije. U toku 1916. godine nema podataka da je osim {qive drugo vo}e podlegalo obaveznom otkupu ili da je bila zabrawena trgovina wime. Ve} idu}e godine Sreska komanda zabranila je trgovinu „sa jabukama, kru{kama, orahom i oskoru{om, ovo vo}e mora se predati komandi a otkup vr{i op{tina”.37 35

* Vojna etapna stanica u Ra{koj uvodi obavezan otkup i „poglavarstvima nala`e da imade carskoj i kraqevskoj etapnoj komandi u Ra{ki upu}ivati nedeqno po jednog vola ili kravu za klawe i to: prve nedeqe i to sjutra ujutro op{tina Pavlica iza we Trnava, Rudnica, Bistrica, Ra{ka, Beoce i Gradac, tako reAustrougarska okupacija kroz dokumenta op{tinske uprave u Ra{koj

Isto.

Isto, Saop{tewe od 30. jula 1916. 37

Isto, inv. br. 8, Naredba od 18. avgusta 1917.

Isto, Naredba od 10. januara 1917.

Isto, Zapoved od 28. jula 1917.

Isto, inv. br. 8, Naredba od 5. januara 1916.

dom to bi bilo svake sedme nedeqe po jedno gove~e za doterati”.38 Nema podataka o ukidawu navedene obaveze. Nova naredba sreske komande, stupila je 10. novembra 1917. godine, a odnosila se na vrstu stoke koju treba predati vojnim vlastima za klawe – „junadi ili jalovih krava u teìni od najmawe 170 kg. Op{tina Ra{ka imala je obavezu da preda 10 komada”. U vreme gladi i nema{tine otkup stoke, vune, koè, mleka, sena, koko{ijih jaja ili bilo ~ega drugog mogao se sprovesti samo putem otima~ine od strane policije i àndarmerije. Naredba Vojne etapne stanice da „sva do sada sakupqena vuna kao i ostala koja }e se sakupiti ima se kod op{tine u skladi{tu dràti dok se ne bude posebnim nare|ewem o odaslawu izdato” stupila je od 16. aprila 1916. godine. Vojna komanda odre|ivala je i vreme {i{awa ovaca: svako samostalno „{i{awe ovaca se najstroìje zabrawuje, a za izvr{ewe tog posla }e se posebna komisija ustanoviti kao i vrijeme kad }e se to izvr{iti”. Obavezan otkup odnosio se i na „vunu od jagawaca” i to „od svakog jagweta po 1/2 kg vune”.39 Poglavarstvima u Studeni~kom srezu nare|eno je „da po op{tinama sakupqa koko{ija jaja, i to da moè svake nedeqe svaka op{tina doneti 80 komada. Da se ne misli da se ovo treba samo jedan put izvr{iti ve} dotle dok se ne opozove”. Kako op{tina Pavlica nije „vi{e nego 11 komada poslala”, morala je „ista op{tina tokom druge nedeqe 160 komada poslati ili }e svaki kmet 10 kruna nov~ane kazne platiti”40. Vi{e puta u toku godine okupatorska vlast zabrawivala je trgovinu. Tako je 23. jula 1917. godine saop{teno „da je sva ètva (svakovrsno ìto, uqevno seme, seno itd.) isto kao i lawske godine zapleweno. Slobodna trgovina sa hranom je najstroè zabrawena”. Svi stanovnici od 28. jula iste godine morali su „da za najkra}e vreme donesu suvi{ak hrane (p{enice, raì, je~ma). Na svaku glavu se ima ostaviti na vreme od 1. avgusta do 1. decembra 42 kile, daqe za seme na svaki hektar 120 kila. Opomiwem op{tinski sud da ovu zapoved najstroìje izvr{i jer posle kad se bude sprovela kontrola, pa se na|e suvi{ka, isti }e se uzaptiti bez ikakve naplate a osim toga }e op{tinski biti najstroìje ka`wen”. Deset dana kasnije izdata je nova naredba: „svaki previ{ak od sviju vrsta hrane imade se odmah sreskoj komandi predati (p{enica, je~am, zob itd.) svako smije dva kg. po ~eqadi sebi ostaviti a sve drugo mora predati”. Predato, tj. oteto seno i vuna, do nare|ewa o daqem postupku, boravili su u „op{tinskom skladi{tu”. Seno se nije predavalo samo u vreme kosidbe ve} i u zimskom periodu, „da se {to vi{e sjena sakupi za carske i kraqevske potrebe. Poglavarstvo ne treba misliti ako jednom ili dva puta neku koli~inu sjena sakupi da je stim stvar svr{ena”. Predsednik op{tine nare|ivao je kmetu da seno koje se nalazi u wegovom „reonu preduzme od seqaka i tako sakupqeno po spisku pred op{tinsku zgradu istovari, u Ra{ki kod carske i kraqevske etapne stanice komande }e se sijeno po teìni primiti a za to ima poglavarstvo da odredi jednog op{tinskog ~lana koji }e sijeno predati i ujedno primiti ili novac ili gas ili sol. A poglavarstvo }e ovo onako kako je i sijeno primano i razdeliti”. * Osim {to je kontrolisana, trgovina je ~esto i zabrawivana. Maja 1916. godine sop{teno je da „ni jedan gra|anin ne sme prodati ili kupiti ni jedno grlo stoke”.41 Zbog nelegalne trgovine „Paunovi} Milosav iz Ivawice ka`wen je 100

Draga Milovanovi}

po naredbi carskog i kraqevskog okru`nog zapovedni{tva radi trgovawa sa zabrawenim stvarima i {to je skupqe prodavao nego {to je propisano sa 1 300 kruna te ponovo opet sa 1 000 kruna i 3 meseca zatvora. Ovo se imade narodu proglasiti”.42 Uvedena je „najstroìja naredba prodaje stoke”, osim na pijaci i sa uverewem (objavom): „svaki gra|anin mora da dobije najpre uverewe od svoje op{tine da je nakanio svoju stoku (koje on sam èli) prodati i da mu se od strane op{tine dozvoqava prodati, ali samo u okrugu â~anskom i to samo na pijaci u Ra{ki. Poglavarstvo ima da svakome razjasni pri izdavawu (objave) uverewa da se nesmije usuditi na cesti ili u selu stoku prodati. Poglavarstvo op{tine Ra{ke ima na svakom uvjerewu potvrditi da je stoka doista na pijaci u Ra{ki prodana, ima da pazi da se svako grlo na vagu proda. \uture kupovawe ili prodavawe je strogo zabraweno. Svakoga onoga tko proda stoku bez Op{tinskog znawa ima poglavarstvo bez obzira c. i kr. Etapnoj komandi u Ra{ki prijaviti. Poglavarstvo ima da se ~e{}e osvjedo~i o stawu stoke kod sobstvenika, tako da moè budnije paziti i kontrolisati, te ~im primjeti da fali a nije prijavqena ima istog odmah prijaviti. Goveda se nesmiju skupqe od 1 kruna i 30 filira ìve vage po kili prodavati. Tko skupqe prodaje ili pla}a biti }e ka`wen sa 100 kruna. Tko proda stoku drugdje a ne u Ra{ki na pijaci biti }e ka`wen sa 100 kruna. Svaki onaj koji ne bude svoju stoku na ovaj na~in prodavao biti }e ka`wen sa 100 kruna a nebude li imao novaca uzeti }e mu se za to stoka. Tko proda stoku u drugi okrug onome }e se sva wegova stoka zaplijeniti a ako vi{e nema stoke onda }e platiti 200 kruna a ako nema ni novca to }e isti imati 6 mjeseci kulu~iti. Nebude li se Poglavarstvo dràlo strogo ove naredbe bi}e ka`weno sa 1 000 kruna.”43 * Op{tina je odre|ivala cene ìvotnih namirnica. Prema cenovniku od 19. maja 1916. godine kilogram belog hleba ko{to je 1 krunu, 100 kg p{enice u zrnu – 50 kruna, 1 kg bra{na I kvaliteta – 1 krunu, 1 kg ìvog mesa – 1 krunu, 1 kg belog luka – 1 krunu, 1 kg crnog luka – 0,60 kruna i 1 kg sviwske masti – 5 kruna. Tri meseca kasnije, 25. avgusta 1916. godine, beli hleb se ne pomiwe, dok je 1 kg crnog hleba ko{tao 2 krune, 1 kg belog luka – 6 kruna, 1 kg crnog luka 2,40 kruna, 1 kg sviwske masti 15 kruna, 1 kg gove|eg mesa – 3 krune, 1 kg jagwe}eg mesa – 2,50 kruna, 1 kg kozjeg mesa – 2 krune, 1 kg sviwskog mesa 4 k, 1 kg suve slanine 10 k, 1 kg sviwske masti 15 k, 1 kg kajmaka 6 k, 1 kg sira 3 k, 1 kg jagwe}eg pe~ewa 4 k, 1 kg sviwskog pe~ewa 6 k, 1 kom. jaja 0,30 k, 1 l rakije {qivovice do 10 gradi 2 krune, 1l qute rakije 5 k, 1 l belog vina 4 k, 1 {oqa crne kafe 0,20 kruna, 1 ~aj 0,20 k, 1 l slatke rakije 4 krune i 1 l sir}eta 2 krune. Prodavci i kupci morali su da se pridràvaju propisanih cena jer „ko bude robu skupqe prodavao ili pla}ao bi}e ka`wen globom od 1–200 kruna, odnosno zatvorom od 1–14 dana”.44 Poglavarstvu op{tine Ra{ke saop{teno je „da moè u sredu ili utorak to je 27. i 28. ov. mjeseca u U{}u kod Sreske komande dobiti 800 klg ovsa uz gotov novac po 60 filira kg. Primje}uje se da ovaj ovas imaju samo oni dobiti koji ga mogu kupiti ali uglavnom samo oni koji ga misle za stalno sejati. Pogavarstvo ima zato da naredi spisak od sviju onih koji }e sejati i kupiti i tako s gotovim spiskom po isti do}i a prema wemu u op{tinskoj zgradi izdavati. Austrougarska okupacija kroz dokumenta op{tinske uprave u Ra{koj

101

Isto, inv. br. 8.

Isto, 18. 08. 1917. godine.

Isto, Naredba od 19. februara 1917.

Isto, Naredba od 13. maja 1916.

Na iste dane mo`e Poglavarstvo dobiti na U{}u neku koli~inu {e}era po 3 krune i 50 filira45, gasa po 1 k 50 f, a i kukuruza po 60 filira”.46

45 Filir – sitan austrijski novac od bronze. 1/100 krune, kovan od 1892. do 1916.

Isto, inv. br. 7, Saop{tewe od 24. marta 1917. 47

Isto, Saop{tewe Sreske komande 30. maja 1917.

Isto, Spisak od 31. maja 1918.

Isto, Naredba od 25. februara 1917.

Isto, inv. br. 8, Naredba od 7. marta 1917.

* Ubiran je i op{tinski prirez: „Po{to se buxetska godina 1916/17. kraju pribliàva imade se za ovu godinu odobreni op{tinski prirez najduè u roku od 14 dana od sviju lica naplatiti, u slu~aju da se narod ovome u propisanom roku neodazove, imade se pozivom na ovaj nalog àndarske postaje u pomo} uzeti, te ekzekutivnim putem prirez naplati.”47 Kasapsku arendu pla}ali su svi kojima je bilo dozvoqeno klawe stoke. U periodu od 21. do 31. maja iste godine u Ra{koj je zaklano {esnaest ovaca, dve koze i dva goveda, a ukupna taksa iznosila je 127,5 kruna.48 Marko Perovi} zaklao je dve ovce i jedno gove~e i pri tome je dao 29,70 kruna na ime takse, Nikola Jemuovi} za tri ovce 9,45 kruna, ]irka Markovi} za dve ovce i jednu kozu 3 krune, Anto Mikovi} za tri ovce 17,85 kruna, Nikola Ivan~evi} za dve ovce i jednu kozu 14,25 kruna, Stana Vujovi} za jednu ovcu 12 kruna, Mirko Gavrilovi} za dve ovce 1,50 kruna, Velimir Pewovi} za jednu ovcu 33,30 kruna i Aleksandar Stani{i} za jedno gove~e i dve ovce 6 kruna. Visina takse za klawe stoke bila je razli~ita, bez obzira na broj i vrstu stoke. Da je kasapska arenda redovna i stalna taksa, svedo~i priznanica iz septembra 1917. godine koja potvr|uje da je u periodu od jula do septembra kmet Marko Perovi} predao op{tinskoj blagajni na ime kasapske arende 526,10 kruna. Prodavci alkoholnih pi}a (kafexije, gostioni~ari) pla}ali su akcis. Jula 1917. godine bilo je 12 „preprodavaca alkoholnih pi}a koji su za mesece april, maj i juni” platili ukupno 123 krune. Kaldrminu su pla}ali „prolaze}i rabaxije” i to svakodnevno. Naplatu je vr{io kmet. Od 11. do 24. oktobra 1917. kaldrmina se napla}ivala svaki drugi dan, a visina takse kretala se od 6 do 30 kruna za jedan dan. Kmet Marko Perovi} 11. juna 1918. godine „od prolaze}ih rabaxija naplatio na ime kaldrmine 32 krune” i tu „svotu predao je blagajniku, da unese u blagajnu i zavede u dnevnik, kao primitak”. Taksa za op{tinski kantar („mericu”) pla}ala se od februara 1917. godine. Prodaja bilo koje vrste stoke bila je dozvoqena samo na pijaci uz obavezno merewe, dok je „|utura prodaja zabrawena svako grlo mora da se meri na vagu”.49 Postojala je i taksa na pse. Da visina ove takse nije bezna~ajna, potvr|uje priznanica koju je izdao kmet sela Vareva: trinaest lica platilo je po ~etiri krune po psu. Pored nov~anih taksi, uvedena je i radna obaveza, ili kuluk: „svi seoski stanovnici moraju iza}i na put da rade za kuluk tj. od 16 do 60 godine a ènske od 16–50 godina tako|e i svi kolari iz op{tine za volovima da iza|u na put da rade”50 ili da prevoze drva, so, gas, ili da rade u strugarama. Generalna vojna gubernija godi{wi kuluk sa obaveznih 6 pove}ala je na 15 dana. êsto je kuluk trajao dok se neki posao ne bi zavr{io, tako se „dovoz drva ima neprestano vr{iti po{to su jo{ uvek potrebna, oni qudi koji su tri puta ve} dovozili imaju jo{ dva puta dovesti, ali imade ih ve}ina koji su istom jedan put ili dva puta dovezli, ove treba najstroìje opomenuti da imaju svoj nalog ispunit”.51 Pozvani na kuluk sa sobom su morali da ponesu „dosta sena i jela za sebe da ne kubure na putu”. U vreme prole}ne setve osloba|ani su kuluka oni koji su imali obradivu zemqu, a zamewivali su ih „mu{karci koji nemaju kod ku}e da seju i oru, ali se niko ne sme pustiti dok mu zamena ne stigne”. 102

Draga Milovanovi}

Vojna komanda insistirala je da obradivo zemqi{te bude maksimalno iskori{}eno, jer „idu}e godine mora ètva biti bezuvjetno izda{na i zato se stanovni{tvo upu}uje na {to marqiviji rad. Op{tinska poglavarstva moraju prisiliti na rad ne samo mu{karce ve} i ène i decu oba pola. Za svaki neobra|eni komad zemqe ima se sopstvenik prijaviti pa }e biti ka`wen. Sva napu{tena imawa moraju op{tinska poglavarstva putem licitacije, a po odobrewu sreske komande izdati pod zakup. Kirija pripada op{tini kao sopstveni dohodak”.52 Nijedna parcela nije smela da bude neobra|ena i nezasejana. Napu{tena imawa davana su putem licitacije pod zakup uz odre|enu kiriju koja je i{la u op{tinski buxet. Vlasnici „marve” bili su obavezni „uzajmqivati svoju marvu za poqske radove svima onima koji takvu ne poseduju”. Istovremeno, bilo je zabraweno klawe stoke i weno prodavawe, a nijedna uginula ìvotiwa nije smela da se zakopa dok se ne prijavi vojnim vlastima. Vladalo je nepoverewa u vlasnike „marve.”53 Zbog nedostatka „marve” na raspolagawu su bili i „imaoc pasa sposobnih za teglewe”. U Ra{koj i selu Varevu bilo je 47 pasa sposobnih za vu~u. * Kao plate`no sredstvo kori{}ena je prvenstveno kruna dok se „dinarske pare sviju vrsti moraju uz pol austrijske vrednosti primati, a isto tako i izdavati ne da se uz pol prima a uz podpunu vrednost izdaje {to bi onda poglavarstva takore}i zaradu imali”. * Odràvawe higijene, tj. „~isto}e” u op{tini bilo je povereno op{tinskom poglavarstvu i „svaki stanovnik ku}e imade dnevno pred svojom ku}om stazu, kao i cestu pomesti zatim okolicu od ku}e kao i nu`dnika, kojega se imade sa kre~om po{kropiti tako da jednom rije}u uvjek i u svako doba najve}a ~isto}a vlada. Primje}uje se kod mnogih stanovnika da bacaju |ubre i prqavu vodu kroz prozore u dvori{te nekoji pak i na ulicu ovakovo postupawe najstroìje se stanovni{tvu zabrawuje. \ubre i sme}e ima se nedeqno dva puta najmawe iz ku}a odstrawivati, a mjesto kamo se istovara jeste samo jedno jedino i to preko male (Perovi}eve) }uprije kod vodenice”.54 Posle ~etiri dana po izdatom nare|ewu sprovedena je kontrola u Ra{koj i saop{teno „da se u dvori{tima, ba{~ama, |ubri{tima privatnih ku}a kao i u okoli{nim wivama i oranicama nalaze jo{ mnogi znaci ne~isto}e kao papira, tipa, kukuruzovine, {talskog |ubreta i tako daqe. Nu`nici jo{ nisu temeqno o~i{}eni a niti kre~om zastreani”.55 * Naredbom Generalnog guvernera od 16. februara 1917. obavezno je uvo|ewe „carske i kraqevske osnovne {kole” koju su du`na da poha|aju deca od navr{ene {este do dvanaeste godine. Upraviteq Carske i kraqevske osnovne {kole u Ra{koj, pozivaju}i se na akt generalnog guvernera, obratio se poglavarstvu op{tine Ra{ke da je „{kolska du`nost za c. kr. osnovne {kole u Srbiji od navr{ene 6. godine do navr{ene 12. godine. Stoga se imadu uputiti takova deca ~itave op{tine Ra{ke u {kolu najkasnije do ponedeqka dne 19. februara t.g. da moè ve} jednom po~eti obuka. Javqa se op{tini, da jo{ ni jedno dete nije do{lo iz sela Vareva u {kolu. Neka se to ve} jednom uredi, jer se u {kolu ne moè badava sedeti, ko nijesu prisutna sva deca”.56 U Ra{koj je bilo 54 deteta, 36 de~aka i 18 devoj~ica, ro|enih izme|u 1905. i 1909. godine. Selo Varevo imalo je 45 budu}ih |aka, 26 de~aka i 19 devoj~ica.57 Austrougarska okupacija kroz dokumenta op{tinske uprave u Ra{koj

103

Isto, Naredba od 14. decembra 1916. 52

Isto, inv. br. 7.

Isto, inv. br. 7, Oglas iz marta 1916.

Isto, Naredba od 6. aprila 1917. 55

Isto, Naredba od 8. aprila 1917. 56

Isto, 16. februara 1917.

Isto, Spiskovi dece sela Varevo i Ra{ke od 27. 01. 1917. i 31. 01. 1917.

Isto, Saop{tewe od 16. februara 1917. 59 Isto, Molba od 11. februara 1917.

60 Isto, Sop{tewe od 5. maja 1917.

Isto, Priznanica od 31. avgusta 1917.

Me|utim, „kraj mnogih nare|ewa ne mare roditeqi da {aqu decu u {kolu. Upozoruje se op{tinstvo unapred da }e izostanci biti ka`weni od ovda{weg carskog i kraqevskog zapovednika”.58 Da su uslovi za rad {kole bili lo{i, svedo~i molba upraviteqa {kole „da se poskrbi za posluìteqa {kole, za drva, stalak za plo~u, kredu, ra~unaqku, sto, stolicu, pisa}i materijal i da bude {kolska soba ponovno o~isti, a isto tako i prozori, jer se bez tog ne moè u {kolu nikakvim uspjehom raditi”. Usledio je odgovor; „Traìti odobrewe od Okru`ne komande za pove}awe buxetske pozicije za {kolsku opskrbu.”59 Roditeqi i pored upozorewa nisu slali decu u {kolu, pa je vojna komanda saop{tila: „Da se ve} jednom prekine nemaran polazak dece, imadu svi roditeqi pro~itati objavu, koja se nalazi u op{tinskom uredu u Ra{ki, pa prema woj imadu ta~no slati svoju decu u {kolu. Kraj mnogih opomena ne mare roditeqi da {aqu decu u {kolu. Upozoruje se op}instvo unapred, da }e za svaki, a i najmawi izostatak biti ka`weni od ovda{weg c. kr. mesnog zapovedni{tva. Roditeqi imadu paziti da su im sva deca, pa i u ku}i da im je naj~istije, da nisu zaraèna od u{iju. Opaà se, da deca dolaze mesto u 8h u {kolu u 9h pre podne. Da se spre~i smetawe obuke kasnim dolazkom dece, moraju roditeqi slati decu ranije. Da se ne bi roditeqi prituìli, da su im deca u {koli ka`wena, imadu roditeqi sami paziti na ku}no vaspitawe, a ne da se samo miluje. Pravi roditeqi i prijateqi svoga detete kazniti }e svoje dete, a ne da im se samo mangupare po ulicama, gde mogu sva zla ~uti, i nau~iti se. Naravno, kad ne ~uje u ku}i ni{ta vaqana, ne moè ni toga doneti u {kolu.”60 [kolski domar, tj. „famuluz {kolski” bio je Qubomir Kijev~anin i za obavqawe ovog posla primao je platu iz „kase suda op{tine” koja je mese~no iznosila 40 kruna.61

104

Draga Milovanovi}

Draga Milovanovic AUSTRO-HUNGARIAN OCCUPATION THROUGH DOCUMENTS OF THE MUNICIPAL ADMINISTRATION IN RASKA Summary At the end of 1915, Serbia was occupied by Austria-Hungary, Germany and Bulgaria. There followed a new territorial division of Serbia and new organisation of the power for the purpose of maintaining the order and peace as well as for the purpose of maximum exploitation of human and natural resources. In the occupation period, the inhabitants of Raska and the surrounding villages were plundered and abused both from the representatives of the Austrian-Hungarian regime and the municipal administration. Introduction of compulsory redemption, census of all sorts of things, various taxes, land tax, corvee, limitation on the freedom of movement and prohibition of free trade reduced life to the edge of survival, making the population use forest fruits and roots in order to save themselves from famine. Households were deprived of privacy, the occupier had exact data about the number of cattle, quantity of cattle food and food for people. On 22 October 1918, the Timok cavalry squadron entered Raska, which had already been abandoned by the occupiers.

Austrougarska okupacija kroz dokumenta op{tinske uprave u Ra{koj

105

MILOQUB ARSI] Istorijski arhiv Kraqevo

UDK 355.134.1(497.11)â&#x20AC;?1916/1918â&#x20AC;?

POHVALNE NAREDBE U SRPSKOJ VOJSCI NA SOLUNSKOM FRONTU

Apstrakt Zbog velikih gubitaka tokom ofanzive u jesen 1916. godine, kao i zbog nemogu}nosti popuwavawa prore|enih jedinica novim qudstvom, srpska Vrhovna komanda, s ciqem podizawa morala u vojsci, uvodi Pohvalne naredbe po ugledu na francusku vojsku. Formirawem Solunskog fronta 1916. godine srpska Vrhovna komanda i srpska vojska dolaze u direktan dodir sa savezni~kim trupama. Posle reorganizacije i preobuke srpske vojske ona biva opremqena i naoruàna novim francuskim oru`jem, a uvedena je i nova vrsta naoruàwa kojom srpska vojska nije raspolagala u borbenim operacijama 1914. i 1915. godine. Prilikom reorganizacije i obuke na novim vrstama naoruàwa srpska vojska preuzima dosta novina koje su ve} bile prihva}ene u savezni~kim trupama, kao {to su bile upotreba malih rovovskih topova (prete~a minobaca~a), za{titne maske radi za{tite od zagu{qivih gasova, masovna upotreba teretnih automobila na frontu, upotreba aeroplana u izvo|ewu borbenih operaciaj i sl. Jedna od tih novina u srpskoj vojsci preuzeta iz savezni~kih armija bila je i Pohvalna naredba. Ministar vojni |eneral Boìdar Terzi} 31. oktobra 1916. godine u Solunu donosi Uredbu o dodeqivawu nagrada u vojsci za vreme rata, ~ime je u srpskoj vojsci uvedena Pohvalna naredba. Ona je dodeqivana onim oficirama, podoficirima i vojnicima koji bi se ume{nim i energi~nim komandovawem, li~nom hrabro{}u ili istrajnim i neumornim vr{ewem slu`be odlikovali, {to bi doprinelo uspehu u borbi, operciji ili ratu uop{te. Pohvale, unapre|ewa i dodela odlikovawa bili su u praksi u srpskoj vojsci i pre povla~ewa preko Albanije, ali nije postojala ovakva vrsta pohvalne naredbe. Takve pohvalne naredbe u francuskoj vojsci su dale veoma pozitivne rezultate, razvijaju}i takmi~arski duh i znatno uti~u}i na borbeni moral, {to je u~vr{}ivalo vojnu disciplinu i svodilo dezerterstvo na minimum. Ovakve vrste pohvala posebno su bile efikasne u pozicijskim borbama, koje su zahtevale veliko po`rtvovawe, duboku samosvest i ube|ewe da se bori{ za jednu krajwe pravednu stvar; kada je vojnik izloèn ne samo neprijateqskoj vatri nego i svim drugim isku{ewima vezanim za rovovski rat, kao {to su vremenske nepogode, razne bolesti, jednoli~na ishrana, stalno izvr{avawe istih du`nosti, besperspektivnost i nemogu}nost da se ~ovek odmori od fizi~kih i psihi~kih tegoba. Srpska vojska na Solunskom frontu posle neuspele ofanzive u jesen 1916. godine pre{la je na rovovski rat, koji nije odgovarao mentalitetu Pohvalne naredbe u srpskoj vojsci na Solunskom frontu

107

srpskog vojnika, {to je moglo da dovede do katastrofalnog pada borbenog morala. Javqaju se dezerterstva, samoubistva vojnika, op{ta malaksalost, a sve to iz slede}ih razloga. Srpski vojnik se nalazio daleko od svoje ku}e i svoje zemqe, na tu|em tlu i na terenu na koji nije bio navikao. Planinski lanac koji je dràla srpska vojska protezao se od Prespanskog jezera do Koùfa, ~ija je nadmorska visina bila iznad 2000 metara. Zime su bile veoma surove sa velikim hladno}ama i dubokim snegom, a leti su vladale nesnosne ège, sa rojevima komaraca koji su prenosili iscrpquju}u bolest â&#x20AC;&#x201C; malariju. Vojska je svakog dana bila izloèna neprijateqskoj vatri jer je neprijateq bio u prednosti, na boqim poloàjima i direktno povezan sa svojom pozadinom, pa su neprijateqski vojnici mogli veoma brzo da dobiju poja~awa, da se odmore kod svojih ku}a, podstrekivani od strane novih boraca koji su donosili sveè vesti iz krajeva iz kojih su dolazili. Srpska vojska je bila svega toga li{ena; zamena nije stizala niotkuda, vojnici nisu mogli svojim ku}ama niti su imali bilo kakve vesti iz okupirane Srbije. [ta vi{e, bugarska propaganda je veoma ve{to {irila crne vesti iz Srbije, isprepletane sa izvesnim istinama ili poluistinama {to je razorno delovalo na moral vojnika. Svakodnevne du`nosti, ~esta rawavawa i pogibije vojnika, zatim sahrawivawe vojnika na grobqima uz neposrednu borbenu liniju, nemogu}nost da se nabave sanduci za poginule i da se propisno iskopaju rake, sve to je veoma negativno uticalo na ionako iscrpqeno qudstvo. Vojni~ki grobovi su obeleàvani samo drvenim krsta~ama, koje vrlo brzo istrule, {to je vojnicima govorilo da wihovi ìvoti nemaju gotovo nikakvu vrednost. Op{ta besperspektivnost, kao i lo{e vesti sa ruskog fronta, zbog izbijawa revolucije u Rusiji, a zatim jo{ gore vesti iz Srbije gde je bugarska soldateska gu{e}i topli~ki ustanak po~inila zastra{uju}a zverstva, sve je to prepunilo ionako punu ~a{u ù~i. Imaju}i sve to u vidu, a u èqi da se sa~uva i oja~a borbeni moral kako bi vojska bila spremna u skoroj perspektivi za ofanzivna dejstva, srpska Vrhovna komanda je u tu svrhu koristila sva raspoloìva sredstva. Jedno od wih je bilo i javno pohvaqivawe hrabrih vojnika za wihova herojska dela pred postrojenim jedinicama ili pred celokupnom vojskom na frontu. To je imalo vidnog uticaja na odràvawe borbenog morala i vrlo ~esto je primewivano kada je za to bilo povoda. Uredba o dodeqivawu nagrade u vojsci za vreme rata doneta je 31. oktobra 1916. godine u Solunu. Kako su tada bile zavr{ene operacije koje su rezultirale zauze}em Kajmak~alana i Bitoqa, bilo je razloga da se odredbe ove Uredbe odmah i primene. Uredba sadrì op{te odredbe i postupak pri izdavawu pohvala. U op{tim odredbama se kaè da svaki pojedinac koji se vidno istakne ume{nim, energi~nim i prisebnim komandovawem, li~nom hrabro{}u ili u odanom i razumnom vr{ewu slu`be sti~e pravo na priznawe i nagradu, a isticawe takvih pojedinaca vr{i se Pohvalnom naredbom. Motiv za pohvalu pretpostavqeni uzima na osnovu li~nog posmatrawa ili pouzdanih slu`benih izve{taja i poznavawa situacije. Predmet pohvale mogu biti sva dela pojedinaca koja sluè kao svetao primer ostalima, a imaju vidan koristan uticaj na uspeh u borbi ili operaciji. Pohvale mogu biti trojake i to: za uspe{no komandovawe i vo|ewe sa prisebno{}u, energijom i istrajno{}u u te{kim prilikama; li~nu inicijativu i gotovost da se primi odgovornost; li~nu hrabrost vidno ispoqenu u pojedinim 108

Miroqub Arsi}

borbama koja je sluìla kao primer po`rtvovawa ostalima; zatim ume{no, predano, istrajno i neumorno vr{ewe slu`be, {to je sve imalo vidnih rezultata i znatno doprinelo uspehu u borbi, operaciji ili ratu. Sadràj pohvale sastoji se u izlagawu fakata u vezi sa doga|ajima i radom pri kojima se doti~ni odlikovao. Pri tome se posebno isti~e da je sveta du`nost svih pretpostavqenih da prate rad svojih pot~iwenih i da tom prilikom budu krajwe savesni i najstroè objektivni. Ako se utvrdi povr{nost, neobjektivnost, potcewivawe i neta~no predstavqawe zasluga pojedinaca ili se precewuju pojedina dela s ciqem da se istakne sopstvena komanda, {to razorno deluje na moral u vojsci, stare{ina u takvoj prilici bi}e odgovoran po vojnom Kaznenom zakoniku. Sva lica koja vr{e svoju du`nost na boji{tu i izloèna su neprijateqskoj vatri mogu biti pohvaqena od strane prvo pretpostavqenih i to odmah po izvr{ewu dela, a najdaqe u roku od tri dana posle toga. Vi{i komandanti, po~ev sa komandantima brigada, wihovi na~elnici {tabova i pomo}nici, mogu biti pohvaqeni odmah po jednoj zavr{enoj borbi, manevru ili operaciji. Sva ostala lica mogu biti pohvaqena za izvanrednu sposobnost i primernu revnosnu slu`bu koja je imala vrlo korisnih rezultata i po svr{etku neke operacije koja je kra}e ili duè trejala. Svaki onaj ko u ozna~eno vreme ne bi bio pohvaqen za sjajno delo koje je u~inio ili za izvanredne zasluge, duàn je da odmah podnese predstavku prvopretpostavqenom, izlaù}i i dokumentuju}i izvr{eno delo i okolnosti pod kojima je ono u~iweno. Ina~e, pohvalne naredbe izdaju komandanti pukova, divizija, armija i Vrhovni komandant. Postupak oko dodele je bio slede}i: prvopretpostavqeni koji predlaè pot~iwenog za pohvalu objavquje u~iweno delo u dnevnoj zapovesti celoj svojoj komandi izlaù}i sve okolnosti koje ga karakteri{u. Po tome se ova pohvala dostavqa u doslovnom prepisu nadle`nim putem i sa mi{qewem do komande puka, divizije, armije ili Vrhovne komande, ukoliko se na|e da u~inioca dela treba pohvaliti naredbom doti~nih vi{ih stare{ina. Ako bi vi{epretpostavqene stare{ine na{le da je izvesno delo trebalo da bude istaknuto u pohvalnoj naredbi komande vi{e od one koja ga je ve} pohvalila, vlasni su da povise stepen ve} izdate pohvale, pohvaquju}i ga u svojoj naredbi odnosno ~ine}i predlog vi{oj komandi. U svim ovim slu~ajevima u pohvalnoj naredbi se ozna~ava kojim se jedinicama saop{tava. Pohvalne naredbe koje izdaju vojni ministar i na~elnik {taba Vrhovne komande imaju rang armijskih pohvala. Pohvale koje izdaje komandant armije, a koje se odnose samo na pojedine jedinice armije, imaju rang divizijskih pohvala, a pohvale koje izdaje komandant divizije a koje saop{tava samo pojedinim jedinicama divizije imaju rang pukovske pohvale. Uredbom o dodeqivawu nagrade u vojsci za vreme rata tako|e je bilo predvi|eno da niko ne moè biti odlikovan ako prethodno nije bio pohvaqen od strane nadle`nih komandanata za izvr{ena dela ili ste~ene zasluge. Sama pohvala je u isto vreme i predlog za odlikovawe, i to: pukovska pohvala pohvaqenom vojniku donosi srebrnu medaqu za hrabrost, divizijska pohvala zlatnu medaqu za hrabrost, a armijska pohvala Kara|or|evu zvezdu sa ma~evima IV stepena ili Belog orla sa ma~evima IV ili V stepena za oficire i srebrni vojni~ki orden Kara|or|eve zvezde sa ma~evima za podoficire, kaplare i redove. Pohvale od strane vladara kao Vrhovnog komandanta donosi pohvaqenome orden koji mu ovaj podari. Pohvalne naredbe u srpskoj vojsci na Solunskom frontu

109

Tako|e, Uredbom je predvi|eno da niki ne moè biti predloèn za unapre|ewe u vi{i ~in ako nije bio pohvaqen. Da bi dobio ~in podnarednika, vojnik mora da bude pohvaqen pukovskom pohvalom; za ~in narednika i podporu~nika najmawe divizijskom pohvalom, a za naredne oficirske ~inove armijskom pohvalom odnosno pohvalom Vrhovnog komandanta. Predlozi za unapre|ewa podnose se po svakom zavr{enom periodu operacije, utvr|enim putem sa mi{qewem svih pretpostavqenih stare{ina, i to: za ~in podnarednika do komandanta puka; za ~in narednika do komandanta divizije, a za ~in podporu~nika i naredne oficirske ~inove do Vrhovne komande. Za oficire ocenu podnetih predloga i izbor kandidata vr{i Ratni savet, koji obrazuju na~elnik {taba Vrhovne komande, wegov pomo}nik, na~elnik operativnog odeqewa i komandanti armija, ako je mogu}e svi, ina~e ve}ina pod predsedni{tvom na~elnika {taba Vrhovne komande. Na ovaj na~in definitivno sastavqene liste dostavqaju se vojnom ministru na uvi|aj i nadle`nost. Po uspe{no svr{enom ratu mogu biti unapre|ena u vi{e ~inove i ona lica koja su svojom dokazanom spremom i sposobnostima, izvanrednom i primernom revno{}u i hrabro{|u znatno doprinela uspe{nom zavr{etku rata i ako su u toku rata bila pohvaqena za ste~ene zasluge u svojoj slu`bi. Uredba je po~ela odmah da se primewuje, ali se pojavio i jedan problem koji je trbalo razre{iti, a koji se odnosi na savezni~ke vojnike koji su bili pridodati raznim na{im jedinicama. Zbog toga je na pitawe Vrhovne komande od 15. januara 1917. godine vojni ministar objasnio „da se Uredba o dodeqivawu nagrada u vojsci za vreme rata F.\.O. br. 2828 od 31. oktobra 1916. godine, u pogledu odredaba za odlikovawa, ima u svemu primeniti i na savezni~ke oficire i vojnike, koji su pridodati raznim na{im jedinicama kao: avijati~ari, automobiliste, sanitetsko osobqe i td.” Kakve su bile Pohvalne naredbe u praksi moè se videti iz slede}ih primera:

NAREDBA I. br. 7830 na~elnika {taba Vrhovne komande za svu operativnu vojsku 3. marta 1917. godine1

Odnosi se na prebacivawe Koste Milovanovi}a Pe}anca sa Solunskog fronta u okupiranu Srbiju 15. septembra 1916. godine, On je, po instrukcijama Operativnog odeqewa srpske Vrhovne komande, u pozadini neprijateqa trebalo da pripremi teren za ~etni~ku akciju koja bi po~ela da se realizuje prilikom proboja fronta.

Na~elnik inìwerijskog odeqewa naredbom I. br. 7586 od 20. februara te godine pohvalio je pilota Eskadrile No 387, aktivnog narednika Rene-a Korimona, sa slede}om motivacijom: „Pilot sa svim prvoga reda. Pokazao je svoju energiju za vreme povla~ewa u Srbiji. Uporno je traìo da izvr{i jedan opasan zadatak na velikoj daqini [1], pripremio je izvr{ewe do sitnica i potpuno izvr{io zadatak”. Na osnovu ~l. 6. ta~. V Uredbe o dodeqivawu nagrada u vojsci za vreme rata, podièm ovu pohvalu na stepen armijske pohvale. Na~elnik [taba, \eneral Pet. Bojovi}, sr. 110

Miroqub Arsi}

NAREDBA I. Br. 8605 Na~elnika {taba Vrhovne komande za svu operativnu vojsku za 25. mart 1917. godine

1. Artilerijski kapetan 1. klase Branko Vukosavqevi}, pilot, komandir Weporskog odreda u Vertekopu. „20. marta 1917. godine napao je zajedno sa poporu~nikom Miodragom Mileti}em, jedan neprijateqski aeroplan vi{e sela Kapiwana i ga|aju}i ga s male daqine iz mitraqeza, uspeo je da ga obori, daju}i i ovom prilikom dokaze o svojoj hrabrosti, sr~anosti i pilotskoj ve{tini.” 2. Pe{adijski potporu~nik Miodrag Mileti} pilot Weporskog odreda u Vertekopu. „20. marta 1917. godine napao je zajedno sa kapetanom Brankom Vukosavqevi}em jedan neprijateqski aeroplan, ga|aju}i ga sa male daqine iz mitraqeza. Iako mu se mitraqez uko~io posle 15 metaka, pratio je protivnika na vrlo malom ostojawu opravqaju}i mitraqez i ga|aju}i ga ponovo, dokle god protivnik nije po~eo da pada naglo, obavijen gustim dimom i plamenom. Potporu~nik Mileti} pokazao je time pilotsku ve{tinu, hrabrost i veliku hladnokrvnost.” Smatram za du`nost da imenovanu gospodu oficire ovim putem pohvalim. Na~elnik [taba, \eneral Pet. Bojovi}, sr.

NAREDBA A.\.Br. 39843 Na~elnika {taba Vrhovne komande za 29. mart 1917. godine Profesor lozanskog univerziteta Dr Rodolfo Rajs, pri vr{ewu svoje nau~ne ankete o neprijateqskim zverstvima, pokazao je veliku preduzimqivost, energiju i hrabrost. 6. marta ove godine leteo je na aeroplanu do visine preko 3ooo metara da bi se li~no uverio o vidqivosti crvenih krstova na bolnicama u Vertekopu, koje su neprijateqski avijati~ari namerno bombardovali; od 19 - 21. marta bio je u Bitoqu, pod vatrom neprijateqske artilerije, da bi ispitao dejstvo neprijateqskih zrna sa zagu{qivim gasovima protivu nesre}nih stanovnika te varo{i. Iznose}i predwi rad i veliko po`rtvovawe gospodina Rajsa, kojim je, sa samopregorevawem svoga `ivota, i ovom prilikom zasvedo~io svoju neizmernu odanost prema srpskom narodu, ja ga ovom naredbom pohvaqujem celoj vojsci. Na~elnik [taba, \eneral Pet. Bojovi}, sr. Pohvalne naredbe u srpskoj vojsci na Solunskom frontu

111

NAREDBA A.\.Br. 37077 Na~elnika {taba Vrhovne komande 18. april 1917. godine Komandant 1. armije predloìo je za pohvalu dobrovoqca - podnarednika 1. ~ete 3. bataq. 2. pe{ad. puka Milunku Savi} za ova dela: 1. 28. septembra 1916. godine na Crnoj Reci javila se dobrovoqno da ide ka neprijateqskim rovovima radi pozivawa bugarskih vojnika na predaju. Do{la je do neprijateqskih rovova i blagodare}i wenom lukavstvu uspela je da 23 neprijateqska vojnika toga dana prevede na na{u stranu. Tada je rawena. 2. 29. oktobra pro{le god. u ogor~enim borbama, koje je wena ~eta vodila, u~estvovala je u tri juri{a na poloàju â&#x20AC;&#x17E;ûkeâ&#x20AC;?kojom je se prilikom hrabro dràla i u kriti~nom trenutku kada je nestalo municije odlazila je sama do komore i donosila municiju u streqa~ki stroj. I ovom prilikom je rawena. Iznose}i ovaj svetao primer juna{tva i po`rtvovawa, ja je pohvaqujem celoj vojsci. Cene}i zasluge Vrhovni komandant blagovoleo ju je odlikovati zlatnim vojni~kim ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima. Po zapovesti Vrhovnog komand. Na~elnik {taba \eneral P. Bojovi}, sr.

NAREDBA O. Br. 5220 Komandanta timo~ke divizije za 5. maj 1917. godine U borbama 25, 26. i 30. pro{log meseca naro~ito je se odlikovala svojim preciznim i uspe{nim dejstvom 3-}a baterija timo~kog brdskog artilerijskog diviziona, koja je plasirana na polo`aju kod Zborskog. Svojim ta~nim dejstvom 25. i 26. aprila na neprijateqske delove oko Zborskog toliko je nanosila {tete da je neprijateq upravio na wu naja~e dejstvo svoje haubi~ke baterije sa Preslapa. A 3o. aprila kada je neprijateqska haubi~ka baterija sa Preslapa po~ela ja~e dejstvovati na baterije [umadijske divizije kod Kovila, 3-}a brdska baterija svojim preciznim i uspe{nim dejstvom je proizvela jak uti~aj na neprijateqa, tako da je pomenuta haubi~ka baterija odmah prestala dejstvovati na baterije [umadijske divizije i prenela vatru na ovu. Za to vreme je pretrpela gubitke: jedan top demontovan, komandir baterije jako kontuzovan, jedan vodnik rawen, 1 narednik rawen, 2 p. narednika i jedan redov rawen i jedan narednik i ~etiri redova kontuzovani. Pa i pored tih gubitaka, baterija je i daqe dejstvovala dokle god nije dobila nare|ewe da prekine vatru. Posmatraju}i i prate}i i sam uspe{no dejstvo i juna~ko dr`awe baterije, pohvaqujem 3-}u bateriju Timo~kog brdskog artilerijskog diviziona i isti~em je za primer ostalim baterijama. Naredba da se saop{ti svim jedinicama ove divizije. Komandant, |eneral Qub. M. Milij}, sr. 112

Miroqub Arsi}

NAREDBA Br. 25 Komandanta 2. armije za 15. maj 1917. godine Komandant [umadijske divizije usvajaju}i predlog nadle`nih predpostavqenih stare{ina predlo`io mi je da svojom naredbom pohvalim za u~iwena juna~ka dela i to: 1. Podnarednika iz rezerve 1. ~ete 2. bataqona 11. pe{ad. puka „Kara-\or|a”Petra A. Kremenca, {to je: „26. aprila tek. godine, dobiv{i zadatak da sa patrolom izvidi neprijateqske rovove, koje je prethodno artilerija bombardovala, smelo pri{ao neprijateqskim rovovima i u iste u{ao, bacio tri bombe i sa patrolom zarobio ~etiri neprijateqska vojnika. Kada je protivnik iz obli`wih zaklona otvorio vatru na wega, Kremenac je sa svojom patrolom stupio u borbu sa protivnikom, koji je oko deset puta bio mnogobrojniji, kose}i ga bo~nom i le|nom vatrom, stvarao je pusto{ u protivni~kim redovima”.

2. Podnarednika iz rezerve 1. ~ete 2. bataq. 11. pe{ad. puka „Kara-\or|a”Iliju S. Milovamovi}a, {to je: „26. aprila tek. godine, dobiv{i zadatak, da kao ni{anxija sa svojim pu{ko-mitraqezom otvori oslonac za daqe izvi|awe na{im patrolama, koje su bile u{le u protivni~ke rovove i po~ele zarobqavati neprijateqske vojnike, podnarednik Ilija sa pu{ko-mitraqezom i svojim posluìocima hitro je se uspuzao uz vrlo strme stene i u{ao u protivni~ki rov. Kada su patroje nai{le na daleko mnogobrojnijeg neprijateqa, koji je otvorio vatru na patrole i podnarednika Iliju i wegove posluìoce i ako na rastojawu od 2o kora~aja, podnarednik Ilija otvorio je vatru niz rov tuku}i ga u bok i le|a, stvaraju}i pusto{ me|u protivnikom, koji se be{e zgomilao u ove rovove, da bi izbegao bombardovawe. Brza orijentacija, prisebnost, odlu~nost i hladnokrvnost u ovako kriti~nim trenucima za svaku je pohvalu. On je u ovom momentu bio sav radostan, {to mu je se dala prilika da vidi poraàvaju}e dejstvo pu{ko-mitraqeza”. Usvajam ovaj predlog i za izloèna juna~ka dela pohvaqujem: Podnarednika iz rezerve 1. ~ete 2. bataqona 11. pe{adijskog puka „Kara\or|a”, Ptera A. Kremenca. Podnarednika iz rezerve 1. ~ete 2. bataqona 11. pe{ad. puka „Kara-\or|a” Iliju S. Milovanovi}a. Ova naredba da se saop{ti celoj armiji. Komandant Po~asni A|utant W.V. Kraqa Vojvoda Step. Stepanovi}, sr.

Pohvalne naredbe u srpskoj vojsci na Solunskom frontu

113

NAREDBA Na~elnika {taba Vrhovne komande za 14. marta 1918. za operativnu vojsku2

Sva navedena dokumenta, kao i ostala arhivska gra|a koja je kori{}ena prilikom izrade ovog rada, nalaze se u Li~nom fondu Dimitrija Kanivu}a, kutija 2, Istorijski arhiv Kraqevo.

Komandant I Armije predloìo mi je za pohvalu rezervnog pe{adijskog podnarednika 3. ~ete 2. bataq. 2. pe{ad. puka Vuksana M. Radovanovi}a, za zasluge u~iwene u 1916. godini a koje se sastoje u ovome: 1. Na poloàju Srka-di-Legen , Front |ev|elijski svojevremeno se javqao za pribirawe podataka o neprijatequ. 2. 28. avgusta 1916. god. svojevoqno se prijavio da ode do bugarskih rovova i ostavi listu kojom se pozivaju wihovi vojnici na predaju, pretvaraju}i se kao begunac. Pri povratku obasut najja~om neorijateqskom mitraqeskom i pu{~anom vatrom, uspeo je da se izvu~e. 3. U borbi 25. septembra 1916. god. na Crnoj reci, pri juri{u na neprijateqa u rovovima, kod Slivice, probio se sa svojom desetinom kroz ìce tu~en paklenim vatrom iz pu{aka i mitraqeza i prinudio neprijateqa na tom delu na predaju. Wegova ~eta je tada imala preko stotinu zarobqenika, ne ra~unaju}i bugarske rawenike i poginule, me|u kojima je i jedan bugarski p. poru~nik. 4. 3. oktobra 1916.godine u borbi na poloàju s. od sela Slivice, pokazao je hrabrost i dovitqivost u borbi sa trojicom bugarskih vojnika, oko jedne stene, uspev{i da ih pobije no i on je rawen. 5. Na predstraì pri izvi|awu 26. decembra 1916. godine ponovo je rawen. Oficiri i vojnici 2. pe{ad. puka ozna~ili su ga kao najhrabrijeg vojnika u puku pa ga je zato W.K.V. predstolonaslednik Vrhovni komandant blagovoleo odlikovati zlatnim vojni~kim ordenom Kara-\or|eve zvezde sa ma~evima. Ja ga sa svoje strane pohvaqujem i iznosim operativnoj vojsci za ugled hrabrosti i po`rtvovawa. Po zapovesti komandanta - zastupnik na~elnika {taba pomo}nik major Qub. Krsti}, sr.

114

Miroqub Arsi}

Miloljub Arsic PRAISING COMMANDS IN THE SERBIAN ARMY ON THE SALONIKA FRONT Summary Due to heavy losses during taking over Kajmakcalan and liberation of Bitola at the end of 1916 as well as because of the possibility of filling the units with new soldiers, weakening of the battle morale in the Serbian army on the Salonika front could be noticed. The Serbian Supreme Command took a series of measures for the purpose of reorganising the army and its filling with soldiers from America, and active agitation among the Austrian-Hungarian soldiers of Yugoslav origin captured by the Russians was carried out aiming at creating preconditions for a breakthrough of the Salonika front and liberation of Serbia. For that purpose, a new way of praising the soldiers distinguished by their heroic behaviour in certain battles or bigger operations was introduced in the Serbian army on the Salonika front. Therefore, on 31 October 1916, the Minister of War made a Decree on Awarding Prizes in the Army during the War.

Pohvalne naredbe u srpskoj vojsci na Solunskom frontu

115

SLA\ANA SPASI] Narodni muzej Kraqevo

UDK 737.1.032(37)”01/03” UDK 904”652”(497.11)

NALAZI NOVCA NA ANTI^KOJ NEKROPOLI LANI[TE KOD BAQEVCA

Apstrakt Na lokalitetu Lani{te kod Baqevca istra`ena je rimska nekropola. Otkriveni su spaqeni i skeletni grobovi u kojima je pored brojnih priloga na|en i rimski bronzani novac II, III i IV veka. Otkriveno je 14 grobova od kojih je deset posedovalo i prilog u novcu. Ukupno je na|eno 93 komada rimskog bronzanog novca. Anti~ki lokalitet Lani{te, u selu Korla}e, nadomak Baqevca, otkriven je slu~ajno 1973. godine u trenutku kada su seqaci vadili zemqu za ciglu. Mile Jasni}, tada student arheologije, prikupio je slede}e godine materijal i predao Zavodu za za{titu spomenika u Kraqevu.1 Reviziona za{titna iskopavawa sonda`nog tipa na potezu Lug–Lani{te preduzeta su 2001.2 i 2002.3 godine u organizaciji Narodnog muzeja u Kraqevu. Otkriveno je 14 grobova u kojima je na|eno ukupno 92 komada rimskog novca. Jedan primerak otkriven je nakon devastacije lokaliteta 2002. godine. Novac je na|en u deset grobova (1, 2, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 14), i to: jedan komad u lobawi (7), tri komada kod lobawe (2, 7), jedan komad na desnom ramenu (7), ~etiri na levom ramenu (11), jedan primerak na levom laktu (11), pet komada kod desne {ake (2), {esnaest komada u desnoj i levoj {aci na stomaku (1, 14), trinaest komada na stomaku (11, 8), jedan komad levo od karlice (10), ~etiri komada na desnom kolenu (11), sedam kod desne butne kosti (10, 11), dvadeset i tri komada na lo{e o~uvanom skeletu tako da je ta~no mesto nalaza te{ko odrediti (6, 12, 13), trinaest komada iznad sanduka (11, 14) i jedan komad u kulturnom sloju nakon devastacije lokaliteta. Katalo{ki je obra|eno 93 komada, od kojih 52 nije bilo mogu}e odrediti prema kovnicama, a 18 su u potpunosti ne~itki i o{te}eni. Od tog broja 50 primeraka pripada periodu vladavine Konstantina I Velikog i wegovih sinova. U grobu 1 na|en je novac Konstantina I, Konstancija II, Konstansa, Konstantinopolis i Urbs Roma kovan u periodu 330–346 godine. Sedam primeraka iz groba 2 ne~itko je i verovatno pripada IV veku.4 U grobu 6 na|en je novac Konstantina I, Konstantina II, Konstancija II i komemorativno kovawe kovani u periodu 330–348. godine. U grobu 7 na|en je novac tipa Konstantinopolis, Valensov, kovan od 330. do 367. godine, i ne~itko kovawe IV veka. Grob 8 datovan je novcem Konstansa, Valentinijana I i Valensa, kovanim u periodu 348–375 godine, i ne~itkim kovawem IV veka. Grob 10 datovan je nalazom dva ne~itka primerka bronzanog novca Konstantina I. U grobu 11 na|en je novac Proba, DiokleNalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

117

Vera Bogosavqevi}, „Lani{te kod Baqevca nekropola”, Ra{ka ba{tina 3, Kraqevo 1988, 15–34. 1

Arheolo{ka iskopavawa na Lani{tu 2001. godine obavqena su u organizaciji Narodnog muzeja u Kraqevu, a ekipu su sa~iwavali: V. Bogosavqevi}-Petrovi}, arheolog, rukovodilac iskopavawa, A. Bala}, dipl. in`. rudarstva i student arheologije, M. Bogdanovi}, istori~ar umetnosti i S. Spasi}, arheolog. 3

Arheolo{ku ekipu Narodnog muzeja u Kraqevu 2002. godine sa~iwavali su: V. Bogosavqevi}-Petrovi}, arheolog, rukovodilac iskopavawa, T. Mihailovi}, arheolog, M. Bogdanovi}, istori~ar umetnosti i S. Spasi}, arheolog. 4

Vera Bogosavqevi}-Petrovi}, „Arheolo{ka iskopavawa na podru~ju Ra{ke”, Ra{ka 36–37, Ra{ka, 2001, 207-216.

5 Vera Bogosavqevi}-Petrovi}, „Struktura anti~kog stanovni{tva u dolini Ibra”, u: Rad Dragoslava Srejovi}a na istra`ivawu anti~ke arheologije, Kragujevac, 2003, 191–209.

Miloje Vasi}, Nalazi rimskog bronzanog novca IV i V veka iz municipiuma Horreum Margi, Beograd 1990, 64.

7 Svetozar Du{ani}, „Organizacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji, Dalmaciji i Gorwoj Meziji” Istorijski glasnik, 1-2, Beograd 1980, 13.

Isto, 12.

Isto, 28.

cijana, Konstancija I, Konstantina I, Konstancija II, Konstansa, Konstantinopolis i Urbs Roma kovano u periodu 278–348. godine. Grob 12 datovan je novcem Marka Aurelija (147–148) i Konstancija II (337–341). U grobu 13 na|en je novac Konstancija II i Konstansa kovan u periodu 324–350. godine. U grobu 14 otkriven je novac Konstancija II, Konstansa i komemorativno kovawe kovani u periodu 337–348. godine, i pet ne~itkih komada IV veka. Nakon devastacije lokaliteta na|en je jedan ne~itak primerak rudni~kog novca iz doba Trajanove vladavine. Najstariji primerci su: kvadrans iz perioda Trajanove vladavine (98–117), as Marka Aurelija (161–180) iz groba 12 kovan 147–148. godine, antoninijani Proba (276–282),5 Dioklecijanovi (284–305) antoninijani (kovani 293–294. godine), folisi (294–305. godine) i folis Konstancija Hlora (294. godine) iz groba 11. Najve}i broj na|enog novca pripada periodu vladavine Konstantina I (osam komada), Konstantina II (jedan komad), Konstancija II (dvadeset komada), Konstansa (dvanaest komada), zatim slede konsekrativna kovawa (dva komada), Urbs Roma (tri komada) i Konstantinopolis (~etiri komada). Ovom periodu pripada i deset primeraka koje je zbog jakog o{te}ewa nemogu}e katalo{ki obraditi, naj~e{}e s reversom GLORIA EXERCITVS. Najmla|i novac kovan je u doba vladavine Valentinijana I (jedan komad) i Valensa (tri komada). Novac je kovan u isto~nim, centralnim i zapadnim kovnicama. Podela kovnica izvr{ena je prema M. Vasi}u.6 Najzastupqeniji su primerci kovani u centralnim kovnicama Tesaloniki (~etrnaest), Sisciji (dvanaest) i isto~noj kovnici Konstantinopoqu (~etiri). Pojedina~ni primerci poti~u iz slede}ih kovnica: Herakleja (dva), Nikomedija (dva), Roma (dva), Antiohija (dva), Ticinum (dva), Kizik (jedan), Aleksandrija (jedan) i Lion (jedan). Od devedesettri katalo{ki obra|ena primerka za dvadesetosam komada nije bilo mogu}e utvrditi kovni~ku atribuciju. Naj~e{}e legende na ovom novcu su: GLORIA EXERCITVS sa jednim (dvadesetjedan) i dva standarda (osam), VICTORIAE DD AVGG Q NN ({est), FEL TEMP REPARATIO (pet), VOT / XX / MVLT / XXX (tri), GLORIA ROMANORVM (tri), GENIO POPVLI ROMANI (tri). Ostale legende prisutne su na jednom ili dva primerka novca: SOLI INVICTO COMITI (jedan), VIRTVS PROBI AVG (dva), MARTI PACIF (jedan), CONCORDIA MILITVM (jedan), SECVRITAS REI PVBLICAE (dva) ... Jedan primerak rudarskog novca, s natpisom DARDANICI, na|en je nakon „divqeg kopawa”. Nummi metallorum nastali su na osnovu pojedinih grupa anonimnih kvadransa u doba Trajanove vladavine. Oblik reversnog natpisa, DARDANICI, ukazuje da se radi o tipu novca namewenog oblasti sa vi{e rudni~kih regiona, a Dardanija spada u red rudni~kih teritorija (Norik, Panonija, Dalmacija). Za potrebe rudnika kovan je sitan bakarni novac u jednom centru, Rimu, iz kojeg je transportovan korisnicima. Postoje indicije da su Hadrijan i Trajan doneli vi{e mera da se uprava carskim domenima i rudnicima ujedna~i i centralizuje. Na{ nalaz pripada seriji rudni~kog novca kovanog u doba wihove vladavine i predstave na ovom novcu su odraz takvog programa.7 Predstave sa reversa, u ovom slu~aju DARDANICI odnosno Terra Mater–personifikacije rudonosnog zemqi{ta, osvetqavaju politi~ko i privredno jedinstvo provincijskih rudonosnih podru~ja sa Rimom.8 Dardanija je predstavqala domenski kompleks podeqen na vi{e regiona. Metalla Dardaniae mo`e se grupisati u slede}e regione: ibarski, jawevski, kumanovski, remesijanski, ravanski i mo`da 118

Sla|ana Spasi}

kratovski region. Lani{te se nalazi na teriritoriji ibarskog regiona ~ije se sredi{te nalazilo u So~anici odnosno sedi{te coloni argentariarum i rudni~ke uprave.9 Najbrojniji je novac s reversom GLORIA EXERCITVS, kovan u centralnim i isto~nim kovnicama u doba vladavine Konstantina I Velikog i wegovih sinova, naro~ito Konstancija II. Nakon smrti Konstantina I Velikog u isto~nim kovnicama kuje se konsekracioni novac koji je na ovoj nekropoli prisutan u vidu dva primerka. Jedan tip je s natpisom na aversu DV CONSTANTINVS PT AVGG, na reversu VN â&#x20AC;&#x201C; MR. Drugi tip ima isti avers, a na reversu je samo predstava Konstantina I Velikog u kvadrigi, a iznad wega je Bo`ja ruka. Izme|u 341. i 346. godine nije kovan bronzani novac tako da se zapadni tip VICTORIAE DD AVGG Q NN, kovan u centralnim kovnicama Sisciji i Tesaloniki, kao i isto~ni VOT XX / MVLT XXX i VN - MR (Veneranda memoria), mogu datovati na kraj 346. i po~etak 347. godine.10 Novac tipa FEL TEMP REPARATIO uveden je u opticaj posle nov~ane reforme 348. godine. U periodu od 364. do 378. godine dominira reversni natpis GLORIA ROMANORVM, koji se javqa od 364. godine. I u ovom slu~aju novac je kovan u centralnim kovnicama (Siscija i Tesalonika). Na osnovu izlo`enog numizmati~kog materijala mo`e se zakqu~iti da je na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca stanovni{tvo sahrawivano u periodu od II do kraja IV veka.

Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

119

J. P. C. Kent, Roman Imperial Coinage, vol. VIII, London 1981, 33â&#x20AC;&#x201C;34, 50. 10

KATALOG NOVCA Novac je opredeqen prema: Cohen

LRBC I LRBC II RIC

Description historique des monnaesi frappées sous l’empire Romain, communement appellées Medailles imperiales: H. Cohen, Vol. II, Paris 1880–1892, Late Roman Bronze Coinage: P. V. Hill, J. P. C. Kent, Part I, London 1965, Late Roman Bronze Coinage: R. A. C. Kent, Part II, London 1965, Roman Imperial Coinage, s odnosnim brojevima tomova.

Znakom „/” odvojena su slova u poqu levo i desno, a ako postoje slova jedno iznad drugog, prvo slovo je gorwe; drugo dowe, znakom „//” izdvojen je odse~ak. GROB 1 1. Konstantin I Veliki (307–337) – AE 3; 16 mm; 2,50 g. Inv. br. 2709. LRBC I, 1010, 330–335. Kovnica Konstantinopoq. Av. CONSTANTI–NVS [PF AVG]. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod oklopom i pla {tom. Rv. [GLOR–IA] EXER[C]–ITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih dva standarda. [C]O[NSA] 2. Konstantin I Veliki (307–337) – AE 3/4; 16 mm; 1,20 g. Inv. br. 2710. LRBC I, 845, 335–337. Kovnica Tesalonika. Av. [CONSTANTI–NVS PF] A[VG]. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod oklopom i pla{tom. Rv. GLOR–IA EXERC–ITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih dva standarda. [S]MTS[A] 3. URBS ROMA – AE 3/4; 17 mm; 1,70 g. Inv. br. 2704. LRBC I, 838/852, 330–335. Kovnica Tesalonika. Av. VRBS–ROM[A]. Bista personifikacije grada, sa kacigom na glavi ulevo, poprsje pod oklopom. Rv. Vu~ica nalevo, doji blizance, iznad dve zvezde. [SM][TS] 4. URBS ROMA – AE 3/4; 16 mm, 1,50 g. Inv. br. 2711. 330–341. Av. [VRBS–ROMA]. Bista personifikacije grada, sa kacigom na glavi ulevo, poprsje pod oklopom. Rv. Vu~ica nalevo, doji blizance, iznad dve zvezde. Odse~ak je o{te}eni i ne ~ita se oznaka kovnice. 5. KONSTANTINOPOLIS – AE 3/4; 16 mm; 1,00 g. Inv. br. 2706. LRBC I, 839/853, 330–335. Kovnica Tesalonika. Av. [CON]S[TANT–INOPOLIS. Bista personifikacije grada, sa kacigom na glavi ulevo, poprsje pod oklopom. Rv. Viktorija stoji na provi okrenuta ulevo, levom rukom pridr`ava {tit. [S]M[TS] 6. KONSTANTINOPOLIS – AE 3/4; 17mm; 0,90. Inv. br. 2712. 330–341. Kovnica Konstantinopoq (?). Av. C[ONSTANT–INOPOLIS]. Bista personifikacije grada, sa kacigom na glavi ulevo, poprsje pod oklopom. Rv. Viktorija stoji na provi okrenuta ulevo, levom rukom pridr`ava {tit. Odse~ak je o{te}en ne ~ita se oznaka kovnice. 7. Konstancije II (337–361) – AE 4; 15 mm; 1,10 g. Inv. br. 2708. LRBC I, 1381, 337–341. Kovnica Tesalonika Av. CONSTAN–TIVS AVG. Glava cara sa dijademom nadesno. Rv. GLOR–[IA E]XE[R–CI]TVS. Dva vojnika stoje, ime|u wih standard. SMAN[A] 8. Konstans (337–350) – AE 4; 16 mm; 1,40 g. Inv. br. 2707. LRBC I, 750, 337–341. Kovnica Siscija. Av. CONSTAN–[S] PF AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod oklopom i pla{tom.

120

Sla|ana Spasi}

Rv. GLOR–[IA EXER–CITVS]. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. D SIS 9. Konstans (337–350) – AE 4; 16 mm; 1,30 g. Inv. br. 2703. LRBC I, 698, 341–346. Av. CONSTAN[S] – P [F A]VG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod oklopom i pla {tom. Av. [VICT] ORIAE DD [AVGG Q NN]. Dve Viktorije stoje okrenute jedna ka drugoj, dr`e po ven~i}. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 10. Konstans (337–350) – AE 4; 16 mm; 1,30 g. Inv. br. 2713. LRBC I, 698, 341–346. Av. CONSTANS PF AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, proprsje pod oklopom i pla{tom. Rv. VICTORIAE DD AVGG Q NN. Dve Viktorije stoje okrenute jednaka drugoj, dr`e po ven~i}. Od se~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 11. Konstans (337–350) – AE 4; 16 mm, 1,30 g. Inv. br. 2705. LRBC I, 769, 337–341. Kovnica Siscija. Av. [CONSTAN–S PF AVG]. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod oklopom i pla{tom. Rv. [GL]OR–IA EX[ERC]–ITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. D SIS 12. K ... – AE; 16 mm, 1,60 g. Inv. br. 2714. 330–335. Av. [C ]. Glava cara nadesno. Rv. GLOR–IA EXERC–ITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih dva standarda. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice.

GROB 2 1. K ... – AE 4; 17 mm; 2,00 g. Inv. br. 2718. 351–361. Av. Ne~itak. Bista cara nadesno. Rv. FEL TEMP [REPARATIO]. Imperator na kowu, kopqem probada neprijateqa koji s palim kowem le`i na zemqi. Kovnica se ne ~ita. 2. Konstancije II ili Konstans (?) – AE; 15 mm; 1,00 g. Inv. br. 2717. Av. DN CO[ ]. Glava cara nadesno. Rv. Ne~itak. Nejasna figura u stoje}em stavu. Kovnica se ne ~ita. 6. Rim, novac jednog od vladara druge polovine IV veka, AE; 14 mm; 0,60 g. Inv. br. 2717. 7. Rim, novac jednog od vladara druge polovine IV veka, AE; 12 mm; 0,90 g. Inv. br. 2715. 8. Rim, novac jednog od vladara druge polovine IV veka, AE; 12 mm; 0,90 g. Inv. br. 2716. 9. Rim, novac jednog od vladara druge polovine IV veka, AE; 14 mm; 1,20 g. Inv. br. 2719. 10. Rim, novac jednog od vladara druge polovine IV veka, AE; 11 mm; 0,50 g. Inv. br. 2720. 11. Rim, novac jednog od vladara druge polovine IV veka, AE; 14 mm; 0,60 g. Inv. br. 2721.

GROB 6 1. Konstantin I Veliki (307–337) – AE 3; 18,5 mm; 1,90 g. Inv. br. 2726. LRBC I, 1116, 330–335. Kovnica Nikomedija. Av. [DN CONSTANT–INI MAX A[VG]. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod oklopom i pla{tom. Rv. GLOR–IA EXER–C]I[TVS]. Dva vojnika stoje, izme|u wih dva standarda. SMNG 2. Konstantin II (337–340) – AE 3/4; 17 mm; 2,10 g. Inv. br. 2731. LRBC I, 836, Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

121

330–335. Kovnica Tesalonika. Av. CONSTANTIVS IVN NOB C. Bista nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod oklopom i pla{tom. Rv. GLOR–IA EXER–CITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih dva standarda. SMTSB 3. Konsekrativni novac Konstantina I iz vremena Konstancija II i Konstansa – AE 4; 15 mm; 1,00 g. Inv. br. 2729. LRBC I, 1473, 346–48. Kovnica Aleksandrija Av. [DN CONSTANTI]–NVS P T AVG. Poprsje cara nadesno, glava prekrivena velom. Rv. VN – MR. Car prekriven velom stoji okrenut nadesno. SMAL[B] 4. Konstancije II (337–340) – AE 3/4; 16 mm; 1,30 g. Inv. br. 2727. RIC VII, 263, 337. Kovnica Siscija. Av. FL IVL CONSTANT[IVS N]OB C. Bista nadesno, na glavi lovorov venac, poprsje pod oklopom i pla{tom. Rv. GLOR–IA EXERC–ITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. [ ]SIS[ ] 5. Konstancije II (337–361) – AE 4; 16 mm; 1,10 g. Inv. br. 2728. LRBC I, 862–4, 341–346. Kovnica Tesalonika. Av. [CONSTANT]–IVS [PF AVG]. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod oklopom i pla {tom. Rv. [VICTORIAE DD] AVGG Q [NN]. Dve Viktorije stoje okrenute jedna ka drugoj, dr`e po ven~i}. [S]MTS[A] 6. Konstans (337–350) – AE 4; 16 mm; 0,90 g. Inv. br. 2730. LRBC I, 860, 346–348. Kovnica Tesalonika. Av. C[ONSTAN]–S PF [AVG]. Bista cara nadesno, na glavi lovorov venac, poprsje pod oklopom i pla{tom. Rv. VICTORIAE [DD AVGG Q NN]. Dve Viktorije stoje okrenute jedna ka drugoj i dr`e po ven~i}. SM[T]S[A] 7. Konstans (337–350) – AE 4; 19 mm; 1,50 g. Inv. br. 2725. 335–341. Av. CO[NSTANS PF] AVG. Bista cara nadesno. Rv. GLOR–[IA EXERC–ITVS]. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice.

GROB 7 1. KONSTANTINOPOLIS – AE 3/4, 16 mm; 1,20 g. Inv. br. 2733. 330–341. Kovnica Konstantinopoq. Av. CONST[ANT–IN]OPOLIS. Bista personifikacije grada, sa kacigom na glavi ulevo, poprsje pod oklopom. Rv. Viktorija stoji na provi okrenuta ulevo, levom rukom pridràva {tit. [CO]NS 2. Valens (364–378) – AE 3, 18 mm; 1,70 g. Inv. br. 2734. LRBC II, 1706, 364–367. Kovnica Tesalonika. Av. DN VALEN–S [PF AVG]. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod pla{tom. Rv. [SECVRITAS] – REI PVBLICAE.Viktorija u hodu nadesno, nosi venac. TES[A] Rim, novac jednog od vladara druge polovine IV veka – AE, 14 mm; 1,30 g. Inv. br. 2732. GROB 8 1. Konstans (337–350) – AE centenionalis; 16 mm; 0,90 g. Inv. br. 2739. 348–350. Av. [DN CONSTA–NS P F AVG.]. Bista cara nadesno. Rv. [FEL TEMP REPARATIO]. Imperator na kowu, kopqem probada neprijateqa koji s palim kowem leì na zemqi. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 2. Valens (364–378) – AE 3; 18 mm; 2,90 g. Inv. br. 2741. LRBC II, 1703. 364–367. Kovnica Tesalonika. Av. DN VALEN–S PF AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod pla{tom. Rv. RESTITV–TOR REI P. Car stoji okrenut desno, drì labarum i Viktoriju na globu. TESA

122

Sla|ana Spasi}

3. Valens (364–378) – AE 3; 16 mm; 1,80 g. Inv. br. 2738. 364–375. Av. [DN VALEN–S PF] AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod pla{tom. Rv. GLORIA RO–MANORVM. Car u hodu nadesno, za sobom vu~e zarobqenika, u levoj ruci nosi zastavu sa upisanim hristogramom. Kovnica se ne ~ita. 4. Valentinijan I (364–375) – AE 3; 17,5 mm; 1,90 g. Inv. br. 2740. RIC IX, 146, 364–375. Kovnica Sisci ja. Av. DN VALENTINI–ANVS PF AVG. Glava cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. [SECVRITAS] – REI P[VBLICA]E. Viktorija u hodu nalevo, u desnoj ruci dr`i venac, a u levoj pal minu gran~icu. [·]?SISC 5. Rim, novac jednog od vladara iz druge polovine IV veka – AE; 16 mm; 1,50 g. Inv. br. 2735. 6. Rim, novac jednog od vladara iz druge polovine IV veka – AE; 14,5 mm; 1,50 g. Inv. br. 2736. 7. Rim, novac jednog od vladara iz druge polovine IV veka – AE; 15 mm; 0,90 g. Inv. br. 2737.

GROB 10 1. Konstantin I Veliki (307–337) – folis; 21,5 mm; 2,70 g. Inv. br. 2742. RIC VII,1, 313. Kovnica Ti cinum (?). Av. IMP CONSTANTINVS PF AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod oklopom i pla{tom. Rv. SOLI INVI–CTO COMITI. Sol sa uzdignutom desnom rukom stoji i u levoj dr`i glob. [P/S]//[P/T](?) 2. Konstantin I Veliki (307–337) (?)– AE 3; 19,5; 3,00. Inv. br. 2743. Kovnica Tesalonika. Av. [IMP CONSTANTINVS] PF AVG. Bista cara nadesno. Rv. [GENIO POP–VLI ROMANI.] Genije stoji, dr`i pateru i rog izobiqa. [THS] (?)

GROB 11 1. Prob (276–282) – antoninijan, 23h21 mm; 3,60 g. Inv. br. 2767. RIC V/2, 509, 281. Kovnica Ticinum. Av. VIRTVS PROBI AVG. Poprsje u oklopu, nadesno. Na glavi {lem i zrakasta kruna, drì kopqe na desnom ramenu i {tit. Rv. MART–I P–ACIF. Mars u pokretu nalevo, u desnoj podignutoj ruci drì maslinovu gran~icu, a u levoj kopqe i {tit na levom ramenu. I//QXXI 2. Prob (276–282) – antoninijan; 23,5h22 mm; 2,80 g. Inv. br. 2768. RIC V/2, 810, 278. Kovnica Sisak. Av. IMP C M AVR PROBVS PF AVG. Poprsje u oklopu, nadesno. Na glavi {lem i zrakasta kruna, dr ì kopqe na desnom ramenu i {tit na levom. Rv. [VIR]TV–S PR–OBI [A]V[G]. Virtus nadesno, drì kopqe i trofej. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 3. Prob (276–282) – antoninijan; 23h21 mm; 3,00 g. Inv. br. 2769. RIC V/2, 816, 280. Kovnica Sisak. Av. IMP C M AVR PROBVS AV[G]. Poprsje u oklopu, nadesno. Na glavi {lem i zrakasta kruna, drì kopqe na desnom ramenu i {tit na levom. Rv. VIRTVS – PR–OBI AVG. Virtus nadesno, drì kopqe i trofej. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 4. Dioklecijan (284–305) – antoninijan; 21 mm; 3,00 g. Inv. br. 2772. RIC V/1, 256–258, 293–294. Kov nica Siscija. Av. IMP C C VAL DIO[C]LETIANVS PF A[VG]. Bista cara nadesno, na glavi zrakasta kruna. Rv. [C]ONCORDIA MILI–TVM. Imperator stoji, nadesno, drì parazonium, prima Viktoriolu Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

123

Jupitera koji stoji nalevo, dr`i skiptar. B//[·X]XXI·

5. Dioklecijan (284–305) – antoninijan; 23h20,5 mm; 2,80 g. Inv. br. 2771. RIC, V/2, 161. Kovnica Ro ma. Av. IMP DIOCLETIANVS AVG. Bista cara nadesno, na glavi zrakasta kruna. Rv. IOVI CO–NSER–VAT AVGG. Jupiter stoji oslowen na skiptar, nalevo. XXX 6. Dioklecijan (284–305) – folis; 26,5 mm; 7,70 g. Inv. br. 2770. RIC VI, 115, 294–305. Kovnica Sisci ja. Av. IM[P DI]OCLETIANVS PF AVG. Glava oven~ana lovorovim vencem, nadesno. Rv. GE[NIO POP]–VLI ROMANI. Genije stoji, drì pateru i rog izobiqa. [I/A//XXI]SIS 7. Konstancije I (293–306) – folis; 28 mm; 8,00 g. Inv. br. 2773. 294. Kovnica Roma (?). Av. FL VAL CONSTANTIVS NOB CAES. Glava oven~ana lovorovim vencem, nadesno. Rv. [GENI]O [P]OPV–L–I ROMANI. Genije stoji, drì peteru i rog izobiqa. S[ ] 8. Konstantin I Veliki (307–337) – AE 3; 18 mm; 1,60 g. Inv. br. 2764. RIC 111, 330–333. Kovnica Herakleja. Av. CONSTANT–INVS AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod oklopom i pla{tom. Rv. [GLORI–A EXER–CITVS]. Dva vojnika stoje, izme|u wih dva standarda. SMHB 9. Konstantin I Veliki (307–337) – AE 3/4; 17 mm; 2,10 g. Inv. br. 2758. 330–335. Av. [CONSTANTI–NVS PF] AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod oklopom i pla{tom. Rv. GLORIA – EXERC–ITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih dva standarda. [ ]NA 10. Konstantin I Veliki – AE 3; 18 mm; 1,9 g. Inv. br. 2765. Kovnica Lugdunum. Av. CONSTANTINVS PF AVG. Bista cara nadesno, na glavi lovorov venac, poprsje pod pla{tom. Rv. BEATA TRANQVILLITAS, `rtvenik sa natpisom – VO / TIS / XX – iznad glob i tri zvezdice. [ /P]//PLG 11. URBS ROMA – AE 3; 15 mm; 1,60 g. Inv. br. 2756. 330–341. Kovnica Siscija (?). Av. VRBS ROMA. Bista personifikacije grada, sa kacigom na glavi ulevo, poprsje pod oklopom. Rv. Vu~ica nalevo, doji blizance, iznad dve zvezde. ·GS[I ] 12. KONSTANTINOPOLIS – AE 4; 19,5; 1,70. Inv. br. 2751. LRBC I, 839/853, 330–335. Kovnica Tesalonika. Av. CONSTAN–TINO[P]OLIS. Bista personifikacije grada sa kacigom na glavi ulevo, poprsje pod oklopom. Rv. Viktorija stoji na provi okrenuta ulevo, levom rukom pridràva {tit. [·SMTS ·] 13. Konstancije II (337–361) – AE 3/4; 17 mm; 1,20 g. Inv. br. 2748. 330–335. Av. FL IVL CONSTANTIVS NOB C. Poprsje nadesno, na glavi lovorov venac. Rv. GLORI–A EXER–CITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. SM[ ] 14. Konstancije II (337–361) – AE 3/4; 16 mm; 1,20 g. Inv. br. 2754. 330–335. Av. [FL IVL CONSTANTIVS NOB C]. Poprsje nadesno, na glavi lovorov venac. Rv. [GLOR–IA EXERC–ITVS.] Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. Kovnica se ne ~ita. 15. Konstancije II (337–361) – AE 3/4; 16 mm; 1,20 g. Inv. br. 2759. 330–335. Av. FL IVL CONSTANTIVS NOB C. Poprsje nadesno, na glavi lovorov venac. Av. GLOR–IA EXERC–ITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. Kovnica se ne ~ita. 16. Konstancije II (337–361) – AE 4; 18 mm; 2,10 g. Inv. br. 2753. LRBC I, 1043. 335–337. Kovnica Konstantinopoq. Av. [CONSTAN–TIVS PF AVG]. Bista cara nadesno.

124

Sla|ana Spasi}

Rv. GLOR–IA E[XERC]–ITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. CONS[G] 17. Konstancije II (337–361) – AE 4; 15 mm; 1,50 g. Inv. br. 2757. LRBC I, 859, 341–346. Kovnica Tesa lonika. Av. CONSTANT–[IVS PF AVG]. Bista cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. VICTORIAE DD AVGG Q NN. Dve Viktorije stoje okrenute jedna ka drugoj, dr`e po ven~i}. ·//SMTS 18. Konstancije II (337–361) – AE 4; 14 mm; 0,90 g. Inv. br. 2744. 335–337. Kovnica Tesalonika. Av. DN CONSTANT–IVS PF AVG. Glava oven~ana lovorovim vencem, nadesno. Rv. [GL?O[R–IA EXER–CITVS]. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. SMT[ ] 19. Konstancije II (337–361) – AE 4; 16 mm; 1,30 g. Inv. br. 2747. 335–337. Av. [CONSTANTIVS PF AVG.] Glava nadesno. Rv. [GLOR–IA EXER]–CITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. Kovnica se ne ~ita. 20. Konstancije II (337–361) – AE 4; 18 mm; 1,90 g. Inv. br. 2752. 335–337. Av. DN CO[NSTANTIVS PF AVG. Poprsje nadesno. Rv. [GLOR–IA EXERC–ITVS.] Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. SM[ ] 21. Konstancije II (337–361) – AE 4; 13,9 mm; 1,10 g. Inv. br. 2766. 335–337. Av. CONSTANTIVS [AVG]. Bista cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. [GLOR–IA EXERC–ITVS.] Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. Kovnica se ne ~ita. 22. Konstans (337–350) – AE 4; 18 mm; 1,10 g. Inv. br. 2750. 346–348. Av. CONS[T]ANS – PF AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. VICTORIAE DD [AVGG Q NN]. Dve Viktorije stoje okrenute jedna ka drugoj, dr`e po ven~i}. S[ ] 23. Konstans (337–350) – AE 4; 16 mm; 1,10 g. Inv. br. 2760. 335–337. Av. CONSTAN–S PF AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. GLOR–IA EXERC–ITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. Kovnica se ne ~ita. 24. Kon ... – AE; 14,5 mm; 1,40 g. Inv. br. 2762. Av. DN CONSTAN[ ]. Glava sa dijademom nadesno. Rv. [GLOR–IA] EXER–[CITVS.] Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. Kovnica se ne ~ita. 25. K ... – AE; 18 mm; 2,10 g. Inv. br. 2746. Kovnica Siscija. Av. ? ] NOB C. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. GLOR–IA EXERC–ITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih dva standarda. ?SIS 26. K ... – AE; 17 mm; 1,60 g. Inv. br. 2745. Av. Ne~itak. Poprsje nadesno. Rv. [GL]OR–[IA EXERC–ITVS]. Dva vojnika stoje, izme|u wih dva standarda. Kovnica se ne ~ita. 27. K ... – AE; 15,1 mm; 2,00 g. Inv. br. 2755. Av. Ne~itak. Poprsje nadesno. Rv. GLOR–IA EXER–CITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. Kovnica se ne ~ita. 28. K ... – AE; 16,5 mm; 1,60 g. Inv. br. 2761. Kovnica Tesalonika. Av. Ne~itak. Poprsje nadesno. Rv. [GLOR–IA EXER]–CITVS. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. [·TES·]

Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

125

29. K ... – AE; 16 mm; 1,30 g. Inv. br. 2763. Av. Ne~itak. Poprsje nadesno. Rv. [GLOR]–IA EX[ER–CITVS]. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. Kovnica se ne ~ita. 30. K ... – AE, 16 mm; 1,20 g. Inv. br. 2749. Av. Ne~itak. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [GLOR–IA EXERC–ITVS.] Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. Kovnica se ne ~ita.

GROB 12 1. Marko Aurelije (161–180) – as; 27h26 mm; 10,00 g. Inv. br. 2774. RIC 1271a, 147–148. Kovnica Roma. Av. AVRELIVS CAE–SAR AVG PII F. Glava nadesno. Rv. HO – NOS / T–R POT II – COS – II S C. Honos stoji nadesno, dr`i skipta i rog izobiqa. 2. Konstancije II (337–361) – AE 4; 16 mm; 1,70 g. Inv. br. 2775. LRBC I, 1379–1381, Kovnica Antiohi ja. Av. CONS[TAN]–TIVS AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. [GLOR]–IA EXERC–[ITVS]. Dva vojnika stoje, izme|u wih standard. [SM]AN[C]

GROB 13 1. Konstancije II (337–361) – AE 3; 21h18 mm; 4,80 g. Inv. br. 2779. 324–337. Av. FL IVL [CONSTAN–TIVS] N[OB C]. Poprsje nadesno. Rv. [GLORIA RO–]M[ANORVM]. Car stoji, u levoj ruci drì labarum, levo zarobqenik na koleni ma. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 2. Konstancije II (337–361) – AE 3; 17 mm; 3,00 g. Inv. br. 2776. LRBC II, 1641, 346–350. Kovnica Tesa lonika. Av. DN CO[NSTAN]–TIVS P[F] AVG. Poprsje nadesno, na glavi zrakasta kruna. Rv. [FEL TEMP REPARATIO.] Car u hodu nalevo, drì Viktoriju na globu i standard sa hristogra mom, gazi zarobqenika koji sedi. TESA 3. Konstancije II (337–361) – AE 3; 20 mm; 2,90 g. Inv. br. 2778. 351–354. Av. [DN CON]STAN–[TIVS PF AVG]. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [FEL TEMP RE]PARATIO. Imperator na kowu kopqem probada neprijateqa koji s palim kowem leì na zemqi. Kovnica se ne ~ita. 4. Konstancije II (337–361) – AE 1/2 centenionalis; 18,5 mm; 2,00 g. Inv. br. 2781. Kovnica Siscija (?). Av. CONSTANTIVS PF AVG. Poprsje nadesno. Rv. FEL TEMP REPARATIO. Feniks na globu. [QSIS] (?) 5. Konstancije II (337–361) – centenionalis; 17 mm; 1,00 g. Inv. br. 2786. Av. [DN] CONSTAN–TIVS PF AVG. Poprsje nadesno, na glavi dijadema. Rv. [GLORIA RO–MANORVM.] Imperator kopqem probada neprijateqa u kle~e}em poloàju. Kov nica se ne ~ita. 6. Konstans (337–350) – centenionalis; 19 mm; 4,00 g. Inv. br. 2777. Av. [DN] CON[STANS .] Poprsje nadesno. Rv. Ne~itak. Nejasna predstava. Kovnica se ne ~ita. 7. Konstans (337–350) – AE 4; 20h18,5 mm; 3,00 g. Inv. br. 2788. Av. Ne~itak. Poprsje nadesno. Rv. Ne~itak. Nejasna figura u stoje}em stavu. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 8. K ... – AE 4; 16 mm; 1,90 g. Inv. br. 2785. Av. DN CONST[ AVG.] Poprsje nadesno. Rv. Ne~itak. Nejasna predstava.

126

Sla|ana Spasi}

Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 9. K ... – AE 4; 20h18; 3,80. Inv. br. 2780. Av. Ne~itak. Poprsje nadesno. Rv. [ ]ST[ ]. Nejasna predstava. [ ]S[ ] 10. Rim, novac jednog od vladara iz druge polovine IV veka – AE; 18 mm; 3,10 g. Inv. br. 1782. 11. Rim, novac jednog od vladara iz druge polovine IV veka – AE; 16 mm; 2,90 g. Inv.br. 2783. 12. Rim, novac jednog od vladara iz druge iz polovine IV veka –AE; 15 mm; 1,40 g. Inv. br. 2784. 13. Rim, novac jednog od vladara iz druge polovine IV veka – AE; 15,5 mm; 1,90 g. Inv. br. 2787.

GROB 14 1. Konsekrativni novac Konstantina I iz vremena Konstancija II i Konstansa – AE 4; 16h13 mm; 0,70 g. Inv. br. 2790. 337–341. Kovnica Konstantinopoq. Av. DV CONSTANTINVS P F AVGG. Poprsje cara nadesno, glava prekrivena velom. Rv. Konstantin u kvadrigi galopira nadesno, iznad je ruka Bo`ja. CO[NS] 2. Konstancije II (337–361) – AE 4; 15 mm; 1,70 g. Inv. br. 2791. RIC VIII, none, 347–348. Kovnica Ni komedija. Av. DN CONSTA–[NTIVS PF AVG]. Poprsje cara nadesno. Rv. VOT/XX/MVLT/XXX. U ~etiri reda, u zatvorenom lovorovom vencu. SMN[A] 3. Konstancije II (337–361) – AE 4; 13 mm; 0,60 g. Inv. br. 2789. 346–348. Av. [DN CONSTAN]–TIVS AVG. Glava cara sa dijademom nadesno. Rv. [VOT/XX/MVLT/XXX.] U ~etiri reda, u zatvorenom lovorovom vencu. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 4. Konstans (337–350) – AE 4; 15h13 mm; 0,90 g. Inv. br. 2793. RIC VIII, 51, 347–348. Kovnica Kizik. Av. [DN CONSTA–NS PF AVG.] Poprsje cara nadesno. Rv. VOT/X[X]/MVLT/XXX. U ~etiri reda, u zatvorenom lovorovom vencu. SMK[S] 5. Rim, novac jednog od vladara iz druge polovine IV veka – AE; 14 mm; 1,10 g. Inv. br. 2792. Av. Ne~itak. Glava cara nadesno. Rv. Ne~itak. Nejasna figura u stoje}em stavu. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 6. Rim, novac jednog od vladara iz druge polovine IV veka – AE; 15,5h13 mm; 1,80 g. Inv. br. 2795. Av. Ne~itak. Glava cara nadesno. Rv. [GLORIA RO–MANORVM.] Car stoji, u levoj ruci dr`i labarum, levo zarobqenik na koleni ma. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 7. Rim, novac jednog od vladara iz druge polovine IV veka – AE; 13 mm; 1,30 g. Inv. br. 2796. 8. Rim, novac jednog od vladara iz druge polovine IV veka – AE; 14 mm; 1,50 g. Inv. br. 2797.

Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

127

9. Rim, novac jednog od vladara iz druge polovine IV veka – AE; 0,40 g. Inv. br. 2794.

NALAZ IZ KULTURNOG SLOJA 1. Trajan (98–117) – kvadrans; 15 mm; 1,90 g. Inv. br. 2798. Coh. II, 2, 139. Kovnica Roma. Av. [I]M[P] CAES NERVA TRAIAN [AVG]. Glava cara s lovorovim vencem, nadesno. Rv. [DARD]ANI[CI]. Personifikacija Dardanije stoji nalevo, desnom rukom drì klasje ìta, a levom pridràva skut haqine. Nominali su navedeni u skra}enom obliku: As–as, Kva–kvadrans, Ant–antoninijan, Fol–folis, AE–aes 1, 2, 3 i 4 (Cent–centenionalis) za odgovaraju}a bronzana kovawa vladara IV veka.

128

Sla|ana Spasi}

Tabela 1. Katalog novca Red. br.

VLADAR

Nominal Kovnica Katalog Datovawe Grob Inv. br.

Av. IMP CAES NERVA TRAIAN AVG Rv. DARDANICI

Kva.

Roma

Coh. II. 2. 98–117. br. 139

–

H 2798

Av. AVRELIVS CAESAR AVG PII F Rv. HONOS / TR POT II COS II S C

Roma

RIC III 1271b

147–148.

H 2774

Av. VIRTVS PROBI AVG Rv. MARTI PACIF

Ant.

I QXXI

RIC V/2, 508

281.

H 2767

Av. IMP C M AVR PROBVS PF AVG Rv. VIRTVS PROBI AVG

Ant.

XXIVI

RIC V/2, 821

278.

H 2768

Av. IMP C M AVR PROBVS PF AVG Rv. VIRTVS PROBI AVG

Ant.

V XX[I]

RIC V/2, 810

280.

H 2769

Av. IMP DIOCLETIANVS AVG Rv. IOVI CONSERVAT AVGG

Ant.

XXX

RIC V/2, 161

–

H 2771

Av. IMP C C VAL DIOCLETIANVS PF AVG Rv. CONCORDIA MILITVM

Ant.

B XXXI

RIC V/1 256–258

293–294.

H 2772

Av. IMP DIOCLETIANVS PF AVG Rv. GENIO POPVLI ROMANI

Fol.

I A RIC VI XXI SIS 115

294–305.

H 2770

Av. FL VAL CONSTANTIVS NOB CAES Rv. GENIO POPVLI ROMANI

Fol.

294.

H 2773

10.

Av. CONSTANTINVS AVG R.v. GLORIA EXERCITVS (2)

AE 3

SMHB RIC 111

330–333.

H 2764

11.

Av. CONSTANTINVS PF AVG Rv. GLORIA EXERCITVS (2)

AE 3

CONSA

LRBC I, 1010

330–335.

H 2709

12.

Av. CONSTANTINVS PF AVG Rv. GLORIA EXERCITVS (2)

AE 3

SMTSA

LRBC I, 845

335–337

H 2710

13.

Av. DN CONSTANTINI MAX AVG Rv. GLORIA EXERCITVS (2)

AE 3

SMNG

LRBC I, 1116

330–335.

H 2726

14.

Av. IMP CONSTANTINVS PF AVG Rv. SOLI INVICTO COMITI

Fol.

( / )//(T) RIC VII, (?)

–

H 2742

15.

Av. ( IMP CONSTANT–INVS ) PF AVG(?) Rv. GENIO POPVLI ROMANI

AE 3

THS (?)

–

H 2743

16.

Av. CONSTANTINVS PF AVG Rv. GLORIA EXERCITVS (2)

(

–

330–335.

H 2758

–

H 2765

Av. CONSTANTINVS PF AVG 17. Rv. BEATA TRANQVILLITAS / V0 / TIS / XX

AE 3/4

AE 3

)

)NA

( /P) PLG

–

Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

129

Red. br.

VLADAR

Nominal Kovnica Katalog Datovawe Grob Inv. br.

Av. CONSTANTINVS IVN NOB C 18. Rv. GLORIA EXERCITVS (2)

AE 3/4

SMTSB

LRBC I, 836

330–335.

H 2731

Av. CONSTANTIVS AVG 19. Rv. GLOR(IA E)XE(RCI)TVS (1)

AE 4

SMANA

LRBC I,1381

337–341.

H 2708

Av. (CONSTANT)IVS (PF AVG) 20. Rv. (VICTORIAE DD) AVGG Q (NN)

AE 4

SMTSA

Av. DN CO(NSTAN)TIVS P(F) AVG 21. Rv. (FEL TEMP REPARATIO)

AE 3

TESA

Av. DN CONSTA(NTIVS PF AVG) 22. Rv. VOT/XX/MVLT/XXX

AE 4

SMNA

Av. FL IVL CONSTANT(IVS N)OB C 23. Rv. GLORIA EXERCITVS (1)

AE 4

–

Av. (FL) IVL CONSTANTIVS NOB C 24. Rv. GLORIA EXERCITVS (1)

AE 3/4

Av. (FL IVL CONSTANTIVS NOB C) 25. Rv. (GLORIA EXERCITVS) (1)

AE 3/4

Av. FL IVL CONSTANTIVS NOB C 26. Rv. GLORIA EXERCITVS (1)

LRBC I, 341–346. 862–4 LRBC II, 346–350. 1641 RIC VIII, 347–348 none

H 2728

H 2776

H 2791

RIC VII,263

337.

H 2727

–

330–335.

H 2748

–

330–335.

H 2754

AE 3/4

–

330–335.

H 2759

Av. (FL) IVL (CONSTANTIVS) (OB C) 27. Rv. (GLORIA RO)M(ANORVM)

AE 3

–

324–337.

H 2779

Av. CONSTANTIVS PF AVG 28. Rv. (GLORIA EXER)CITVS (1)

AE 4

–

335–337.

H 2747

Av. (CONSTANTIVS PF AVG) 29. Rv. GLORIA E(XERC)ITVS (1)

AE 4

CONS

LRBC I, 1043

335–337.

H 2753

Av. CONSTANT(IVS PF AVG) 30. Rv. VICTORIAE DD AVGG Q NN

AE 4

SMTS

LRBC I, 859

341–346.

H 2757

Av. CONSTANTIVS (PF AVG) 31. Rv. (GLORIA EXERCITVS) (1)

AE 4

–

335–337.

H 2766

Av. CONS(TAN)TIVS AVG 32. Rv. (GLOR)IA EXERC(ITVS) (1)

AE 4

SMANC

337–341.

H 2775

Av. (DN CO)NSTAN(TIVS PF AVG) 33. Rv. (FEL TEMP RE)PARATIO

Cen

–

351–354.

H 2778

SM(

)

– LRBC I, 1381

Av. DN CONSTANTIVS PF AVG 34. Rv. FEL TEMP REPARATIO

AE 1/2 Cent.

–

H 2781

Av. (DN) CONSTANTIVS PF AVG 35. Rv. GLORIA ROMANORVM

Cent.

–

H 2786

Av. (DN CONSTAN)TIVS AVG 36 Rv. VOT/XX/MVLT/XXX

AE 4

–

346–348.

H 2789

Av. DN CONSTANTIVS PF AVG 37 Rv. (GL)O(RIA EXERCITVS) (1)

Cent.

–

335–337.

H 2744

Av. DN CO(NSTANTIVS PF AVG) 38 Rv. (GLORIA EXERCITVS) (1)

AE 4

SM( )

–

335–337.

H 2752

Av. C(ONSTAN)S PF (AVG) 39 Rv. VICTORIAE (DD AVGG Q NN)

AE 4

•SMTS

H 2730

AE 4

–

H 2713

Av. CONSTANS PF AVG 40. Rv. VICTORIAE DD AVGG Q NN Av. CONS(T)ANS PF AVG 41. Rv. VICTORIAE DD AVGG Q NN Av. CO(NSTANS PF AVG) 42. Rv. GLOR(IA EXERCITVS) (1) Av. CONSTANS PF AVG 43. Rv. GLORIA EXERCITVS (1) Av. (DN CONSTANS PF AVG) 44. Rv. VOT/X(X)/MVLT/XXX Av. (DN) CON(STANS PF AVG) 45. Rv. (FEL TEMP REPARATIO)

130

Sla|ana Spasi}

RIC VIII, 347–348. 100 LRBC I, 341–346. 698 –

346–348.

H 2750

SM( )

–

335–337.

H 2725

AE 4

–

335–337.

H 2760

AE 4

SMKS

RIC VIII, 347–348. 51

H 2793

AE 1/2 Cent.

–

H 2777

AE 4

)

–

Red. br. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73.

VLADAR

Nominal Kovnica Katalog Datovawe Grob Inv. br.

Av. CONSTAN(S) PF AVG Rv. GLOR(IA EXERCITVS) (1) Av. CONSTAN(S) P(F A)VG Rv. (VICT)ORIAE DD (AVGG Q NN) Av. (DN CONSTANTI)NVS P T AVGG Rv. VN – MR Av. DN CONSTANTINVS P T AVGG Rv. / Av. (VRB)S (ROMA) Rv. / Av. VRBS ROM(A) Rv. / Av. (VRBS ROMA) Rv. / Av. CONST(ANTIN)OPOLIS Rv. / Av. CONSTANTINO(P)OLIS Rv. / Av. (CON)S(TANT)INOPOLIS Rv. / Av. C(ONSTANTINOPOLIS) Rv. / Av. DN VALENTINIANVS PF AVG Rv. (SECVRITAS) REIP(VBLICA)E Av. DN VALENS (PF AVG) Rv. [SECVRITAS] – REI PVBLICAE Av. (DN VALENS PF) AVG Rv. GLORIA ROMANORVM Av. DN VALENS PF AVG Rv. RESTITVTOR REIP Av. Ne~itak Rv. (GLORIA EXER)CITVS (1) Av. DN CONSTAN( ) Rv. (GLORIA) EXER(CITVS) (1) Av. Ne~itak Rv. (GLOR)IA EX(ERCITVS) (1) Av. Ne~itak Rv. FEL TEMP (REPARATIO) Av. DN CO(CONSTAN ) Rv. Ne~itak Av. (CONSTANS PF AVG) (?) Rv. (GL)ORIA EX(ERC)ITVS (1) Av. Ne~itak Rv. GLORIA EXERCITVS (2) Av. Ne~itak Rv. (GL)OR(IA EXERCITVS) (2) Av. Ne~itak Rv. GLORIA EXERCITVS (2) Av. Ne~itak Rv. (GLORIA EXERCITVS) (1) Av. Ne~itak Rv. GLORIA EXERCITVS (1) Av. DN CONST(AN ) Rv. Ne~itak Av. Ne~itak Rv. Ne~itak

AE 4

D SIS

AE 4

–

AE 4

SMALB

AE 4

LRBC I, 750 LRBC I, 698 LRBC I, 1473

337–341.

H 2707

341-346.

H 2703

346–348.

H 2729

–

337–341.

H 2790

–

330–341.

H 2756

330–335.

H 2704

AE 3

GSIS

AE 3/4

SMTSD

AE 3/4

–

330–341.

H 2711

AE 3/4

CONS

–

330–341.

H 2733

AE 4

•SMTS•

330–335.

H 2751

AE 3/4

SMTS

330–335.

H 2706

AE 3/4

–

330–341.

H 2712

AE3

·D SISC

H 2740

AE3

TESA

H 2734

AE3

–

364–375.

H 2738

AE3

TESA

LRBC II, 364–367. 1703

H 2741

•TES•

–

H 2761

AE 4

–

335–337.

H2762

–

H 2763

AE 4

–

354–361.

H 2718

–

H 2717

AE 4

D SIS

337–341.

H 2705

–

H 2714

–

H 2745

D SIS

–

H 2746

–

H 2749

–

H 2755

–

H 2785

–

H 2736

LRBC I, 838/852

LRBC I, 839/853 LRBC I, 839/853 –

RIC IX, 364–375. 146 LRBC II, 346–367. 1706 –

LRBC I,769

Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

131

Red. br. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93.

VLADAR

Nominal Kovnica Katalog Datovawe Grob Inv. br.

Av. Ne~itak Rv. ( )ST( ) Av. Ne~itak Rv. Ne~itak Av. Ne~itak Rv. Ne~itak Av. Ne~itak Rv. Ne~itak Av. Ne~itak Rv. Ne~itak Av. Ne~itak Rv. Ne~itak Av. Ne~itak Rv. Ne~itak Av. Ne~itak Rv. (GLORIA ROMANORVM) Av. Ne~itak Rv. Ne~itak Av. Ne~itak Rv. Ne~itak Av. Ne~itak Rv. Ne~itak Av. (DN CONSTANS PF AVG) (?) Rv. (FEL TEMP REPARATIO) Av. Fragmentovan Rv. Fragmentovan Av. Fragmentovan Rv. Fragmentovan Av. Fragmentovan Rv. Fragmentovan Av. Fragmentovan Rv. Fragmentovan Av. Fragmentovan Rv. Fragmentovan Av. Fragmentovan Rv. Fragmentovan Av. Fragmentovan Rv. Fragmentovan Av. Fragmentovan Rv. Fragmentovan

) S( )

–

H 2780

–

H 2782

–

H 2783

–

H 2784

–

H 2787

–

H 2788

–

N 2792

–

N 2795

–

N 2797

–

N 2796

–

N 2732

Cent.

–

348–350.

N 2739

–

N 2715

–

N 2716

–

N 2719

–

H 2720

–

H 2721

–

H 2735

–

H 2737

–

H 2794

(

Tabela 2. Novac po mestu nalaza Grob

Imperator

Kovnica

Vreme kovawa

Broj primeraka

Konstantinopolis

Thessalonica

330–335.

Konstantinopolis

Constantinopolis

330–341.

VRBS ROMA

Thessalonica

330–335.

Constantinus I

Constantinopolis

330–335.

Constantinus I

Thessalonica

335–337.

132

Sla|ana Spasi}

Grob

Imperator

Kovnica

Vreme kovawa

Broj primeraka

Constantius II

Antiochia

337–341.

Constans

Siscia

337–341.

Constans

–

341–346.

Constans

–

Ne~itak

VRBS ROMA

–

330–341.

Ne~itak

–

4. vek

Ne~itak

–

4. vek

Constantinus I

Nicomedia

330–335.

Constantinus II

Thessalonica

330–335.

Constantius II

Siscia

337.

Constantius II

Thessalonica

341–346.

Constans

Thessalonica

347–348.

Constans

–

335–337.

Komemorativno kovawe

Alexandria

346–348.

Konstantinopolis

Constantinopolis

330–341.

Valens

Thessalonica

364–367.

Ne~itak

–

4. vek

Constans

–

348–350.

Valentinianus I

Siscia

364–375.

Valens

Thessalonica

364–367.

Valens

–

364–375.

Ne~itak

–

4. vek

Constantinus I

Ticinum

Ne~itak

Constantinus I (?)

Thessalonica (?)

Ne~itak

Probus

Siscia

278.

Probus

Siscia

280.

Probus

Ticinum

281.

Diocletianus

Siscia

293–294.

Diocletianus

Siscia

305.

Diocletianus

Roma

Ne~itak

Constantius I

294.

Constantinus I

Lyon

321.

Constantinus I

Heracleia

Constantinus I

Constantius II

11 11

–

330–333. –

330–335.

Constantinopolis

335–337.

Thessalonica

341–346.

–

330–337.

Constans

–

Ne~itak

Constans

–

346–348.

Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

133

Grob

Imperator

Kovnica

Vreme kovawa

Broj primeraka

VRBS ROMA

Siscia

330–341.

Konstantinopolis

Thessalonica

330–335.

Ne~itak

Siscia, –

Ne~itak

Marcus Aurelius

Roma

147–148.

Constantius II

Antiochia

337–341.

Constantius II

324–327.

Constantius II

Thessalonica

346–350.

Constantius II

Siscia

Ne~itak

Constantius II

–

Ne~itak

Constans

–

Ne~itak

–

Ne~itak

Komemorativno kovawe

Constantinopolis

337–341.

Constantius II

Nicomedia

347–348.

Constantius II

–

346–348.

Constans

347–348.

Ne~itak

Ukupno:

93 komada

Vreme kovawa

Broj primeraka

Roma

98–117.

Roma

147–148.

–

Cyzicus –

Kul. Traianus sloj

Roma

Tabela 3. Hronolo{ki raspon novca Grob

Imperator

Kul. Traianus sloj 12 Marcus Aurelius

Kovnica

Constancius II

Antiochia

337–341.

Probus

Ticinum

281.

Diocletianus

Siscia

293–294.

Diocletianus

Siscia

305.

Diocletianus

Roma

–

Constantius I

–

305.

Constantinus I

Lyon

321.

Constantinus I

Heracleia

330–333

Konstantinopolis

Thessalonica

330–335.

Constantius II

Constantinopolis

335–337.

Constantius II

Thessalonica

341–346.

Constantius II

–

330–337.

Constans

–

Constans

–

346–348.

Urbs Roma

Siscia

330–341

134

Sla|ana Spasi}

Grob

Vreme kovawa

Broj primeraka

Roma

98–117.

Siscia

–

Imperator

Kul. Traianus sloj 11 Ne~itak

Kovnica

Ne~itak

Konstantinopolis

Thessalonica

330–335.

Konstantinopolis

Constantinopolis

330–341.

Urbs Roma

Thessalonika

330–335.

Constantinus I

Constantinopolis

330–335.

Constantinus I

Thessalonica

335–337.

Constantius II

Antiochia

337–341.

Constans

Siscia

337–341.

Constans

–

341–346.

Constans

–

341–346.

Urbs Roma

330–341.

Ne~itak

–

4. vek

Constantius II

–

324–327.

Constantius II

Thessalonica

346–350.

Constantius II

Siscia

–

Constans

–

Ne~itak

–

Constantinus I

Nicomedia

330–335.

Constantinus II

Thessalonica

330–335.

Constantius II

Thessalonica

341–346.

Constantius II

Siscia

337.

Constans

Thessalonica

347–348.

Constans

–

347–348.

Komemorativno kovawe

Alexandria

346–348.

Constantius II

Nicomedia

347–348.

Constantius II

–

346–348.

Constans

Cyzicus

347–348.

Komemorativno kovawe

Constantinopolis

337–341.

Ne~itak

4. vek

Valentinianus

Siscia

364–375.

Valens

Thessalonica

364–367.

Valens

–

364–375.

Ne~itak

–

4. vek

Constantinopolis

–

Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

135

Grob

Imperator

Kovnica

Vreme kovawa

Broj primeraka

Konstantinopolis

Constantinopolis

330–341.

Valens

Thessalonica

364–367.

Ne~itak

4. vek

Constantinus I

Ticinum

–

Constantinus I (?)

Thessalonica

–

Ne~itak

4. vek

Ukupno:

93 komada

–

Tabela 4. Reversi na novcu Reversi

Imperator

Ukupno

GLORIA EXERCITVS

Constantinus I, Constantinus II, Constantius II, Constans

VICTORIA DD AVGG Q NN

Constantius II, Constans

FEL TEMP REPARATIO

Constantius II, Constans

VOT / XX / MVLT / XXX

Constantius II, Constans

GLORIA ROMANORVM

Constantius II, Valens,

SOLI INVICTO COMITI

Constantinus I

VIRTVS PROBI AVG

Probus

GENIO POPVLI ROMANI

Diocletianus, Constantius I, Constantinus I

VN – MR

Constantius II, Constans

SECVRITAS REI PVBLICAE

Valentinianus I, Valens

RESTITVTOR REIP

Valens

BEATA TRANQVILLITAS

Constantinus I

MARTI PACIF

Probus

IOVI CONSERVAT AVGG

Diocletianus

CONCORDIA MILITVM

Diocletianus

HONOS – TR POT II COS II S C

Marcus Aurelius

DARDANICI

Traianus

Ne~itki primerci

136

Sla|ana Spasi}

–

Ukupno:

Tabela 5. Broj komada po vladarima i kovnicama Alex

Anti Const Cyzi

Hera Lyon Nico Roma Siscia Thess Tici

Traianus

M. Aurelius

Probus

Diocletianus

Constantius I

Constantinus I

Constantinus II Komemorativno Constantius II

1 1

1 2

Constans Konstantinopolis

1 1

Urbs Roma

Valentinianus I

Valens

LITERATURA Bogosavqevi}, V., „Lani{te kod Baqevca, kasnoanti~ka nekropola”, Ra{ka ba{tina 3, Kraqevo 1988, 15–34. Bogosavqevi}–Petrovi} V., „Arheolo{ka iskopavawa na podru~ju Ra{ke”, Ra{ka 36–3.7.2001, 207–216. Bogosavqevi}–Petrovi} V., „Struktura anti~kog stanovni{tva u dolini Ibra”, u: Rad Dragoslava Srejovi}a na istra`ivawu anti~ke arheologije, Kragujevac 2003, 191–209. Bruun, P. M., The Roman Imperial Coinage, vol. VII, London 1966. Du{ani} S., „Organizacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji, Dalmaciji i Gorwoj Meziji”, Istorijski glasnik 1–2, Beograd 1980, 7–55. Du{ani} S., „Kovawe novca u rudni~kim distriktima rimskog Ilirika”, u: Radionice i kovnice srebra, Akta nau~nog skupa odr`anog od 15. do 18. novembra 1994. godine u Narodnom muzeju u Beogradu, Narodni muzej Beograd 1995, 131–144. Dautova–Ru{evljan, V., Kasnoanti~ka nekropola kod Svilo{a u Sremu, Novi Sad 2003. Cohen, H., Description historique des monnaies frappées sous l’Empire romain, communement appellées Medailles imperiales, vol. II, Paris 1880–1892. Hill, P. V., Kent J. P. C., Late Roman Bronze Coinage, Part I: The Bronze Coinage of the House of Constantine A.D. 324–346, London 1965. Carson, R. A. G., Kent, J. P. C, Late Bronze Coinage, Part II: Roman Imperial Coinage of the Later Empire A. D. 346–489, London 1965. Kent, J. P. C., Roman Imperial Coinage, vol. VIII, London 1981. Pearce, J. W. E., Roman Imperial Coinage, vol. IX, London 1952. Vasi} M., Nalazi rimskog bronzanog novca IV i V veka iz municipiuma Horreum Margi, Beograd 1990. Webb, P. H., Mattingly H., Syndenham, E. A, The Roman Imperial Coinage, vol. V/2, London 1933. Webb, P., The Roman Imperial Coinage, vol. V/2, London 1968.

Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

137

Sladjana Spasic, FINDS OF COINS IN THE ANTIQUE NECROPOLIS LANISTE NEAR BALJEVAC Summary During the excavation by probing on the antique necropolis Laniste near Baljevac done in the organization of the National Museum Kraljevo in 2001-2, 14 tombs were found. Ten tombs had a contribution in coins which ranged from two to thirty specimens. The total of 93 pieces of bronze and copper coins was found in a much damaged state. The coins were destroyed mostly due to the aggressive soil. All 93 pieces were catalogically processed, 52 of them were not possible to be determined according to their mints, and 28 of them are completely illegible and damaged. The coins date from the central (Siscia, Salonika) and eastern mints (Constantinople, Alexandria, Nicomedia, Kizik). The most frequent legends on these coins are: GLORIA EXERCITVS with one (21) and two standards (8), VICTORIAE DD AVGG Q NN (6), FEL TEMP REPARATIO (5), GLORIA ROMANORVM (3), GENIO POPVLI ROMANI (3), VOT / XX/ MVLT / XXX (3). The other legends are present on one or two specimens. In tomb 1, the money of Constantine I, Constantius II, Constans, Constantinople and Urbs Roma, minted in the period 330-346, was found. Seven specimens from tomb 2 are illegible and probably belong to the IV century. In tomb 6, the money of Constantine I, Constantine II, Constantius II and commemorative coins, minted in the period 330-348, were found. In tomb 7, the money of Constantinople type and Valens’s coins, minted from 330 to 367, were found as well as illegible coins from the IV century. Tomb 8 was dated by the money of Constans, Valentinian I and Valens, minted in the period 348-375, as well as by illegible coins of the IV century. Tomb 10 was dated by a find of two illegible specimens of bronze coins of Constantine I. In tomb 11, the coins of Probus, Diocletian, Constantius I, Constantine I, Constantius II, Constans, Constantinople and Urbs Roma, minted in the period 278-348, were found. Tomb 12 was dated by the coins of Marcus Aurelius (147-148) and Constantius II (337-341). In tomb 13, the coins of Constantius II and Constans, minted in the period 324-350, were found. In tomb 14, the coins of Constantius II, Constans and commemorative coins, minted in the period 337-348, were found as well as five illegible pieces from the IV century. After devastation of the locality, an illegible quadrans specimen from the time of Trajan’s rule was found. The most numerous specimens are those originating from the time of the rule of Constantine I the Great and his sons (Constantius II and Constans). The earliest ones are a Trajan’s quadrans and an aes coin of Marcus Aurelius, and the youngest specimens date from the period when Valentinian and Valens ruled. Burying in this necropolis was carried out in the period from the II century until the end of the IV century.

138

Sla|ana Spasi}

Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca

139

SUZANA NOV^I] Narodni muzej Kraqevo

UDK I75.071/.072:929 Proti} M

MIODRAG PROTI] KRITI^AR

Apstrakt Tekst je posve}en Miodragu B. Proti}u, ta~nije wegovoj delatnosti u oblasti kritike, sa akcentom na period {kolovawa u kraqeva~koj gimnaziji. Proti}evo {kolovawe (period od 1933. do 1941. godine), uzima se kao polazna ta~ka u izu~avawu wegovog bogatog stvarala{tva. U Kraqevu Proti} je ve} po~eo sa svojim radom u dva komplementarna pravca: slikawe i pisawe. Ovaj tekst odnosi se na kriti~arski rad Miodraga B. Proti}a i wegove kqu~ne veze sa Kraqevom.

PROTI] I KRAQEVO Period {kolovawa (Nià i Vi{a gimnazija u Kraqevu) Proti} je kritiku shvatao kao jedno sloèno, kulturno-istorijsko delawe. Priroda same umetnosti, wena logika i mehanika, bez celokupnog istorijskog vremena, bila bi neshva}ena. Otuda kritika mora, kao posrednik izme|u ìvota i dela, da nosi i vreme pro{lo i vreme sada{we. Temeqno obrazovan, na evropskom nasle|u, pre svega francuskom, on je tradicionalisti~ki pristupio kritici. Intelektualac, sveobuhvatnog obrazovawa, pravnik, koji ume da ~ita, tuma~i, pori~e, ose}a protivure~ne ideje. Duboko prisutan u likovnom ìvotu svoga vremena, u svetu u kome ni{ta nije nepokretno i jednosmerno, u kome op{ti jedinstveni stav vodi u nejedinstvo sa vremenom. Pro{lost, budu}nost, sada{wost Proti} je suprostavio despotizmu, anahroni~nom i savremenom vidu parcijalne svesti. Samobitnost, originalnost plasti~ne misli, stvarala~ke aktivnosti – duboki su smisao umetnosti. Prostor slobode je prostor umetnosti, wenog sveta. Proti}, i kao slikar i kao kriti~ar, veruje u taj svet. Slikar i pisac – dva opredeqewa koja }e Proti} slediti u vi{edecenijskom radu bez prekida (J. Denegri, 2002, 9–13). Takav duhovni sklop, koji se odnosi, pre svega, na sposobnost komplementarnog rada jasno se vidi i odre|uje u gimnazijskim danima. Iako je po~eo veoma mlad, sa mnogo nere{enih odgovora u sebi, jasno je spoznao granice nametnute, provincijske bede i wene mogu}nosti. Shvatio je da odgovornost {to je donosi sloboda (Jaspers K., 1967,53) po~iva na argumentovanoj i dugoj borbi protiv u~malosti i osredwosti akademizma, koji se tada progla{avao za vrednost. Naime, Proti} je za vreme {kolovawa u Miodrag Proti} – kriti~ar

141

Narodni muzej u Kraqevu osnovan je daleke 1950. godine. Sve do 1995. godine zgrade Muzeja bile su Gospodar Vasin konak i Galerija fresaka. Doneta je odluka da se zgrada stare gimnazije, koja je bila vidno propala i oronula, adaptira i dodeli Muzeju. Sve~ano je otvoren 1995. godine, a danas, nakon zavr{etka celokupnog unutra{njeg prostror (prvi i drugi sprat), radi se zavr{na faza – fasada zgrade.

Kraqevu (1933 – 1941), prepoznao taj kreativni dualitet, ta dva stvarala~ka pravca – slikawe i pisawe, koji su odredili wegov stvarala~ki put. Ne zaboravimo vreme wegovih po~etaka: uo~i ratne decenije, puno i{~ekivawa i sawarewa o revolucionarnoj utopiji, o dru{tvu ure|enom pravi~no i lepo kao umetni~ko delo. U Kraqevo Proti} je do{ao kao dete. Nostalgi~an, jo{ uvek nesamostalan i nesiguran bez roditeqske pomo}i. U Kraqevu su ìveli kraqev~ani, a ne ceo svet, kao u Bawi, kazuje u Nojevoj barci. Kraqevo doìvqava kao svojevrsnu palanku, ali prime}uje potrebu palanke, kao i wenog stanovni{tva, da se uzdigne i dohvati svet (M. B. Proti}, 1992, 48–68). Za razliku od Vrwa~ke Bawe, koja je bila svet u malom, i gde se po parkovima moglo mimoi}i sa Ivom Andri}em, Desankom Maksimovi}, Markom Risti}em, Aleksandrom Beli}em i drugim, Kraqevo je imalo druga~iju socijalnu panoramu – u rasponu od vladike Nikolaja Velimirovi}a, generala, narodnih poslanika do proletera, revolucionara, |aka i studenata (M. B. Proti}, 1992, 51). Gimnazija, u kojoj je danas Narodni muzej u Kraqevu,1 ostala je Proti}u u ìvom se}awu, mo`da najvi{e, po vojni~koj disciplini i pripremi za budu}e promene, a izu~avaocima wegovog stvarala{tva po bitnim po~etnim odrednicama wegovog celokupnog rada. U Niòj gimnaziji crtawe mu je predavalo nekoliko profesora: [ostakov, ruski matemati~ar, zatim Dragoslav Feliks, minhenski |ak, sin ~e{kog lekara, i na kraju, Fedor Markovi}, s kojim radi mrtve prirode, simetriju i ravnoteù. Nekoliko Proti}evih kompozicija Markovi} pokazuje na {kolskim izlo`bama. Ve} u Niòj gimnaziji Proti} se izdvaja svojim radom i interesovawima u ve{tini crtawa. U Vi{oj gimnaziji nastavnik crtawa mu je Van|el Baduqi, Albanac, ro|en u Elbasanu, |ak Qube Ivanovi}a i Ivana Radovi}a na Umetni~koj {koli u Beogradu (M. B. Proti}, 1992, 71–75). Odli~an pedagog, kod koga je Proti} mnogo toga nau~io i razumeo, pre svega tehnike – tu{, pastel, olovka, akvarel. Baduqi ga je uveo u tehniku uqanog slikarstva i slikawa na platnu. Ipak, najva`nija poruka Baduqivije edukacije: Stvarati, a ne podraàvati. Pored toga tri va`na doga|aja uticala su na umetni~ko formirawe i sazrevawe Miodraga Proti}a (M. B. Proti}, 1992, 74–84). To su izlo`ba Italijanski portret kroz vekove u Muzeju kneza Pavla. Naime, u prole}e 1938. godine Proti} je zajedno sa svojim vr{wacima posetio ovu izlo`bu i pred wim se otvara bujica pitawa. Remek-dela starih majstora – Pizaneli, Mantewa, Mesina, Mikelan|elo, Ticijan i drugi oplemewuju mladog Proti}a, ali i navode na su{tinska pitawa o umetnosti. Drugi zna~ajan doga|aj zbio se iste 1938. godine – dvomese~ni boravak u êhoslova~koj. Novi, evropski svet koji je on pronalazio u kwigama, prakti~no ga je uverio i obogatio – hod kroz istoriju, znamenita mesta, zna~ajna poznanstva. Ipak, najvi{e ga je zanimalo slikarstvo, pre svega moderni pravci – ekspresionizam, kubizam, nadrealizam. Tre}i doga|aj, sigurno najzna~ajniji, u prole}e 1939. godine – izlo`ba Francusko slikarstvo 19. veka. Koro, Kurbe, David, Delakroa, Engr. Tu je, kako sam kaè, prepoznao svog slikara – Sezana, koji je bitno uticao na wegov slikarski opus. Motivisan, do{av{i u Kraqevo radi akvarele. Juna 1939. godine u najve}oj u~ionici izlaè radove. Zatim ponovo 1940. godine, zajedno sa drugom Branislavom Vulovi}em. U odabiru radova pomaù mu Baduqi i Noe @ivanovi}. 142

Suzana Nov~i}

Gimnazija, koja je kasnije ocewena kao elitisti~ka, Proti}a je svakako usmerila ka izboru, ili boqe re}i prepoznavawu svojih senzibiliteta i interesovawa. Pored slikawa, ~itawe i pisawe bile su osnovne reference wegovog interesovawa. Najvi{e francuska poezija i proza – Bodler, Igo, Zola, Mopasan i drugi – gradili su wegov svet i verovawe da je umetnost najve}a vrednost ìvota. Francuska kultura, i ne samo ona (Proti} ~ita i ruske klasike, na wega uti~e i anglosaksonska kultura – Tomas Mor, Bajron, [ekspir), formira wegov eti~ki i esteti~ki diskurs. Wegova mladala~ka vizija, kao i wegovih {kolskih drugova, bila je utopijska, po~ivala je pre svega na literaturi, umetnosti, a ja~ala je zbog duha vremena, koje je slutilo nesre}u: Oko nas stvarnost koju nije te{ko osporit, a u nama prevratni~ki nacrt proistekao iz doìvqenih i saznatih vrednosti (M. B. Proti}, 1992, 102–103). Godine 1939. po~eo je da slika na platnu. Ve} tada uporedo slika i pi{e. Srpskohrvatski, teoriju kwièvnosti i estetiku prvo mu je predavala Milka Podrgin, a potom Dobrila Vasiqevi}. Po predlogu Zajednice {kole ustanovqena je Svetosavska nagrada za literarni rad na temu Sv. Sava, prvi arhiepiskop srpski. Radovi su predavani pod {ifrom. Za najboqi progla{en je rad M. Proti}a (Gimnazija u Kraqevu, 2000, 171). U tragawu za motivom obilazi okolinu Kraqeva – Ibar, @i~u. Tada slika Motiv sa Ibra, jedino sa~uvano platno iz tog vremena. Videv{i platno nastavnik Baduqi ga bodri da odabere poziv slikara. U ovoj slici svi budu}i analiti~ari i kriti~ari Proti}evog slikarstva vide izvor i dugogodi{wu orjentaciju wegovog dela. Kao jedan od najboqih |aka, sa zavidnim predznawem i sve{}u o savremenom trenutku u{ao je u krug levi~arske omladine. Na kraqeva~koj kaldrmi sawarili su o budu}nosti, ìvotu, ne slute}i da }e mnoge od wih odneti vihor rata. Na izlo`bi policijskog pisara @ivanovi}a 1938. godine, prvi put je javno istupio. Svet u wemu izazvao ga je da napi{e svoju prvu kritiku. Naravno, kritika je bila negativna i pro~itana je na sastanku literarne druìne Osvit. Zatim, pi{e Pra{ku elegiju, povodom Hitlerovog osvajawa êhoslova~ke. Zajedno sa {kolskim drugovima Bugar~i}em i Jon~i}em pokre}e literarni ~asopis Osvit. Izabran je za predsednika literarnog udruèwa, {to je zna~ilo voditi literarne sednice, davati i oduzimati re~, formulisati zakqu~ke, primati radove, sve u prisustvu profesora. U dva broja, objavio je tri priloga, od kojih je svakako najzna~ajniji ogled „Umetnik i dru{tvo” (drugi broj Osvita, 1940). Kritika ga je privukla, naravno, zbog same umetnosti, a potom i zbog literarnih svojstava, kojima je bio sklon. Prve re~i u kraqeva~kom Osvitu, mladala~ki i hrabro, poku{avale su da pomire integritet umetnosti i objektivno stawe duha. Tekst je obojen socijalnom notom, {to je logi~an kontekst mladala~kog utopizma i represivnog istorijskog trenutka. Otuda pitawe ... da li je opravdano da umetnik bude izolovan od dru{tva, dok se u wemu vodi beskompromisna borba… da li je opravdano u ovo doba biti poklonik beskorisnih apstrakcija, bolesnih manifestacija i l’art pour l’arta? Polaze}i od takvog stava, on upore}uje dve umetni~ke etike, odnosno dve slike: Domijeovu Dramu i Van Dongenov Portret gospo}ice Lili Damita. Kroz to pore|ewe Proti} zakqu~uje da umetnost mora biti deo dru{tva, a da dru{tvo mora biti sadràj umetnosti. Me|utim, iako kroz ceo tekst provejava nedoumica izme|u istorijskih zakonitosti i slobode duha, Proti} ve} tada brani autonomnost umetnosti: niMiodrag Proti} – kriti~ar

143

Podaci su preuzeti iz Odeqewa za dokumentaciju Narodnog muzeja Kraqevo.

Slike: Zima, Kompozicija sa {koqkom, Kompozicija sa pu`em, Akvarijum, Prostor i dva akvarela na papiru iz ciklusa Maqevi~u u ~ast.

je ciq ubiti subjektivnost umetnika, slomiti wegovu prizmu... („Umetnik i dru{tvo”Osvit, 1940-41). Osvit je zabrawen sticajem nesvakida{wih okolnosti. Naime, redakciji Osvita nare|eno je da {tampaju dobrodo{licu koju je vladika Nikolaj izgovorio prilikom dolaska kraqa Petra II u @i~u. Po{to je broj Osvita ve} bio u {tampi, a i zbog svojih omladinskih stavova: sred XX veka napredni omladinski ~asopis po~e}e odom jednog episkopa kraqu (M. B. Proti}, 1992, 119), odlu~ili su da dobrodo{licu do{tampaju. Tako su se pojavila dva broja, jedan sa dobrodo{licom mladom kraqu, drugi bez we. Direktor Gimnazije zabranio je ~asopis. Nakon upe~atqivih gimnazijskih dana, Proti} se Kraqevu nije vra}ao tako ~esto. Tek 1983, prilikom moje izlo`be, ponovo }u, posle ~etrdesetak godina, obi}i sve ku}e u kojima sam stanovao... u potpuno izmewenom svetlu, i zato nestvarne, gotovo sablasne (M. B. Proti}, 1992, 132). Naravno, putevi wegove prokupacije dobro su nam poznati, o wima }e biti re~i u nastavku teksta. Wegova prisutnost u de{avawima moderne umetnosti, wenih svakida{wih izazova, oblika i poruka nije mu ostavqala mnogo vremena. Narodni muzej u Kraqevu priredio je 1983. godine u Galeriji izlo`bu slika M. B. Proti}a. Izlo`ba, koja je ura|ena u saradwi sa Muzejom savremene umetnosti iz Beograda, otvorena je 17. marta i trajala je mesec dana.2 Autor izlo`be bila je Marija Pu{i}, tada{wi upravnik Muzeja savremene umetnosti. Izlo`bu je otvorio Nikola Bugar~i}, {kolski drug iz gimnazijskih dana. U op{irnom i nostalgi~nom govoru on zakqu~uje: „… ali, izvori{ta wegovog kompletnog, qudskog i umetni~kog bi}a su ovde… wegovi etni~ki, eti~ki i umetni~ki koreni zabokorili su se na ovom tlu, na ovom uskom prostoru izme}u Vrwa~ke Bawe i Kraqeva, u trouglu koji oivi~avaju Ibar, Morava i venci Go~a, @eqina i Stolova”. Slede}i susret Proti}a i Kraqeva desio se 1995. godine. Bio je mo`da ne toliko zna~ajan za Proti}a, koliko za Kraqevo i Kraqev~ane. Naime, pomenute 1995. godine, 21. marta u 14 sati, retrospektivnom izlo`bom M. B. Proti}a, sve~ano i simboli~no, otvoren je nov muzejski prostor, nekada{wa gimnazija. Izlo`bu je otvorila Dragana Vrani}, muzejski savetnik. Tom prilikom, Proti}ev {kolski drug, Ko~a Jon~i}, poklonio je Narodnom muzeju sliku Zima. Po Jon~i}evom kazivawu slika je nastala u zimu 1938/39. godine. On ju je izlagao, na prvoj svojoj izlo`bi u Gimnaziji, leta 1939. godine. Proti} je, osim Jon~i}u, poklonio sliku Mrtva priroda i svom drugu Qubinku \or|evi}u. Tre}a izlo`ba M. B. Proti}a prire|uje se u okviru @i~kog duhovnog sabora – Preobra`ewe 2002, povodom objavqivawa monografije M. B. Proti}a, ~iji su autori Jerko Denegri i Radmila Mati}-Pani}. Izlo`bu je otvorila Branislava An}elkovi}, sada{wi upravnik Muzeja savremene umetnosti u Beogradu i Jerko Denegri, profesor i kriti~ar. Sve ove izlo`be poja~ale su kontakt i sradwu sa M. B. Proti}em. Narodni muzej u Kraqevu, ta~nije Umetni~ka zbirka, postala je bogatija za pet slika i dva akvarela3 M. B. Proti}a. Naravno, najdragocenija je uspostavqena saradwa sa slikarem, koji planira da Kraqevu pokloni jo{ zna~ajnih slika, fotografija, prepiske iz perioda vezanog za {kolovawe u Kraqevu. Time bi na{a ustanova dobila svojevrstan legat, veliku odgovornost, ali i kompetentnost za publikovawe i prezentaciju ranog Proti}evog stvarala{tva. 144

Suzana Nov~i}

ISTINA UMETNOSTI I KRITIKA Moderna umetnost je svojevrsni preobraàj, kao simptom aktuelnog trenutka, ona je metafizi~ki prekid sa konvencionalnom umetno{}u. Me}utim, kod nas istinski istorijsko-umetni~ki smisao ~ini akademizam. Doga|aji koji su se u likovnoj umetnosti zbili i daqe po~etkom 20. veka kod nas jo{ nedoku~ivo trepere, obavijeni onom boja`qivo{}u koja je u su{tini samo crta koju neko ispisuje kredom ispred na{ih o~iju da bi nas obmanuo (Ni~e F., 1980, 29). Razre{ewe je Proti} traìo u obnavqawu i u~ewu metoda velikih umetnika i mislilaca pro{losti, u brisawu granica izme}u ovog ili onog stila. Godine rata, revolucije, pa socijalisti~kog realizma (1940–1950), dakle prakti~ne kriti~ke neaktivnosti, stvaraju od Proti}a kriti~ara-mislioca. îta dela moderne i stare umetnosti, studira Vika, Valerija, Venturija, Fora, Kro~ea, prevodi Siwakovu kwigu Od Delakroa do neoimpresionizma, razmi{q o Hegelu, Hajdegeru, Ni~eu. Sve to mu pomaè da u kritiku u|e formiran i sa argumentovanim stavovima i da progovori protiv nedelotvornosti akademizma, wegove ve{ta~ke naracije. Svojom jedinom istinom vlast je kontrolisala sve sfere dru{tvenog sistema, otuda je stvorila kriti~ara ~ija ùdwa nije umetnost nego vlast… koji }e zavr{iti ideolo{ku poruxbinu. Svrha umetni~ke kritike je poreme}ena u korist nasumice utvr|enih definicija umetnosti, a ne~itqivost savremene umetni~ke prakse jo{ vi{e je {irila predrasude. Kritika je, dakle, postala izraz samovaspitnih te`wi dru{tva. Ona je nove pravce u umetnosti osu|ivala i tuma~ila zapadwa~kim dekadentnim uticajem, koji nije u skladu sa te`wama socijalisti~kog dru{tva. Kritika je iskqu~ivana po definiciji, svedena na zvani~ne stavove dru{tva, daleko od popri{ta umetni~kih de{avawa, bez istorijske, teorijske i moralne pretpostavke. Prva kritika – vrlo zna~ajna, smela do granica prihvatqivog (Proti}, M. B., 1992, 376). Bio je to prikaz napisan za samostalnu izlo`bu Mi}e Popovi}a, u oktobru 1950. Tekst je bio stru~an, nov, ali ne i terminolo{ki arogantan; bio je nastavak i rehabilitacija ne~eg pozitivnog, u me|uvremenu potisnutog, re}i }e Proti}. Ve} sam predgovor Mi}e Popovi}a, u kome britko i istan~ano osporava socrealisti~ke aksiome, govori o uslovima za pravu umetnost, o potpunoj iskrenosti pri birawu motiva, o sadrìni slika koja se ne zadràva u temi ve} tu po~iwe. Uspeh kritike, ogleda se, smatra Proti}, u uspostavqawu autenti~nog dijaloga i sa delom i sa gledaocem. Kritika je time postajala relej sporazumevawa, tuma~ewa. Mo`da su upravo pedesete godine vreme najè{}e borbe sa tradicionalisti~kim, konzervativnim duhom. I moderna umetnost po~iwe da se prima kao ne{to prirodno i izvorno. Pomenuta izlo`ba Mi}e Popovi}a imala je nameru da obeleì mirnu promenu umetni~kog ukusa urastawem jedne epohe u drugu. O tome govori i Dobrica ]osi} u eseju „O prizorima”. Te godine su i godine Proti}eve prave i pune aktivnosti – 1951. godine preuzima posao umetni~kog kriti~ara u NIN–u (koji okupqa zna~ajna imena na{e kulture – Dobrica ]osi}, Antonije Isakovi}, Najdan Pa{i}, Dragoslav Adamovi} i dr.) i pojavquje se u grupi Samostalni, kojoj pripadaju Milunovi}, Lubarda, Kowovi}, Zora Petrovi}, i dr. Sam Proti}, kad govori o grupi Samostalni, kaè da su wihovi ciqevi bili {iri od umetni~kih – obarawe jednog kulturno-politi~kog reìma, koji je novu umetnost osporavao i nazivao nazadnom. U polemici koja je po~ela u Politici, a zavr{ila se u NIN–u grupa se zalagala za prakti~no, institucionalno obezbe|ewe stvarala~ke slobode, za nezaMiodrag Proti} – kriti~ar

145

visne galerije, grupe, za javno mwewe, stru~nu kritiku i uop{te jedan svet u kome }e se po{tovati integritet umetnosti. Dakle, pluralizam kao uslov, dokaz i prostor slobode. Socrealisti~ka istina nerealna i anahroni~na, nametnula je li~nosti koje nisu i{le daqe od uè akademske, dogmatske definicije. U NIN-u je Proti} po~eo da zastupa nekoliko osnovnih ciqeva koji su razarali pomenuti monizam: vra}awe na pozornicu velikih imena, koja su nasilno primorana na neaktivnost, uspostaviti kontinuitet sa vrednostima me|unarodne umetnosti i podràti trenutke diskontinuiteta, ali i, pre svega, novine koje na{u umetnost uvode u podnebqe evropske umetnosti. Te novine bile su pokrenute individualnim energijama i, svaka za sebe, imale su neki poseban, aktuelan problem. Trebalo ih je, kako je jo{ Venturi opazio, oceniti prema li~noj plasti~noj artikulaciji, prema individualnoj snazi, a ne prema stilskoj te`wi. Po~etkom 1951. godine, odràna je izlo`ba sedamdeset slikarskih i vajarskih dela iz vremena 1920–1944, koja su jo{ uvek nosila etiketu formalisti~kih i dekadentnih, i ~ija su upe~atqivost i lepota tek trebalo da budu otkrivene. Proti} je istakao potrebu traèwa ìvotnijeg slikarskog jezika. U tekstu „Tamo gde humanizam po~iwe – dogmatizam prestaje” Proti} kaè: … od te`we za akademizmom moè da ostane jedino nostalgija za Vijonovim negda{wim snegovima, dok se umetnost slobodno razvija. Godina 1951. bila je prelomna i dalekose`na i zbog nekoliko istorijskih izlo`bi, me|u kojima se isti~e Kowovi}eva izlo`ba Qudi (dela iz 1933–1949), i tri komplementarne izlo`be – Lubardina, Arali~ina i Milosavqevi}eva. Proti} svojom kritikom ova tri slikara, iako razli~ita, karakteri{e novu su{tini koju je sagledao u wihovom delu. Dela Milana Kowovi}eva iz 1933–1949. godine (Ema sa Vero~kom, Badwe ve~e, Seja~, U loì i dr.), Proti} je tuma~io na jedan nov, druga~iji na~in (Proti} M. B., 1955, 23). Kowovi} je osu|ivan zbog formalisti~kog manira, koji je toboè preuzeo od Ruoa. Proti} je zakqu~io da Ruoova te{ka melodija koja po~iva na moralnim principima i misti~nom katolicizmu nema ni~eg zajedni~kog sa Kowovi}em. Kowovi}ev rad Proti} }e pratiti decenijama, wegove promene, odnose plasti~nog i predmetnog sloja. Nazvao ga je slikarem ekspresionisti~kog etnografskog partikularizma: panonske ravnice, ìtnih poqa, nepreglednog vidika. Tuma~e}i ga, Proti} ga je uvodio u registar dana{we ose}ajnosti i isticao da Kowovi}, bojom ne materijalizuje predmet, ve} ono {to ose}a, da je ona metafora u Van Gogovom smislu – boje su strasti qudske du{e. Majka zemqa je wegov medij. On nije slikar mira ravni~arskog predela, ve} svoje dionizijske ekstaze u wemu, kaè Proti}. Se}aju}i se Davidovih procesija iz doba Francuske revolucije, Proti} veli da bi u sli~noj povorci srpskih slikara Kowovi} nosio klas ìvota i plamen, znamewe bu|ewa, rastewa, plodnosti i strasti. Lubardinu izlo`bu Proti} je nazvao prelomnom, u smislu jedne nove konceptualne {irine. U stvari, Lubarda je postao oslonac nove umetni~ke svesti. Proti} tvrdi da je on i vi{e od toga, da je to po~etak druge, nove umetnosti, novi model slike asocijativnog, ~ak nadrealnog naboja. Wegov put je logi~an, od materije ka duhu. Proti} je pratio nastajawe, ra|awe te druge, nove umetnosti. Pred wim su nastajale: Bitka na Vu~jem dolu, Klevet, Polipi, Fosili, @ega, Kowi, Kosovski boj. Lubardu je ose}ao su{tinski, kroz oslobo|enu ma{tu, magiju stvarawa i otkri}a. Video je u wemu novu vrstu ekspresionizma, prastare tragove i se}awa, metafore qudske egzistencije koje putuju beskona~146

Suzana Nov~i}

nim prostorom od fantomske mitske gromade srpskog guslara, do fosila iz neke apokalipti~ke praistorijske epohe. Elementi realnosti – mesec, stena, oktopod – ~inili su samobitnu stvarnost slike, koja je bojom, mo`da najvi{e, stvarala Lubardin zaumni svet – postojawe, borbu, smrt. Sva pojavnost savremene umetnosti, wena raznolikost i anahroni~nost skrivala je wenu ~vrstu potrebu i usmerenost ka realnom. O novom obrascu slike, o wenoj realnosti, odnosu sa stvarno{}u – svim tim problematikama, Proti} pi{e u NIN-u, u jednoj do kraja izraènoj èqi da u woj vidi op{tu usmerenost: Struktura umetni~kog ìvota – pojave i li~nosti na sceni, odredila je problemsku i tematsku strukturu moje kritike. Predmet kritike je delo, a ne umetnik. Odnos umetnik–kriti~ar je dragocen. Umetni~ko delo je najzna~ajnija istina za kritiku, u tom shvatawu i nastaje prva posleratna monografija o Kowovi}u (1958), kao i studije o Lubardi i Mileni Pavlovi}-Barili. Proti}eva delatnost u NIN-u krunisana je kwigom Savremenici I. Ona je zbir eseja i kritika u {estoj deceniji, a time je jo{ uvek usplahirena i zanesena u borbi za nove vrednosti. Druga kwiga Savremenici II, objavqena je devet godina kasnije (1964), i predstavqa nastavak i zakqu~ak jednog perioda Proti}eve umetni~ke kritike koji sada zrelo govori o pitawima umetni~kog trenutka. Akcenat je na jeziku umetnosti, wenom savremenom konceptu. U polemikama izme|u realista i modernista Proti} kriti~kom analizom isti~e da je savremena umetnost realna i materijalna do bizarnosti, jer se nalazi, kako sam kaè, u realizmu misli, ose}awa, ideja. Kulminacija razli~itih stavova, umetni~kih i politi~kih, desi}e se u polemici Delo – Savremenik. Savremenik, ~iji su urednici bili Velibor Gligori} i Du{an Kosti}, smatrao je realizam jedinom istorijskom {kolom, mimezis – wegovim esteti~kim temeqem. Delo, koje su ure|ivali Oskar Davi~o, Aleksandar Vu~o, Antonije Isakovi}, traìlo je {ira, istan~anija re{ewa, realizam koji nije vi{e ideolo{ki monopol. Estetska pitawa odvajali su jasno i decidirano od pitawa dogme, monoteizma i bilo kakve iskqu~ivosti. @eleli su jedan svet u kome umetnost nije stvar procedure, u kome umetni~ka praksa uti~e na teoriju, jer teorija u odnosu na stvarawe ne dolazi apriori, ve} aposteriori. Su{tina polemike izme|u Proti}a i Grge Gamulina bila je u samom mediju slikarstva, u jeziku, u odnosu izme|u predmetnog i plasti~nog sloja. Proti} je tvrdio da je revolucija u slikarstvu izvr{ena na {tetu predmeta. Modernizam je je smatrao novim realizmom, koji je video u obliku, boji, liniji, dakle u osnovnim, najrealnijim supstancama slikarstva. Ma {ta slikar slikao uvek je okrenut ìvotu u celini, wegovom svakodnevnom preobraàju. Apstraktna umetnost, otuda je izraz tog preobraàja. Proti} je govorio o predmetu, o revoluciji u kojoj se on `rtvovao. Wegova spiritualizacija je sve vi{e postajala bitna i su{tinska, i i{la je na {tetu wegove objektivizacije. Gamulin u Savremeniku govori o apsolutizaciji forme, o neslobodi modernista, o udaqenosti takve umetnosti od ve}ine, i pita se da li je ona privilegija izabranih, superiornih. Proti} je ovakve stavove, frontalne opredeqenosti za odnosno protiv, apsolutizovawe ideja, tuma~io kao dokaz izvesne uskogrudosti i primitivnosti u estetskim pitawima. Inicijativa je pre{la na stranu moderne umetnosti. Proti} je nazivan monopolistom moderne, ~ovekom koji direktno podupire modernu umetnost. Naravno, da umetnost nije mogla da bude izraz te`wi nekolicine qudi, wihove teorije i kritike, ve} da je kqu~ u jednom logi~nom putu umetnosti. Da sagleda tu logi~nost, pomogao mu je Pariz (dva puta: 1953. i 1957. godine). Uzori stare i Miodrag Proti} – kriti~ar

147

nove umetnosti upotpunili su sliku o trenutnim doga|ajima. Tragao je u delima starih i modernih umetnika za plasti~nom stvarno{}u koju zaklawa qudski lik, predeo ili religiozni predmet. Sistem oblika i boja bio je Proti}u kqu~na poruka. Takvo posmatrawe podsticali su francuski esteti~ari. U wenom jezgru je stvarala~ki ~in, kako Vik kaè, proizvo|a~ki rad bez koga nema umetnosti. Predmet vizuelne umetnosti je vidqivo, komentarisati treba ono {to je vidqivo. Bitna je avantura tuma~ewa, ono {to iz dela isijava. Taj strogi formalizam, omogu}io je, sopstveno ukidawe, prelazak sa plasti~nih na duhovne slojeve. U kwizi Slika i smiso (1960), Proti} je objasnio kretawe umetni~kog dela, wegovo imanentno postojawe koje je odvojeno od ìvota, dru{tva, ali i wegovu funkciju u dru{tvu. Od borbe protiv dogmatizma do borbe za razli~ite umetni~ke svesti, wegova kritika postala je sve kompleksnija. A to {to je moderna umetnost ~esto dovo|ena u pitawe, tuma~io je raznim politi~kim, ideolo{kim predrasudama. Svakako, najve}a se ogledala u tome {to je apstraktna umetnost bila sinonim za celu modernu. Ona je zasnovana na staroj vrednosti, koja se temeqi na ideji da je misija umetnosti da verno prikazuje likove, predmete i dr. Proti} je ovo mi{qewe izneo kada je po~ela kampawa protiv bezidejne apstraktne umetnosti, re~enicom – da je ona neshvatqiva ne zato {to je apstraktna, nego zato {to je umetnost (Proti} M. B., 1986). Govore}i o estetskom ose}awu dana{weg ~oveka, o wegovoj vertikalnoj gradaciji, u kojoj i pro{le civilizacije dobijaju novu, savremenu dimenziju, i koja ima alternativne primere prema svakom svom sloju, Proti} kaè: … Moè se na primer, hedonisti~ki pri}i, jednoj ikoni koja preporu~uje askezu (~ulna lepota materije, crteà, boje) i metafizi~ki jednom Matisovom aktu. Savremena umetnost okrenula se sadràju koji leì u qudskoj dimenziji – zakon po sebi je umetni~ka li~nost, ~ovekov izraz, govor, komunikacija. Ovaj integralan pristup umetnosti i vremenu je tema wegove kwige Oblik i vreme (1970). Naravno, problematiku je pro{irio na razli~ite profile i fenomene umetni~kog dela i bi}a, od predmetnog do semanti~kog sloja, sagledano u relacijskom sastavu dru{tva. Sve te pojave ~ine da umetnost bude autonomna, ali i da deluje iznad svog vlastitog postojawa. Proti} daje primer Maqevi}eve slike: … odvojen od svog zale|a i komentara, zna~i samo vizuelnu ~iwenicu, crni kvadrat na beloj osnovi, beli kvadrat na beloj osnovi, niz ta~aka i linija… nastupa paradoks: teorijski, takvo delo je autonomno, vredi i egzistira samo po sebi, kao ~iwenica posebne vrste, realno me|utim, ono traì dopunu, saradwu… Savremena umetnost je sliku uvela u novu esteti~ku i eti~ku situaciju. Situaciju kojoj nije dovoqna samo vizuelna percepcija, ose}awe simpatije i empatije, ve} sistem ideja. Kompleksnost kriti~arskog metoda koji je Proti} godinama gradio najboqe se ogleda u wegovoj èqi da savremenu umetnost ne klasifikuje i razdvaja kao ime, {kole, ve} da joj na|e zajedni~ko jezgro. U svojoj kwizi Slika i utopija (1985), koja sadrì studije o Petru Dobrovi}u, Savi [umanovi}u, Mileni Pavlovi}-Barili, Ivanu Tabakovi}u i dr. kaè: … u okviru sva~ije slike pratio sam proces od po~etka do kraja, iz godine u godinu i povezivao ih sa procesima koji su se de{avali iznad wih, u kulturi i dru{tvu. Kritiku je Proti} uveo u jedan drugi krug, u kom je ona prepoznavawe i otkrivawe svih onih individualnih i neponovqivih finesa umetnosti. Uloga umetnosti treba da je u skladu sa wenim bi}em – jer samo tako se stvaraju dina148

Suzana Nov~i}

mi~ne vrednosti jedne kulture. Raznolikost savremene umetnosti ne moèmo odvojiti od epohalne su{tine na{eg vremena. Avangardna poetika odbacuje ograde filozofije, ali sva ta neposredna iskustva, smewivawe logosa i etosa, tuma~io je kao razvoj umetnosti, a ne kao kriterijum, jer nikad umetnost ne staje cela u definiciju jedne poetike. Wenu grandioznost i sloènost treba doìvqavati kompleksno i vi{esmerno. Na Joneskuove re~i da je kritika apsurdna i nemogu}a, Proti} odgovara da je ona aktivnost te{ka i relativna â&#x20AC;&#x201C; dobrih slikara ima mnogo, dobrih kriti~ara vrlo malo. Otuda i wegov stav da ono {to ~ini kritiku stalno sveòm treba traìti u nedovr{enosti umetni~kog dela, koje luta kroz prostor i vreme. Nije va`na {kola, ve} li~nost, ne op{te ve} individualne odlike dela; ne statisti~ka ve} dinami~ka svojstva nacionalne kulture; ne samo intuicija ve} i wen naro~iti spoj sa stvarala~kim intelektom. Hegelovo predvi|awe o smrti umetnosti on smatra previ|awem sloènosti bi}a umetnosti. Generi~ke osobine umetnosti i nauke mogu se ukrstiti, ali ne i zameniti. Umetni~ka delatnost pod najrazli~itijim okolnostima, u prostoru i vremenu, oli~ava qudski duh i vi{e od toga. Umetnost, u stvari, pored sve svoje sloènosti i vi{ezna~nosti, ima dve funkcije: da kao stvarala~ka paradigma pozove na mewawe sveta, i drugu, da pruì uto~i{te i dopunu â&#x20AC;&#x201C; da smiruje i da nadoknadi. Umetni~ko delo je, po Proti}u, koliko ~iwenica sada{weg, toliko i nacrt budu}eg, svekolikog ~ove~anstva.

Miodrag Proti} â&#x20AC;&#x201C; kriti~ar

149

LITERATURA Denegri, J. 2002, M. B. Proti}, Beograd, Clio Proti}, M. B., 1992 Nojeva barka, Beograd, Srpska kwi`evna zadruga Proti}, M. B., 1955 Savremenici I, Beograd, Nolit Proti}, M. B., 1964 Savremenici II, Beograd, Prosveta Proti}, M. B., 1960 Slika i smisao, Beograd, Nolit Proti}, M. B., 1977 Oblik i vreme, Beograd, Nolit Proti}, M. B., 1966 Milena Pavlovi-Barili, Beograd, Prosveta Jaspers, K., 1967, Filozofija egzistencije, Beograd, Prosveta Grupa autora, 2000, Kraqevo, M. Seni}, V. Nedovi}, Q. Risti}, V. Filipovi}, B. Bi{evac, D. Danilovi}, S. Petrovi}, R. ]iri} Gimnazija u Kraqevu 1909-1999 Hegel, G. W. F., 1961, Estetika I, II, Beograd, Kultura

150

Suzana Nov~i}

Suzana Novcic, MIODRAG PROTIC, CRITIC Summary A painter and a writer - two commitments followed by Protic in many decades of his work. That spiritual texture was clearly seen even in his Grammar School days. Namely, during his schooling in Kraljevo (19331941), Protic recognized that creative duality, those two creative directions, which determined his creative way. The Grammar School - today the building where the Museum in Kraljevo is situated, remained in Protic's vivid memory. He was taught drawing by many teachers - Sostakov, a Russian mathematician, Dragoslav Feliks, a Munich student, Fedor Markovic, and the most important of them, Vandjel Badulji, an Albanian, a student of Ljuba Ivanovic and Ivan Radovic. The most significant message of Badulji's education was: Create and not imitate. Besides his drawing teachers, there were many important events which influenced his development, and one of the most important was surely the exhibition French Painting of the 19th Century in the Museum of Prince Pavle. All that inspired him to paint and write. He painted the painting A Motif from the Ibar River, which is the only picture kept from that period, and wrote the essay An Artist and the Society. The war years, revolutions and socialist realism made Protic a critic - thinker. Protic built the complexity of his criticism method for years. In fact, in addition to its complexity and polysemy, art has two functions: one is, as a creative paradigm, to invite to change the world, and the other is to offer shelter and supplementation. An artistic work is, according to Protic, a fact of the present as much as an outline of the future manhood. The fifties were the toughest range for the fight with the traditionalist, conservative spirit. In 1951, he took over the job of an art critic in NIN, where he stood for several main goals: return of big names to the scene, establishing of continuity with the values of international art, but, before all, support to novelties which were bringing our art within the framework of European art. Protic's activity in NIN was crowned by his book Contemporaries I (1955), and the second book was published nine years later. The accent was placed on the language of art, on its modern concept. In polemics between realists and modernists, Protic with his critical analysis emphasized that modern art was real and material up to bizarreness. The essence of the polemic Protic - Gamulin was in the very medium of painting, in language, relation between the subject and plastic layers. Modern art has turned to the contents lying in human dimension; law in itself is an artistic person, man's expression, speech, communication.

Miodrag Proti} â&#x20AC;&#x201C; kriti~ar

151

TATJANA MIHAILOVI] Narodni muzej Kraqevo

UDK 002.66:069(497.11) UDK 069:005:92](497.11)

REORGANIZACIJA DOKUMENTACIONIH FORMI U NARODNOM MUZEJU U KRAQEVU

Apstrakt Rad je posve}en reorganizaciji dokumentacije u Narodnom muzeju u Kraqevu, kao jednom tipi~nom muzeju kompleksnog tipa, koji ~ine najbrojniju vrstu na teritoriji Srbije, te otuda smatramo da je ovaj rad {ire koristan. Reorganizacija se odnosi na dokumentaciju koja izlazi iz zakonskog minimuma, tj. na formirawe Centralnog stru~nog arhiva i pomo}nih registara, pri ~emu su detaqno data dva: Centralna fototeka i Videoteka. Na ovim primerima je prikazan proces centralizacije u obradi dokumentacionih formi, razlozi, polazi{ne ta~ke, koje se oslawaju na muzeolo{ku teoriju i efekti ovog procesa. Odnosno dat je pregled uspostavqenih relacija i novih aspekata, sada mnogo koherentnije i efikasnije celine, {to i jeste bio krajwi rezultat napora u reorganizovawu dokumentacije u Narodnom muzeju u Kraqevu. Narodni muzej u Kraqevu, prema klasifikaciji (Jevremovi} N., 2001, 485) ,po vrstama muzejskih predmeta koje ~uva spada u muzeje kompleksnog tipa (zbirke za arheologiju, numizmatiku, umetnost, etnologiju, istoriju, oko kojih su formirana odeqewa i odeqewa za konzervaciju, dokumentaciju i propagandno-pedago{ki rad, stru~na biblioteka i administracija), a prema teritorijalnoj klasifikaciji u regionalni muzej nadleàn za tri op{tine: Kraqevo, Ra{ka i Vrwa~ka Bawa (Kqaji} M. i W., 1996, 155; Jevremovi} N., Cvetkovi} Z. 1996, 73). Dakle, pripada najbrojnijoj grupi muzeja, koji pokrivaju teritoriju dràve u muzejskoj mreì, gde je za unutra{wost Srbije ovakava vrsta institucije gotovo tipi~na, naro~ito u klasifikaciji prema vrstama predmeta (od 138 muzeja u Srbiji 58 su muzeji kompleksnog tipa), (Jevremovi} N., 2001, 486). Otuda su i vrste problema koji se javqaju u obradi dokumentacije sli~ne, pa verujemo da ovaj rad, koji se bavi nekim od wih, kao i aspektom ostvarivawa kompaktnosti celine Centra za dokumentaciju unutar jedne muzejske ustanove, moè biti i od {ire koristi. Odeqewe za dokumentaciju formirano je 1991. godine, kao posebno muzejsko odeqewe. Do tada dokumentaciju je vodilo svako odeqewe posebno, prema navedenoj strukturi muzeja, pre svega dokumentaciju zbirki, na zakonom propisanim kartonima (Bogosavqevi} V., Mihailovi} M., 1988, 76â&#x20AC;&#x201C;77). Predmet ovog rada je prikaz reorganizovawa dokumentacije (van inventarnih kartoteka, za koje su nadle`ni kustosi zbirki) uz formirawe vi{e vidova centralnih formi, kao {to je stru~ni arhiv, i drugih pomo}nih registari, (centralna fotoReorganizacija dokumentacionih formi u Narodnom muzeju u Kraqevu

153

teka i slajdoteka, videoteka, planoteka i sl.). Drugim re~ima, to je proces formirawa realnog Centra za dokumentaciju, kao informativno-dokumentacione, organizovane i dobro povezane celine, pre svega sa inventarnim kartotekama kao elementarnom bazom muzeja, a ne skup pet ili sedam odvojenih podsistema bez me|usobne komunikaciju, kako je to bilo na po~etku ovog procesa. Termin centar za dokumentaciju (daqe INDOK centar) ovde se upotrebqava u informati~kom i muzeolo{kom, dakle stru~nom smislu, a ne administrativnom, jer u muzejskoj sistematizaciji re~ je o Odeqewu za dokumentaciju, {to je vi{e termin za skup nadle`nosti koje se obavqaju u okviru wega.1 Ovaj proces je zapo~eo pre formirawa projekta MISS-a i danas, kada uporedimo osnovna polazi{ta, ne postoji odstupawe ni u jednom segmentu u odnosu na globalni projekat, naprotiv. Me|utim, na{e iskustvo ukazuje i na neke druge aspekte koje vaqa imati u vidu pri radu na dokumentaciji, a koji se ti~u muzeja samog, kao kulturnog fenomena.

ZATE^ENO STAWE: SEDAM NEZAVISNIH SISTEMA Kroz tabelarni pregled samo grubo }emo nabrojati osnovne vrste dokumentacije, koje su nastale pri svakom odeqewu u muzeju kao sasvim odvojeni segmenti. Ovo nema za svrhu detaqnu analizu dokumentacije konkretnog muzeja, ve} je pre ilustracija po~etne situacije u kojoj se vide razlike u dokumentacijama odeqewa, kao i sli~ni elementi koji su se mogli organizovati na centralnom principu, u muzeju kompleksnog tipa. Fakti~ki, zakonom propisani minimum je po{tovan, ali je egzistirao gotovo potpuni nedostatak komunikacije, tako da se mo`e govoriti o sedam odvojenih sistema, a veoma te{ko o Centru za dokumentaciju, u muzeolo{kom smislu. Pored stru~nog arhiva, koji bi obradio pisani, stru~ni materijal, negativi sa fotokartonima, slajdovi, planovi, tako|e nisu morali ostati zatvoreni u odeqewa. 1

Narodni muzej u Kraqevu je imao sre}u da od 1991. godine pripravni~ki sta` u ovoj ustanovi zavr{i osam novih stru~waka, od kojih je {est stalo zaposleno. Kroz wihov pripravni~ki sta` i stru~ne radove, tako|e su odra|eni veliki dokumentaciono-stru~ni segmenti ili uvedeni sasvim novi, {to je doprinelo ukupnom razvoju INDOK centra. Zato `elim da se zahvalim Suzani Nov~i}, Silviji Krejakovi} i Mariji Bogdanovi}, na velikoj pomo}i i ulo`enom entuzijazmu da izvr{imo realno napredovawe, ne samo u organizaciji i sistematizaciji dokumentacije, ve} i u poku{aju metodolo{kog unapre|ewa za va`ne i obimne segmente, {to nikako ne bih uspela sama.

Odeqewa Arheolo{ko odeqewe

Numizmati~ko odeqewe Etnoloko odeqewe

Istorijsko odeqewe

154

Tatjana Mihailovi}

Vrste dokumentacije 1. inv. kartoteka (i kwiga) 2. negativi (zbirka, teren) 3. fotokartoni 4. slajdovi 5. pisani materijal (terenska dokumentacija) 6. planovi, crte`i, skice 7. dokumentacija izlo`bi 8. ostalo (analize materijala: fizi~ke, hemijske i dr.) 1. inv. kartoteka (i kwiga) 2. negativi 1. inv. kartoteka (i kwiga) 2. negativi 3. terenska fotodokumentacija 4. pisani materijal 5. dokumentacija izlo`bi

Zakonska akta (va`e}a) 1. Zakon o kulturnim dobrima, Pravilnik o registrima um. ist. dela, ~l. 5: ob. IKA1/1 (daqe Zakon)

1. inv. kartoteka (i kwiga) 2. negativi 3. kwiga negativa 4. kartoteka streqanih 5. pisani materijal 6. dokumentacija izlo`bi

Zakon, ~l. 5: obrazac IKI4/1

5. Zakon o kulturnim dobrima, Pravilnik o obrascima za dokumentaciju koja se vodi na arheolo{kom iskopavawu i istra`ivawu, ~l. 2, 3 Zakon, ~l. 5: obrazac IKN2/1 Zakon, ~l. 5: obrazac IKE5/1

Odeqewa

Vrste dokumentacije

Umetni~ko odeqewe

1. inv. kartoteka (i kwiga) 2. negativi 3. mikrofilmovi 4. pisani materijal 5. dokumentacija izlo`bi 1. kwiga ulaska 2. konzervatorski dosijei 3. negativi

Konzervatorsko odeqewe

Propagandno-pedago{ko odeqewe

ZAJEDNI^KE FORME

Zakonska akta (va`e}a) Zakon, ~l. 5: obrazac IKL3/1

1. kartoteka izlo`bi (samo likovnih) 2. pisani materijal 3. fotografije 1. ulazna kwiga 2. terenska dokumentacija odeqewa (za istoriju, etnologiju i umetnost)

CENTRALNI STRU^NI ARHIV (CSA) Ukoliko po~nemo od toga da se dokumentacija u muzejima moè podeliti u dve osnovne kategorije: a) dokumentaciju zbirki koje se ~uvaju u muzeju i b) dokumentaciju delatnosti muzeja kao institucije kulture (Maroevi} I., 1993, 198), onda dokumentacija kojom }emo se baviti u ovom poglavqu pripada ovoj drugoj vrsti, koja se moè smatrati muzeolo{kom u uèm smislu. Pod pojmom stru~ni arhiv ne podrazumevamo muzejsku arhivu koja nastaje redovnim radom muzeja kao institucije (primawe ili slawe razli~itih slu`benih dokumenata i drugi registratorski materijal), koju vodi administrativna slu`ba i koji se posle izvesnog vremena predaje nadle`nom arhivu. Ovde je re~ o tekstualnoj gra|i koja je delom {tampana, a najve}im delom pisana (Ko{~evi} @., Lapajne D., Suboti} I., [ulc B., 1989, 47), stru~nom materijalu koji nastaje radom kustosa i predstavqa trajni, stru~no-nau~ni i muzeolo{ki resurs kulturnih informacija, koji se moè dopuniti fotografijama, crteìma i drugim podacima. Veliki deo ovog materijala se vezuje za predmete u kolekcijama muzeja, tj. on predstavqa mnogo {iri skup informacija i interpretacija nastao nau~nim istraìvawima kustosa. Ovaj segment dokumentacije, prema klasifikaciji Stranskog, naziva se tuma~e}a dokumentacija i, po prirodi stvari, ona se ne moè podvrgnuti standardima, tj. ~vrstim pravilima dokumentovawa (Maroevi} I., 1993, 166, 190). U ovom poglavqu rada izloì}emo pristup i na~in na koji smo organizovali ovaj dragoceni segment informacija, ili ta~nije aktivirali postoje}e, tj. segmente muzejske dokumentacije formiraju}i jedan {iroki okvir nazvan Centralni stru~ni arhiv. STAWE ENTROPIJE Kroz decenije rada jedne institucije (~etiri decenije u ovom konkretnom slu~aju u trenutku razmatrawa gra|e), re~ je o materijalu velikog obima, koji nastaje unutar svakog odeqewa posebno i samo u nekim segmentima ima zajedni~ke elemente (kao materijal izlo`bi npr.). Poseban problem je predstavqaReorganizacija dokumentacionih formi u Narodnom muzeju u Kraqevu

155

lo to {to je materijal vrlo heterogen i u okviru iste nau~ne discipline, izuzev u slu~aju terenske dokumentacije za arheolo{ka istra`ivawa, koja ~ini posebnu problematiku. S druge strane, re~ je o nau~noj i stru~noj gra|i velike vrednosti i izvoru brojnih i dragocenih podataka, koji su gotovo nedostupni, ~ak i kustosima koji su ih prikupili. Kada se uzme u obzir da je bilo kustosa koji su kra}i period radili u Muzeju, onih koji su u penziju, ili onih koji su, na`alost, preminuli, materijal koji je ostao iza wih stajao je i kao stru~ni i moralni dug wihovom doprinosu razvoju institucije, nauke i kulture uop{te. Ovakvo stawe je umawivalo i nivo profesionalnosti ustanove u celini, jer gotovo sasvim nesistematizovan, vi{e prikupqen i delom izme{an, materijal je stajao negde izme|u privatnog i slu`benog (izuzev dokumentacije arheolo{kih iskopavawa). Na neki na~in ovom stawu najvi{e odgovara termin stawe visoke entropije. ANALIZA GRA\E I FORMIRAWE KONCEPTA CSA

Na ra~unaru je dizajnirana vertikalna bo~na nalepnica za registratore, koja u vrhu ima mali pravougaonik odre|ene boje, ispod koga je oznaka CSA: d. br. ___. Vizuelne oznake igra}e bitniju ulogu u preglednosti odre|enih oblasti nakon broja 300, kada }e se u arhiv uvoditi dosijea i to onako kako se hronolo{ki formiraju.

Analiza gra|e pokazala je da se mogu izdvojiti slede}e vrste: materijal izlo`bi, dokumentacija razli~itih manifestacija, doga|aja u muzeju, zbirki, nau~nih projekata, terenska dokumentacija razli~itih odeqewa, nau~no-stru~no obra|ene teme iz kulturne, umetni~ke i politi~ke istorije teritorije koju muzej pokriva, razli~ite evidencije koje se ti~u drugih institucija, a muzej ih prati, nepublikovana gra|a prikupqana u vezi sa odre|enim temama i sl. Analiza materijala ukazala je da se u formirawu metodologije treba oslawati na nau~ne celine samog materijala i obraditi ih unutar odeqewa (nau~nih disciplina) u muzeju. Na~iwen je koncept stru~nog arhiva, kao CENTRALNOG STRU^NOG ARHIVA (CSA), u koji se sliva materijal svih odeqewa. To je stru~no-nau~ni, muzeolo{ki arhiv, koji se trajno ~uva u muzeju i u kome se pohrawuje sistematski obra|en stru~ni i kreativni rad kustosa, od osnivawa institucije pa nadaqe. Naravno da su tendencije modernog vremena da se novi materijal druga~ije ~uva i obra|uje u skladu sa informatizacijom ustanove, {to i jeste slu~aj sa znatnim delom nove dokumentacije, ali u osnovi originalni stari materijal }e, do preno{ewa u nove medije, pa ~ak i posle toga, morati da zadrì klasi~ne forme. Prema koli~ini neobra|ene gra|e, napravqen je unapred kostur arhive, tako {to su rezervisani brojevi za glavne velike segmente odeqenskih dokumentacija u okviru kojih treba obraditi postoje}u, staru gra|u i redovno voditi novu koja nastaje. Brojevi ozna~avaju brojeve potencijalnih dosijea, a svaka nau~na oblast (odeqewe) ozna~eno je odre|enom bojom, radi brèg vizuelnog snalaèwa. Nakon analize ukupne gra|e, u na{em konkretnom slu~aju, osnovni korpus dokumentacije procewen je na 300 dosijea.2 IZLO@BE â&#x20AC;&#x201C; KLASIFIKACIJA I UVO\EWE MOGU]IH â&#x20AC;&#x17E;STANDARDAâ&#x20AC;? ZA OBRADU Klasifikacija se moè vr{iti na razli~ite na~ine u zavisnosti od toga {ta se uzima za kriterijum klasifikacije. U CSA, nakon analize, to je stru~na celina ili tema. Grupisawe razli~itih vidova dokumentacije oko jedne teme daje boqe rezultate nego kada su podaci razvrstani prema vrstama materijala 156

Tatjana Mihailovi}

(posebno fotografije, hemeroteka …). Prva velika dokumentaciona celina bile su izlo`be, tim pre {to je izlo`bena delatnost bila gotovo najintenzivnija aktivnost ustanove dugi niz godina. Dokumentacioni materijal izlo`bi obuhvata delom {tampani materijal (kataloge, pozivnice, plakate, hemeroteku), delom pisani materijal (govore sa otvarawa, ali i koncepcije autora, zabele{ke, stru~nu korespodenciju), kao i fotodokumentaciju otvarawa i postavki… Ponekad je materijal bio grupisan i izdvojen, kada je re~ o zna~ajnim izlo`bama ~iji su autori muzejski kustosi. Sistematski su bili ure|eni jedino katalozi u biblioteci. Za pozivnice se gotovo mo`e upotrebiti gruba re~, da su gomilane u kutijama zajedno sa pozivnicama drugih gradova i institucija: koje je Muzej primao godinama. Plakati su bili odlagani u pomo}ne prostorije. Hemeroteka (op{ta muzejska, u kojoj je bilo i izlo`bi) u formi ostavqenih stranica ili ise~enih ~lanaka ~uvala se u fasciklama neure|ena. Fotografije su bile delom grupisane, delom izme{ane, delom sa podacima, delom bez wih. Moglo bi se konstatovati da je materijal egzistirao na nivou odlo`enog – {to podrazumeva sporadi~nost odlagawa, odsustvo selekcije i klasifikacije, i samim tim, uvida u informacije. Imao je nekoliko dokumentacionih vidova i u tom smislu je bio ujedna~en, jedino je bio strahovito obiman, posebno kada je re~ o likovnim izlo`bama. Izvr{ena je klasifikacija i selekcija kompletnog materijala izlo`bene delatnosti. Tabela daje pregled likovnih izlo`bi, koje su najbrojnije i shodno tome su imale najobimniju dokumentaciju, kao i metod wihove klasifikacije: kriterijum klasifikacije

vrsta izlo`be

primer celine u CSA

na~in fajlovawa

1. tradicionalne likovne izlo`be

izlo`be koje se – De~iji majski odr`avaju svake godine likovni salon u isto vreme i imaju – Izbor kriti~ara odre|eni, jasno – Bijenale kraqeva~ke utvr|eni koncept umetnosti

– svaka izlo`ba ~ini poseban dosije, ure|en hronolo{kim redom, koji u svom prvom segmentu sadr`i kompletnu dokumentaciju o nastanku izlo`be (osniva~ka dokumenta, pravilnik rada i sl.)

2. povremene likovne izlo`be

izlo`be koje se organizuju u toku jedne godine, kao zasebni projekti u programu i koje su kvantitativno najbrojnije

– Povremene likovne izlo`be od 1971. do 1980. - Povremene likovne izlo`be od 1981. do 1984.

– Fajliraju se grupe za ve}e hronolo{ke periode koje diktira istorijat muzeja - unutar godina ure|ene su hronolo{kim redom

3. tematske izlo`be

izlo`be grupisane – Arhitektonske izlo- Ure|ene su prema velikim `be hronolo{kim redom stru~nim oblastima - Izlo`be priunutar likovnog izraza mewene umetnosti – Izlo`be fotografije – Izlo`be kopija i replika fresaka i ikona

4. veliki izlo`beni projekti pojedina~ne izlo`be

pojedina~ne izlo`be - Izlo`ba Zbirka umet- Posebno fajlirane u koje predstavqaju velini~kih dela N. Muzeja dosijeu Umetni~ke ke poduhvate, posebno u Kraqevu zbirke ako su realizovane iz - Izlo`ba Darovi muzefondova muzeja ju Umetni~ka zbirka

Reorganizacija dokumentacionih formi u Narodnom muzeju u Kraqevu

157

Izlo`be drugih odeqewa: arheolo{ke, etnografske, istorijske, uglavnom se dele na dve vrste materijala: 1) mawe ili ve}e izlo`be koje su gostovale (fajlirane su unutar jednog velikog dosijea, otvorenog za priliv nove dokumentacije) i 2) pojedina~ni projekti iz zbirki koji se posebno obra|uju. Zato smo re{ili da postavimo osnovnu strukturu izlo`benog dosijea, bez obzira na vrstu izlo`be. Ona izgleda ovako: I segment – OSNOVNA DOKUMENTACIJA: katalog, pozivnica, plakat II segment – OTVARAWE IZLO@BE: govori sa otvarawa, fotodokumentacija III segment – HEMEROTEKA Ukoliko postoji PRIKAZ izlo`be uvodi se kao poseban segment i prila`e u fotokopiji ili separatu IV segment – POSTAVKA IZLO@BE: odnosi se na fotodokumentaciju postavki (tamo gde je ima).

URE\EWE OSNOVNE DOKUMENTACIJE IZLO@BI Da bi se izvr{ilo izdvajawe materijala, prema klasifikaciji, bilo je neophodno pristupiti ure|ewu „osnovne” dokumentacije izlo`bi, ~ije ~uvawe u registratoru sluì op{toj preglednosti, ali svaki od ova tri osnovna elementa (katalog, plakat, pozivnica) muzej mora da ~uva na organizovani na~in, pogotovu {to ih moè biti u vi{e primeraka (katalozi se i razmewuju) i oni negde moraju biti pohraweni. Naime, kada se celina neke gra|e posmatra od osnivawa ustanove, neminovno se zapaà da posle 20-30 ili vi{e godina i sama aktivnost muzeja postaje muzealna, tj. moè postati vrednost koja je predmet analize, razmatrawa ili kritike, i naposletku izlagawa. „Dokumentacija je materijalni trag sada{wosti i sa vremenom postaje kulturnom ba{tinom” (Maroevi} I., 1993, 191). Iz tog razloga muzej mora imati resurse ovog materijala koji su neo{te}eni i za{ti}eni. Kao {to je navedeno, materijal je, osim kataloga, bio krajwe neure|en. Pozivnice su najpre sistematizovane, ali ne samo one koje je {tampao Muzej, ve} ukupan fond – i one koje je Muzej primio. Klasifikacija je obavqena po oblastima, a unutar wih hronolo{kim redom. Pored samih odeqawa sa wihovim izlo`bama, tu su i drugi programi muzeja, kao {to su predavawa, koncerti, manifestacije, promocije kwiga i tome sli~no – vi{e od tri pozivnice iste vrste izdvajaju novu klasu, {to se ~ini na kraju svake godine pregledom grupe ostalo u koju ulaze sporadi~ne pozivnice. Od pozivnica koje je Muzej primio posebnu celinu predstavqaju institucije Kraqeva, a posebnu muzeji i galerije drugih gradova: Beograd, sa vi{e svojih velikih institucija (muzejskih, galerijskih ili nau~nih) i gradovi SFRJ, svi koji su redovno slali pozivnice. Materijal je ure|en u tri fioke, koje odvajaju tri glavne celine: muzejske pozivnice, pozivnice Kraqeva i pozivnice drugih gradova, razdvojene kartonskim grani~nicima sa nalepnicama klase, kojoj pripadaju. Jednom uspostavqen sistem zauvek li{ava gubitka vremena i problema odlagawa, tako da danas svaka od{tampana ili primqena pozivnica ima svoje mesto na koje se ostavqa. Postupak je jednostavan, preglednost je dobra, jer hronolo{ka organizacija unutar iste klase i abecedni red za razli~ite klase kao {to su gradovi ili druge institucije, omogu}ava lako kori{}ewe ove dokumentacije. 158

Tatjana Mihailovi}

Ali prirodno se postavqa i pitawe svrhe ovako ure|enog fonda pozivnica. Za pozivnice Muzeja to je izvor neo{te}ene vlastite gra|e. [to se tu|ih pozivnica ti~e, preko wih se mogu pratiti raznoliki aspekti muzeologije i {ire kulturne politike u lokalnoj sredini i op{te na {irem planu: izlo`bena dinamika drugih, srodnih ustanova i wihova izlo`bena politika (broj primqenih pozivnica uvek je ve}i od broja razmewenih kataloga); razvoj dizajna pozivnica i transformacije propagandnog materijala kod razli~itih ustanova; sa kim sara|ujemo i kako, ili gde smo u odnosu na druge i sl. Dakle, velike kutije prikupqenih pozivnica, koje su bile na ivici da budu ba~ene, kao optere}uju}i materijal, pretvorili smo u organizovani izvor razli~itih podataka i mogu}i materijal za izlagawe. Nakon toga uvedeno je pravilo: od svake nove mawe izlo`be i druge javne muzejske manifestacije ~uva se jedna pozivnica u registratoru (perforirana) i jedna u fiokama neo{te}ena; kod velikih izlo`benih projekata: 5 pozivnica u fiokama, jedna u registratoru. Plakati su preba~eni u metalne fioke planote~kog ormana. Izvr{eno je wihovo grupisawe po izlo`bama i slagawe hronolo{kim redom, od kraja 60-ih godina, otkada poti~u najstariji sa~uvani, ka sada{wosti. Pri ovom slagawu, za registratore je izdvajan po jedan plakat, svuda gde ih je ostalo vi{e. Tamo gde je od jedne izlo`be sa~uvan samo jedan plakat, ostavqan je neo{te}en u fioku ormana. Prostranost fioke omogu}ava ~uvawe bez presavijawa i plakata velikih dimenzija. Tada je uvedeno tako|e pravilo: od svake izlo`be, ili bilo kog drugog doga|aja koji se plakatira, jedan plakat ide u registrator (gde biva slo`en i perforiran), a neo{te}eni plakat ide u fioku; od velikih izlo`benih projekata ~uvano je pet plakata u fioci, jedan u registratoru. Time je pitawe plakata tako|e trajno re{eno i za teku}u dokumentaciju, jer se za wihovo odlagawe ne tro{i vreme, a spre~eno je da do|e do gubitka materijala. Onog trenutka kada novood{tamapani plakat u|e u Muzej, odmah se odvajaju primerci za ~uvawe. Hronolo{ka organizacija osigurava laku dostupnost nekog odre|enog primerka. Nijednog trenutka ne treba gubiti iz vida, potencijalnu muzealnost koju nosi ovaj materijal, koja ne mora biti vidqiva na prvi pogled. Primera radi, plakat neke izlo`be ~esto je delo odre|enog primewenog umetnika ili zna~ajnijeg dizajnera, iz lokalne sredine na primer. U trenutku ostavqawa plakata na ~uvawe, on je dokumentacioni vid javne promocije na{e izlo`be, i to je primarni razlog ~uvawa. Ali kroz odre|eni niz godina, neko }e mo`da raditi retrospektivu stvarala~kog opusa istog dizajnera, i na{ plakat }e mo`da biti iz neke wegove zna~ajne faze stvarawa ili pak momenat neke stilske promene. Sada plakat dobija drugu dimenziju i postaje predmet izlagawa i posmatrawa u sasvim novom kontekstu, koji sa osnovnim nema dodirnih ta~aka. Ili ima indirektno, jer mo`da je dizajnera upravo predmet izlo`be, neki materijal iz zbirki, pokrenuo ka novom likovnom izrazu, tako da muzej jeste mesto ~iji resursi imaju neiscrpne potencijale preno{ewa i uticaja na kreirawe novih vrednosti, koji se ne mogu predvideti u prvom momentu. Katalozi su ve} bili ure|eni u biblioteci, gde se po{tovalo pravilo o najmawe pet obaveznih primeraka publikacije, {to je zakonski minimum, mada je broj nekih bio ve}i. Iz ovih grupa smo izdvojili po jedan primerak za budu}e registratore. Nakon izdvajawa i spajawa osnovnog materijala po izlo`bama bilo je mogu}e formirati dosijea, prema klasifikacionoj tabeli, postavqaju}i osnovni Reorganizacija dokumentacionih formi u Narodnom muzeju u Kraqevu

159

kostur dokumentacije. Generalno je ure|ena i hemeroteka, tako {to se svaki ~lanak aplicira na list papira koji u gorwem levom uglu ima navedenu bibliografsku jedinicu (naziv lista, broj, datum, mesto izdavawa i stranu), dok je u dowem desnom uglu podatak o vremenu obrade (obra|eno: datum _____). Nakon uvo|ewa ra~unara formiran je niz pomo}nih fajlova, koji omogu}avaju lako pra}ewe i fajlirawe hemeroteke i opremu dosijea. Obrada materijala koji se ~uvao odranije, zavr{ena je odjedanput, nakon ~ega su sve hemerote~ke jedinice vezane za svoje izlo`be, a ostatak hemeroteke je klasifikovan za daqu obradu. Smatramo da je tematsko vo|ewe hemeroteke mnogo boqi na~in pristupu informacijama i kori{}ewu ove dokumentacije od organizovawa u formi jedinstvenog kataloga. U wenom predmetnom ili autorskom pregledu, koji moè biti deo neke baze podataka, samo }e se locirati wen sme{taj u CSA. Ono {to je preostalo, kao govori sa otvarawa ili tome sli~no, bilo je lako fajlirati, kao i prikaze izo`bi, koji su fotokopirani i priloèni. Poseban segment predstavqaju velike fotografije postavki ili otvarawa izlo`bi, koje pruàju dragoceni uvid u realne muzeolo{ke vrednosti i domete izlo`bi. Za fotografije je dizajniran i od{tampan poseban karton formata A4 â&#x20AC;&#x201C; nosa~ fotografija (sa u{tampanim znakom Muzeja i CSA oznaka sa brojem za dosije, koji se upisuje). Ovo je univerzalni karton za CSA koji omogu}uje ukqu~ewe fotodokumentacije najrazli~itijih vrsta dosijea i kompatibilan je za sva odeqewa. On nije optere}en bilo kakvim rubrikama, i ako je re~ o fotografiji sa negativa iz muzejske fototeke, ispod fotografije upisuje se oznaka CF: broj fotokartona. Ukoliko ove oznake nema, Muzej nije vlasnik negativa. Izme|u izlo`bi postavqeni su grani~nici, a unutar hronolo{ki ure|enih dosijea i grani~nici za godine. U ovu dokumentaciju u{li su i stru~na korespondencija kustosa, koja ve} ima odlike ba{tine, kao i koncepti nekih velikih izlo`bi â&#x20AC;&#x201C; gde originalni rukopisi i crteì autora, ili kustosa, tako|e danas imaju sasvim muzealne vrednosti (~uvaju se unutar dosijea u plasti~nim folijama da bi ostali neo{te}eni). Nakon zavr{etka velikog korpusa likovnih izlo`bi, na isti na~in u arhivu ure|ene su izlo`be drugih odeqewa. Nakon kompletne obrade otkucani su izlo`beni kartoni kojima je dopuwena kartoteka izlo`bi, koja se vodi hronolo{ki, po godinama i unutar toga po datumima. Na taj na~in ova kartoteka je postala jedan od centralnih pomo}nih registara, koji vodi kustos-pedagog, ~ije odeqewe i predstavqa jedno od kohezionih odeqewa u muzeju.

REZULTATI I ZAPA@AWA NAKON URE\EWA STARE GRA\E IZLO@BI Osnovno pitawe je da li je ovakav trud imao neku svrhu i {ta je rezultat obrade izlo`benog fonda, s obzirom na to da smo materijal mogli da ostavimo samo na nivou ure|ewa pojedinih elemenata dokumentacije (posebno katalozi, pozivnice, plakati, hemeroteka i sl.). U tom slu~aju, materijal bi tako|e bio dostupan zainteresovanima, mo`da teè, ali dostupan, a i daqe bismo bili vi{e nego korektni pred zakonom. Na{e mi{qewe je da smo dobili jedan novi kvalitet, jer rasuti delovi ponaosob, pruàju samo sliku deli}a, a ne onu sliku koju daju okupqeni u celinu, ma kako i ta celina bila puna nedostataka, tj. slika samo onoga {to je sa~uvano. Definitivno je stvoren ta~an uvid u to {ta jeste sa~uvano i u kojoj meri. Dobijeni su precizni podaci koliko je izlo`bi uop{te odràno i mogu}a je 160

Tatjana Mihailovi}

objektivna analiza kompletne delatnosti, koja otvara niz kqu~nih pitawa o me|usobnim relacijima muzejskih odeqewa i Muzeja i wegovog dru{tvenog okruèwa. Ono {to je veoma zna~ajno to je da je prikupqena dokumentacija ta~an skup informacija o izlo`bama i da van dosijea nema ni~ega „jo{”, tj. nema neobra|enih podataka. Selekcijom je ukinuto nepotrebno, ~ime se Muzej osloba|a suvi{nog, koje pravi zagu{ewe i iskrivquje sliku. Ure|eni su izvorni resursi koji omogu}avaju ~uvawe dokumentacije koja apriori sadrì elemente muzealnog i sve {to je od vrednosti, nakon vi{e provera, ukqu~eno je u unapred postavqen sistem. Na taj na~in je izvr{eno ozvani~ewe materijala za ~iju ta~nost garantuje Odeqewe dokumentacije, koje potpisuje uvod u dosije, u kome je izloèno poreklo i vrsta dokumetacije, razlozi formirawa dosijea, metodologija na bazi koje je ure|en, kao i ~iwenica da li je dosije otvoren za daqi priliv ili je zatvoren. Naposletku, CSA postaje lako dostupan izvor za dopunu inventarnih kartona u rubrikama izlagano i publikovano. Drugo pitawe je kakva su zapaàwa nakon zavr{etka procesa ure|ewa stare gra|e. Pre svega da je dokumentacija SVE {to ostaje iza velikog, kreativnog ~ina zvanog izlo`ba. Ukoliko ne spre~imo gubitak informacija, nakon vi{e godina, dolazimo u situaciju da imamo tek kratku informaciju od{tampanu na pozivnici, koja je jedino sa~uvana, kao {to je slu~aj sa izvesnim brojem starih izlo`bi. [to je vremenska distanca ve}a, proces zaborava je potpuniji. Svet izlo`be je slojevita struktura, pa se otuda i gubitak informacija de{ava na vi{e planova: od plana osnovne informacije (da je izlo`be uop{te bilo,3 koji su predmeti bili izloèni i kakav je koncept), koji ~uvaju katalozi, do suptilnijih planova (uspe{nost komunikacije sa publikom, idejna re{ewa autora, interpretacije predmeta i celine, fit back posetilaca, ograni~ewa muzejskih pomagala, tretman predmeta na izlo`bi, originalnost sveta izlo`be i wenog dizajna, kao i weno delovawe u tkivu kulturnog ìvota). Stara gra|a pokazuje da je gubitak neujedna~en na razli~itim planovima; da mnoge izlo`be imaju korektnu osnovnu dokumentaciju i time mawi gubitak elementarnih podataka: ko, kada, gde i {ta je izlagao, ali daleko ve}i, gubitak informacija o tome kako i za{to je izlagao, ako se oslonimo na Teàkov model (Maroevi} I., 1993, 201). Kqu~ni elemenat koji smo uo~ili jeste: ukoliko ne postoji unapred osmi{qeni sistem {ta se ~uva i kako, gubitak informacija i pad u stawe entropije prirodni su procesi.

UNAPRE\EWE METODOLOGIJE DOKUMENTOVAWA IZLO@BI Bele mrqe stare gra|e ukazale su nam, dakle, na neke propuste i pru`ile nam jedinstveni uvid sa distance. Ova stajali{ta, nakon 40, 30, 20, 10 godina, i razlike u onome {ta vidimo sa wih, navele su nas da poku{amo da posmatramo stvari u sada{wosti („dokumentacija je materijalni trag sada{wosti...”), kao da smo na sli~nim distancama budu}nosti i da taj pogled ugradimo u metodologiju dokumentovawa. Izlo`ba se u muzeologiji defini{e na mnoge na~ine, s tim da se vode}i stru~waci sla`u da je ona finalni ~in ka kome ide muzej, i jezgro muzejske komunikacije izlagawem i interpretacijom muzejskih predmeta (Maroevi} I. 1993, 201). Profesor [ola ide i korak daqe: „finalni oblik svake kreativne interpretacije je umjetnost i, makar se ~ini jo{ dalekom vizijom, to je jasna budu}nost muzejske komunikacije. Isto je polazi{te (identitet), isti je saReorganizacija dokumentacionih formi u Narodnom muzeju u Kraqevu

161

Primera radi, zna se da je bilo vi{e velikih izlo`bi izme|u 1950. i 1960. godine, ali nema materijalnog traga u dokumentaciji, izuzev desetak fotografija dela stare stalne postavke.

dràj (kreativnost) i ista metoda (interpretacija)” ([ola T., 1988, 92). Iz ovoga bi se mogla izdvojiti jo{ jedna bitna osobina koju treba imati u vidu kada se unapre|uje dokumentacija – izlo`ba ima neke od odlika kulturnog dobra, iako prezentuje ba{tinu, vremenom postaje i deo we. Godine 1995, dogodilo se ne{to {to je predstavqalo veliku prekretnicu za Muzej u Kraqevu: zavr{ena je adaptacija zdawa stare {kolske zgrade za potrebe Muzeja. Adaptirano je prizemqe sa velikim, novim, galerijskim prostorom za povremene izlo`be. Tri sale sa hodnicima sa spoqne strane, podom od belog mermera, dobrim sistemom osvetqewa, velikim brojem prozora du` hodnika, koji ne ometaju ~ista platna zidova unutra{wih sala i sa jedinstvenom vizurom kroz sva tri prostora, ubrajaju ovu galeriju me|u najlep{e u Srbiji. Ali ono {to se zaista dogodilo je promena medija za izlagawe. Prostor za izlagawe je na{ medij i od wega u velikoj meri zavise i mogu}nosti izlo`benih koncepcija. On nas defini{e i ograni~ava u na~inu izraàvawa i mogu}nostima izlagawa (i kvantitativno i kvalitativno i interpretativno). Do tada smo imali mali, rusti~ni prostor zgrade iz XIX veka. Sada smo dobili veliki, beli, moderni prostor neslu}enih, novih mogu}nosti, koji je sam po sebi visoko esteti~an i kao takav, na jedan drugi na~in ograni~avaju}i – unapred je selektivan. Izvr{en je ~itav zaokret izlo`bene politike,4 sa èqom da se realizuju projekti koji do tada nisu bili mogu}i. Muzej se na{ao pred velikim izazovom: s jedne strane, mogao je da preuzima velike i zna~ajne izlo`be, kakve grad nije imao prilike da vidi u svojoj sredini, ali je mogao i prvi put da pravi velike projekte iz vlastitih kolekcija. Upravo tada smo okon~ali veliki deo sistematizacije stare izlo`bene gra|e i pristupili izradi nove metodologije dokumentovawa, koja od po~etka treba da prati novi medij sa kojim smo po~eli da radimo, a o kome smo malo znali. Stoga je trebalo stvoriti i predispozicije za wegovo ispitivawe. S obzirom na to da nemaju sve izlo`be isti zna~aj za muzej, bilo je potrebno unapred izvr{iti stepenovawe va`nosti izlo`benih projekata u odnosu na ukqu~enost vlastitih zbirki u wih i angaòvawe kustosa Muzeja u Kraqevu (a ne u odnosu na realnu vrednost izlo`bi): 1. samostalni projekti Muzeja iz vlastitih zbirki ~iji su autori kustosi muzeja – projekti su najvi{eg prioriteta 2. samostalni projekti kustosa Muzeja, realizovani preko materijala drugih muzeja ili galerija, sa delimi~nim ukqu~ivawem materijala iz zbirki – projekti {ireg zna~aja u kulturnom smislu 3. preuzete izlo`be drugih muzeja {irokog kulturnog zna~aja – Muzej je samo suorganizator

Doneta je odluka da se izlo`be ne realizuju po konkursu, ve} iskqu~ivo po pozivu ili iz zbirki Muzeja, {to je temeqna promena dotada{we izlaga~ke politike. Posve}ena je pa`wa dizajnu kataloga, pozivnica i plakata, javnoj prezentaciji (konferancije za {tampu), promewen je govor u javnosti.

Na bazi ovog stepenovawa postavqena su pravila o obimu i preciznosti dokumentovawa izlo`bi uzimaju}i u obzir pomenute kqu~ne elemente: izlo`ba je kreativni ~in, na granici sa umetno{}u i, ba{ kao kulturno dobro, treba da ima mogu}nost da bude sa~uvana i rekonstruisana, tj. potpuno vidqiva sa razli~itih stajali{ta budu}nosti ukqu~uju}i vrlo udaqene. I ne samo vidqiva ,ve} i analiti~ki ~itqiva. Zato je unapre|en IV segment izlo`benog dosijea – dokumentacija postavke. Na ra~unaru je nacrtan plan osnove izlo`benog prostora u razmeri, sa svim detaqima, i to op{ti plan celog prostora sa mogu}no{}u da se izdvoje sale posebno, u ve}oj razmeri (prilog 1). Ovim fajlovima, kao osnovnim za kopirawe, otvorili smo direktorijum za postavke izlo`bi. Sam plan je upotrebqiv 162

Tatjana Mihailovi}

5 Najva`niji projekti iz zbirki samog NMK snimaju se u ve}em broju fotografija (do 30), iz druge grupe izme|u petnaest i dvadeset i iz tre}e grupa od dvanaest do petnaest velikih (18h13 cm) biva ostavqeno u dosije.

i u me|umuzejskoj saradwi prilikom gostovawa izlo`bi, jer se {aqe autorima da mogu unapred da prilagode svoje koncepcije na{em prostoru. U blanko plan se ucrtava raspored eksponata u prostoru i nakon toga se precrtava na ra~unaru. Fajl se trajno ~uva, a od{tampani plan prilaè u dosije izlo`be. Time se izlo`ba precizno snima i moè se vratiti u svakom trenutku u svoje originalno stawe, jer je fiksiran poloàj svakog predmeta na woj brojem katalo{ke jedinice. Razlikuje se skica likovne izlo`be, koja je po prirodi stvari, jednostavnija od dosta sloènije skice izlo`bi sa trodimenzionalnim predmetima iz drugih zbirki izloènih preko muzejskih pomagala. U nekim situacijama plan je pro{iren „sinopsisom” izlo`be, kao kada je re~ je o istorijskim izlo`bama, koje imaju veliki broj dokumenata-arhivalija, fotografija i drugog dvodimenzionalnog materijala organizovanog u celine koje su izloène pod staklima. Broj ovih stakala i vitrina je nekada toliko veliki, da ukoliko se ne snime posebno, plan izlo`be nema svoju osnovnu vrednost – a to je da omogu}i rekonstrukciju, da bude kompletni nosilac koncepcije. Snimak ovih detaqa koji pro{iruju plan nazvali smo sinopsisom i on se radi samo za izlo`be iz I grupe po va`nosti (prilog 2). Ovo je prvi deo dokumentacije postavke. Drugi deo je fotodokumentacija, gde su tako|e uvedena pravila snimawa, zavisna od stepena va`nosti projekta.5 Tako|e je zna~ajno da smo uspostavili pravila oko izbora vizura za snimawe: uvek se snimaju odre|eni pogledi na sale, i posebno na glavni zid prve sale, koji se nalazi u vizuri kompletnog prostora, i samim tim se akcentuje na izlo`bama. Fotografije u dosijeu izlaù se tako da slede tok kretawa posetilaca (u pravcu kazaqke na satu), koji po{tuju i koncepcije izlo`bi. Ukoliko bi sada uporedili planove i fotodokumentaciju oko 30-ak organizovanih izlo`bi u ovom prostoru, mogu}a je vrlo dobra analiza na{eg novog medija – galerije, kao i na{ih vlastitih gre{aka ili uspeha. Izlo`beni dosije kao celina li{en je problema sporadi~no o~uvanih informacija. Unapred postavqena pravila fajlirawa za sve segmente muzeja, obezbe|uju optimum pune dokumentacije i u CSA i u osnovnim resursima, gde se ~uva neo{te}ena osnovna dokumentacija izlo`bi. Onoga ~asa kada u|e u Muzej novood{tampani materijal, on se odvaja i skalawa na predvi|ena mesta. Svaki dosije novih izlo`bi ima ~etiri osnovna segmenta ({to predstavqa neku vrstu na{eg internog obaveznog minimuma), a preko toga dosije je otvoren svim drugim informacijama, ukoliko se formiraju tokom rada na izlo`bama, koje jesu kreativni ~inovi i kao takvi sasvim originalni i uvek novi. Trudili smo se da o~uvamo razli~ite ideje, ili inspirativne korespondencije, ili podsticajne reakcije publike (fotokopiramo zanimqive delove iz kwige utisaka) i drugo, {to se ne moè predvideti, u poslu koji profesor [ola defini{e kao ve} umetnost. CSA je otvoreni sistem – to je okvir koji treba da spase i u~ini {to vidqivijim {to vi{e kreativnih momenata, koji nestaju zajedno sa povla~ewem IZLO@BE - kao temporalno ograni~ene tvorevine. SLO@ENE KULTURNE PORUKE gde, prema modelu qudske komunikacije (Eko U., 1973, 67), kreator-autor (emitent poruke) u jednom vremenu koje ima socio-istorijski kontekst emituje ovu poruku putem muzeja (medij – kanal) posetiocima (primaocima). Vreme emitovawe je realno i ograni~eno u duìni – nakon ~ega poruka nestaje, s malom verovatno}om da }e ikada vi{e biti emitovana. Daqe je, dakle, samo odjek u primaocima i wihovoj psihi~koj strukturi (bilo da su pojedinci ili zajednica). Poku{ali smo da na|emo na~ine da boqe sa~uvamo kodove tih poruka, kako bismo ih zajedno sa na{im kolekcijama, kao vrednosti, preneli u budu}nost. 164

Tatjana Mihailovi}

PRIMERI POTPUNO OBRA\ENIH ODEQEWA U CSA Izlo`be su svakako predstavqale najobimniji kompleks dokumentacije. S obzirom na to da ih je najvi{e bilo iz domena likovne kulture, wihovim ure|ewem, zavr{en je i veliki segment dokumentacije ovog odeqewa. Preostali deo stare gra|e pripadao je stru~noj zaostav{tini istori~ara umetnosti Milorada Mihailovi}a.6 Potuno je ure|en dosije same Umetni~ke zbirke, {to je posebno zna~ajno â&#x20AC;&#x201C; time se ostvaruje osnovna veza sa kartotekom kolekcije. U wemu su prikupqeni svi va`ni podaci o Zbirci, wenim podzbirkama, ukqu~uju}i i ugovore o legatima, zapisnike o reviziji, spiskove predmeta najvi{e kategorije, dokumentaciju svih izlo`bi koje su ukq~u}uju}i i ugovore o legatima, zapisnike o reviziji, spiskove predmeta najvi{e kategorije, dokumentaciju svih izlo`bi koje su prire|ene iz Zbirke, podatke o izlo`bama drugih institucija na kojima su izlagani pojedina~ni predmeti iz Zbirke. Na jednom mestu su sakupqene sve relevantne informacije o Umetni~koj zbirci. Da ne bismo optere}ivali rad nepotrebnim opisima konkretne dokumentacije, pomenu}emo samo one forme kod kojih je uvedena metodologija obrade iz struke odeqewa. Jedna od wih je dosije umetnika, ~ija je obrada preuzeta od institucija koje se, izme|u ostalog, bave prikupqawem podataka te vrste.7 Metodologija je procewena od strane kustosa â&#x20AC;&#x201C; pedagoga kao sasvim kompatibilna i modifikovana je u nekim mawim elementima za potrebe muzeja, tako da ona ima formu uputstava i strukture podataka koje je potrebno prikupiti o odre|enom umetniku za potpunu dokumentaciju. Na bazi ove metodologije obra|ene su celine iz stare dokumentacije. Jedan primer je i Dosije umetnika Vladislava Marìka, ~ijih 107 dela Muzej ~uva u svojoj kolekciji. Ovo je i primer koherentne dopune CSA sa osnovnom kartotekom Zbirke (posedwe poglavqe sl. 3 â&#x20AC;&#x201C; detaqno). Dosije umetnika omogu}ava dobro povezivawe stare prikupqene gra|e o nekim umetnicima sa novom koja se i daqe prikupqa o istim li~nostima, i stvarawe ujedna~ene celine sasvim novog kvaliteta. Posebno je unapre|ena terenska dokumentacija Odeqewa umetnosti i sasvim transformisana, kroz izradu potpune metodologije terenskog rada za Odeqewe umetnosti. Oformqen je terenski zapisnik za grobqa, pokretne i nepokretne spomenike i nova dokumentacija obra|ena je na ovaj na~in.8 Osim toga, izvr{ena je klasifikacija kao nacrt za bazu podataka za terenska istraìvawa umetni~kih spomenika. Ono {to preostaje jeste obrada starih podataka na nov na~in. Paralelno sa procesom uvo|ewa stare gra|e u CSA, redovno je fajlirana nova gra|a, tako da se moè re}i da je materijal Odeqewa umetnosti potpuno uveden u sistem.

ARHEOLO[KA DOKUMENTACIJA U CSA Dokumentacija arheolo{kih istra`ivawa ne pripada tzv. tuma~e}oj dokumentaciji, prema klasifikaciji Stranskog, ve} dokumentaciji nalaza (primarnoj deskripciji), koja se odnosi na trenutak izdvajawa potencijalnog muzejskog predmeta iz wegove okoline. To je dokumentacija primarne stvarnosti predmeta, koja u budu}em vremenu ne}e postojati (Maroevi} I., 1993, 165, 166). S obzirom na to da je arheologija disciplina koja se bazira na terenskim istra`ivawima, kao i muzejska dokumentacija kolekcija, i ova dokumentacija Reorganizacija dokumentacionih formi u Narodnom muzeju u Kraqevu

167

Milorad Mihailovi}, istori~ar umetnosti i dugogodi{wi direktor ustanove, tragi~no preminuo u septembru 1995. godine, par meseci nakon otvarawa nove zgrade Muzeja. Svakako spada me|u najzna~ajnije stru~awake ove institucije. 7

Tokom 90-ih godina SOROS centar za savremenu umetnost raspisao je konkurs za dosije umetnika formiraju}i opse`ni upitnik koji je metodolo{ki sastavqena struktura za prikupqawe kompletnih podataka o umetniku. 8

Do tada terenska dokumentacija vodila se zajedni~ki za tri odeqewa (istorijsko, umetni~ko i etnolo{ko), u formi kra}eg izve{taja, organizovana po teritorijalnom principu (sela u op{tinama koje Muzej pokriva), gde je svako odeqewe imalo po segment u izve{taju. Teritorijalno se vodila i fotodokumentacija aplicirana na zbirne kartone po tako|e teritorijalnom principu. Izve{taji su pru`ali uvid samo u sumarno stawe. Transformaciju ove dokumentacije izvr{ila je Marija Bogdanovi}, istori~ar umetnosti, uz konsultacije Katedre za muzeologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, izdvajaju}i umetni~ke spomenike i formiraju}i posebnu terensku dokumentaciju Odeqewa umetnosti.

je u svim svojim aspektima propisana zakonom (Kqaji} N. i W. 1996, 161â&#x20AC;&#x201C;177). Otuda je i metodolo{ki i zakonodavno sasvim definisana, i weno fajlirawe u CSA samo je pitawe operativnog rada: savladavawa obima i korektne obrade i dopune dokumentacije. Svaka intervencija ima svoj dokumentacioni okvir, po~ev od rekognoscirawa, gde se za novootkrivene lokalitete izra|uju arheolo{ki zapisnici, koji se zatim fajliraju u registratore ure|ene po teritorijalnom principu sela u op{tinama koje Muzej pokriva. Iskopavawa pak povla~e otvarawe posebnih dosijea za svaki lokalitet koji je sondiran ili se sistematski istraùje. U ovom odeqewu ve}i posao je predstavqala selekcija podataka, jer je bilo puno redudantnog materijala, ~uvale su se velike koli~ine papira, koje su bile samo predverzije kona~nih verzija i tome sli~no. Odbacivawe suvi{nog, uvo|ewe postoje}eg u sistem CSA, koji podrazumeva sistematizaciju u skladu sa propisanom dokumentacijom, stvara sliku regularnosti i proces dokumentovawa drì pod kontrolom. Mawu koli~inu materijala predstavqa tuma~e}a dokumentacija koja se prikqu~uje osnovnoj (ukoliko je re~ o ~lancima i nau~nim radovima vezanim za publikovawe odre|enih lokaliteta). Arheolo{ke izlo`be su fajlirane na ve} opisan na~in. U arheolo{koj dokumentaciji veze izme|u primarne dokumentacije i kartoteke zbirke su veoma ~vrste, tako da je CSA sistem omogu}io ozvani~ewe i vezivawe za ta~no odre|ena dosijea sa brojevima. Pored toga kqu~ne su relacije sa planotekom, s obzirom na to da najve}i broj skica i planova nastaje u ovom odeqewu. Druga odeqewa ne}emo posebno fokusirati, jer ulaze u nabrojane primere razli~itih vrsta dokumentacije, samo tematski drugog profila. Jedino se nau~no-istraìva~ki projeti razlikuju, ali wihovo fajlirawe podleè zakonima nauke koja ih je dala i sadràju datog projekta.

NOVI SADR@AJI U OTVORENOM SISTEMU Ako sumiramo, za deset godina rada, oko 70% ukupne stare gra|e fajlirano je u CSA i povezano sa drugom dokumentacijom. Sa tim procesom, paralelni su procesi formirawa sasvim nove dokumentacije, koja nastaje iz iskustva i potrebe ure|ivawa ovako globalne gra|e. Jedan wen deo je uveden pri Odeqewu dokumentacije, a odnosi se na Muzej kao ustanovu: svako odeqewe ima dosije, kao kustosi muzeja. Ovo tako|e nema dodirnih ta~aka sa administracijom, ve} se tu nalaze bibliografije kustosa i wihove radne biografije, sa pregledom velikih poslova koje su odradili za muzej, kao i onih koje su kao stru~waci radili van institucije u {irem kulturnom okruèwu i dokumentacija o tome: fotografije, intervjui i drugo, {to ~ini jedan specifi~an ìvot unutar jedne nesvakida{we profesije. Dimenzija samostalnog delovawa unutar kulturnog ìvota, profili{e i li~nosti, od ~ijih nau~nih i kreativnih potencijala zavisi uspeh sloène, vi{edimenzionalne misije muzeja u jednoj sredini. Otvoreni sistem CSA dopu{ta ~uvawe i ovakve vrste podataka, koji posle niza godina otkrivaju fine relacije unutar jedne profesije, {to tako|e predstavqa deo kulturnog tkiva sredine i istorijata muzeja. Svi novi sadràji koji su nastali u aktivnostima Muzeja odmah su kao takvi ukqu~eni u CSA, {to je onemogu}ilo gubitak informacija od po~etka neke aktivnosti, a podaci se ~uvaju za sve doga|aje koji su vezani za Muzej (bilo da je re~ o koncertima ili promocijama kwiga). Tako|e nema vi{e dokumentacije koja nastaje radom kustosa, a da nije ukqu~ena u CSA, niti ima dokumentacionog zaostajawa â&#x20AC;&#x201C; teku}a dokumentacija biva obra|ena u toku jedne godine. 168

Tatjana Mihailovi}

POMO]NI REGISTRI CENTRALNA FOTOTEKA (CF) Situacija sa negativima unutar odeqenskih dokumentacija bila je najboqi ilustrator nedostatka komunikacije izme|u odeqewa. Svako odeqewe je vodilo negative na svoj na~in, koji nije imao sli~nosti sa na~inom drugog odeqewa. Imali smo: kwigu negativa, svesku negativa, fotokarton ili negative samo ozna~ene brojevima, bez vo|ewa registra. Pored toga ~uvani su u kartote~kim ormanima svakog odeqewa posebno, a pristup wima i{ao je preko nadle`nih kustosa, koji su se jedino i snalazili u vlastitim sistemima rukovo|ewa ovim delom dokumentacije. Tu su daqe problemi nepreglednosti, i za same ~uvare materijala. Fotografisawe kulturnih dobara koja su u zbirkama jeste zakonska obaveza, propisana i tipom filma i brojem fotografija, pa samim tim zakonska obaveza je i ~uvawe negativa, ~iji registar mora imati slede}e ~etiri rubrike: redni broj, inventarni broj predmeta, zbirka kojoj predmet pripada i napomena (Zakon o kulturnim dobrima, Pravilnik o registrima umetni~ko-istorijska. dela, ~l. 8). Po svojoj prirodi negativi su tehni~ki jedinstven materijal i postoji nekoliko strukturalnih elemenata koji su zna~ajni pri wihovoj evidenciji, kao {to su standardizovani podaci o kori{}enom filmu, formatu i proizvo|a~u. Prema projektu MISS-a evidencija o obavqenim snimawima i izra|enim fotografijama vodi se u obliku jedinstvene kartoteke (Jevremovi} N., Cvetkovi} Z., 1996, 17), {to zna~i da su na{a re{ewa, starija pet godina od MISS-a, sasvim kompatibilna. Naime, formirawe Centralne fototeke (CF) bio je prvi i glavni posao, zapo~et jo{ 1991. godine. Re{ewe ovog problema obuhvata tri osnovna elementa: 1. formirawe jedinstvenog fotokartona 2. re{ewe za sme{taj i organizaciju negativa i fotokartona 3. registar fototeke Analiza postoje}ih evidencija ukazala je na nedostatke. Pre svega, trebalo je izbe}i evidenciju vo|enu rukom, zbog ne~itqivosti. Nakon tridesetak godina rukopis kustosa koji odavno ne radi u muzeju, ve} dovodi u pitawe osnovne informacije. Dakle, opredelili smo se za kartoteku, a ne za kwigu negativa. Postoje}i fotokarton bio je nepotrebna simbioza arheolo{kog inventarnog i fotokartona sa 42 rubrike, i uz to neupotrebqiv za druga odeqewa. Konsultovawem drugih muzeja do{lo se do toga da je gotovo nemogu}e na}i fotokarton ~iji je nacrt po{ao od toga da je fotokarton namewen za{titi podataka o negativu, a ne o predmetu snimawa. Ovo zemena teza bila je prisutna na najve}em broju fotokarona u internim upotrebama. Zato smo se opredelili za adaptaciju MDC-ovog fotokartona, koji je po{ao od jasnih muzeolo{kih premisa i IKOM-ovih preporuka (Dokumentacija..., 1987, 24-26) i sadr`avao je rubrike koje se odnose iskuqu~ivo na fotografiju i rubrike veze sa inventarnim predmetima, a ne rubrike sa inventarnog kartona. Izvr{ili smo wegovu adaptaciju, tehni~ki pro{iruju}i veli~inu rubrika (zbog kucawa na ma{ini) i uvode}i tri nove rubrike. Prva je broj centralReorganizacija dokumentacionih formi u Narodnom muzeju u Kraqevu

169

Za aplicirawe izabran je na~in na koji fototeku vodi Muzej grada Beograda, kao najoptimalnije osmi{qeno re{ewe po na{oj proceni? Sam negativ je u kesici od pausa, koja se ~uva u kovertu posebno izra|enom za fototeku, dok je oznaka otkucana na samolepqivoj nalepnici, da bi se izbeglo pisawe rukom. Danas se oznaka {tampa na ra~unaru.

nog registra (broj CR-a Narodnog muzeja u Beogradu) koji dvostruko potvr|uje identifikaciju predmeta i zna~ajan je u procesu centralizacije, kao {to je kasnije i pokazao projekat MISS-a, koji ima tendenciju da vo|ewe kartoteke snimaka postane mati~na funkcija Narodnog muzeja u Beogradu, u ciqu centralizovanog (i dvostrukog) ~uvawa snimaka muzejskih predmeta (Jevremovi} N., Cvetkovi} Z., 1996, 17). Ovaj deo se odnosio na snimke predmeta iz zbirki. Ali, da bi karton bio upotrebqiv i za druge vrste snimaka, uveli smo drugu rubriku lokalitet, s obzirom na to da terenska dokumentacija ~ini barem tre}inu ukupnog broja snimaka i veliki broj predmeta poti~e sa odre|enih lokaliteta. Tre}a rubrika je napomene, i u wu se beleè podaci o standardima filma (tip filma, format, proizvo|a~) i veze sa drugom dokumentacijom gde su poslate kopije fotografija, ili ima tako|e podataka o snimawu (veza sa CSA â&#x20AC;&#x201C; i u okviru we sa, npr., fotodnevnikom iskopavawa ili postavkom izlo`be). Ostale rubrike su iste i omogu}avaju uvo|ewe svih ostalih vrsta snimaka: izlo`be, javni programi, konzervacija, snimawe za publikacije i tome sli~no, tj. karton nema nikakva ograni~ewa i upotrebqiv je za sve aspekte muzejske delatnosti i sva odeqewa (prilog 3). Drugi element je organizacija sme{taja negativa, koja treba da osigura tehni~ku za{titu materijala i laku dostupnost traènom negativu. Izabran je jedan na~in koji nam se u~inio najpregledniji9 i sa stanovi{ta za{tite najoptimalniji. Svaki negativ se ~uva posebno i dvostruko je fizi~ki za{ti}en9 i pohrawen u fiokama odgovaraju}eg metalnog ormana, pored svog fotokartona. Prihvatili smo od MDC-a i {ifrovawe numeracije kartona i negativa, ~ija oznaka sadrì dva elementa: prvi - obeleèn rimskim brojem, ozna~ava broj fioke metalnog ormana, odnosno sme{taj, i drugi - arapski broj, ozna~ava redni broj fotokartona ili negativa. Sada kada postavimo metalne grani~nike na svakih 100 kartona sa oznakom stotine, u numeraciji fototeke od 1 do x, dobijamo sistem vrlo brzog i lakog snalaèwa. Tre}i elemenat, a to je registar fototeke po razli~itim upitima, kreiran je kao baza podataka i u toku je prenos podataka sa kartona u ovu bazu. Da li }e ova re{ewa biti data kroz MISS ili }e ustanove imati slobodu da iskreiraju svoje pomo}ne baze, u ovom trenutku ne znamo. U svakom slu~aju, na{a fototeka se oslawa na IKOM-ove standarde, predvidela je veze sa MISS-om, sadrì zakonom predvi|ene rubrike; iz we je jednostavno formirana relaciona baza podataka kompatibilne strukture, tako da smatramo da je muzeolo{ki relevantna, funkcionalno sme{tena i fizi~ki dobro za{ti}ena. Svi negativi nastali tokom deset godina egzistencije Odeqewa za dokumentaciju uvedeni su u CF. Problem je naravno veliki broj starih negativa, za koje podaci ~esto nisu sa~uvani, kao i izrada kopija fotografija za fotokarton. Jedan mawi deo ovog fonda je preba~en, me|utim i sama operativa je obiman posao. U svakom slu~aju sa stanovi{ta prethodnog iskustva centralno organizovana fototeka, kao i CSA, spre~ava gubitak podataka. Sam fotokarton sa svojim rubrikama, kao unapred postavqena struktura sistema, obavezuje na ~uvawe traènih podataka i o tome se vodi ra~una prilikom fotografisawa (sada imamo ta~ne datume i uvek ta~ne podatke o autorima fotografije, kao i o tehni~kim karakteristikama filma). Podaci koji se ~uvaju omogu}avaju da procenimo kvalitet snimawa i da uo~imo probleme ako ih ima i wihove uzroke (da li su u qudima, materijalu ili opremi). Sve je na jednom mestu, oznaka je jedinstvena CF: br. negativa ili pozitiva i omogu}ava povezivawe sa apsolutno 170

Tatjana Mihailovi}

svim drugim vidovima dokumentacije, od inventarnih kartoteka do CSA i obrnuto. Svi podaci o fotografiji su na fotokartonu i zato ne postoji potreba da se ponavqaju u drugim formama dokumentacije, ve} se samo povezuju oznakama. Time se {tedi vreme i spre~ava redundanca, koja je tako|e negativna pojava i vr{i zagu{ewa u protoku informacija. Jedinstvena fototeka sa jedinstvenom oznakom je efikasnija, jer nema mno{tva razli~itih {ifara, za razli~ita odeqewa, koje stvaraju semanti~ki {um (gde je nezavisnom posmatra~u potreban ~itav priru~nik za dekodirawe, pa i zaposlenima). S druge strane, redosled uvo|ewa je nebitan: oznaka koja omogu}ava brzo pronala`ewe negativa i informacije o snimku je jedino {to je potrebno onome koji tra`i.10

VIDEOTEKA

Unutar celina koje ulaze u fototeku vodi se ra~una o redosledu elemenata te celine, {ta god da ona predstavqa u domenu muzejskih poslova (foto-dokumentacija sa iskopavawa, izlo`ba ili niz predmeta iz neke zbirke). Ovakve celine se uvode i integralno, po{to se logika elemenata prethodno postavi, pa se tek onda pristupi uvo|ewu u fototeku. Kod nove dokumentacije hronologija snimawa je sinhrona uvo|ewu u CF.

Jedan od primera su koncerti klasi~ne muzike, koji su po~eli da se odr`avaju redovno zahvaquju}i izvanrednoj akustici zgrade i mogu}nosti da se primi publika.

Primer je kaseta o profesoru i umetniku Kosti Bogdanovi}u, koja sadr`i film Svest o obliku (edukativni film iz domena vizuelne kulture), vi{e kratkih filmova o izradi skulptura ovog umetnika i na kraju priloge o velikoj retrospektivnoj izlo`bi koju je Muzej u Kraqevu realizovao.

Od drugih pomo}nih registara izdvojili smo videoteku, kao primer registra koji se vodi za jedan od savremenijih medija. Video materijal je intenzivnije po~eo da se prikupqa od 1995. godine i otvarawa nove zgrade, kada je bio angaòvan i privatni snimateq za snimawe svih programa te godine, koja i jeste prekretnica u istorijatu institucije. Otvarawe elitnog galerijskog prostora i potpuni zaokret u kulturnoj ponudi Muzeja, ukqu~uju}i pokretawe novih, atraktivnih sadràja,11 promenilo je i odnos javnih medija prema ustanovi. Lokalni mediji su pravili redovne, ali sada mnogo duè priloge za televiziju i radio u posebnim emisijama o kulturi, a pojedini veliki projekti privukli su svojim kvalitetom i pa`wu medija iz Beograda. Formirawe video-dokumentacije o na{im programima sada je trebalo pratiti redovno. Tako je po~elo formirawe videoteke, koje je od po~etka krenulo u dva pravca: â&#x20AC;&#x201C; prvi je video-dokumentacija o programima Muzeja â&#x20AC;&#x201C; drugi ~ine filmovi i video prilozi, koji mogu biti upotrebqivi u pedago{kom radu i javnim programima Kasete su i montirane na taj na~in {to se dokumentacija jedne godine hronolo{kim redom snimi na jednoj kaseti, dok kasete iz druge grupe pripadaju tematskim celinama. Ove druge se prikupqaju na razli~ite na~ine: i to su filmovi koje je proizvela RTS ili neka druga televizija, bilo da su op{teg edukativnog karaktera (npr. filmovi o Hilandaru i sredwovekovnim manastirima) ili specijalizovanog, vezanog za neke projekte koje vodi Muzej (npr. filmovi o arheometalurgiji) ili neka pitawa vizuelne kulture i umetnosti (film o Pikasu, Marselu Di{anu...) ili mogu biti stari snimci iz Kinoteke, koji se odnose na istoriju Kraqeva (krunisawe kraqa Petra u @i~i). Do filmova se dolazi presnimavawem prilikom organizovanih video projekcija u Muzeju, ili planski â&#x20AC;&#x201C; saradwom sa Kinotekom u Beogradu, ili preko posebnih zahteva velikim televizijama za posebno va`ne filmove. Na kraju, mogu se snimati, tako|e planski, iz redovnog programa (obi~no {kolskog) ili se kupovati ve} simqene odgovaraju}e kasete i formirati jedan fond, koji omogu}ava multimedijalni pristup razli~itim problematikama i bogat pedago{ki rad. Ponekad moè do}i do kombinovawa gotovih filmova i dokumentacionih priloga, kada su oni tematski jedinstveni.12 Registar videoteke je prilago|en mediju i tipu kasete. Kod dokumentacionih kaseta definisane su rubrike (prilog 4): 172

Tatjana Mihailovi}

– prilog – emisija (u kojoj je emitovan) sa proizvo|a~em emisije – autor priloga – vremenska lokacija na kaseti (i to po~etak i kraj priloga zakqu~no sa sekundama) Na taj na~in je veoma lako prona|i traèni prilog bez lutawa po kaseti. Dokumentacija o muzejskim programima se snima hronolo{kim redom, i ovi prilozi ne reflektuju samo video zapise o na{im programima, ve} i komentar javnih medija o wima. Kod drugog tipa kaseta, rubrike su prilago|ene vrsti materijala: emisija, proizvodwa, reìja, vremenska lokacija. Za kasete je dizajnirana muzejska nalepnica i svaka kaseta je numerisana. Oznaka Videoteka: k. br. ___ predstavqa dokumetacionu vezu za druge forme dokumentacije. Registar se vodi po kasetama i kao {to smo videli prilagodqive je forme, {to omogu}ava uvo|ewe razli~itih sadràja za sva odeqewa, nauke, umetnost i dr. Na taj na~in on je jedinstvena kolekcija video-materijala i ne zahteva specijalne klasifikacije. Ono {to je zajedni~ko jeste vremenska lokacija na kaseti koja omogu}ava lak pristup prilozima. Struktura registra se lako moè inkorporirati u dokumentacione baze podataka. U ovom trenutku on se vodi pri CSA u Pedago{ko-propagandnom odeqewu. Jednom godi{we se vr{i pregled, montaà i vremenska trijaà novih kaseta, nakon ~ega se povezuju sa drugom dokumentacijom. Videoteka je od po~etka projektovana kao centralna dokumentacija i time je postala zajedni~ki fond, koji se i shvata kao jedinstvena celina, bez obzira na to {to je ~ine raznoliki sadràji.

ANALIZA NAPRETKA U MODELU REORGANIZOVANE DOKUMENTACIJE

Crte` je kompatibilan tabeli 1 na str. 3, gde brojevi ozna~avaju tipove dokumentacionog materijala.

U zavr{nom poglavqu èleli smo da prikaèmo pozitivne efekte promene nastale reorganizovawem dokumentacije. Naime i u jednom i u drugom prikazanom slu~aju, mi smo, realno, vlasnici potpuno istog resursa kulturnih informacija, samo su one organizovane u dva razli~ita sistema (sl. 1 i 2). U prvom re{ewu (sl. 1 – poja~ane linije ozna~avaju uspostavqene relcije me|u elementima dokumentacije, tanke odsustvo relacija)13, koje se formiralo prirodno, iz koncepcije muzeja kompleksnog tipa, glavno obeleìje su lo{e ili nepostoje}e veze izme|u elemenata dokumentacije unutar jednog odeqewa i odsustvo komunikacije izme|u odeqewa. Ovo stawe smo definisali kao stawe sedam odvojenih sistema. Me|utim, sistemi su, kako crte` i pokazuje, problemati~ni u svojoj strukturi. Glavni element kohezije, ili veze, unutar wih jeste zakonska regulativa. Prakti~no, gde je ona propisala veze, one egzistiraju. Najboqe su u Odeqewu za arheologiju, gde je pet od osam elemenata dobro povezano, ali su i u ovom slu~aju, svi oni zakonom propisani. U ostalim odeqewima, to je kqu~na relacija, inventarni karton – negativ. U Odeqewu za istoriju relacija je ostvarena i izme|u inventarni kartoteke i kartoteke streqanih u Kraqevu (1941), koja je formirana kao interni pomo}ni registar. Iz toga moèmo zakqu~iti da obrazovawe bilo kakvih podsistema podsti~e uspostavqawe relacija, jer oni imaju oficijelni aspekt. Prvobitnu situaciju je karakterisalo i to da je veliki broj informacija bio prakti~no u nekoj vrsti senke – prikupqen, ali nevidqiv, nedostupan. Muzej kompleksnog tipa postavqa, naj~e{}e u 174

Tatjana Mihailovi}

praksi, na ~elo odeqewa jednog ~oveka, koji je kreator svog sistema, izvan zakonom propisane dokumentacije. Priroda pozicije je takva da personalizacija biva toliko jakada vodi do potpune identifikacije (o~itava se direktno verbalno: „moja zbirka”, „wegov predmet” ...) – {to kao rezultat ima zatvoreni svet. U wemu je situacija postavqena negde na sredini izme|u slu`benog i privatnog. Slu`beno je zakonom propisano i time vidqivo. Ostalo je nastalo li~nim interesovawem, radom i trudom, ~esto i preko onoga {to ulazi u opis radnog mesta. Otuda ima ugra|enu u sebi dozu li~nog: moji podaci. Time jedan ~ovek, obi~no, i wegovo se}awe, stavovi ili interesovawa, dakle osobine li~nosti, postaju glavni merodavni akter izme|u mno{tva kulturnih informacija i javnosti. I to je jedan od tipi~nih problema kompleksnih muzeja. U ovoj strukturi dva odeqewa su igrala ulogu katalizatora, tj. stajala na raspolagawu odeqewima zbirki. To su Konzervatorsko odeqewe, koje fizi~ki {titi predmete iz kolekcija, i Propagandno-pedago{ko, koje treba da poma`e ostalima u prezentaciji i da koristi resurse za pedago{ki rad. Formirawem Odeqewa za dokumentaciju kao novog, tre}eg odeqewa koje treba da ima funkciju povezivawa – otpo~eli smo proces otvarawa komunikacionih kanala u dokumentaciji, koju vidimo kao skup va`nih kulturnih informacija, koje se prikupqaju i koncentri{u na jednom mestu i predstavqaju op{te dobro zajednice. Da bi wihovi potencijali bili {to ve}i u kreirawu kvaliteta koji uti~u pozitivno na dru{tvo, one moraju da budu deo neke aktivne, dobro povezane strukture, koja omogu}ava uvid u celinu prikupqenog i realno se suprotstavqa procesu fragmentovawa smisla. Postoje}a struktura je veliki deo wih naprosto u~inila pasivnim i gurnula u neku vrstu sive zone, bez obzira na to {to je sve vreme po{tovan zakon. Uo~ili smo da oficijelni okvir pozitivno deluje na uspostavqawe veza, pa smo doneli odluku da izvr{imo horizontalno povezivawe vrsta dokumentacionih materijala u prvom modelu, formiraju}i za sve vrste oficijelne okvire. Neki od wih su detaqno opisani u prethodnim poglavqima. Reorganizacija je postigla slede}e efekte u odnosu na prvobitno stawe (sl. 2): – svi aspekti dokumentacije su postali vidqivi – transparentnost – sve forme su me|usobno povezane – dvosmerna veza dva elementa – materijal je selektovan – otklawawe redundance – metodolo{ki su unapre|eni mnogi pojedina~ni segmenti – uve}awe nivoa kvaliteta i celovitosti dokumentacije – unutra{wa struktura pojedina~nih formi istovremeno je koncept za relacione baze podataka – pripremna faza ka punoj informatizaciji delatnosti – organizacija omogu}ava pojednostavqeno rukovawe dokumetacijom – lak pristup informacijama – veze – linkove ~ine jednostavne oznake, koje kao jedinstvene ulaze u sve inventarne kartoteke kolekcija i u druge forme dokumentacije – otklawawe semanti~kog {uma – uspostavqawe glavnih komunikacionih, dvosmernih kanala sa baznim kartotekama kolekcija – pribli`avawe optimumu dokumentacije na sva tri nivoa (primarni, osnovni, tuma~e}i) – objektivna dostupnost, nezavisna od upliva konkretnih li~nosti – pripadnost muzeju U ovom procesu dokumentacija dva druga „koheziona” odeqewa tako|e je inkorporirana u unutra{wi krug, gde pripadaju po prirodi stvari (sl. 2). Kwi176

Tatjana Mihailovi}

14 Re~ je o 107 dela umetnika Vladislava Mar`ika, prvog {kolovanog slikara u Kraqevu, koja su uvedena u Umetni~ku zbirku NMK. U okviru nau~no-istra`iva~kog projekata „Razvoj likovnog stvarala{tva u Kraqevu od 1900. do 1950. godine” istori~ar umetnosti M. Mihailovi} prikupio je celovitu arhivsku i stru~nu gra|u o ovom umetniku i napisao nekoliko baznih ~lanaka o wegovoj umetnosti.

ga ulazaka i Kartoteka konzervatorskih dosijea jesu forme koje su zajedni~ki resurs za sva odeqewa, dok su negativi u{li u CF; kod dokumentacije Pedago{kog odeqewa, sav materijal je ukqu~en u CSA i CF, dok je Kartoteka izlo`bi, predvi|ena unapred metodologijom dokumentovawa izlo`bi, sada potpuna kartoteka izlo`bene delatnosti, postala jedan od centralnih pomo}nih registara, sa obavezno izgra|enom vezom sa CSA i CF, . Na crteù 3 prikazali smo kako, na konkretnom primeru potpuno obra|ene dokumentacije jednog dela Umetni~ke zbirke, funkcioni{e centar za dokumentaciju.14 Dakle, osnovu ~ine inventarni kartoni ove podzbirke (107) Umetni~kog odeqewa, koje je uradio kustos M. Mihailovi}. Isti istraìva~ je prikupio sve biografske podatke sa fotokopijom arhivske gra|e, koja se odnosila na ìvot umetnika. U okviru toga je presnimio i stare fotografije iz wegovog ìvota, koje je pozajmio od porodice. Vodio je prilikom procesa istraìvawa ìvu korespondenciju sa ~itavim nizom institucija, ukqu~uju}i i one u Pragu, gde je umetnik studirao. Prikupio je i sve bibliografske jedinice ikada objavqene o umetniku i fotokopirao ih, kao i hemeroteku o wemu. Obimni deo tog posla je i evidentirawe svih muzeja i kolekcija privatnih vlasnika u kojima se dela nalaze i katalo{ka obrada kompletnog opusa. Tokom vremena uradio je nekoliko izlo`bi ovog umetnika, da bi na kraju tog procesa, napisao jedan studiozni ~lanak u kome je dao kompletnu analizu i interpretaciju Marìkove umetnosti i wenog zna~aja u kontekstu razvoja likovnog ìvota u Kraqevu. Nakon smrti istraìva~a sav ovaj materijal, bio je u tzv. dubokoj sivoj zoni (prikupqen na vi{e mesta i pohrawen u neku fioku). Mi smo samo, koriste}i se metodologijom potpune dokumentacije o umetniku, uradili dosije V. Marìka, razvrstavaju}i ve} prikupqenu gra|u i dopuwavaju}i je u segmentu izlo`bi. U me|uvremenu prire|ena je velika, retrospektivna izlo`ba istog umetnika, sa monografijom, koja je obuhvatila sve najva`nije tekstove o umetniku, ukqu~uju}i ve} pomenuti M. Mihailovi}a. Drugi tekstovi su bili dopuna, tj. odnosili su se na sporedne faze koje M. Mihailovi} nije uzeo u obzir. Time je posledwa faza – interpretacija i publikovawe kompletnog opusa – bila zavr{ena. Imali smo sada situaciju potpune obrade jedne teme, kroz sve muzeolo{ke faze, ali i dokumentacioni tok pra}ewa svake. Dosije umetnika je potpuna informacija o wemu, daleko {ira od inventarne kartoteke, koja se odnosi samo na dela koja su u vlasni{tvu Muzeja. CSA je sada u jednom dosijeu okupio, prema usvojenoj metodologiji, gra|u prikupqenu pre petnaest godina, sve stare izlo`be i retrospektivnu izlo`bu fajliranu prema svim pravilima unapre|ene metodologije u jednu koherentnu celinu. Naknadno prona|ene fotografije iz ìvota ili neki mawi segmenti dodati su tamo gde pripadaju (dopuna). Svi negativi su u{li u CF i primer su tri razli~ita segmenta muzeolo{ke dokumentacije, koji (sl. 3) ostvaruje svoje relacije prema realnim vezama koje imaju unutar INDOK centra, a da je pri tome forma CF-a kompatibilna za sva tri vida. Tome se prikqu~uje i video-dokumntacija. Formirawe dosijea umetnika prema navedenoj strukturi pomoglo je sada dopuni inventarnih kartona, pri reviziji ovog dela zbirke, u rubrikama: izlagano, publikovano i literatura o predmetu, {to je dopuweno nakon retrospektivne izlo`be. Dopuweni kartoni su potpuno zakonski regularni. Kao takvi, oni su uneti u CR MISS-a. U dosije je u{ao i zapisnik o reviziji zbirke i wenom kompletnom stawu u tom momentu, kao i svim koracima koji su preduzeti u ciqu fizi~ke za{tite predmeta i dopune podataka na kartonima. 178

Tatjana Mihailovi}

Dakle, ovo je primer kako ista koli~ina informacija mo`e biti ili jedna fragmentovana slika ili aktivna celina, gde pristup bilo kom segmentu odmah otvara komunikacione kanale ka uvidu u sve druge postoje}e segmente, tj. u celovitu sliku. Muzej na ovaj na~in nije samo vlasnik najva`nijih dela ovog konkretnog umetnika, ve} je validna ustanova za kompletnu informaciju o wemu, zvani~ni nosilac pune dokumentacije o umetniku i stru~nog, kriti~kog vrednovawa wegovog dela. Time je pozicija muzeja u samoj zajednici mnogo ~vr{}a i zna~ajnija â&#x20AC;&#x201C; on je validna baza kulturnih podataka, primarni interes dru{tva. S druge strane, na nivou personalnog, afirmisan je jedan uzoran, gotovo besprekorno odgovoran stru~ni rad konkretnog muzejskog kustosa i nau~nika.

* U ovom radu poku{ali smo da prikaèmo transformaciju jednog uobi~ajnog i rasprostrawenog modela dokumentacije, poniklog u samoj koncepciji kompleksnog muzeja, u drugi, u kome izraz centar za dokumentaciju nema formalno-administrativno, ve} stvarno zna~ewe, kao i da ukaèmo na puteve ove transformacije i muzeolo{ke premise na koje se oslawala u tom procesu. Na kraju, nakon {to smo u prethodnom poglavqu naveli prednosti koje je reorganizacija donela, ostavqamo za zakqu~ak posledwu i najva`niju, a to je: mogu}nost uspostavqawa relacija izme|u odeqewa â&#x20AC;&#x201C; korak ka multidisciplinarnosti i integraciji disciplina. Transparentnost i otvorenost sistema ka korisnicima omogu}ava uvid u kompletnu dokumentaciju (kao totalitet podataka, interpretacija i ideja) i samim kustosima muzeja, kao kreatorima muzejske komunikacije, ali i drugima, koji mogu biti nezavisni nau~nici ili istraìva~i u nekim poqima, ~ime muzej postaje otvorena institucija dru{tva velikih potencijala. Model podsti~e kretawe preko konteksta baznih nauka u osnovama odeqewa, koji muzeologija omogu}ava grade}i nove kvalitete integracijom disciplina (Maroevi}, 1993, 268â&#x20AC;&#x201C;269). Na taj na~in se moè dubqe sagledati i informacijska struktura samih predmeta (tri nivoa podataka: fizi~ka svojstva, dokumentacija, kontekst) i nivoi wihovih identiteta, od funkcionalnog do strukturalnog (R. van Mensch, 1989, 101). Pri tome se razumevawe konteksta moè {iriti u vi{e nau~nih poqa da bi bio sagledan kao realna celina (primer je preklapawe poqa istorijskog konteksta sa etnolo{kim pojavama koje imaju snaàn estetski aspekt). U ovim ~iwenicama leè prednost i potencijal kompleksnih muzeja, koji u jednoj regiji mogu da sagledaju pojave vlastitim multidisciplinarnim potencijalima. To je i put povezivawa lokalne i globalne dimenzije identiteta, prostora i lokalnog dru{tva, jer budu}nost }e mo`da pripadati muzejima sposobnim da ostvare sintezu umetnosti, qudskog iskustva i tehnologije, kreirawem novih tehnolo{kih formi komunikacijskog protokola (Castells M., 2001, 4). U tom procesu dimenzija da je muzej realno lokalan gubi na zna~aju, posebno u uslovima egzistencije Interneta. Ukoliko je na{ model transformacije dokumentacije, kao banke znawa i iskustava koja smo sabrali, doprineo pomerawu jednog muzeja ka ovim tokovima, onda je taj trud imao nekog smisla.

Reorganizacija dokumentacionih formi u Narodnom muzeju u Kraqevu

179

BIBLIOGRAFIJA Bogosavqevi} V., Mihailovi} M. 1988 – Narodni muzej Kraqevo, Informatika muzeologika 3/4, Zagreb: 76–77 Dokumentacija ... 1987 – Dokumentacija i klasifikacija muzejskih i galerijskih predmeta, Muzeologija 25, Zagreb Eko U. 1973 – Kultura informacija komunikacija, Beograd Jevremovi} N., Cvetkovi} Z. 1996 – Muzejski informacioni sistem Srbije, Beograd Jevremovi} N. 2001 - Muzejska mre`a Srbije, Zbornik radova Narodnog muzeja XVII-1, Beograd: 481–494 Castells M. 2001 – Museums in the information era, ICOM news 54, Paris: 4–7 Kqaji} M. i W. 1996 - Pravni sistem za{tite kulturnih dobara u Srbiji, Beograd Ko{~evi} @., Lapajne D., Suboti} I., [ulc B. 1989 – Standardi i normativi za muzejsku delatnost, Beograd Marojevi} I. 1993 – Uvod u muzeologiju, Zagreb Mensch P. van 1988 – Strukturalni pristup muzeologiji, Informatika muzeologika 1–2, Zagreb: 99–103 [ola T. 1988 – Od obrazovawa do komunikacije, Informatika muzeologika 1–2, Zagreb: 92–95

SPISAK PRILOGA Primer plana izlo`be sa sinopsisom (Istorijska izlo`ba Kraqevo – 1941-1945) Fotokartoni Registar videoteke Slika 1 – zate~eno stawe: 7 nezavisnih sistema Slika 2 – Centar za dokumentaciju – struktura dobro povezanih komunikacionih kanala Slika 3 – primer potpuno obra|ene dokumentacione celine jednog odeqewa i wihove me|usobne relacije unutar Centra za dokumentaciju.

180

Tatjana Mihailovi}

Tatjana Mihailovic REORGANISATION OF DOCUMENTARY FORMS IN THE NATIONAL MUSEUM KRALJEVO Summary This paper has attempted to present the organisation of the Central Professional Archives and the auxiliary registers (central photo records, slide records, video records, plan records,â&#x20AC;Ś) in the National Museum in Kraljevo, as a typical representative of museums of complex type, the most numerous group in the museum network in Serbia, and hence we consider that this paper could be of wider use. The reorganisation of documentary forms does not refer to the minimum prescribed by the law, whose procession and informatisation are covered by the state project of MISS, but to the other part of the documentation developed in the museum which belongs to a broader context of the museum collection themselves or refers to other activities of the museum. In other words, this paper presents the process of establishing a real Centre for Documentation, as an informative-documentation, organised and well-connected unit, before all by card files of collections as the elementary database of the museum, and not as a set of 5 or 7 separate subsystems (separate for each department) without any mutual communication, as it used to be at the beginning of this process. Such a documentation model is considered to encourage motion beyond the context of foundation sciences in the bases of the departments, which museology allows by building new qualities through integration of disciplines because understanding of a context may extend in many scientific fields in order to consider it as a real whole. At the end of the paper, there is a detailed analysis of progress in the model of reorganised documentation where an example shows functioning of the unit and its mutually connected parts. The reorganisation itself and concrete solutions in certain situations are museologically and theoretically founded and explained with the tendency to reach the most optimal and functional solutions.

Reorganizacija dokumentacionih formi u Narodnom muzeju u Kraqevu

181

VERA VU^KOVI] Istorijski arhiv Kraqevo UDK 336.2(497.11)”1815” UDK 314(497.11)”1815”

PORESKA KWIGA KAO PRVI POPIS SREZA STUDENI^KOG

Apstrakt Op{ti popisi stanovni{tva i nepokretne imovine u Srbiji po~eli su da se rade 1834. godine. Do tada su poimeni~no vo|ene razli~ite poreske kwige koje su i posle oslobo|ewa od Turaka nazivane tefterima. Studeni~ki srez 1833. godine ponovo ulazi u sastav Kneèvine Srbije tako da i prve poreske kwige poti~u iz tog perioda i istovremeno se koriste kao prvi poimeni~ni popisi stanovni{tva ove oblasti. Po zavr{etku II srpskog ustanka 1815. godine knez Milo{ je 19. decembra 1815. godine sazvao Narodnu Skup{tinu, sastavqenu od narodnih stare{ina, kmetova i odabranih qudi, koja je postavila wega za „vrhovnog kneza i praviteqa naroda serbskog” i odredila poreze kojim se punio buxet za finansirawe organa vlasti i obnovu ratom iscrpqene zemqe. Jedno od najva`nijih pitawa za wega je bilo poresko pitawe. Preko svojih izaslanika traìo je od Porte da se mnogobrojne vrste poreza sjedine u jedan, ali u ovome nije uspeo skoro dvadeset godina. Tako je od 1815. do 1835. ostao isti poreski sistem koji su Turci uredili, uz male izmene. U tom periodu porez se uglavnom delio na: porez u novcu, porez u zemaqskim proizvodima i porez u narodnoj snazi.1 Porez u novcu delio se na: carski hara~ i porez na zemqu, carsku glavnicu, narodni li~ni porez (ranije vezirski), narodni prirez, spahijsku glavnicu, vladi~anski porez (dimnicu) i sve{teni~ki porez. Carski hara~ pla}alo je svako mu{ko lice, Srbin, od sedam do osamdeset godina, do smrti po 6,22 gro{a i svako mu{ko cigansko lice (ciganski hara~) i to od sedam do petnaest godina osam gro{a, od {estnaest do dvadeset godina dvanaest gro{a i od dvadesetjednu godinu pa do smrti po dvadeset~etiri gro{a na godinu. Osim ovog, carski hara~ pla}ao se za svaku ovcu, kozu i svaki tor gde se one zatvaraju po dve pare na godinu. Carsku glavnicu pla}ali su Srbi koji su stalno ìveli na mukadskim, mili}anskim i timarskim i zijametskim zemqama2 i to: svako oèweno mu{ko lice po dva gro{a i neoèweno po dvadeset para na godinu, ènidbinu po dva gro{a, za svaku vodenicu po dva gro{a na godinu, za svaki kazan po dva gro{a, za trmku i kotar po jedan gro{, za oku vinskog kquka 0,3 pare, za svaku ugojenu sviwu po dvanaest para, ìrovno ~etiri, a mr{avo po dve pare na godinu. Porez u novcu pla}ao se jednom godi{we i to hara~ koji su Srbi davali, uglavnom u julu i avgustu, a carski porez koji se pla}ao na sitnu stoku, ovce i koze, poznat pod imenom „~ibuk” napla}ivao se u februaru i martu svake godine. Hara~ koji su davali Cigani napla}ivao se u toku cele godine (je bilo moPoreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

183

Mita Petrovi}, Finansije i ustanov obnovqene Srbije, kw. 1, Beograd 1897. 2 Mukada – carski spahiluk koji se davao na kra}e vreme Mili}ani – carski spahiluk koji se davao pod zakup na ceo `ivot Timar – sultansko imawe sastavqeno iz nekoliko mawih spahiluka ustupqeno nekom zaslu`nom vojnom licu ili stare{ini Zimamnik – skup vi{e timara

Gla snik u~e nog dru {tva, XXXVI str. 189.

gu}e zbog wihovih ~estih selidbi). Naplatu poreza vr{ili su posebni izaslanici koje je knez slao sa ovla{}enim pismom u nahije, kneìne i sela. U narodu su nazivani hara~lijama, ~ibugxijama i glavni~arima, prema porezu koji su prikupqali. Prikupqeni porez predavali su knezu, a on beogradskom veziru. Po{to je to bio veoma obiman posao kasnije je prenet na nahijske i kneìnske stare{ine, osim hara~a koji se od Cigana napla}ivao i koji su napla}ivali posebno ovla{}eni poverenici zvani „ciganske hara~lije”. Za povereni posao sakupqa~i su dobijali posebnu nov~anu nagradu, a prikupqeni novac kneèva blagajna je zavodila u posebnu kwigu. Pored carskog hara~a i carske glavnice u novcu se pla}ao i narodni ili li~ni porez, koji je pla}alo svako oèweno mu{ko lice. Ovaj porez u vreme Turaka nazivao se vezirski ili „mirija” i sluìo je za izdràvawe beogradskog vezira, wegove svite i carske vojske u pa{aluku, a Srbi su ga pla}ali radi svoje li~ne bezbednosti. Visina ovog poreza nije bila utvr|ena, mewala se svake godine, ~ak i u toku godine, jer se porez pla}ao o Mitrovdanu i \ur|evdanu. Pla}ao se od strane glave porodice, odnosno po porodi~nom doma}instvu, bez obzira na broj ~lanova, i bio je veoma teàk. Zbog toga su srpske porodice u to vreme bile veoma brojne, {to zbog lak{eg pla}awa hara~a, {to zbog odbrane od svireposti turskih hara~lija. Tako: „O~evi ne imaju}i ~ime da plate hara~ prinu|eni su bili da prodaju svoju decu u robqe. Po neki opet, okovani u lance, idu od stana do stana i prose, nebi li naprosili koliko im treba za hara~; ako ga ni tako ne mogu da sastave, onda dopadaju ve~ite tamnice.”3 Formirawem Kneève kancelarije i srpskog dràvnog aparata vezirski porez je preimenovan u narodni. Isto se napla}ivao dva puta godi{we, a sluìo je za izdràvawe dràvnog aparata i kneèvog dvora. Veli~ina ovog poreza zavisila je od imu}nosti i broja ~lanova zadruge i op{tih dràvnih rashoda. Svako oèweno lice koje je pla}alo li~ni porez pla}alo je i narodni prirez. Spahijsku glavnicu pla}ali su Srbi koji su ìveli na imawima pojedinih privatnih spahiluka i ona je iznosila skoro kao i carska glavnica. Naplatu ovog poreza vr{ile su spahije li~no, a kasnije preko svojih poverenika koji su ~esto bivali i Srbi. Od pla}awa poreza neki su bili oslobo|eni posebnom odlukom kneza Milo{a: sve{tenici, glavni kmet svakog sela, o~evi koji u ku}i imaju dva oèwena sina, o~evi koji imaju jednog oèwenog sina, a sami su pre{li 70 godina, najstariji brat iz ku}e u kojoj ima ~etiri poreske glave, besomu~ni, slepi, kqakavi i bolesni, sasvim ubogi i doseqenici koji ìve mawe od godinu dana u jednom mestu. Svaka srpska hri{}anska ku}a pla}ala je svome episkopu dimnicu ili sve{teni~ki porez ~ija visina je odre|ivana uredbom Kneève kancelarije. Porez u zemaqskim proizvodima delio se na carski, zakupni~ki desetak i spahijski desetak, a porez u narodnoj snazi na op{ti narodni kuluk i spahijski kuluk. Da bi se {to ta~nije evidentirao broj poreskih obveznika i suma napla}enog poreza, knez Milo{ je krajem 1819. i po~etkom 1820. naredio popis svih poreskih i hara~kih lica i ku}a u celoj zemqi. Ovim prvim popisom knez Milo{ je postigao da se ta~no evidentira broj i stawe ku}a, poreskih lica i iznos upla}enog poreza, ~ime je stao na put silnim zloupotrebama koje su ~inile narodne stare{ine iznose}i pred Narodnu skup{tinu mnogo mawi broj poreskih lica. Da bi se {to urednije vodila evidencija, uvedeni su tefteri (u naj{irem zna~ewu poreske kwige ili popisi). I pored veoma strogih kneèvih uputstava o vo|ewu teftera, i sakupqa~ima poreza i stanovni{tvu, ovakvi po184

Vera Vu~kovi}

pisi su ~esto bili nepouzdani, pa je knez Milo{, posle predloga Narodne skup{tine, juna 1834. godine, naredio da se prvi put izvr{i popis celokupnog qudstva i nepokretne imovine u Srbiji. Od tada pa sve do 1910. godine popisi su ra|eni redovno na svakih ~etiri-pet godina, ali do 1834. godine jedine pisane podatke o nahijama, kneìnama, selima, naseqima, domovima, oèwenim licima koja pla}aju porez, natalitetu, poreklu prezimena i doseqavawu, pa ~ak i bolestima, moèmo na}i u sa~uvanim tefterima. Podaci iz teftera do 1833. godine odnose se na dvanaest nahija koje su do tada ~inile Kneèvinu Srbiju. Upornom diplomatskom aktivno{}u kneza Milo{a Porta je III Hati{erifom priznala granice Srbije iz 1812. godine. Knez Milo{ je proklamacijom 29. juna 1833. godine zvani~no objavio narodu prisajediwewe {est otrgnutih nahija. Srbiji su vra}ene Krajinska, Crnore~ka, Para}inska, Kru{eva~ka, Starovla{ka i Podrinska nahija. Deo Starog Vlaha prisajediwen Srbiji nije predstavqao jedinstvenu administrativnu celinu. Delio se na dva dela: starovla{ki i pazarski. U vreme oslobo|ewa izdvojile su se ove oblasti: Moravica, Jo{anica (i Gorwi Ibar), Studenica i Uvac. Svaka od wih imala je svog stare{inu, tj. kapetana. Od ~etiri kapetanije koje su ~inile ovu nahiju dve su bile iz uì~kog kraja: Moravi~ka i Dai}ka. Pazarski deo prisajediwen je Poè{koj nahiji, koja se od tada nazivala poè{kom i novopazarskom. Od sedam kapetanija ove nahije dve su bile iz novopazarskog kraja: studeni~ka, na ~elu sa kapetanom Nikolom Ivawcem4 i Jo{ani~ka pod Filipom Pribakovi}em. Naziv „â~anski okrug” zadràn je i kasnije, a kapetanije su preimenovane u srezove.5 Prve detaqnije pisane podatke o Studeni~kom srezu, stanovni{tvu, imovnom stawu, broju ku}a u selima i selima u srezu, nalazimo u sa~uvanim tefterima spahijskih prihoda i ~ibuka kapetanije Studeni~ke, sa~uvanim u Zbirci teftera Arhiva Srbije. Tefter spahijskih prihoda kapetanije Studeni~ke6 je bez godine, ali iz svega napred navedenog sledi da se najverovatnije odnosi na 1833. ili 1834. godinu. Sude}i po ovom popisu, kapetanija Studeni~ka je u to vreme imala 69 sela, bez kmetija Radovana \ode i Kurandi}a, koje su pri popisu zaboravqene. Popis je ra|en na {tampanom obrascu formata {irina 66 sm, duìna 50 sm u koji su rukom uno{eni podaci. U prve tri rubrike upisivani su: redni broj, ime i prezime doma}ina i broj glava. Slede}a rubrika odnosila se na glavnicu koja se pla}ala po dva gro{a i podeqena je na ~etiri dela („na glavu, na vito vodenice, na svadbinu i na kazan”). Za svaki od ovih oblika glavnice predvi|eno je upisivawe ukupnog iznosa u gro{ima. Posle glavnice upisivana je ìrovnina koja se pla}ala kao „seoska” po dvadeset para i „nagonica” po trideset para, a izraàvala se u sviwama, gro{ima i parama. [esta rubrika predvi|ala je upis sviwske popa{e po ~etiri pare i iskazivala se kao prethodna. Sedma rubrika odnosila se na prihode od meda, po sedamdeset za oku i iskazivana je u okama, gro{ima i parama. Posle ovih upisivani su prihodi od kquka, po {est para za oku, i iskazivani su na isti na~in. Naredne ~etiri rubrike predvi|ale su upis popa{e razne marve, kotarna, osobitih prihoda i glavne sume. Sve su izraàvane u gro{ima i parama. Na kraju je predvi|eno mesto za prime~anije (primedbe ili napomene). Zbog obimnosti razli~itih poreza iznetih brojkama, a o wima je ve} bilo re~i u tekstu, iz ovog popisa izdvoji}emo imena doma}ina, broj poreskih glava, glavnu sumu pla}enog poreza i napomene, koje mogu biti interesantne za pojedine istraìva~e. Umesto pojedina~nih iznosa napla}enog poreza nave{}emo deo pisma Suda naroda srpskog Jovanu Obrenovi}u od 20. avgusta 1834. godiPoreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

185

U Tefteru ~ibuka kapetanije studeni~ke od 28. marta 1834. stoji da je kapetan Lazar To{i}

Rado{ Qu{i}, Kne`evina Srbija (1830 – 1939), Beograd 1986.

AS, MF, ZT, tefter spahijskih prihoda kapetanije studeni~ke, inv. br. 231

Branko Peruni~i}, Jedno stole}e Kraqeva, Kraqevo 1966. str. 65, Imena, prezimena kao i nazivi mesta u ovom popisu navedeni su u izvornom obliku, bez pravopisnih izmena. Protokol prihoda spahijskih kapetanije Studeni~ke u prvom redu predstavqa finansijsku kwigu, ali osim toga pru`a dragocene podatke i o administrativnim granicama, demografskoj strukturi (broj poreskih obveznika, ime i porodi~no ime, polo`aj u aparatu vlasti, pol, imovno stawe, migracije, bolesti) u periodu po~etka likvidacije turskih feudalnih odnosa u Srbiji, odnosno kapetaniji Studeni~koj.

ne iz koga se vidi na~in prikupqawa i evidentirawa spahijskih prihoda za tu godinu. â&#x20AC;&#x17E;â&#x20AC;Ś Pri merewu ko{nica, odbija}e se na praznike kao i do sada po jedna i pol oka na daru. Kako za desetak belog ìta, tako i za ìrovninu bila ona seoska ili od nagonice, a ravno i od kquka i meda, ne}e se od naroda prenapla}ivati, dok se tefteri od Suda narodnog ne po{aqu, u koji }e se kako svi gore navedeni, tako i kukuruzni desetci zajedno sa glavnicama kao i do sada popisati i pri istom popisu i napla}ivati. No ne smatraju}i na to {to se ovo pre pomenutog teftera napla}ivati ne}e, kmetovi oni sela, u koi {ume nagonice od strani sela bude, treba od nagoni~ara odma, kako oni svoje sviwe u winu {umu dognadu da im prebroe i ìrovinu naplate, da ne budu posle prinu|eni traìti ij. Novce pak od napla}ene ovakve ìrovnine, zadrà}e istij kmet kod sebe, donde dok odre|eni ~inovnik sa tefterom ne izi|e. Da bi pak kapetani i podru~nici wini, urednije ra~una od ovakovi spaiski prihoda imali, i da ne bi ili varawa ili kakove smetwe u ovakovim bilo, to treba kapetani i podru~nici, koji po|u vinograde i ko{nice desetkovati, ne ~ekaju}i dok od Suda narodnog tefter za sve rubrike spaiski prihoda izi|e, sve ono {to pre od ovud poslatoga teftera desetkovali budu, u svoj na to sa~iweni tefter da zapi{u, pa kad ob{ti za sve rubrike tefter od Suda narodnog izi|e, da iz svog teftera u ovaj uvedu i zapi{u i od naroda {to na kog pripadne naplate. Kapetanima i winim podru~nicima izvolite zapovediti, da oni sve gore navedene proizvode i sve {to se desetkovati ima u svoje vreme i desetkuju i u svoj tefter zapisuju i da se u izvr{avawu ove du`nosti nemarnosti ne predaju, ako nisu radi strogom odgovoru podle}i. Ovo posledwe opomiwe im se zato, {to se neki izme|u wi do sada dosta nebri`qivo ovaj posao izvr{avali.â&#x20AC;?7

186

Vera Vu~kovi}

Broj

Ime i prezime doma}ina

Broj glava

Glavna suma gro{a i para

Prime~anie

1. BREZOVA 1.

Stevan Matovi}

Kmet

Andrija Balti}

Stevan Balti}

Milun \ori}

Ilija \ori}

Jovan ]ori}

Milutin @ivkovi}

Jovan @ivkovi}

\or|e @ivkovi}

10.

Leontije @ivkovi}

11.

Andrija @ivkovi}

12.

Dimitrije @ivkovi}

13.

Mili} Balti}

14.

Veselin Dugali}

15.

Lazar Dugali}

16.

Jovan Dugali}

17.

Pano Kuzunovi}

18.

Gligorije Balti}

19.

Radivoje \ori}

20.

Mileta Balti}

UKUPNO:

2. IVAWE 1.

Aleksa Dugali}

Savva Dugali}

Marko Dugali}

Radovan Mili}anin

Vilip Belopoto~anin

Mirko Kundovi}

Janko Dugali}

Arsenije Dugali}

UKUPNO

Poreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

187

3. ZASAD 1.

Radovan Balti}

S. Sima Matovi}

Joso Vukosavqevi}

Dimitrija Vukosavqevi}

UKUPNO 4. DOLAC 1.

Gvozden Bogojevi}

Jakov Ba~kuqa

Vuk Ba~kuqa

Kosta Ba~kuqa

Vu~eta Ba~kuqa

Mili} Bogojevi}

Vuki} Bogojevi}

Jovan Darinkovi}

Tanasko Bogojevi}

UKUPNO 5. VRAWEVO 1.

\oko Dugali}

Radovan Dugali}

Pavle [aptovi}

Miloje Rom~evi}

Spasoje Rom~evi}

Jovan Mili}anin

UKUPNO

umro Milutin Rom~evi}

6. GU[TERICA 1.

Mili} Pla{i}

Jakov Pla{i}

Antonije Barlov

Jovan \okovi}

Pavle Stanimirovi}

Milovan Avljanac (?)

Vasilije Zelovi}

Miailo Matovi}

Panto Kundovi}

UKUPNO 36. Glavna suma kmeta Stevana Matovi}a 82

188

Vera Vu~kovi}

218

odselio se u Moravu

Kora} Vasilie

7. VRH 1.

Jakov Kova~evi} kmet

Milutin Kova~evi}

Aleksa Vi{qanin

Milija Qubisavqevi}

Pavle Qubisavqevi}

Dimitrije Jovanovi}

Pavle Kova~evi}

Jovan Kova~evi}

Milutin Aleksi}

10.

Miloje Milovanovi}

11.

Gavrilo \aurovi}

12.

Ilija \aurovi}

13.

Simo Bo`i}

14.

\oka Bo`i}

15.

Vasilije Bo`i}

16.

Radosav Bo`i}

17.

Radoje Bo`i}

UKUPNO

umro Radovan \aur

8. REKA 1.

Mijailo ^orbi}

Danilo ^orbi}

Petar ^orbi}

Paun ^orbi}

Simo Kova~evi}

Petronije Vu~kovi}

Mili} Vu~kovi}

UKUPNO 9. PALE@ 1.

Petar Topalovi}

Veselin Gospavi}

Paun Mileti}

Milovan Mili}anin

Milisav Martinovi}

UKUPNO 29. Glavna suma kmeta Stevana Kova~evi}a 37

100

Poreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

189

10. \AKOVO 1.

Simo Bogojevi}

â&#x20AC;&#x201C;

Ananija Bogojevi}

Blagoje Pavlovi}

Leontije Pavlovi}

Gligorije Pavlovi}

Jevto Pavlovi}

Miloje Savi}

Marko Stepanovi}

Borisav Stepanovi}

10.

Antonije Simonovi}

11.

Vukoman Pavlovi}

12.

Stevan Zlati}

13.

Mili} Erac

14.

Stevan Dulovi}

15.

Jakov Pavlovi}

16.

Radovan Pavlovi}

17.

Simo Radakovi}

18.

Vukoman Stoi} UKUPNO

11. RASTI[TE 1.

Josiv Aleksi}

Miailo Raki}

Petar Raki}

Radisav Raki}

Filip Raki}

Timotije Raki}

Sreten Lukovi}

Zdravko Lukovi}

10.

Miko Raki}

11.

Laza @ivkovi}

12.

Tomo @ivkovi}

13.

Kosta Raki}

14.

\oko Raki}

15.

Milutin Raki}

16.

Teodor Raki}

17.

Ilija Raki} UKUPNO

12. SAVOVO 1.

Vujo @oi}

Panto @oi}

Cvetko Bogojevi}

Pavle Siqanin

Mijailo Usiqanin

Antonije Usiqanin

UKUPNO

190

Vera Vu~kovi}

13. SELO PONORE 1.

Qubisav Gra~anac

Miloje Gra~anac

Ute{en (?) Borovi}anin

Mirko Zlati}

Milovan Gari}

Radosav Gari}

Radivoe Gari}

UKUPNO 14. SELO GLAVO]A 1.

Teodor Erac

Maksim Raki}

Spasoje Zlati}

Joksim Borovi}anin

\or|e Borovi}anin

UKUPNO 29. Glavna suma kmetie Sime Bogoevi}a

178

15. U[]E 1.

Pavle Pandrc

Jakov To{i}

Radisav Pandrc

Stevan Vuki}evi}

Vuki} Raki}evi}

Jovan Krxa

Savva Krxa

Marko Erdoglija

Atanacko Pe{i}

10.

Andrija Erdoglija

11.

Petar Erdoglija

12.

Cvetko Erac

13.

Jovan Planojevi}

14.

Ilija Planojevi}

15.

Mileta Pesak

UKUPNO

16. PLAVCE 1.

Radovan Erac

Milovan Vuksanovi}

Aksentije Kla~inac

Milovan Erac

UKUPNO

Poreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

191

17. LOZNA 1.

\oko Barlov

Pavle Barlov

â&#x20AC;&#x201C;

Ubog

Nikola Erdoglija

Jovan Erdoglija

\oko Ru{pi}

UKUPNO 18. @I@OVCE 1.

\okovi} Jovan

Mijailo Golio

UKUPNO

19. SELO LU^ICE 1.

Vukoica \urovi}

Simo Pe{ovi}

Ilija Crnoudovi}

Stevan \orvilipovi}

UKUPNO 20. ODMEWE 1.

Vuk Pandrc

Milutin Ma~uri}

Nikola Ma~uri}

Petar Belo{evi}

Stojanovi} Jakov

Radovan Ma~uri}

Petar Planojevi}

UKUPNO

Savva Matovi} Maksim Bini}anin Mirko Ko{anin ]iro Samar|i} Milovan Samar|i} Mijailo [opalovi} Jovan Bo|anin Milutin Petkovi} Milentije Bini}anin Mijailo Petkovi} Mileta Pu~anin Vukalovi} Radi} Mijailo Vukajlovi} Qubisav Ko{anin Gregorovi} Mileta Vukosav Vra{kar(?) UKUPNO

1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 2 20

4 4 2 2 2 Siroma, ne pla}a 2 8 4 2 2 8 4 4 4 6 40

21. POLUMIR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

192

Vera Vu~kovi}

Petar Pu~anin umro

Glavna suma Pavla Pandrca kmeta

178

Milosav Todorovi}

1 73

2 180

22. RUDNO 1.

\oda Vukoman

Jovan \oda

Milenko Miliki}

Radenko Miliki}

Milun Udovi~i}

Petar Guzowa

Andrija Bo{kovi}

Petar Filimonovi}

Ilija Miajlovi}

10.

Radovan Miajlovi}

11.

Todor Veselinovi}

12.

Miloje Veselinovi}

UKUPNO

23. BZOVIK 1.

Jevto Dragojlovi}

Marinko Erac

Timotije Erac

Mina Erac

Bo`o Drobwak

Jovan Erac

Radosav Erac

Vukoman Erac

UKUPNO 24. KAMENSKA 1.

Simo Belo{evi}

Buli} Milo{evi}

Vidosav Milo{evi}

Pavle Filipovi}

Pantelija Milo{evi}

Vasilije Milo{evi}

UKUPNO 25. BU^E 1.

Veli~ko Bu~anin

Radoe Barlov

UKUPNO

Poreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

193

26. ZACKUQE 1.

Vasilie Vu~i}evi}

Mili} Vu~i}evi}

UKUPNO

27. DRA@I]E 1.

Damjan Dra`inac

Milisav Dra`inac

Aksentije Dra`inac

Vasilije Dra`inac

Milovan Oklagija

UKUPNO

umro Milosav Dra`inac

28. GRADAC 1.

Dmitar ^orbi}

Radosav Popovi}

Nikola Baruxia

Andrija Jovanovi}

Moisej Lukovi}

Jani}ije Lukovi}

Simo ^e{qarac

Vukoman ^e{qarac

Radovan Nikoli}

10.

Nikola Gra~anin

UKUPNO

Umro Jovan ê{qarac sin neèwen umrlog Jovana ê{qarca

29. SREM^E 1.

Ilija Matkovi}

Miajlo Medar

Veli~ko Medar

Petar Medar

Radisav Jovanovi}

Damjan Birov

Milovan Arsovi}

Leontije Nikoli}

Vasilije Milutinovi}

Ne pla}a

UKUPNO

194

Vera Vu~kovi}

primalac iz Turske, a nije godinu ispunio

30. ZAREVO 1.

Milan Vujanac

Ilija Vujanac

Miailo Vujanac

UKUPNO 31. KRU[EVICA 1.

Petar Milovanovi}

vodenica je Turska

Panto Milovanovi}

vaqarica je Turska

Mirko Bo{kovi}

Maksim Rogowa

Stevan Rogowa

Simo Jovanovi}

UKUPNO 32. GLADNICA 1.

Petar Mileti}

Ilija Bo{kovi}

Savva Bo{kovi}

Miloe Bo{kovi}

UKUPNO Kmetija Dmitra ^orbi}a glavna suma

102

33. GOSTIRADI]E 1.

Milisav Vujanac

Miloje Vujanac

Atanacko Vujanac

UKUPNO 34. BRVENIK 1.

Antonie Skukovac

Jovan ^itluk~anin

Mileta ^itluk~anin

Mileta Vulovi}

UKUPNO

vodenica Turska

35. BIOCE 1.

Milivoe Stan~i}

Marinko Kova~evi}

Marko Kova~evi}

Simo Kova~evi}

Miailo Kova~evi}

Petar Stevanovi}

Miailo Gajtanovi}

N. Stan~i} umro

Poreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

195

Jevto Mojsilovi}

Jovan Mojsilovi}

10.

Mileta Tewi{ (?)

11.

\or|e ^itluk~anin

12.

Atanacko ^itlu~anin

UKUPNO

36. VAREVO 1.

Raka Meanxia

\or|e Filipovi}

Miailo [umarac

Milosav [umarac

Milutin Novak

Jelenko Borovi}anin

Vuki} Petreovi}

Stojan Vujanac

Savva Vlasovac

10.

Jisak Vlasovac

11.

Mileta Gajtanovi}

12.

Stojan Kev~anin

13.

Vojo [arac

UKUPNO 37. BRVENICA 1.

Jovan Andriani}

Petar Andriani}

Radisav Andriani}

Bojo Andriani}

Jeremija Dragi~evi}

Maksim Vujanac

Gvozden Vukovi}

Milisav Glav~i}

Jovan Pantovi}

10.

Veselin Dragi~evi}

11.

Jakov Medar

12.

Dmitar Vukovi}

13.

Nika Gluva~evi}

UKUPNO Kmetia Milisava Vujanca glavna suma

196

Vera Vu~kovi}

152

izgore mu sve {to je god

38. TRNAVA 1.

Radovan Kurandi}

Vukoman Stani{i}

Miailo Veli~kovi}

Gvozden Veli~kovi}

Stevan ^e{qarac

Vasil ^upovi}

Rade Prgomeqa

Milko Mutavxia

Alempie Prgomeqa

10.

Miqko Prgomeqa

11.

Milutin Prgomeqa

12.

Stevan Broja~

13.

Milosav Broja~

14.

Veselin Broja~

UKUPNO

umro Vilip N.

39. PINA@DO 1.

Milo{ Kola{inac

Radosav Terzi}

Jovan Nikoli}

Miqko Pita

Mili} Mutavxia

UKUPNO 40. DRAGANI]I 1.

Damjan Mutavxia

Tomo Vuka{inovi}

Jovan Vuka{inovi}

Milovan Vuka{inovi}

Mirko Spasoevi}

Pavle Er~evi}

Dmitar Do{qak

Jovan Mete{qanin (?)

\oko Daki}

UKUPNO

Poreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

197

41. NOSOQIN 1.

Ivan Kiev~anin

Simo Arsovi}

Marko Mili}

Vu~ko Petrovi}

Jev|enije Petrovi}

\oko Petrovi}

Miailo Tomovi}

Marko Ku~evi}

Radisav Peruni~i}

10.

Stevan Belanovi}

11.

Atanasko Belanovi}

UKUPNO Kmetia Radovana Kurandi}a glavna suma

130

42. PLE[IN 1.

Radoe Perovi}

Dragojlo Perovi}

Gvozden Perovi}

Stani{a Petrovi}

Radenko Sari}

Radomir Simovi}

Nikola Ku~evi}

Miajlo Kolar

Vilip Kiev~anin

10.

Maksim Ple{inac

11.

Milosav @aranin

12.

Tanacko \oda

13.

Petronie [arka

14.

Petar Srdarovi}

16.

Sima Milutinovi}

17.

Nikola Delovi}

UKUPNO

43. BRKU[A 44. SEBIMIQE 1.

Miqko Brku{anin

Stevan Milovi}

Jevto Popovi}

Trivo Popovi}

Janko Jovanovi}

Radovan [alini}

198

Vera Vu~kovi}

N. Kolar umro

Veselin Jovanovi}

Jovan Pa{ajli}

Milovan Grk

Mirko Ivanovi}

Ilija \ula

10.

Aleksa Rakiti}

11.

Simo Vidi}

UKUPNO 45. BIELO POQE

Spaso Vukosavqevi}

Mirko Mladenovi}

Jakov Mladenovi}

Simon Belopoto~anin

Jovan Stani}

Petar Mladenovi}

UKUPNO

Pop Gvozden poreska glava bio, na skoro se zapopio

46. MILAKOVI] 1.

Vu~i} Trnavac

Jovan \ogo

Jovan Vukovi}

Vilip Nikoli}

Vidak @ivkovi}

Radoe Kola{inac

Milko Kursula

Jovan~e Moravac

Miailo Radovi}

10.

Dmitar Rakiti}

UKUPNO 44. Kmetia Miqka Brku{anina glavna suma

168

Poreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

199

47. VELEWE 1.

Milutin Miliki}

Miloe Barlov

Maksim Balti}

Petar Bukara

UKUPNO

48. BINI]E 1.

@ivko Mini}

Mirko Mini}

Vasilie Radakovi}

Mileta Radakovi}

Miloe Qubi~i}

Ivan Tomovi}

Vu~i} Tomovi}

Vuk Penda

Vasil \osa

10.

Miailo Babaia (?)

11.

@ivko Babana

12.

Mili} Babana

13.

Petar Kotur

14.

Vuk Kotur

UKUPNO

49. R@ANA 1.

Rade Penda

Panto Nestorovi}

Vuk Raki}

Panto Marpe{kovi}

Jovan \oki}

Janko Matovi}

UKUPNO 50. JOVAWA 1.

Nikola Jovanac

Milutin Pankovi}

Milenko Pankovi}

Jovica Savi}

\or|e Savi}

Jovko ^ekanovi}

Slavko ^ekanovi}

UKUPNO

200

Vera Vu~kovi}

Vodenica Turska

51. LADOEVI]I 1.

Petar Simonovi}

Miloe Nikoli}

Petar Vasilievi}

UKUPNO

umrli Mirko i Radosav Nikoli}

52. BOROVI]I 1.

Aksentie Borovi}anin

Gavrilo Borovi}anin

Grigorie Borovi}anin

Milovan Borovi}anin

UKUPNO

Petar Borovi}anin odselio se u kapetaniju Peri{i}a u Stari vla

53. KOTRA@E 1.

Mileta Radovi}

Stevan ^orbi}

Milia Bo{kovi}

UKUPNO 1. Janka Matovi}a kapetanija glavna suma

178

54. BRESNIK 1.

Timotia Dra`inac

Jovan Pavlovi}

Isailo ^irica

Janko Dugali}

Radovan Bresni~anin

Pavle Guzowa

Pavle Dugali}

Jakov Dugali}

Jakov Vasovi}

10.

\oko Stani{i}

11.

Radovan Stani}

12.

Joksim Stani}

13.

Jani}ie Vasoevi}

14.

Jovan Leki}

15.

Zdravko Trivunovi}

16.

Vuk Trivunovi}

17.

Nikola ]irica

18.

Jovan ]irica

UKUPNO

umro Vaso Jojki}

Poreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

201

Kapetanija Jose Dra`inca suma 55. ^EREWE 1.

Gvozden Dugali}

Vasilie [iptovi}

Miailo Vukovi}

Atanacko Vukovi}

Ra{o Vukovi}

Dimitrie Vukovi}

Milivoe Miladinovi}

Miqko Mandi}

Vasilie Mili}

10.

Jovan Mili}

11.

Jovan Jasni}

12.

Mitar Vujanac

UKUPNO

56. BELA STENA 1.

Antonie Kraboti}

Marko Biorac

Petar Vilimonovi}

Mileta Kr~an

Stanoe Vujanac

Atanacko Miqkovi}

UKUPNO

57. POBR\E 1.

Krsman \okovi}

Milun Mikovi}

Krsman Jemovi} (Jemuovi})

Petar Jemovi}

Nikola Pokimica

Aleksa Beqakovi}

Jakov \orpapi}

Vu~i} \orpapi}

Mirko Beqakovi}

10.

Petar Beqakovi}

11.

Pantelija Beqakovi}

UKUPNO

202

Vera Vu~kovi}

Ovaj siroma od ~etvoro nedorastle dece ima ve} 3 godine kako bolan u posteqi le`i, za koe kapetan i kmet svedo~e

58. BAQEVAC 1.

Jakov Dragojlovi}

Tomo Jemovi}

Timotie Jemovi}

Nedeqko Ma~u`i}

Stevan Raspopovi}

Mileta Morav~i}

Vasil Goqovi}

Andria Miloevi}

Milosav Biorac

Pavla Pandrca

Simon Jemovi} i wegov pastorak Vukoman iselili se

UKUPNO 38. Kmetija Mili}a Vujanca glavna suma

Izbego iz ovog sela Milosav Todorovi} u Lu~ice kmetiju

15 46

36 110

59. KAMEWANI 1.

Lazar To{i}

Todor To{i}

Milosav To{i}

Petar To{i}

Aleksa To{i}

Jakov To{i}

UKUPNO 60. BOROVCI 1.

Jakov Radisavqevi}

Kosta Radisavqevi}

Milovan Dra`evi}

Jakov Dra`evi}

Vujo Jemovi}

Radi} Jemovi}

Timotie Krsmanovi}

Jovan Vasilievi}

Aleksa Milosavqevi}

10.

Kosta Milosavqevi}

UKUPNO

Poreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

203

61. KOSURI]I 1.

\or|e Uro{evi}

Vilip Rom~evi}

Simo Pe{i}

Milovan Rom~evi}

Jovan Dugali}

UKUPNO 62. @ELEZNICA 1.

Milovan \or|evi}

Petar Aleksandri}

Vasil Pe{ovi}

Jovan Jagri~i}

Radenko Jagri~i}

Nikola Pe{ovi}

Veselin Matovi}

Radovan Novakovi}

UKUPNO

63. SLATINA 1.

Milko Bo{kovi}

Gvozden Dugali}

Jakov Ma}u`i}

Mileta Ma}u`i}

Simo Ma}u`i}

Savva Ma}u`i}

Mili} Medarevi}

Milovan Gladni~anin

Uro{ Jagr~i} (?)

10.

Ilia Pe{i}

UKUPNO 64. TADEWE 1.

Timotie Erdoglia

Ivan Ko{anin

Jovan Ko{anin

Petar Golondra (?)

Marjan Borovi}anin

Pavle ]e{i}

UKUPNO

204

Vera Vu~kovi}

Miloe Vu~kovi} i sin Aleksandra umrli

45. Kmetia Radenka To{i}a glavna suma

162

65. MLAN^A 1.

Obrad Stojkovi}

Pantelia Stojkovi}

Trivun Stojkovi}

Simo Stojkovi}

Vilip Petrovi}

Nikola Planoevi}

Milisav Ba`alac

Milosav Ba`alac

Simeon Ba`alac

10.

Milovan Brku{anin

11.

Panto Brku{anin

12.

Vasilie [ola}

13.

Nikola [ola}

14.

Radisav ^ekanac

15.

\oko Opuri}anin

16.

Obrad Rudinac

17.

Jovan Rudinac

18.

Pavel Rudinac

19.

Pavle Stojkovi} Birov

20.

Milenko Kame{tanin

UKUPNO 66. GLUVCI 1.

Mili} ]ubrk

An|elko ]ubrk

Petar ]ubrk

Vu~eta Gluv~evi}

Vu~eta Goloman

Radowa Goloman

Vuki} Mijdarovi}

UKUPNO 67. GOLO[E 1.

Milovan Vuki}

Stevan Mila}anin

Nedeqko Milunovi}

Sreten Nedeqkovi}

Marko Nedeqkovi}

Stevan Zlati}

Poreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

205

Vukota Goloman

Stojan Goloman

Milivoj Vuki}

10.

Marjan Nedeqkovi}

11.

Ne{o Milunovi}

12.

Laki} Goloman

13.

Petar Goloman

14.

Vuk Goloman

15.

Miat Goloman

16.

Mi}o Milunovi}

17.

Vidak Goloman

18.

Mileta Li{anin

19.

Miloe Li{anin

20.

Milisav Planoevi}

21.

Pero Goloman

UKUPNO 68. MILI]ANI 1.

Simo Mili}anin

Petronie Mili}anin

Manojlo Jovanovi}

Vu~i} Mili}anin

Mili} Ristovi}

Miailo Mili}anin

Petar [iv}anin

Radoe Spasoevi}

Pimen(?) Dimitrijevi}

10.

Trivun Dimitrijevi}

11.

Simo Relenac (?)

UKUPNO 69. BORKOVE 1.

Vu~i} Borkovac

Bogosav Borkovac

UKUPNO 10 61. Kmetia Save Stojkovi}a glavna suma Kmetia Radovana \ode â&#x20AC;&#x201C; zaboravqena Kmetia Kurandi}a zaboravqena SUMA

206

Vera Vu~kovi}

84 1

186 2

2 856

2058

Vera Vuckovic TAX REGISTER AS THE FIRST CENSUS OF THE STUDENICA DISTRICT Summary The account book of landownersâ&#x20AC;&#x2122; (Tur. spahija) revenues is one of the first censuses of the Studenica District kept with recorded names. Originally it was not dated, but most probably it dates from 1834 and offers data, before all, about all types of taxes paid by the people and then also very valuable data about the composition of the Studenica District immediately after its becoming a part of the Principality of Serbia, about its population, their properties and migrations. For the purpose of easier understanding, there are explanations regarding the type and way of collection of taxes and historical conditions under which it was kept.

Poreska kwiga kao prvi popis sreza Studeni~kog

207

SILVIJA KREJAKOVI] Narodni muze Kraqevo

UDK 347.235(497.11)”1935” UDK 528.4(497.11)”1935”

KATASTAR SREZA @I^KOG GRA\A ZA PRIVREDNU ISTORIJU

Apstrakt Rad obra|uje gra|u prvog katastarskog „operata” za Kraqeva~ko podru~je, nastalog pred II svetski rat. Ova gra|a, kao izvor prvog reda u istraìvawu privredne istorije, eksplicitna je u prikazu rasporeda i vrste zemqi{ta, veli~ine poseda i vrste zemqi{nih kultura. Implicitno, kroz ubicirane toponime, popis vlasnika i objekata u slu`bi sto~arstva ili zemqoradwe, zate~ene dràvne ili privatne posede, ovi dokumenti, koji su beleìli fakti~ko stawe, govore o poreklu stanovni{tva, promenama zanimawa. Takav sadràj ~ini ih va`nim u posmatrawu i pore|ewu imovinsko-pravnih–odnosa u vremenu koje je prethodilo i onom koje je sledilo izradi katastra, kada ratni i posleratni kontekst donosi promene u odnosu prema zemqi i vlasni{tvu nad wom. Teè}i ka gra|anskim evropskim tokovima, Kraqevina Jugoslavija preduzela je zama{an poduhvat – da popi{e sve nepokretnosti i sve promene koje su povodom wih nastajale, da zabeleì wihove vlasnike i granice, re~ju – da ostvari prvi moderan katastar. Podlogu za stvarawe katastra predstavqali su dràvni akti – Zakon o zemqi{nim kwigama i Zakon o unutra{wem ure|ewu, osnivawu i ispravqawu zemqi{nih kwiga, izdati 18. maja 1930. godine.1 Iako tendencija ka unifikaciji katastarskog sistema u svim banovinama nije sprovedena, tamo gde je katastar zaìveo, pruào je va`ne podatke o poloàju i obliku svakog zemqi{ta, poreskom i pravnom stawu, izraàvao fakti~ko stawe u imovinskim odnosima. Dokumenti nastali u ovom prvom katastarskom „operatu” jo{ uvek su u funkciji u Slu`bi za katastar nepokretnosti {to ukazuje na wihovu preciznost i verodostojnost.2 Izrada katastra za banovinu Moravsku, @i~ki srez, po~ela je 1935. godine, kada prve ovda{we geometre u posao uvode stru~waci izbegli u Jugoslaviju od terora Oktobarske revolucije, koji su uhlebqewe na{li u Kraqevu, a o kojima, osim potpisa na pole|ini dokumenata, nisu sa~uvani nikakvi podaci. Katastar je stvaran postupno – tahimetrijskim snimawem terena i premerom utvr|eni podaci, uno{eni su u, za svaku katastarsku op{tinu ili selo, posebno, detaqne skice. Usledili su na osnovu wih, u istoj razmeri 1 : 2 500 ucrtani katastarski planovi koji su beleìli fakti~ko stawe na terenu – raspored i vrstu zemqi{ta, vlasni{tvo, hidronime, toponime, saobra}ajnice, granice. Ta~no obeleène veli~ine poseda i zemqi{nih kultura, kao i klasirawe zemqi{nih kultura po kvalitetu, evidentirani su u sumarnicima katastarskih op{tina. Kako je jedna od uloga katastra bila i da posedovne odnose, pravni sistem, dovede u sklad sa stvarnim stawem i stvarnim pravom, na Katastar sreza @i~kog – gra|a za privrednu istoriju

209

Branko Petranovi}, Istorija Jugoslavije 1918–1988, 1–3, 1, Beograd 1981, 198–202. 2 Republi~ki geodetski zavod Beograd, Slu`ba za katastar nepokretnosti Kraqevo, Operativna gra|a: katastarski planovi; detaqne skice; azbu-~ni registri; sumarnici ka-tastra op{tina.

osnovu ubele`enih podataka sa terena ra|eni su i Azbu~ni registri i posedovni listovi. Ovaj posledwi deo katastarskog operata podrazumevao je i protokolarno „izlagawe dokumenta” ili verifikaciju op{tinskog opunomo}enika posle potpisa vlasnika zemqe na svom posedovnom listu. Za~et u predve~erje II sv. rata, ovaj posao je prolongiran u vreme okupacije i zavr{en 1945. odnosno 1948. nakon unetih promena zbog smrti mnogih vlasnika zemqe, paqewa imovine... Tabela 1 – Katastarski operat

3 Obja{wewe: na reversu svakog katastarskog plana i detaqne skice–potpis izvr{iteqa klasirawa zemqi{ta;

Katastarska op{tina

Tahimetrijsko snimawe i izrada detaqnih skica God. Geometri

Kartirawe - izrada katastarskih planova God. Geometri

Gotovac

1937.

Sergije Lesewevi}

1937.

Lav Homenko

Mataruge

1937.

Mihajlo Burgejev

1937.

Nikola Bodarevski

Kovanluk

1937.

Novak Zlati~anin

1937.

Vitomir Terzi}

Ribnica

1937.

Novak Zlati~anin

1937.

Vitomir Terzi}

Kova~i

1937.

Novak Zlati~anin

1937.

Vitomir Terzi}

Ratina

1937.

Nikola Dejanovi}

1937.

Nedeqko Ple{i}

Zam~awe

1937. i 1938.

Ilija Milentijevi}

1938.

Durde Krivo{ejev

Kru{evica

1937.

Krum To{evi}

1937.

Boris Dijakov

Metiko{

1938.

@ivojin Petrovi}

1938.

@ivojin Petrovi}

Dragosiwci

1938.

Krum To{evic i Novak Zlati~anin

1938.

Krum To{evi} i Novak Zlati~anin

Zaklopa~a

1938.

Sergije Beranov i Mato Jankovic

1938.

Sergije Beranov i Mato Jankovi}

Vrba

1938. i 1939.

Sergije Beranov, Novak Zlati~anin i Vitomir Terzi}

1939.

Sergije Beranov, Novak Zlati~anin i Vitomir Terzi}

Meqanica

1939.

Doj~in Borojevi}

1939.

Petar Lukini}

Rudwak

1939.

Konstantin Mazajev

1939.

Miodrag Milanovi}

Brezna

1939.

Sergije Beranov

1939.

David Trinki i Bo`a \uri{i}

Kamenica

1939.

Krum To{evi} i Sergije Lesewevi}

1939.

Krum To{evi} i Sergije Lesewevi}

Gok~anica

1939.

Ismet Taqic i Vsevold Hodaqevi}

1940.

Nikola Bodarevski

Predole

1939.

Mustafa Havala i Sergije Abramovi}

1940.

Mustafa Havala i Sergije Abramovi}

Klasirawe zemqi{ta uradio je, za sva navedena sela, in`. Lav Homenko, od jula do oktobra 1940.3 Precizno upu}ena na odre|eni prostor i vreme, katastarska evidencija za istori~are predstavqa dokumentarni izvor koji omogu}ava verodostojan i objektivan uvid u privredne, pravne, socijalne tokove i ta~an put jezi~kih tragova ili toponima, koje su generacije qudi ostavqale u svom okru`ewu. Najprimerenija prou~avawu ovih izvora, eksplicitnih u podacima za privrednu istoriju, metoda kvantifikacije, podrazumeva odabir odgovaraju}eg segmenta ili mikroplana koji sadr`i merqivo razli~ite elemente, indikativnog za 210

Silvija Krejakovi}

{iri prostor. Podibar kao predeona celina i istovetni narodni pojam o oblasti izme|u podgorja Crnog vrha na Stolovima, Magli~a i u{}a Ibra u Zapadnu Moravu sadr`i unutra{we predeone razlike.4 Ovaj izrazito individualisan predeo ~ine – zona ravni~arskih sela ili rejon re~nih terasa du` Ibra i Zapadne Morave, gde smonica i ritska crnica predstavqaju kvalitetno wivsko zemqi{te (Zam~awe, Mataruge, Kru{evica, Kova~i, Ribnica, Kovanluk, Ratina, Zaklopa~a, Vrba), oblast oboda na vi{im re~nim terasama ili pobr|e, me{ovitog tla (Metiko{, Dragosiwci, Gotovac) i planinski deo sa karakteristi~nim erodiranim tlom – goletima (Rudwak, Predole, Gok~anica, Brezna, Meqanica, Kamenica).5 Tabela 2 – Raspored i obim hidronima i saobra}ajnih komunikacija Katastarska op{tina

Javno dobro - vode (izra`eno u ha)

Javno dobro - putevi i pruge (izra`eno u ha)

Brezna

66.97.10

43.21.00 (deo - {umska pruga Kraqevo - Go~)

Vrba Gok~anica Gotovac Dragosiwci Zaklopa~a Zam~awe

25.77.57 18.08.31 12.06.00 14.02.00 16.11.94 19.75.20

33.27.68 (deo - pruga ka Stala}u) 15.80.85 18.46.00 30.09.00 17.27.32 17.22.63 (deo - pruga Beograd - Skopqe)

Kamenica

19.85.20

20.76.00 (deo - {umska pruga Kraqevo - Go~)

Kovanluk Kova~i Kru{evica Mataruge Meqanica Metiko{ Predole Ratina Ribnica Rudwak

11.76.48 14.64.80 35.79.39 43.47.04 17.34.44 1.23.15 8.19.46 35.05.00 26.86.27

12.07.59 5.88.29 47.30.34 22.11.00 11.19.41 9.19.57 15.50.90 42.37.00 (deo - pruga Beograd - Skopqe) 19.32.00

Od prete`nog uticaja na razvoj Podibarja, u vremenu kada je qudskom i jo{ vi{e tehni~kom delatno{}u malo {ta moglo i umelo da bude promeweno u nepovoqnim prirodnim uslovima, bio je kvalitet zemqe kao i broj hidronima – izvora napajawa useva, qudi i stoke – {to ovi izvori direktno beleè – tabela 2. Razvijenost saobra}ajnih komunikacija – puteva migracionih struja, razmene roba i uticaja bila je u srazmeri sa razvojem podru~ja. U periodu od 1918. do 1928. godine, po~ela je, umesto starih „kr~anika” izgradwa drumova kamene podloge i sa vaqanim makadamom u ovom kraju.6 Katastarski planovi i detaqne skice precizno beleè ove puteve I i II reda od Kraqeva kroz Podibar do Ra{ke, Kraqevo–Kragujevac, Kru{evac–Kraqevo–Uìce... U daqini me|u sobom povezani, sliti vremenom u asfalt, banovinski putevi brisali su o{tre granice izme|u grada i podibarskih sela u privrednom, demografskom i kulturnom pogledu. Navedeni podaci (tabela 2), kroz podatke o obimu i vrsti saobra}ajnica, govore i da su planinska sela, iako povezana sa balkanskom èlezni~kom magistralom Beograd–Skopqe i sa prugom uskog koloseka ka Go~u, ostajala izolovanija, privredno zaostalija. U wima preovla|uju putevi III reda, zemqanog kolovoza i lokalnog zna~aja. Katastar sreza @i~kog – gra|a za privrednu istoriju

211

Radoslav Q. Pavlovi}, Podibar i Gok~anica, Naseqa i poreklo stanovni{tva, kw. 30, Beograd 1941, 220–222.

Dragoqub Milanovi}, „Kraqevo i wegovo u`e gravitaciono podru~je”, Glasnik Srpskog geografskog dru{tva, 38, Beograd 1973, 17–19; 5

Isto, 74;

Ekonomski uzroci demografskih promena, potreba za plodonosnijim tlom koja je u najve}oj meri pokretala „planince” u niska sela Podibra, podrazumevala je i promenu zanimawa – napu{tawe sto~arstva ili samo usputno bavqewe wime, o ~emu katastar posredno govori, na osnovu broja objekata za sto~arewe i toponima nastalih po wihovim nazivima pod wivama, vo}wacima7... Zemqa kao svojina, u vremenu koje tretiraju katastarski izvori, nije imala samo iskqu~iv zna~aj ekonomskog dobra, ve} {ire zna~ewe simbola u ostvarivawu socijalnih potreba – za ukoreweno{}u, prestièm i ugledom u seoskoj zajednici. Sumarnici katastarskih op{tina sadrè broj~ano izraèn raspored i obim zemqi{nih kultura. Me|utim, globalni pregled za Podibar, ne zna~i da ga treba svrstati u usevima siroma{an odnosno {umama izuzetno bogat predeo, ili podru~je ekstenzivne poqoprivrede i razvijenog sto~arstva, jer je upravo obrnut proces – spu{tawe planinskog stanovni{tva u niska sela, stalno nastawivawe, napu{tawe sto~arewa – tekao u me|uratnom periodu.8 Ilustracija 3 – Raspored zemqi{nih kultura u Podibru

Silvija Krejakovi}, „Neki toponomasti~ki tragovi nekada{weg sto~arewa”, Rudo poqe – Karanovac – Kraqevo, Beograd–Kraqevo 2000, 81–87.

R. Pavlovi}, navedeno delo, 290–300;

D. Milanovi}, navedeno delo, 77;

10 Qubograg Dimi}, Kulturna politika u Kraqevini Jugoslaviji 1918–1941., I–III, I, Beograd 1996, 31;

Hazim [abanovi}, „Period turske vladavine”, Kraqevo i okolina, Beograd 1966, 167–176;

Radi jasnijeg uvida potrebno je posmatrati sve tri navedene zone posebno. U niskim selima terasastog podru~ja, najplodnija ritska crnica i smonica sa dubqim slojem humusa, mestimi~no isprekidane re~nim {qunkom, pruàle su mogu}nost gajewa kvalitetnih useva, koji su po obimu prevazilazili doma}e potrebe i preticali za prodaju na gradskim pana|urima.9 U ovim koncentrisanim selima, povezanost parcela zna~ila je povoqnost za {iru primenu savremenijeg oru|a, ~ime je ravni~arsko doma}instvo prestajalo da bude zatvoreno, sku~eno. Kako na osnovu katastarske gra|e ne moèmo sagledati broj ni intenzitet primene oru|a i mehanizacije, postoji samo mogu}nost pore|ewa sa wihovom primenom u uòj Srbiji u istom periodu, gde je na 1000 gazdinstava samo 182 drvene ralice, 438 gvozdenih plugova, postojalo 37,9 % doma}instava bez ikakve poqoprivredne mehanizacije.10 U niskim selima uz poqoprivredu, bilo je razvijeno i vo}arstvo, {to katastar eksplicitno beleì. Spomen na nekada{we vinograde sa~uvan je u ubeleènim toponimima – Terzi}ki vinogradi u Vrbi, Vinogradi{te u Dragosiwcima... U periodu turske vladavine bilo je ~uveno karanova~ko vino sa vinograda u Vrbi, Ratini, Ribnici, koje je pred Balkanske ratove uni{tila bolest filoksera.11 Promene koje je katastar evidentirao odnose se i na ranije {ire prostirawe {uma, vremenom iskr~enih, ~iji su tragovi sa~uvani u toponimima – Gaj, Papratnica, Lug, Lu{ka mala, [evari – za potese pod wivama ili livadama. 212

Silvija Krejakovi}

Tabela 4 – Raspored zemqi{nih kultura u zonama i selima Podibra, u procentima

Planinska sela

Pobr|e

Niska sela

Katastarska op{tina

Wive

Vo}. i vin.

Liv. i pa{.

[ume

Neplodno

Ostalo

Zam~awe

0,6

84,7

2,7

1,4

Mataruge

6,9

3,7

11,3

73,8

4,2

0,1

Kru{evica

11,8

5,6

34,9

42,8

4,8

0,1

Kova~i

26,8

12,2

49,5

6,2

5,2

0,1

Ribnica

13,3

3,9

41,2

34,1

7,2

0,3

Kovanluk

19,5

7,7

39,3

14,4

8,7

0,4

Ratina

25,8

11,5

19,4

6,1

0,2

Zaklopa~a

29,4

13,9

27,1

21,9

7,5

0,2

Vrba

28,6

23,9

7,3

0,2

Metiko{

12,3

10,8

36,5

38,3

0,2

1,9

Dragosiwci

4,8

7,2

3,8

0,2

Gotovac

9,8

5,8

72,8

5,2

6,2

0,2

Rudwak

3,7

2,4

40,9

Predole

5,8

3,2

48,2

6,5

0,3

Gok~anica

3,4

2,2

21,5

63,3

9,5

0,1

Brezna

0,8

21,2

69,3

7,5

0,4

Meqanica

0,8

1,2

24,7

65,8

7,3

0,2

Kamenica

0,7

5,7

91,6

1,1

0,2

U selima sredwe visine – pobr|u, wive su zauzimale prostor vi{ih re~nih terasa, zaravni i blagih brdskih strana. Iskr~ivawe {uma i upotreba kr~evina kao podloge zemqi{nim kulturama i ovde je proces koji je tekao od sredweg veka. Dok je u niskim selima bavqewe sto~arstvom bilo samo usputno i neredovno zanimawe, o ~emu svedo~i mali broj sto~arskih objekata u katastarskim izvorima, u selima pobr|a – {tale, ka~are, mlekari, nalaze se u okviru svih doma}instava. S druge strane, dok je u niskim selima ~ak 95% ku}a imalo ambare, ili sala{e, u pobr|u su ovi pomo}ni objekti za ~uvawe useva re|i. Planinskim selima dominirale su {umske povr{ine. Karakteristiku ove zone ~inila su erodirana zemqi{ta ili goleti, koji su u selu Rudwak zauzimala ~ak 15% tla, na osnovu katastarskih izve{taja. U broj~anim pregledima ovih izvora, odvojeno od goleti ubeleèno je tlo pod {qunkom i peskom, tzv. neplodno tle. Retka planinska crnica bila je u ovim selima jedino pogodno wivsko zemqi{te. Vo}arstvo je bilo ograni~eno na ku}ne prinose i doma}e potrebe, o ~emu katastar govori kroz broj i raspored vo}waka. Jednu od dimenzija privrednog ìvota i razvoja Podibra, ~inilo je rudarstvo, ~iji kontinuitet u ovom predelu potvr|uju latinski (Metalica u Gok~anici, Mala metalica u Predolama) 12 i sredwovekovni (Ceovi u Rudwaku)13 rudarski toponimi. Aktivne rudnike i rasprostraweno {umsko bogatstvo namenski je koristila i Kraqevina Jugoslavija, o ~emu katastarska gra|a direktno govori o ta~no datim obimom dràvnih dobara. Oborena stabla bukove, jelove i smr~eve {ume prevoèna su {umskom prugom uskog koloseka (u katastarskim planovima i skicama detaqno ubicirana) sa Go~a preko stanica u Kamenici, do dràvne ili privatnih strugara u Kraqevu, Ribnici. Katastar sreza @i~kog – gra|a za privrednu istoriju

213

Miloqub Arsi}, „Latinski toponimi na @eqinu”, Na{a pro{lost, 4, Kraqevo 1989, 225–228;

Mihailo Dini}, Prilozi za istoriju sredwovekovnog rudarstva u Srbiji i Bosni, SAN, Beograd 1955, 3–11;

Tabela 5 – Obim dr`avnih dobara (izra`eno u ha) Dobra Ministarstva

Katastarska op{tina

[uma i ruda 3062.62.28 1737.96.97 298.22.09 455.40.66 1576.54.47 3616.89.65 137.49.66 845.62.02 570.84.32 158.15.46

Brezna Vrba Gok~anica Gotovac Dragosiwci Zaklopa~a Zam~awe Kamenica Kovanluk Kova~i Kru{evica Mataruge Meqanica Metiko{ Predole Ratina Ribnica

Nije sa~uvan sumarnik

Rudwak

284.56.24 12734.32.00

UKUPNO:

14 RGZ, Slu`ba za katastar nepokretnosti, Operativna gra|a: katastar. planovi; detaqne skice i sumarnici katast. op{tina

Mihailo Vu~kovi}, „Poqoprivreda stare Jugoslavije”, Iz istorije Jugoslavije 1918 – 1945, Beograd 1953, 270; 15

16 RGZ, Slu`ba za katastar nepokretnosti, Operativna gra|a: sumarnici katastarskih op{tina.

Q. Dimi}, navedeno delo, 25.

Gra|evina 2.36.47 2.80.74 -

Vojske i mornarice 35.17.18 47.63.80 dobro Beranovac

4.79.83 10.00.00

82.81.00

Katastarska gra|a ukazuje i da su dobra ministarstva gra|evina i vojske zauzimala neplodno tlo.14 Najve}i prostor dràvnog resora za eksploataciju {uma bio je u selu Kamenica, prevashodno zbog lak{eg transporta drvne gra|e {umskom prugom sa Go~a. Uposlewem me{tana oko odràvawa pruge, se~e i transporta {ume, planinska sela ostvarivala su u privrednom smislu izvestan napredak. U Kraqevini Jugoslaviji preovladavalo je sitno seosko gazdinstvo, bez mogu}nosti da sebi priu{ti i bez potrebnog prostora da primeni poqoprivrednu mehanizaciju.15 [to se planinskih sela ti~e, situacija je bila jo{ teà jer su usitweni posedi bili rascepkani, sa mawe kvalitetnog tla za obradu. Naj~e{}e bez ikakve trì{nosti svojih proizvoda, kao izolovana, zatvorena privredna celina, sitno gazdinstvo u niskim ili ne{to ve}e u planinskim predelima, ali sa mawe wivskog zemqi{ta, bilo je i lo{ kupac i lo{ prodavac. Stare navike na rascepkanim posedima, gde je plug tek odnosio prevagu nad drvenom ralicom i motikom, a iz stalnog straha od gladi gajene uglavnom samo nerentabilne hlebne, wivske kulture, sporo su mewane. Sumirani podaci katastarske gra|e ukazuju da je u Podibru samo 1,1% svih posednika imalo parcele od preko 20 ha.16 âk 70,6 % svih imawa u podibarskim selima bilo je mawe od 5 ha, {to je podatak pribliàn pregledu za Kraqevinu gde je 67,8%, ili 2/3 gazdinstava bilo mawe od ovog obima zemqe.17 U okviru ovog procenta je i kategorija imawa ograni~enih na „oku}nicu”, do 1 ha. Od 5 do 10 ha bilo je 19,5 % svih podibarskih imawa. Od ukupno 2 313 katastarski evidentiranih doma}instava u Podibru, po azbu~nim registrima, samo je wih 48 ili 2,4% imalo od 15 do 20 ha zemqe, dok su u svih 18 sela samo 22 posednika imali imawa ve}a od 20 hektara. Uo~avamo da je najve}i broj ovakvih imawa u planinskim selima, {to pri pore|ewu nije pravi pokazateq imu}nosti jer se radilo o rascepkanim imawima i ~esto nerentabilnim zemqi{nim kulturama. 214

Silvija Krejakovi}

Ilustracija 6 – Histogram raspodele poseda po hektarima u ~itavom Podibru

Tabela 7 – Raspodela poseda po selima Podibra (za Ribnicu nije sa~uvan sumarnik) Kat. op{tina

do 1 ha 1-5 ha 5-10 ha 10-15 ha

15-20 ha

preko 20 ha vlasnici

Brezna

Ponorac Jovan (27 ha) Kamixorac Milan (21 ha)

Vrba

106

Gok~anica

Obrenovi} Svetomir (35 ha) Mila{inovi} Mileta (21 ha)

Gotovac

Dragosiwci

Zaklopa~a

Zam~awe

Stevanovi} Nikola (32 ha)

Kamenica

Kamixorac @ivko (21 ha)

Kovanluk

Piskowac @ivko (38 ha)

Kova~i

Gavrovi} Dragoslav (63 ha)

Kru{evica

129

@arkovi} Velisav (49 ha) @arkovi} Milutin (61 ha) Tomovi} Milija (29 ha)

Mataruge

Ivanovi} Vojin (31 ha) Jani} Mom~ilo (26 ha)

Meqanica

Jovanovi} Stevan (21 ha) Mileti} Krstivoje (26 ha) Slavkovi} @ivko (27 ha)

Metiko{

Jovanovi} Stevan

Predole

Pandrc Radojica (21 ha)

Ratina

146

Mileti} @ivojin

Rudwak

@upawac Du{an (24 ha)

Ivanovi} Borislav (51 ha) Kosti} Miroslav (26 ha)

Katastar sreza @i~kog – gra|a za privrednu istoriju

215

Katastarska gra|a pruà i mogu}nost uvida u kvalitet zemqi{nih kultura u selima predratnog Podibra.18 Klasirawe zemqi{nih kultura, ra|eno je uporedo sa administrativnom obradom terenskih podataka, posle izrade detaqnih skica i katastarskih planova. Ovakvu kategorizaciju kvaliteta zemqi{nih kultura, uradio je, za sva sela Podibra, inèwer Lav Homenko od jula do oktobra 1940. Podatak da je „klasirawe” ura|eno, potpis i vreme izrade ubeleèni su na pole|ini svake detaqne skice, a podaci za svaku parcelu posebno unosili su se u Azbu~ne registre i Posedovne listove po vlasnicima. Zemqi{te se klasiralo po parcelama u rasponu od 1 (najboqe) do 8(najslabijeg kvaliteta). Tabela 8 – Kategorizacija wiva po klasama zemqi{ta u selima Podibra Kat. op{tina

1. klasa

2. klasa

3. klasa

4. klasa

5. klasa

6. klasa

7. klasa

8. klasa

Brezna Vrba Gok~anica Gotovac Dragosiwci Zaklopa~a Zam~awe Kamenica Kovanluk Kova~i Kru{evica Mataruge Meqanica Metiko{ Predole Ratina Ribnica Rudwak

18 RGZ, Slu`ba za katastar nepokretnosti, Operativna gra|a: azbu~ni registri.

Grafi~ki prikaz klasa wivskog zemqi{ta u Podibru, izdvojen je iz preciznih podataka katastarskog klasirawa svih zemqi{nih kultura, jer je broj i kvalitet wiva bio direktni parametar privrednog razvoja sela. Na osnovu katastarskih podataka, globalno predstavqenih u ovom grafi~kom prikazu, moèmo da zakqu~imo da je Podibar u me|uratnom periodu kao predeona celina od tri raznolike zone u privrednom pogledu, predstavqao bogatu, plodonosnu oblast, od zna~aja za {iri prostor. Katastarska evidencija obra|ena u ovom radu, eksplicitna je kao dokumentarni izvor za privredu u pro{losti, ne samo onoj ome|enoj hronolo{kim odrednicama wenog nastanka, nego za duì vremenski period, jer je ubeleìla stawe koje je ve} trajalo, a katastarski planovi i detaqne skice jo{ uvek su u svakodnevnoj katastarskoj slu`bi. Ova gra|a zahvalna je za istraìvawe ne samo ove, u svesti epohe dugo smatrane „mawe vrednom” od „velike” politi~ke istorije, ve} i kao podloga arheolo{kim, terenskim i toponomasti~kim radovima sprovedenim od strane kustosa Narodnog muzeja u Kraqevu kroz posebno obra|ene teme. 216

Silvija Krejakovi}

Ilustracija 9 â&#x20AC;&#x201C; Detaqna skica za KO Zam~awe, predwa strana Ilustracija 10 â&#x20AC;&#x201C; Detaqna skica KO Zam~awe, pole|ina

Silvija Krejakovic

CADASTRE OF THE ZICA DISTRICT MATERIALS FOR ECONOMIC HISTORY Summary In the department for real estate cadastre there is a kind of documentation of the first modern cadastre which, in the Zica District, Morava Region, prevailed over the until then kept, imprecise, outdated, deed system of making an inventory of properties. The foundation for development of precisely dated cadastre documents was created by the enactments passed by the government in 1935. The field measurements, the so-called tachometric recordings from 1936 to 1939 and elaboration of detailed layouts, mapping of plans from 1937 to 1940 and classification of field crops made during 1940 were performed by first engineers and land surveyors in this region, and out of them many were emigrants from Russia after the October Revolution. There followed elaboration of alphabet registers and property lists, as well as of a summarised registry of cadastral municipalities, the process which, in some villages, continued even during the occupation and was completely finished only in 1948. The cadastral materials represent true and authentic sources in research on economic history, which has been the aim of this paper by the application of the quantification method at the micro plan – Podibar, indicative for a wider area. The cadastre explicitly recorded the state in the field and differences in three elevation zones of Podibar – villages at a low sea level, villages in hilly areas and mountain villages – regarding field crops, concentration of households, social circumstances, development, etc. Such contents of cadastre documents make them most suitable to research on everything that made the so-called domestic life and influenced economic circumstances, and which was for a long time, within the awareness of the epoch, considered as lesser man’s achievements than the topics of the so-called “great” political history.

218

Silvija Krejakovi}

BLAGOMIR BI[EVAC Istorijski arhiv Kraqevo

PREGLED RAZVOJA [UMARSTVA I DRVNE INDUSTRIJE KRAQEVA I OKOLINE U DRUGOJ POLOVINI HH VEKA

UDK 630(497.11)”194/199” 674(497.11)”194/199”

Apstrakt U radu su dati osnovni podaci o nastanku organizacija i preduze}a u oblasti {umarstva i drvne industrije na podru~ju Kraqeva i okoline u drugoj polovini 20. veka. Preduzimawe mera za re{avawe prakti~nih i organizacionih problema {umske privrede zapo~elo je jo{ u toku rata, kada je pri Nacionalnom komitetu oslobo|ewa Jugoslavije formirano Povereni{tvo za {ume i rude. Ono je svojim raspisom iz maja 1944. godine propisalo prve osnovne zadatke i mere za prevazila`ewe problema u ratu dezorganizovanog {umarstva i drvne industrije. Nekoliko meseci kasnije to isto Povereni{tvo donelo je uptstvo kojim je naredilo: „da se odmah po oslobo|ewu preuzmu sva kvinsli{ka ministarstva i sve ustanove, da oblasni narodooslobodila~ki odbori preuzmu dotada{we direkcije {uma, da okru`ni narodnooslobodila~ki odbori preuzmu dotada{we {umske uprave, a da sreski narodooslobodila~ki odbori preuzmu {umske ustanove”.1 [umske uprave formirane su na principu organizacije pre rata. Po tom principu formirana je i [umska uprava u Kraqevu. Ona je, osim ~uvawa, negovawa i eksploatacije {uma odigrala posebnu ulogu u obnovi poru{enog Kraqeva. U to vreme obnova je stvarno zavisila od organizovanosti {umarstva i industrije za preradu drveta. Drvo je bilo osnovni materijal za obnovu poru{enih objekata i izgradwu novih. Uporedo sa [umskom upravom, u obnovi poru{enog Kraqeva u~estvovala je i Zanatsko-stolarska zadruga u Kraqevu, za koju se pretpostavqa da je formirana od privatnih stolarskih radionica. Ona je proizvodila i popravqala gra|evinsku stolariju za o{te}ene stambene i poslovne objekte. U monografiji „Jasena” posve}enoj obele`avawu 40-godi{wice kolektiva stoji zapisano: „Odlukom Sreskog narodonooslobodila~kog odbora Kraqevo, od 29. novembra 1945. godine osnovana je Stolarska radionica, da za postradalo i ratom razoreno Kraqevo, doprinese sanirawu stambenog fonda i gradwi novih objekata”.2 Otuda, u aktima o integraciji [umskog gazdinstva Kraqevo i Drvnog kombinata „Jasen” iz 1973. godine, 29. novembar 1945. godine bio je uzet za dan radne organizacije. Kako se odvijao istorijat organizacija koje su se bavile {umarstvom i preradom drveta u Kraqevu dosta je te{ko utvrditi, s obzirom na ~iwenicu da je wihov razvoj vezan i za oblast {umarstva i za oblast drvne industrije. Propisi su se ~esto mewali, a arhivska gra|a ovih ustanova je fragmentarno sauvana. Pregled razvoja {umarstva i drvne industrije Kraqeva i okoline u drugoj polovini XX veka

219

1 30 godina razvoja {umarstva i drvne industrije i industrije papira Jugoslavije 1945–1977, Beograd, 1976 godine, strana 291 - Uputstvo 2 Monografija [IK „Jasen”, Kraqevo, 1985. god. str. 6

Stoga, na osnovu do sada istra`enih podataka, u~iwen je napor da se makar donekle rasvetli dosada{we postojawe organizacija koje su se u proteklom periodu bavile za{titom, uzgojem i eksploatacijom {uma, kao i onim {to je vezano za oblast prerade drveta. Jedna od ve}ih i vode}ih organizacija koja se bavila proizvodwom name{taja i gra|evinskih elemenata od drveta bilo je Drvnoindustrijsko preduze}e „Jasen” Kraqevo, u koje su integrisane sve biv{e radionice i preduze}a iste ili sli~ne osnovne delatnosti. Druga vode}a organizacija, ali u oblasti {umarstva, jeste [umsko gazdinstvo „Stolovi” Kraqevo, koje je poslovalo u sastavu Javnog preduze}a za gazdovawe {umama „Srbija{ume”, ~ije je sedi{te bilo u Beogradu. Postojale su jo{ dve organizacije u oblasti {umarstva i to: Dr`avno {umsko preduze}e „Go~” Kraqevo i Direkcija {uma Kraqevo koje su bile me|u vode}im u privredi Kraqeva, a prestale su sa radom. Radna organizacija Fabrika plo~a „Mediapan” u Konarevu je organizacija koja je prakti~no bila tek u osnivawu – po~ela je sa radom i za kratko vreme oti{la pod ste~aj.

DRVNOINDUSTRIJSKO PREDUZE]E „JASEN” KRAQEVO

Sl. glasnik NRS br. 21, od 10. jula 1950, str. 250

4 Sl. glasnik NRS br. 36 od 29. decembra 1950, str. 406

Po~etak rada Drvnoindustrijskog preduze}a „Jasen” Kraqevo vezan je za 1. avgust 1945. godine, kada je onda{we Ministarstvo {uma Srbije donelo odluku o osnivawu preduze}a u Kraqevu, a ono se zvalo: Dr`avno {umsko preduze}e „Go~” Kraqevo. Pri „Go~u” su bile Strugara, [umska manipulacija i [umska uprava. [umske uprave su gazdovale {umama, [umska manipulacija izgradwom puteva i iskori{}avawem {uma, a strugara rezawem oblovine. Uslovi i sredstva rada bili su krajwe oskudni: ru~ne testere, sekire, klinovi, cepani, zaprege, {trojbuci, ri`e vodene i suve, trofejni kamioni (rendi i fijati) i veliki entuzijazam ~inili su sve u tehnolo{kom procesu proizvodwe. Iste godine, od privatnih stolarskih radionica ~iji su vlasnici bili na razli~itim lokacijama osnovana je Stolarsko-zanatska zadruga. Po~etak rada iste bio je jako skroman i primeran onda{wim prilikama. To je bila grupa od 10–20 radnika punih entuzijazma i malo sredstava za rad, sa ru~nim alatom, ru~nim tezgama i mehani~kim presama koje su kori{}ene za proizvodwu gra|evinske stolarije. U toku 1947. godine, Stolarsko zanatska zadruga Kraqevo u{la je u sastav preduze}a „Jedinstvo” Kraqevo koje je osnovano iste godine. Pomenuto preduze}e bilo je samostalno sve do 1950. godine kada je pre{lo u sastav onda{weg Drvnog kombinata Rankovi}evo. U daqoj organizaciji {umarstva, pa i drvne industrije u Kraqevu, posebnu ulogu i zna~aj imalo je osnivawe Generalne direkcije drvne industrije NRS 1950. g. Nadle`ni organi Direkcije sproveli su reorganizaciju {umarstva i drvne industrije u celoj Srbiji, a i u Kraqevu, te je tako izvr{eno spajawe delatnosti eksloatacije {uma i primarne prerade drveta.3 Osim navedenog, za Kraqevo je bila veoma va`na odluka Vlade NRS od 18. avgusta 1950. g. i weno re{ewe br. 336/50 koje se odnosi na osnivawe Drvnog kombinata Rankovi}evo. Kombinat se bavio eksploatacijom {uma i preradom drveta na pilanama, kao i proizvodwom nekih finalnih proizvoda od drveta. 220

Blagomir Bi{evac

Preduze}e je bilo pod administrativnim rukovodstvom Generalne direkcije dràvne industrije NRS.4 U nadele`nosti Drvnog kombinata Rankovi}evo bilo je podru~je planina: Go~a, @eqina, êmerna, Rado~ela, Kotlenika i Biser Vode. Za primarnu preradu drveta Kombinat je imao strugare u Kraqevu, Lipovi i U{}u. Tek tako organizovan, on je dobio samostalnost u planirawu i daqem razvoju. Na osnovu ukazane potrebe i re{ewa Vlade NRS br. 393 od 13. avgusta 1952. godine, Privredni savet NRS doneo je re{ewe da se iz Drvnog kombinata Rankovi}evo izdvoji jedna radna jedinica, od koje je osnovano posebno preduze}e Stolarsko preduze}e GNO (Gradski narodni odbor). Wemu je iz osnovnih sredstava Kombinata preneta u svojinu jedna ma{ina patosara sa ~etiri vaqka marke „Hajman”.5 Predmet poslovawa preduze}a bila je proizvodwa i usluge iz svoje delatnosti kao i poslovi koje mu je GNO davao u svojim radnim i proizvodnim planovima. Iz stolarskog preduze}a GNO razvilo se Stolarsko preduze}e „Jasen” Kraqevo, koje zapo~iwe proizvodwu svih vrsta drvene stolarije, ku}nog name{taja, kancelarjskog name{taja, roletni, a vr{ilo je i sve druge stolarske usluge. Godine 1957. u Kraqevu je osnovana Kolarsko-ambalaèrska zadruga za preradu drveta i izradu ambalaè. Ona je proizvodila kola, ambalaù, kace, burad i ba~ve, a od 1959. godine wena delatnost se pro{iruje i na izradu kartonske ambalaè. Reorganizacijom ove zadruge, do{lo je do formirawa preduze}a koje se zvalo „Stolovi” i ~ija je osnovna delatnost u po~etku bila usmerena na preradu drveta i izradu ambalaè. Od 1958. g. „Jasen” deluje i radi kao kombinat a zvani~an naziv mu je Drvni kombinat „Jasen” Kraqevo. Osnovan je re{ewem NOO Kraqevo br. 22692 od 18. 12. 1957. g.6 Nastao je spajawem Stolarskog preduze}a „Jasen” i Drvnog kombinata Kraqevo. Udruìvawem wihovih sredstava, stvoreni su materijalni uslovi za wihovu transformaciju, pa je tako do{lo do stvarawa modernog preduze}a koje je zapo~elo sa industrijskim na~inom proizvodwe. Iste godine potekla je inicijativa za organizovawe specijalnizovanog preduze}a za proizvodwu name{taja. Ideja je nastala u samom kolektivu, a tada je po~elo i odbacivawe sva{tarske proizvodwe (gra|evinske stolarije, kuhiwskog name{taja, roletni i sl.). Od 1960. g. u Kombinatu je zapo~ela proizvodwa topolovog qu{tenog furnira, {to ukazuje na po~etak primene najsavremenije tehnologije za ono vreme. Uskoro je „Jasen” ubrojan u vode}e firme za proizvodwu name{taja, posebno poznat po dizajnu i industrijskoj serijskoj proizvodwi. Nabavqene su modrene ma{ine, izvr{ena je rekonstrukcija u ciqu otklawawa nekih uskih grla u proizvodwi, pa je tako do{lo do zaokruìvawa tehnolo{kog procesa proizvodwe. Utvr|ena je nova organizacija preduze}a po kojoj se „Jasen” sastojao iz slede}ih pogona: – pogon za proizvodwu name{taja – pogon za proizvodwu rezane gra}e (strugara) – odeqewe za proizvodwu ì~anih jezgara i – pogon za odràvawe sredstava, kao i – zajedni~ke slu`be Novom organizovawu Kombinata prethodilo je dono{ewe Zakona o udruènom radu, po kome „Jasen” prerasta u novu firmu ~iji je zvani~ni naziv: [umskoindustrijsi kombinat „Jasen” Kraqevo ([IK „Jasen”) . Nastao je objePregled razvoja {umarstva i drvne industrije Kraqeva i okoline u drugoj polovini XX veka

221

IAK, fond: DIP „Jasen” (nesre|en).

Podaci iz dokumentacije DIP „Jasen” Kraqevo.

diwavawem „Jedinstva” (1971. godine) i [umskog gazdinstva (1973. godine) sa Kombinatom. U objediwenom preduze}u svi poslovi odvijali su se kroz tri osnovne delatnosti: – {umarstvo – primarna prerada – finalna prerada [IK „Jasen” je tada imao sedam osnovnih organizacija rada i jednu radnu zajednicu i to u oblasti: I OOUR {umarstva – [umarstvo i primarna prerada „Stolovi” Kraqevo – [umarstvo i primarna prerada „Borjak” Vrwa~ka Bawa – [umarstvo i primarna prerada „U{}e” u U{}u – [umska uprava „Bogutovac” u Bogutovcu II OOUR primarne i polufinalne prerade – Strugara „Go~” Kraqevo – Fabrika parketa „Studenica” u U{}u III OOUR fabrike finalne prerade – Industrija name{taja „Kraqevo” u Kraqevu – Fabrika enterijera i name{taja „Jedinstvo” IV Radna zajednica [umarstvo i wegovo privredno podru~je kojim je gazdovao [IK „Jasen” obuhvatalo je poznate planinske predele Go~a, @eqina, êmerna, \akova~kih {uma i Kotlenika. Primarna prerada drveta oslawala se na potencijale {umarstva u tri industrijska postrojewa. Ovde treba izdvojiti strugaru „Go~” u Kraqevu, koja se specijalizovala za proizvodwu najrazli~itijih sortimenata parene bukove gra|e, ~iji je kvalitet bio poznat na svetskom trì{tu. Strugara „Borjak” Vrwa~ka Bawa specijalizovala se za rezawe greda, dasaka, letvi i drugih proizvoda. Finalna proizvodwa u „Jasenu” organizovana je u dve fabrike i one su ~inile oko 55% od ukupne proizvodwe. Program proizvodwe obuhvatao je proizvodwu garniturnog name{taja, dnevnih i kombinovanih soba, spava}e sobe, regala, de~ije sobe, trpezarije, tapaciranog name{taja, klub garniture i ostali name{taj. Daqa organizacija „Jasena” bila je uslovqena novim zakonskim propisima i zavisila je od racionalizacije proizvodwe, pa su u tom smislu stvorene tzv. organizacije udruènog rada. U „Jasenu” su formirane slede}e organizacije udruènog rada (OUR). 1. OUR {umarstvo i primarna prerada „Stolovi”, koja je bila u sastavu [IK „Jasen”, a nastala je udruìvawem OOUR strugare „Go~”, OOUR fabrike parketa „Studenica” pogona za preradu drveta, OOUR {umarstvo „Borjak” i OOUR {umarstvo i primarna prerada „Stolovi”. 2. OUR finalna prerada „Kraqevo” I ovaj OUR bio je u stastavu [IK „Jasen”, a nastao je spajawem OOUR industrije name{taja Kraqevo i OOUR-a „Jedinstvo” Kraqevo 222

Blagomir Bi{evac

3. Radna zajednica [IK „Jasen”, koja je obavqala stru~no administrativne poslove za sve OUR-a. Od 1981. godine izvr{ena je nova reorganizacija „Jasena” i iz OUR-a izdvaja se: 1. [IK „Jasen” sa razli~itom odgovorno{}u OOUR-a {umarstvo i primarna prerada „Stolovi” – Kraqevo; 2. [IK „Jasen” sa razli~itom orgovorno{}u OOUR-a Kraqevo, OOUR-a {umarstvo „Borjak” – Vrwa~ka Bawa 3. [IK „Jasen” sa razli~itom odgovorno{}u OOUR-a Kraqevo, OOUR-a „U{}e” u U{}u; 4. [IK „Jasen” sa razli~itom odgovorno{}u OOUR-a Kraqevo, OOUR-a strugara „Go~” u Kraqevu 5. [IK „Jasen” sa razli~itom odgovorno{}u OOUR-a Kraqevo, OOUR-a fabrika parketa „Studenica” u U{}u; 6. [IK „Jasen” sa razli~itom odgovorno{}u OOUR-a Kraqevo , OOUR-a fabrika enterijera i name{taja „Jedinstvo” Kraqevo; 7. [IK „Jasen” sa razli~itom odgovorno{}u OOUR-a Kraqevo, OOUR-a industrije name{taja „Kraqevo” Kraqevo. Iste godine potpisan je Samoupravni sporazum o me|usobnim pravima, obavezama i odgovornostima Radne zajednice i svih OOUR-a u sastavu Radne organizacije [IK „Jasen”. Po tom sporazumu, Radna zajednica obavqala je sve poslove od zajedni~kog interesa za sve osnovne organizacije u sastavu radne organizacije. Po najnovijem Statutu, koji je donet 21. decembra 1989. godine, Radna organizacija [IK „Jasen”, dobila je nov naziv, registrovalo se Drvnoindustrijsko preduze}e „Jasen” Kraqevo. Zna~i „Jasen” je postao samostalna organizacija radnika, ekonomska i poslovna celina u koju su radnici povezani zajedni~kim interesima u radu dru{tvenim sredstvima.7 U preduze}u su ostale da postoje fabrika name{taja, fabrika za proizvodwu rezane gra|e i parketa i zajedni~ki poslovi. Osim proizvodwe name{taja, rezane gra|e, parketa i ambala`e od drveta, preduze}e se bavilo opremawem mnogih hotela i drugih objekata, izvozom, uvozom i maloprodajom gotovih proizvoda. U svom razvoju „Jasen” je bio niz godina jedan od vode}ih proizvo|a~a name{taja u onda{woj Jugoslaviji, uz upotrebu najsavremenijih tehnologije za obradu drveta. Uz sve ovo u „Jasenu” se posve}ivala velika pa`wa standardu zaposlenih radnika. Uspeli su da izgrade vi{e stanova i objekata za odmor i rekreaciju radnika. Dosta je te{ko utvrditi broj zaposlenih radnika i onih koji su oti{li iz preduze}a, ali se mo`e zakqu~iti da se broj zaposlenih kretao najvi{e do 2 200 radnika.

[UMSKO GAZDINSTVO „STOLOVI” KRAQEVO Preduze}e je osnovano pod nazivom: [umsko gazdinstvo Kraqevo, re{ewem Narodnog odbora sreza Kraqevo br. 9498 od 25. decembra 1955. godine sa poslovawem od 1. januara 1956. godine, kao ustanova sa samostalnim finasirawem.8 Ono je tako|e vodilo ra~una o podizawu {uma, gajewu, unapre|ewu, za{titi, ~uvawu i iskori{}avawu, vr{ilo po{umqavawe goleti i drugog {umskog zemqi{ta i u tu svrhu proizvodilo {umske sadnice i setveni materijal, vrPregled razvoja {umarstva i drvne industrije Kraqeva i okoline u drugoj polovini XX veka

223

Podaci iz Statuta DIP „Jasen”.

IAK, fond {umsko gazdinstvo „Stolovi” (nesre|en).

Podaci iz dosijea [umskog gazdinstva „Stolovi”.

{ilo melioraciju i negu {uma, se~u, ~i{}ewe i prore|ivawe. Osim toga, vr{ilo je eksploataciju {umskih proizvoda, preduzimalo mere za gajewe, unapre|ewe, za{titu i kori{}ewe divqa~i i upravqalo lovi{tima na ovom podru~ju. Gazdinstvo je upravqalo poqoprivrednim zemqi{tem u okviru {uma, odràvalo {umsko-upravne i privredne zgrade, {umske puteve i druge {umske objekte. Prera|ivalo je drvo na svojim strugarama za sopstvene potrebe i vr{ilo uslu`ne delatnosti. Godine 1961. [umsko gazdinstvo u Kraqevu prevedeno je sa statusa ustanove sa samostalnim finasirawem na status privredne organizacije, re{ewem Narodnog odbora sreza Kraqevo br. 01–15981/1 od 12. 12. 1963. g.9 Bilo je podeqeno na pet organizacionih jedinica i to: 1. Direkcija {umskog gazdinstva 2. [umska uprava Kraqevo 3. [umska urpava Bogutovac 4. [umska uprava U{}e 5. [umska uprava Vrwa~ka Bawa Sve {umske uprave unutar svoje organizacije imale su posebne pogone u kojima se odvijala proizvodwa. U sklopu Direkcije [umskog gazdinstva bila je organizovana proizvodwa, komercijalno poslovawe, privredno-ra~unski sektor i op{ti sektor. Proizvodwa je obuhvatala uzgoj, rasadni~ku proizvodwu, mehanizaciju, eksploataciju, gra|evinarstvo, lov, plan i analizu i labaratorijska ispitivawa. U sklopu [umske uprave Kraqevo bile su slede}e organizacione jedinice: Glavno stovari{te drvenih sortimenata u Kraqevu, Pogon rasadnik Ribnica i Konarevo i Pogon Sokoqa za eksploataciju {uma, uzgoj i za{titu, sa tri rejona: Sokoqa, Meku{nica i Brezna. Postojali su pogoni u Kamenici sa rejonima: Dreànski, Cerova~ki, [o{ani~ki i Meqani~ki i pogon Mataru{ka Bawa sa sedam rejona: Ribnica, Kotlenik, @i~a, Jastrebac, Sir~a, Vitanovac, Stubal i Goda~ica. U sklopu [umske uprave Bogutovac bili su pogoni: êmerno, sa sedi{tem u La|evcima, sa dva rejona: êmerno I i êmerno II, zatim pogon Bresnik u Bresniku, sa tako|e dva rejona: Risova~ko-Topli~ki i Bresni~ki i pogon Troglav sa sedi{tem u Bogutovcu sa ~etiri rejona: Boro{ni~ki, Lopatni~ki, Magli}ki i Dobro-Strani~ki reon. Sedi{te [umske uprave u U{}u bilo je U{}e i tamo su postojali pogon i stovari{te drvenih sortimenata, zatim pogon Meqin, sa dva rejona: u Bukoviku i Kolskoj Reci, pogon Studenica, sa rejonima u Polumiru, Studenici, Savovu i Mlan~i i pogon Brzovik sa rejonom Brzovik. [umska uprava u Vrwa~koj Bawi, pogon Ra{ovka, sa dva rejona: Go~ki i Stani{ina~ki rejon, pogon Lipova sa tri rejona: Bawi~ki, Vrwa~ki i Lipova~ki i pogon Gra~ac sa dva rejona Rsova~ki i Gra~a~ki rejon. Statusna i organizaciona pitawa u preduze}u nisu se bitno mewala sve do 1973. godine, to jest sve do dono{ewa Zakona o udruènom radu. Tako je [umsko gazdinstvo Kraqevo pripalo OOUR-a {umarstva u organizaciji [IK „Jasen” sa slede}im pogonima: – [umarstvo i primarna prerada „Stolovi” Kraqevo – [umarstvo i primarana prerada „Borjak” Vrwa~ka Bawa – [umarstvo „U{}e” iz U{}a i – [umska uprava „Bogutovac” u Bogutovcu Ovakva organizacija {umarstva zadràla se sve do 1978. godine, kada se 224

Blagomir Bi{evac

pristupilo novoj organizaciji „Jasena” u ciqu racionalizacije proizvodwe. Jedna od organizacija iz sistema [IK „Jasen” bila je Organizacija udruènog rada [umarstvo i primarna prerada „Stolovi”, koja je nastala udruìvawem OOUR-a strugare „Go~”, OOUR-a fabrike parketa „Studenica” iz U{}a, OOUR-a {umarstvo i primarna prerada „Stolovi” iz Vrwa~ke Bawe. U duhu novih zakonskih propisa, 1981. godine, oblast {umarstva registrovana je u pet osnovnih organizacija udruènog rada i to: OOUR-a {umarstvo i primarna prerada „Stolovi”, OOUR {umarstvo „Borjak” Vrwa~ka Bawa, OOUR „U{}e”, OOUR strugara „Go~” u Kraqevu i OOUR fabrike parketa „Studenica” u U{}u. Na nivou radne organizacije, a na bazi Samoupravnog sporazuma svih OOUR-a, do{lo je do stvarawa Radne zajednice koja je tako|e bila sastavni deo radne organizacije [IK „Jasen” Kraqevo. Avgusta 1990. godine donet je novi Statut po kome je konstituisano Javno preduze}e za gazdovawe {umama „Stolovi” Kraqevo. Preduze}e je osnovano odlukom Skup{tine SR Srbije br. 175 na sednici od 25. aprila 1990. godine za podru~ja obuhva}ena Dowoibarskim {umsko-privrednim podru~jem.10 Najnovije konstituisawe preduze}a i wegova registracija zavr{ena 30. januara 1992. godine, kada je usvojen nov naziv: [umsko gazdinstvo „Stolovi” Kraqevo, kao deo Javnog preduze}a za gazdovawe {umama „Srbija{ume” sa potpunom odgovorno{}u, Beograd u Beogradu. Wemu je povereno gazdovawe i upravqawe {umama shodno propisima Zakona o {umama, a naro~ito gajewe, odràvawe i obnova {uma, rekonstrukcija i melioracija, proizvodwa {umskog semena i sadnog materijala i podizawe novih {uma i {umskih zasada. Zatim proizvodwa {umskih sortimenata i kori{}ewe drugih {umskih proizvoda i wihov transport, kori{}ewe {uma za rekreaciju, uzgoj i lov divqa~i i drugo. Preduze}e se moglo baviti projektovawem, izgradwom i odràvawem {umskih saobra}ajnica, parkova i zelenih povr{ina i drugih objekata koji su sluìli gazdovawu {umama, trgovinom na veliko i malo i obavqati privrednu delatnost u inostranstvu. U preduze}u su ostale i nadaqe slede}e organizacione jedinice: 1. [umska uprava Kraqevo, sa sedi{tem u Kraqevu 2. [umska uprava „Bogutovac” 3. [umska uprava „U{}e” 4. Izgradwa {umskih komunikacija i objekata 5. Rasadnik i semenska proizvodwa Na nivou celog preduze}a organizovane su slu`be od interesa za celo preduze}e i to: op{ti sektor, proizvodno-komercijalni i plansko-analiti~ki sektor. Preduze}e je tada zapo{qavalo 320 radnika.

DR@AVNO [UMSKO PREDUZE]E „GO^” KRAQEVO Dr`avno {umsko preduze}e „Go~” Kraqevo osnovano je re{ewem Vlade NRS br. 186 od 7. aprila 1948. godine. Predmet poslovawa preduze}a bila je eksploatacija glavnih i sporednih proizvoda {uma od republi~kog zna~aja i prerada deveta.11 Preduze}e se nalazilo pod administrativno-operativnim rukovodstvom Ministarstva {umarstva NR Srbije. U svom sastavu preduze}e je imalo slede}e {umske uprave: [umska uprava Kraqevo, [umska uprava Kru{evac, [umska uprava Brus i [umska uprava Ra{ka. Osim uprava, imalo je pogone za eksploataPregled razvoja {umarstva i drvne industrije Kraqeva i okoline u drugoj polovini XX veka

225

Isto.

Sl. glasnik NRS br. 46, 9. oktobra 1948. g.

ciju u Kraqevu, Velikom [iqegovcu, Gvoscu, Lipovi i U{}u. U Ra{koj eksploataciju {uma vr{ilo je preduze}e „Golija” ~ije je sedi{te tako|e bilo u Kraqevu. U 1948. godini do{lo je do razdvajawa {umarstva i eksploatacije {uma, pa su se u tom ciqu u preduze}u „Go~” formirale ispostave u Vrwa~koj Bawi, Sokoqi, Bogutova~koj Bawi, Mataru{koj Bawi i Guberevcu. Iste godine preduze}u se pripaja [umska manipulacija „U{}e” i preduze}e „Golija” iz Kraqeva. Prerada drveta nastavqena je u strugarama Gvozdac, Kraqevo, Veliki [iqegovac i Ra{ka. Strugare u Kraqevu i Velikom [iqegovcu radile su na principu pare, a strugara u Gvoscu nije dugo radila, prestala je sa radom zbog tehni~ke dotrajalosti. U celini, predmet poslovawa preduze}a je pro{iren, nastavilo se sa gazdovawem {umama, a [umska manipulacija, sa gra|evinskom sekcijom, bavila se izgradwom puteva i iskori{}avawem {uma i {umskih plodova. Od 1949. godine u sastav [umskog preduze}a „Go~” u{lo je Dràvno {umsko preduze}e „Ibar” iz Kosovske Mitrovice sa {umskom manipulacijom u Jo{ani~koj Bawi, Tutinu, Mokroj Gori, Dragi i pilanama u Kosovskoj Mitrovici, [umskim upravama u Uro{evcu i Upravom De~ani–Pe}. Prema tome, gazdovawe {umama, [umskog gazdinstva „Go~” pro{ireno je i na predele gorweg dela sliva reke Ibar sve do granica Crne Gore. Preduze}e je postalo veoma glomazno i sloèno i kao takvo ostalo je sve do 1952. godine. Te godine osnovane su direkcije {uma u ~iju je nadle`nost preneto gazdovawe {umama. [ume su postale glavna sirovina za drvne kombinate koji su otvoreni u Kraqevu, Kru{evcu, Tutinu i Kosovskoj Mitrovici. U svom razvoju, Preduze}e „Go~” od 1948. do 1952. godine, kada je prestalo sa radom, moglo je da ima slede}u organizaciju: u Kraqevu je bila direkcija preduze}a i [umska uprava, zatim su postojale {umske uprave u Kru{evcu, Brusu i Ra{koj, a od 1949. godine u Novom Pazaru, Tutinu, Kosovoskoj Mitrovici, Mokroj Gori, Uro{evcu i Pe}i. Pored {umskih uprava, postojale su zasebne organizacione jedinice – {umske manipulacije i to u: Kraqevu, U{}u, Bogutovcu, Lipovi, Tutinu, Dugoj Poqani, Ivawici, Velikom [iqegovcu, Jo{ani~koj Bawi i „Nerodimqa” u Uro{evcu. U sklopu [umske manipulacije „U{}e” postojala su zasebna radili{ta koja su se zvala „Okruglo{” i radili{te „[evari”. U sklopu manipulacije „Lipova” postojalo je radili{te „Ra{ovka”. Zasebna radili{ta bila su „Bogutovac–êmerno” i radili{te „Biser Voda”. U vreme najve}e eksploatacije {uma na planini @eqin, formirane je u U{}u tzv. Gra|evinska sekcija @eqin–Gok~anica i Gra|evinska sekcija U{}e–@eqin. Posebna organizaciona jedinica koja je objediwavala gra|evinske sekcije bio je tzv. Saobra}ajni centar U{}e. Osim {umskih uprava, {umskih manipulacija i gra|evinskih sekcija, kao organizaciona jedinica postojale su: Parna strugara u Kraqevu i Velikom [iqegovcu, Loìonica Kraqevo – –@eleznica i Slu`ba za radni~ko snabdevawe. O ostalim bitnim ~iwenicama razvoja ovog preduze}a te{ko je govoriti, s obzirom na to da je dokumentacija ove ustanove slabo o~uvana, pa podaci s tim u vezi ostaju veoma oskudni.

DIREKCIJA [UMA KRAQEVO

IAK, fond: Direkcija {uma Kraqevo (nesre|eno).

Direkcija {uma Kraqevo je jedna od sedam direkcija koje su osnovane na podru~ju NR Srbije. Osnovana je re{ewem Predsedni{tva Vlade NRS br. 259/52 od 01. 01. 1952. godine kao ustanova sa samostalnim finansirawem.12 226

Blagomir Bi{evac

U sastavu Direkcije bile su {umske uprave kao posebne organizacione jedinice. [umskih uprava bilo je deset, a wihova sedi{ta bila su u Rankovi}evu (Kraqevu), Bogutova~koj Bawi, U{}u, â~ku, Vrwa~koj Bawi, Kru{evcu, Brusu, Ra{koj, Novom Pazaru i Tutinu. [umska uprava u â~ku imala je svoju ispostavu u Gu~i, za obavqawe poslova na teritoriji sreza Draga~evskog. Kako su se {ume [umske uprave Brus nalazile na teritoriji srezova @upskog i Kopaoni~kog, ova uprava imala je svoju ispostavu i u Aleksandrovcu. Pored nabrojanih deset {umskih uprava, postojala je u Kraqevu tzv. @elezni~ka loìonica kao jedanaesti pogon sa radionicom i voznim parkom {umske pruge Kraqevo–Go~. Prema jednom poslovnom izve{taju iz 1953. godine koji se ~uva u Istorijskom arhivu u Kraqevu, fond Direkcija {uma Kraqevo, stoji zapisano da je ova ustanova zapo{qavala 945 radnika. Zna se da je Direkcija {uma Kraqevo postojala do 1955. godine, a onda je wena sudbina preneta u ruke Likvidacione komisije koja je svoj posao zavr{ila 1957. godine. Zvani~no, Direkcija {uma Kraqevo ukinuta je 30. 09. 1956. godine13 Ukinuo ju je Dràvni sekretarijat za poslove finansija NRS.

FABRIKA PLOÂ „MEDIAPAN” – KONAREVO Radovi na izgradwi fabrike zapo~eli su 6. septembra 1977. godine. Inicijativu za izgradwu fabrike plo~a-vlaknatica pokrenuo je [IK „Jasen” Kraqevo, u okviru sredworo~nog programa razvoja 1975–1980. Navedeno opredeqewe podràno je od strane Ve}a udruènog rada Skup{tine op{tine Kraqevo, Privredne komore Kraqevo, Kluba privrednika op{tine Kraqevo i „Jugobanke” – kreditnim sredstvima i garancijama. Za najpovoqnijeg inostranog partnera izabrana je francuska inèwering kompanija „Cifal” iz Pariza, koja je ponudila najsavremeniji ameri~ki tehnolo{ki proces i opremu prete`no ameri~ke proizvodwe. Tako|e, „Cifal” je ponudio i zajedni~ko ulagawe kapitala, kao i desetogodi{wi otkup 40% godi{we proizvodwe plo~a radi izvoza u zapadnoevropske zemqe. Izgradwa fabrike tekla je do 1980. godine. Prva plo~a proizvedena je 26. 6. 1980. godine, ~ime je fabrika pu{tena u probni rad. U jesen 1980. godine izvr{ena je registracija, da bi od 1. januara 1981. godine zapo~ela redovna proizvodwa. Me|utim, stalni zastoji u proizvodwi, nizak nivo kori{}ewa kapaciteta i pojava pada kvaliteta proizvoda, uzrokovali su visoke gubitke u procesu proizvodwe kao i gubitke na samoj supstanci. Sagledavaju}i krajwe ozbiqne posledice, Skup{tina op{tine Kraqevo, na inicijativu Radne organizacije [IK „Jasen”, zavodi privremene mere 19. marta 1982. godine. Kako postupkom privremenih mera nije zaustavqen negativan trend razvoja proizvodwe. Skup{tina op{tine je odlu~ila da formira kolegijalno poslovodni organ, u ciqu iznalaèwa re{ewa za sanaciju fabrike. Ipak, Skup{tina op{tine je odlu~ila da od 28. 12. 1983. godine pokrene inicijativu za uvo|ewe ste~aja kod Okru`nog privrednog suda u Kraqevu, {to je i prihva}eno, pa je fabrika prestala sa radom. Daqu sudbinu fabrike vodio je ste~ajni upravnik. 13

Pregled razvoja {umarstva i drvne industrije Kraqeva i okoline u drugoj polovini XX veka

227

Isto.

Blagomir Bisevac SURVEY OF DEVELOPMENT OF FORESTRY AND WOOD INDUSTRY OF KRALJEVO AND ITS SURROUNDINGS IN THE SECOND HALF OF THE XX CENTURY Summary Fifty years of development of forestry and wood industry of Kraljevo and its surroundings refer to many former independent enterprises and workshops of the same or similar activity, which in the course of time integrated into larger enterprises, i.e. working organisations. One of such large organisations was the Wood Industry Enterprise “Jasen” Kraljevo, the enterprise which mainly dealt with the production of furniture and building elements made of wood. Another large organisation, but in the field of forestry, is the Forest Management Organisation “Stolovi” Kraljevo, which operates within the public enterprise for management of forests “Srbija Sume”, whose seat is in Belgrade, and it deals with development, care, maintenance and renewal of forests, production of forest seeds and seedling, utilisation of forest products and their transport, utilisation of forests for recreation, game growing and hunting and other ways of using forests. There used to be two more organisations in the field of forestry: The State-Owned Forest Enterprise “Goc” Kraljevo and the Directorate for Forests Kraljevo, which, in the postwar development, were among the leading organisations in the economy of Kraljevo, and they ceased operations until 1955. The working organisation Factory of Boards “Mediapan” in Konarevo is an organisation which was practically in its very foundation period because it was founded and went bankrupt in a very short period of time. Integrations in forestry and wood procession industry of Serbia and therefore of Kraljevo, which had been prepared for many years, started to realise only in 1973. Those integrations with many changes were characteristic all until 1990, when “Jasen” became the leading organisation in the field of industry and for many years stayed one of the leading manufacturers of furniture in this country with the most modern technology of wood procession.

228

Blagomir Bi{evac

B. Melcer – A. Pavlovi} – S. A}imovi}, MANASTIR @I^A: BIBLIOGRAFIJA, izd. Narodni muzej, Kraqevo – Zavod za za{titu spomenika kulture, Kraqevo, Kraqevo 1998, 132.

Manastir @i~a: zbornik radova, priredio Gojko Suboti}, izd. Narodni muzej, Kraqevo – Zavod za za{titu spomenika kulture, Kraqevo, Kraqevo 2000, 389.

U zajedni~kom izdawu Narodnog muzeja u Kraqevu i Zavoda za za{titu spomenika kulture Kraqevo pojavila su se dva veoma dragocena izdawa koja mogu da sluè na ~ast ovim ustanovama. Premda su objavqene u razmaku od dve godine, ona se ne samo sadrìnom nego i spoqnim izgledom na najboqi na~in dopuwuju i zapravo ~ine skladnu celinu. Najpre je 1998. godine svetlost dana ugledala kwiga u kojoj se nalazi bibliografija posve}ena manastiru @i~i, prvom sredi{tu srpske arhiepiskopije. U izradi ove publikacije u~estvovali su iskusni stru~waci Bojana Melcer, Aleksandra Pavlovi} i Sawa A}imovi}. One su svoj poduhvat ostvarile oslawaju}i se na bogate kwi`ne fondove ~itavog niza najuglednijih institucija u Srbiji kao {to su biblioteke, instituti, fakulteti i muzeji. Radi preglednosti i èqe da bude prilago|ena potrebama korisnika sastavqa~i su sakupqenu bibliografije – a re~ je o impozantnoj brojci od 1149 bibliografskih jedinica – podelili na nekoliko tematskih celina: izvori (ì~ka poveqa, zapisi i nadpisi, ìtija, rodoslovi, letopisi i ostali spisi), putopisi, monografije, op{ta dela i op{te studije o @i~i, @i~a u op{tim delima u sredwovekovnoj umetnosti, istorija, konzervatorsko-restauratorski radovi i po~eci nau~nog istraìvawa, arhitektura, slikarstvo i riznica. Bibliografija manastira @i~e na kraju sadrì imenski registar koji obuhvata imena autora, prire|iva~a i prevodilaca citiranih tekstova. Budu}i da su uzeta u obzira oba pisma, ovaj registar se sastoji iz dva dela: }irili~nog, odnosno azbu~nog, i latini~nog, to jest, abecednog. Uz imena autora dati su i redni brojevi bibliografskih jedinica pod kojima su oni ukqu~eni u ovu sveobuhvatnu bibliografiju o manastiru @i~i. Bez bilo kakvog preterivawa moèmo re}i da je kwiga pred nama zna~ajan prilog onome {to bismo mogli da ozna~imo kao „istorija istoriografije”, koja u modernoj nauci sve vi{e traì i nalazi svoje mesto. Druga kwiga, koja je iza{la 2000. godine, predstavqa zbornik radova sa nau~nog skupa odrànog 16, 17. i 18. avgusta 1995. godine u manastiru @i~i i Narodnom muzeju u Kraqevu. Nije na odmet podvu}i ~iwenicu da je to okupqawe istraìva~a bilo sastavni deo ve} tradicionalnog programa pod nazivom „Dani Preobraèwa”. Neposredni povod za ovaj nau~ni skup bio je zavr{etak vi229

{egodi{wih obimnih kako istraìva~kih tako i konzervatorsko-restauratorskih radova zapo~etih u manastiru @i~i posle zemqotresa koji je bio daleke 1987. godine. Podsetimo se da je ovaj zemqotres naneo {tetu i ozbiqno ugrozio Spasovu crkvu u @i~i. Uporedo sa nau~nim skupom prire~ena je i izlo`ba Istraìvawe i obnova manastira @i~e, ~iji je autor bila prof. dr Milka ânak-Medi}, ina~e rukovodilac radova i projektant sloènog restauratorskog zahvata na Spasovoj crkvi i ure~ewu manastirskog kompleksa. Na nau~nom skupu svoje priloge dalo je tridesetak saradnika razli~itog istraìva~kog profila, me|u kojima su istori~ari, istori~ari umetnosti, istori~ari arhitekture, istori~ari kwièvnosti i drugi. Zbog ograni~enog prostora nije mogu}e – ali, istovremeno, nije ni potrebno! – posebno govoriti o svakom radu. Dovoqno je samo pogledati saète i precizno uobli~ene naslove podnetih saop{tewa, koji jasno i nedvosmisleno nagla{avaju wihovu sadrìnu, pa }e namah biti jasno o kakvim nau~nim pregnu}ima je re~. Radove u ovom zborniku bismo mogli grupisati u nekoliko tematskih celina. Istori~ari su ovoga puta bili u mawini i predstavqao ih je akademik Sima ]irkovi} koji je imao referat „@i~a kao arhijerejsko sredi{te”. Jedan blok saop{tewa potekao je iz pera na{ih najuglednijih istori~ara arhitekture koji su se bavili ne samo arhitekturom kompleksa manastira @i~e nego i, uop{te, arhitekturom onovremene srpske dràve. Radi se o slede}im tekstovima: Vojislav Kora} – „Arhitektura ra{kih hramova sagra|enih u vreme prvog srpskog arhiepiskopa”, Milka ânak-Medi} – „Arhitektura i program eksonarteksa ì~ke Spasove crkve”, Slobodan ]ur~i} – „Smisao i funkcija katihumena u poznovizantijskoj i srpskoj arhitekturi”, Svetlana Popovi} – „Pirg u kasnovizantijskom manastirskom kompleksu” (ovaj rad je objavqen na engleskom jeziku). Istori~ari umetnosti su i ovoga puta bili najmnogobrojniji u~esnici nau~nog skupa i pro~itali su slede}a saop{tewa: Branislav Todi} – „Topografija ì~kih fresaka”, Vojislav J. \uri} – „Kraqevstvo i sve{tenstvo u ìvopisu @i~e” (ovaj rad je objavqen na francuskom jeziku), Mirjana Tati}-\uri} – „Bogorodica Strasna u @i~i”, Vesna Milanovi} – „Sveti pesnici u nizu svetih monaha iz doweg pojasa fresaka Spasove crkve u @i~i”, Janko Radovanovi} – „Ikonografija freske Blagovesti iz manastira @i~e”, Zorica Zlati}-Ivkovi} – „Otkopani fragmenti ì~kog zidnog slikarstva”, Vladimir Mako – „Proporcijsko razmeravawe figura i uzori ì~kog slikarstva XIV veka u naosu” i Mirjana Gligorijevi}-Maksimovi} – „Predstave svetog Save Osve}enog u @i~i”. Jedna grupa istraìva~a bila je okrenuta arheolo{kim podacima, nekropolama i funerarnoj ikonografiji: Du{ica Mini} – „Arheolo{ki podaci o manastiru @i~i”, Obrenija Vukadin – „Dve jame u crkvi Svetog Spasa u @i~i”, Vera Bogosavqevi}-Petrovi} i Tatjana Mihailovi} – „Sredwovekovne nekropole i naseqa u okolini manastira @i~e”, Nikola Dudi} – „Znaci i simboli na nadgrobnim spomenicima studeni~kih majstora u @i~i”, Jelena Erdeqan – „@i~ka plo~a sa predstavama jelena”. „Prilog poznavawu ikonografije srpske funerarne plastike poznog sredweg veka Grob Joanikija Ne{kovi}a u @i~i” Pojedini istraìva~i su svoju nau~nu pa`wu usredsredili na noviju istoriju manastirskog kompleksa @i~e. To su Slobodan Mileusni} – „Manastir @i~a u crkvenim inventarima XIX veka”, Na|a Kurtovi}-Foli} – „Radovi na Spasovoj crkvi u @i~i izme|u dva svetska rata” (ovaj rad je objavqen na engleskom jeziku), Milanka Todi} – „@i~a – motiv likovnih predstava, fotografi230

ja i razglednica”, Aleksandar Kadijevi} – „Graditeqska delatnost Aleksandra Deroka i Momira Korunovi}a u @i~i izme|u dva svetska rata”. Dva rada nisu bila tematski neposredno okrenuta istoriji manastira @i~e, ali su zna~ajan i zanimqiv doprinos na{oj medievistici (Aleksandar Popovi} – „Kwièvna vrednost pisma Dimitrija Homatijana Svetom Savi”), odnosno, modernim pogledima na ikonu (Zoran Gavri} i Gordana To{i} – „Ikona i savremena umetnost. Problem boje u savremenom slikarstvu”). Svi pobrojani radovi sadrè rezimea na engleskom ili francuskom, a oni koji su objavqeni na nekom od vode}ih svetskih jezika snabdeveni su rezimeom na srpskom. Da kwiga bude besprekorno publikovana, postarao se akademik Gojko Suboti}. Saìmaju}i ocenu o ovom skupu i podnetim referatima moè se re~i da on predstavqa presek dosada{wih znawa o manastiru @i~i za koji se u pojedinim izvorima ne bez razloga nagla{ava da je „mati mnogih crkava”. Stoga je i kwiga u kojoj su sabrani radovi sa ovog susreta istraìva~a istovremeno i grani~nik, koji nam pokazuje dokle se stiglo u prou~avawima, ali i putokaz ka novim i putokaz ka novim istraìvawima koja }e uslediti u godinama koje dolaze. I, na samom kraju, vaqa naglasiti da su obe kwige posve}ene senima prerano preminulog Milorada Mihailovi}a (1947–1995), istori~ara umetnosti nesvakida{we obdarenosti i nekada{weg direktora Narodnog muzeja u Kraqevu. S ose}awem tuge i pijetetom wegove wegove kolege ~uvaju uspomenu na neumornog poslenika i plemenitog prijateqa koji je ostavio neizbrisiv trag u srpskoj kulturi. Radivoj Radi}

Nade`da D. Pavlovi}, KRAQ STEFAN DE^ANSKI, redigovao i priredio mr Dragoqub Danilovi}, izd. Narodna biblioteka „Stefan Prvoven~ani”, Edicija Poveqa, Biblioteka Zasebne kwige, kw. I, Kraqevo 2001, 144.

Ogromne promene koje su u ìvot savremenog ~oveka uneli impresivni razvitak tehnologije i nalet novih medija nisu otupeli wegovo istorijsko pam}ewe niti su umawili wegovu èqu da sazna pro{lost. Pri tom je mawe va`no da li je re~ o pro{losti wegove porodice, pro{losti naroda kojem pripada ili, uop{te, sveukupnoj pro{losti sveta. Istovremeno, nikako se ne bi moglo re~i da danas ne izlazi veliki broj kwiga okrenutih istoriji, kao ni to da je istorija kao nau~na disciplina zapostavqena. Me|utim, utisak je da me|u mnogobrojnim nau~no utemeqenim monografijama, stru~nim raspravama i skrupulozno izvedenim studijama, ipak nedostaju kwige koje dana{wem ~itaocu na popularan na~in, ali u potpunosti uvaàvaju}i istorijske ~iwenice i nau~nu metodologiju, pribliàvaju daleki svet sredwovekovqa. Kwiga na koju ukazujemo je upravo jedna od takvih. Ova kwiga, posve}ena srpskom kraqu Stefanu De~anskom, iza{la je iz pera Nade`de Pavlovi} (1911–1996) koja se ve} sa uspehom ogledala u sli~nim poduhvatima. Ona je, naime, objavila tri kwige u kojima se bavila veoma zna~ajnim li~nostima srpske sredwovekovne istorije. Prva je bila posve~ena despotu Stefanu Lazarevi}u (1968), druga despotu \ur|u Brankovi}u (1973) i tre}a 231

sultaniji Mari Brankovi} (1982). Pa`qivom ~itaocu ne moè da promakne zanimqiva podudarnost da je u sva tri slu~aja bila re~ o li~nostima 15. veka, li~nostima koje su na osoben na~in obeleìle zavr{ne decenije srpske sredwovekovne dràve i po~etne godine turske prevlasti. U kwizi koja se nalazi pred nama Nade`da Pavlovi} se okrenula sudbini jednog srpskog kraqa iz dinastije Nemawi}a i wegovoj eposi. Wen izbor nije slu~ajan jer ìvotni put Stefana Uro{a III (De~anskog) kao da je bio poplo~an isku{ewima i nevoqama i predstavqao je svojevrstan hod prema mu~eni{tvu i svetiteqstvu. Surovo ka`wen najpre od oca, kraqa Milutina, a zatim i od sina, kraqa i potoweg cara Stefana Du{ana, koji ga je zbacivawem s prestola gurnuo u smrt, Stefan De~anski izaziva kako naklonost tako i saose}awe ne samo me|u istraìva~ima srpske sredwovekovne pro{losti nego i me|u obi~nim ~itaocima koje obi~no obuhvatamo sintagmom „{ira ~itala~ka publika”. Odmah vaqa naglasiti ~iwenicu da Nade`da Pavlovi} svoj zadatak nije shvatila usko i nije se usredsredila jedino na li~nost i sudbinu Stefana De~anskog. Drugim re~ima, ona se nije ograni~ila samo na vaspostavqawe biografije srpskog kraqa. Gospo|a Pavlovi} je, u stvari, ~itaocima podastrela prostranu fresku ~itavog niza doga|aja koji su se odvijali na {irokom prostoru od Jadrana do ju`noruskih stepa. Ona je nastojala da srpsku istoriju zavr{nih decenija 13. i po~etnih desetle}a 14. veka ne prikaè izolovano ve} u sloènom kontekstu onovremenih glavnih me|unarodnih zbivawa. I, odmah dodajmo, to joj je u potpunosti po{lo za rukom. Otuda se u wenoj kwizi prepli}u doga|aji vezani ne samo za istoriju Srbije nego i za povest Vizantije, Bugarske, Dubrovnika, Ugarske, tatarske Zlatne Horde i drugih dràva. Posebno je va`no naglasiti da Nade`da Pavlovi} nije ostala zatvorena u prostoru koji je iskqu~ivo ome|en skalpelom strogog istori~ara, u svojevrsnoj u~ewa~koj kuli od slonova~e, dakle, u qu{turi nekog koga zanimaju jedino egzaktne scientisti~ke ~iwenice. Naprotiv, ni za trenutak ne ostavqaju}i po strani istorijska fakta, ona je u dramati~nu povest srpske sredwovekovne dràve unela i li~nu notu. Nastojala je da ispod fragmentarnih i nepotpunih podataka, toliko svojstvenih kada je u pitawu sredwi vek, razotkrije i qudske dileme i emocije, naglasi ono {to je privatno ili svakodnevno. Naravno, uvek je to radila ne gube}i iz vida neprikosnovenost sa~uvanih izvornih podataka. Posebno èlim da naglasim da ovde nije re~ o nekakvoj „romansiranoj” biografiji Stefana De~anskog, ìvotopisu koji po~iva na oskudnom fondu istorijskih ~iwenica i obiqu domi{qawa i ma{te kojoj se nesputano pu{ta na voqu. Pri tom, naravno, ni za trenutak nisam pomislio da potcenim takvu vrstu literarnih napora. Istori~ari od zanata su svesni odjeka i zna~aja takvog pisawa, ali su istovremeno skloni da sa izvesnim otporom i, usu|ujem se re}i, omalovaàvawem gledaju na takvo stvarala{tvo. Me|utim, pisawe Nade`de Pavlovi} je na neuporedivo vi{em nivou jer u wenoj kwizi svaka re~enica, svaka re~, po~iva na podacima iz istorijskih izvora. Ona ni u jednom trenutku nije dopustila da lepota imaginacije potisne ~vrstu logiku strogog i kriti~kog istori~ara i naru{i ta~nost istorijskog podatka. Re~ju, ona nije dozvolila da ma{ta ispredwa~i u odnosu na istorijske ~iwenica. Kwiga Kraq Stefan De~anski nije optere}ena kriti~kim aparatom, karakteristi~nim za nau~ne radove, ali u èqi da svoj poduhvat podigne na {to vi{i nivo Nade`da Pavlovi} je na kraju dala veoma podroban spisak kori{}enih izvora i odgovaraju}e literature. Tekst je podeqen na trideset jedno poglavqe koja su nevelika po obimu i nalikuju na svojevrsne medaqone. Naslovi po232

glavaqa su pa`qivo odabrani i jednostavni, ali stoga ne mawe sadr`ajni i efektni. Re~ je o delu koje }e ~itaoce na uverqiv i zanimqiv na~in upoznati sa jednim burnim periodom na{e sredwovekovne istorije. Napomenimo da je kwiga izdata posthumno, pet godina posle smrti Nade Nade`de Pavlovi}, a plemenitim starawem wenog unuka mr Dragoquba Danilovi}a, profesora istorije u kraqeva~koj gimnaziji. Radivoj Radi}

Delfina Raji}, Milo{ Timotijevi}, MANASTIRI OVÂRSKO KABLARSKE KLISURE, Narodni muzej â~ak, â~ak 2004, 303 stranice teksta, 251 kolor i crnobele ilustracije, rezime na engleskom jeziku, pojmovnik, bibliografija, indeks

U okviru izdava~ke delatnosti Narodnog muzeja u â~ku objavqena je monografija Manastiri Ov~arsko kablarske klisure, ~iji su autori Delfina Raji} i Milo{ Timotijevi}. Monografija pripada reprezentativnom, ali i zahtevnom tipu kwiga namewenih raznovrsnom krugu ~itala~ke publike, od one stru~ne i visoko profesionalne, pa do one naj{ire. îni se da su izdava~ i autori uspeli da uobli~e delo koje ispuwava ve}inu uobi~ajenih zahteva. Kwiga je {tampana reprezentativno, a ukra{ena je uspelim kolor i crnobelim fotografijama. Visoke tehni~ke vrednosti kwige dostojno prati tekst koji su zajedni~ki napisali istori~ar umetnosti Delfina Raji} i istori~ar Milo{ Timotijevi}. Oba istraìva~a, zaposlena u ~a~anskom Narodnom muzeju, poznata su javnosti po svojim prethodnim radovima posve}enim ba{tini â~ka i wegove {ire okoline. Me|u wima se izdvaja zajedni~ki tekst Stvarawe â&#x20AC;&#x17E;Srpske Svete goreâ&#x20AC;?. Ov~arsko-kablarski manastiri od XIV do kraja XX veka, objavqen u Zborniku radova Narodnog muzeja u â~ku za 2002, koji je posluìo kao osnova za strukturalno uobli~avawe kwige. Ve} u ovoj studiji autori su ov~arsko-kablarske manastire sagledali kao celinu, ~ija je vi{evekovna istorija ~vrsto isprepletana. Na istim shvatawima oni su uobli~ili i kwigu koja se nudi ~itaocima. U wenom prvom delu su sinteti~ka poglavqa posve}ena istoriji ov~arsko-kablarske manastirske skupine, a u drugom su monografske jedinice posve}ene svakom od manastira ponaosob. Ova celina zapo~iwe prikazom manastira Nikoqa, a zatim slede Jovawe, Uspewe, Vaznesewe, Vavedewe, Preobraèwe, Blagov{tewe, Iliwe i Sretewe, a na kraju je Sveta trojica. Monografska obrada manastira je uobli~ena po ve} utvr|enim standardima. Prvo se obra|uje arhitektura, zatim slikarstvo i na kraju riznica. Kwiga Delfine Raji} i Milo{a Timotijevi}a se pojavquje kao dugo o~ekivani sinteti~ki prikaz istorije ov~arsko-kablarskih manastira duge skoro {est vekova. O~igledno savesna i sistematska istraìvawa pruìla su autorima pouzdanu osnovu za izbalansiran prikaz istorije ov~arsko-kablarske Svete gore. Za posebnu pohvalu je napor autora da u pregled ukqu~e i dva posledwa veka postojawa ove mona{ke zajednice, kojima su prethodni istraìva~i poklawali znatno mawe pa`we. Time je ova monografija postala nezaobilazna osnova i obrazac za budu}a istraìvawa ov~arsko-kablarskih manastira. Wihova istorija, kako isti~u autori, zapo~iwe u nedovoqno rasvetqenim vremenima turskog prodora na Balkan i propasti srpske sredwovekovne dràve. U tim vremenima, tokom XIV i prvih decenija XV veka, u klisuri koju Zapad233

na Morava probija kroz litice Ov~ara i Kablara formira se mona{ka zajednica sastavqena od vi{e manastirskih bratstava. O broju i izgledu prvih mona{kih naseobina nema mnogo pouzdanih izvora, ali ono malo posrednih podataka, kako smatraju autori, pruà elemente za pretpostavku da ih osnivaju sinaitski isihasti. Upravo za wihov dolazak se vezuje uobli~avawe ovakvih struktura mona{kih svetogorskih zajednica, koje ranije u srpskoj sredini nisu bile uobi~ajene. Prvi pisani podaci o postojawu manastira poti~u iz sredine druge polovine XV veka, a vezani su za Nikoqe koje se pomiwe u turskom popisu iz 1476. Vi{e podataka o ov~arsko-kablarskim manastirima pruàju turski popisi iz prvih decenija narednog veka, ali se wihov duhovni ìvot pouzdanije moè pratiti tek od vremena obnove Pe}ke patrijar{ije. Tada zapo~iwe zlatno doba ov~arsko-kablarske Svete gore koje }e trajati sve do izbijawa austrijskoâ&#x20AC;&#x201C;turskih ratova zapo~etih neuspelom opsadom Be~a 1683. O umetni~kim poduhvatima iz tog vremena najboqe svedo~i hram manastira Blagove{tewa, podignut trudom igumana kir Nikodima 1601/2, wegovo zidno slikarstvo iz 1633, kao i ikone sa dvaju ikonostasa iz prvih decenija XVII veka. Od dragocenosti svakako su najzna~ajnije one iz riznice manastira Nikoqa. Pored ikona sa starog ikonostasa i jedne Bogorodice Strasne s po~etka XVI veka u riznici ovog manastira je ~uvano i poznato Nikoqsko jevan|eqe, koje je kasnije dospelo u privatnu kolekciju u Dablinu. Ovaj uspon je prekinut izbijawem austrijskoâ&#x20AC;&#x201C;turskih ratova sa kraja XVII i po~etka XVIII veka, kada je ve}ina manastira stradala i opustela. Ne{to vi{e se zna o stradawu manastira Sretewe 1715, ali u ta ratna vremena su izgleda usahli i manastiri Jovawe, Sretewe, Vavedewe, Preobraèwe i Vaznesewe. Situacija se nije mewala tokom niza narednih decenija, a prvi znaci obnove se javqaju na samom kraju XVIII veka. Nova etapa u ìvotu ov~arsko-kablarskih manastira zapo~ela je XIX vekom. Ona se sasvim jasno ose}ala ve} u vreme Prvog srpskog ustanka. Tako je 1811. zapo~ela obnova opustelog manastira Preobraèwa, ~ija je crkva vi{e od jednog veka stajala razru{ena. Obnova je otpo~ela trudom potoweg vladike Nikifora Maksimovi}a. U to vreme su mawe popravke izvedene i na crkvama manastira Nikoqa i Blagove{tewe. Propast ustanka dovela je do ponovnog stradawa manastira. Tek je obnova srpske dràvnosti i povla~ewe Turaka donelo spokojnija vremena u ov~arsko-kablarsku klisuru, ali sa wima nije do{lo i do o~ekivane obnove manastira. Niz zapisa iz tog vremena govori o veoma te{kom stawu u kome se manastiri nalaze, ali i o mno{tvu poduhvata da se oni poprave i sa~uvaju od propasti. Obnova manastira Sretewa je zapo~ela ve} 1818. i trajala je sve do 1844. Nekoliko godina kasnije zapo~ela je i obnova davno opustelog manastira Jovawa, koja je privedena kraju 1849. Sredinom veka pokrenuta je i akcija za obnovu davno opustelog i razru{enog manastira Vaznesewa pod Ov~arom, ali do toga nije do{lo. Brigu o Svetom Nikoli, najuglednijem me|u ov~arsko-kablarskim manastirima, preuzeo je sam knez Milo{ Obrenovi}, koji je za wega bio vi{estruko vezan. U wemu su kr{tena kneèva deca, a u wega je tokom ustanka izbegla kneèva porodica. Trudom kneza Milo{a manastirska crkva je dobila novi ikonostas, ali je ona sama obnovqena tek sredinom veka. Tokom posledwih decenija XIX veka, me|utim, po~etni polet jewava. Pa`wa srpske dràve se sve vi{e usmerava prema ju`nim oblastima i starim carskim manastirskim lavrama koje su se jo{ uvek nalazile pod vla{}u Otomanske imperije. Po~etak XX veka ov~arsko-kablarski manastiri do~ekali su u dosta te{kim okolnostima. Duhovno se ìvelo samo u Nikoqu i Sretewu, dok su osta234

le mona{ke zajednice usahle. Vaznesewe je bio razru{eno i pusto. Vavedewe je bilo uru{eno, a nakon rekonstrukcije pretvoreno u parohijsku crkvu. Jovawe je zbog nedostatka monaha bilo zatvoreno, a Sveta trojica zbog tro{nosti crkve napu{tena. I Blagove{tewe je usled opasnosti od pada manastirske crkve zatvoreno u periodu izme|u 1895. i 1913. Boqa vremena stigla su tek po zavr{etku Prvog svetskog rata, ali prava obnova je zapo~ela tek 1934, po izboru Nikolaja Velimirovi}a za ì~kog episkopa. On se nalazio na ~elu bogomoqa~kog pokreta – Pravoslavne narodne hri{}anske zajednice. Wegovim nastojawem je osnovan odbor za obnovu ov~arsko-kablarskih manastira na ~ijem ~elu se nalazio sam episkop Velimirovi}. Odbor je u decembru 1936. uputio apel za obnovu manastira, a ve} naredne godine zapo~ela je obnova Vaznesewa. Ubrzo potom sledila je i obnova Svete trojice. Nakon toga zapo~eto je zidawe novog manastira Preobraèwa Hristovog, koji je trebalo da memori{e se}awe na stari manastir, koji je po odborewu ì~kog vladike Save poru{en 1911, prilikom probijawa trase za prugu prema Uìcu. U isto vreme je pokrenuta izgradwa sasvim novih manastira Iliwe i Uspewa Bogorodice. O ranijem postojawu ovih manastira nema pouzdanih podataka, a wihovo podizawe je motivisano verovawem u narodna predawa. Time je kona~no uobli~ena sakralna topografija ov~arsko-kablarske Svete gore koja u neizmewenom obliku postoji i danas. Izgradwu ovih novih manastira autori sagledavaju u svetlosti „izmi{qawa tradicije”, daju}i pojmu zna~ewe koje su formulisali Erik Hobsbom i Terens Rejnxer u svojoj poznatoj kwizi istoimenog naslova. Fenomen sli~nog konstruisawa tradicije mogu}e je pratiti u srpskoj kulturi i pre vremena episkopa Nikolaja Velimirovi}a, ali o wemu skoro da i nije pisano. Zbog toga je vredan pa`we napor Delfine Raji} i Milo{a Timotijevi}a da u sakralnu topografiju ova~arsko–kablarske Svete gore ukqu~e i ovu problematiku. Autori su u sakralanu topografiju, da istaknemo na kraju, ukqu~ili i dva sveta mesta: kapelu posve}enu Svetom Savi na Savinim vodama i pe}inu Ka|enica, koja tuma~e u svetlosti iste tradicije. Savine vode su poznati sakralni topos koji pomiwe Feliks Kanic u svom opisu Srbije. Povezuju}i Kanicove navode sa onim ranijim, koje navodi Vuk Karaxi}, autori skre}u pa`wu na nedovoqno istaèni problem isposnica i isihasti~kog isposni~kog mona{kog ìvota u ov~arsko-kablarskoj Svetoj gori. On se, po svemu sude}i, pojavquje ve} u vreme uobli~avawa ove svetogorske sredine, krajem XIV po~etkom XV veka. Na postojawe ove forme mona{kog ìvota u potowim vremenima pouzdano ukazuje zapis monaha Teodosija o prepisivawu jednog panegirika u Lestvici 1638. Sagledavaju}i topos Savinih voda kao fenomen dugog trajawa, autori monografije ukazuju na podizawe kapele posve}ene Prenosu mo{tiju Svetog Save, ~ija je izgradwa zavr{ena 1938. Oni isti~u da je kapela podignuta „na mestu gde nije bilo ostataka starijih gra|evina”, ali u isto vreme nagla{avaju da „narodno predawe govori o tome kako su Turci sru{ili mona{ke }elije i isposnice na padinama Kablara iznad manastira Preobraèwa”. Podaci koje su sabrali autori obavezuju na daqa arheolo{ka istraìvawa koja bi mogla pouzdanije da rasvetle pitawe isposni~kog izvora na liticama Ov~ara i Kablara. Pe}ina Ka|enica je poznato memorijalno mesto iz vremena Drugog srpskog ustanka u kojoj je stradalo nekoliko stotina izbeglica. Se}awe na ove `rtve oìvelo je tokom posledwih decenija XIX veka kada se i u srpskoj sredini zvani~nom dràvnom inicijativom uvode komemoracije palim u ratovima za otaxbinu. Ideja o konstituisawu ove memorije pojavquje se znatno ranije, ve} 235

sredinom veka, ali zavr{nu formu dobija tek 1889, prilikom proslave petstogodi{wice Kosovske bitke, kada je kraq Aleksandar Obrenovi} na predlog Ministarskog saveta izdao proglas: „Da se pomen u ratovima za veru i otaxbinu izginulim srpskim borcima, koji je do sada po svim ota~astvenim crkvama i manastirima ~iwen prve subote posle 22. februara, od sad dr`i 15. juna svake godine”, to jest na Vidovdan. U ovo molitveno se}awe su kasnije, u vreme Balkanskih ratova, ukqu~ene sve `rtve pale u ratovima za otaxbinu, a tim povodom crkva je ustanovila poseban ~in pomena. Bio je to jedan od razloga da se nakon Prvog svetskog rata zapo~ne sa obele`avawem memorijalnih mesta civilnih `rtava, kojima pripada i pe}ina Ka|enica. Izgradwa memorijala, kako navode autori, privedena je kraju 13. oktobra 1940, kada ga osve}uje episkop Velimirovi}. Miroslav Timotijevi}

RUDO POQE – KARANOVAC – KRAQEVO Beograd – Kraqevo 2000.

@i~ki duhovni sabor avusta 1997. godine imao je u svom bogatom programu zajedni~ki nau~ni skup Balkanolo{kog instituta SANU i Narodnog muzeja u Kraqevu. Vredni istraìva~ki rezultati sa ovog nau~nog skupa prto~eni su u Zbornik radova Rudo Poqe – Karanovac – Kraqevo koji je objavqen 2000. godine kao plod saradwe gore pomenutih kulturno-nau~nih institucija iz Beograda i Kraqeva. U prvom delu Vera Bogosavqevi}-Petrovi} upoznaje nas sa starim naseqima na podru~ju dana{weg Kraqeva (9–32). Najzna~ajniji arheolo{ki lokaliteti kao {to su Okruglica (u Vitanovcu), Divqe poqe i Rimsko grobqe (u Ratini), Xinovsko grobqe (u Lascu), naseqe u Kovanluku, Zimovnik (u Kova~ima), Popov potok (uz Kara|or|evu ulicu na levoj obali Ibra) i Crkvine (u Konarevu) svedo~e o ~iwenici da je podru~je Kraqeva od najranijih vremena bilo gusto naseqena oblast. Istraùju}i ùpu i nahiju Moravu (33–45), Gordana Tomovi} je zakqu~ila da je u okviru vlastelstva manastira @i~e najve}a gustina naseqa bila ba{ u okolini samog manastira. Na prvi pomen nahije Morava autorka je nai{la u 1476–1478. godini. Kada je re~ o oblasti i rudniku Gok~anica (47–54), Branka Kneèvi} prezentuje da se po prvi put selo Gvo~anica (Gok~anica) javqa u 13. veku u poveqi kraqa Stefana Prvoven~anog. Turski popisni defteri iz prve polovine 16. veka svedo~e o rudniku Gok~anica. Ovaj rudnik sa okolnim podru~jem je spadao u sultanov has i ubrajao se u kategoriju slobodnih poseda. Istrìva~ki napor Eme Miqkovi}-Bojani} usmeren je ka prou~avawu naseqa Rudo Poqe u Smederevskom sanxaku od 1476. do 1572. godine (55–66). U okviru Smederevskog sanxaka, koji je u javnosti poznatiji pod imenom Beogradski pa{aluk, nalazilo se vla{ko naseqe Rudo Poqe, na ~iji pomen se nailazi 1476. godine. Rudo poqe je pripadalo kadiluku Brvenik i nahiji Ostrovica. Stanovni{tvo Rudog Poqa, je imalo privilegovan vla{ki status jer je bilo ukqu~eno u turski odbrambeni system radi obezbe|ivawa granice. Dok se prema popisu iz 1476. godine Rudo Poqe nalazilo u sastavu kneìne [obata, Karanovog sina, samo pola veka kasnije, 1528. godine, u sastavu kneìne kneza Ra236

divoja koja je pripadala kadiluku Poèga, u nahiji Morava. Najva`niji izvor za prou~avawe istorije Rudog Poqa u 16. veku se u turski defteri u kojima se nalaze osnovni podaci o razvoju stanovni{tva, proizvodwi, broju ku}a i porezima. U vrlo zanimqivom radu o Karanovcu i nekim okolnim mestima na starim geografskim kartama (67–79), Rade Joveti} je poku{ao da otkrije ta~nu lokaciju Karanovca pre i posle Prvog srpskog ustanka. Turski Karanovac se uo~i prvog srpskog ustanka nalazio u Sija}em poqu, da bi za vreme ustanka srpski Karanovac po~eo da ni~e na mestu Pqakinog {anca. Posle propasti ustanka Turci }e da pro{ire srpski deo Karanovca, a kada knez Milo{ Obrenovi} bude oslobodio Karanovac, 1815. godine, grad }e biti podeqen na dva odvojena naseqa, jedan oko Pqakinog {anca, a drugi oko Ratarskog brda. Ova dva naseqa }e postepeno srasti u jedan grad. Na austrijskim karatama iz 18. veka Joveti} je nai{ao na nazive Kamenica i Karanov~i}, {to su o~igledno bila privremena naseqa izme|u Poàreva~kog i Beogradskog mira. Posebno intersantno prou~avawe kraqeva~ke istorije pruà rad Silvije Krejakovi} o toponamasti~kim tragovima nekada{weg sto~arewa u Podibru (81–87). Na osnovu toponima zabeleènih u katastarskoj zbirci, autorka prepoznaje tragove nekada{wih qudskih delatnosti na prostoru Podibra – izme|u Crnog vrha (Stolovi), Magli~a i u{}a Ibra u Zapadnu Moravu. Toponimi kao {to su Trline, Bak~ine, Ba~evi{te, Zimovnik, Jagwila, âiri, [atori{ta, Kolibe ukazuju na tragove starih naseqa u selima Zam~awe, Dragosiwci, Brezna, Meqanica i dr. O kraqeva~kom kraju, teritoriji i administrativno-teritorijalnim promenama od 1804. do 1839. godine prezentuju ~iwenice u zasebnim radovima Qubodrag Popovi} i Radojica ]iri}. U prvom radu (89-96), koji obuhvata perid od Prvog srpskog ustanka do 1834. godine, Q. Popovi} istraùje podatke o teritorijalnoj i upravnoj organizaciji „kraqeva~kog kraja”, u ~iji sastav sem Kraqeva ulaze Ra{ka i Vrwa~ka Bawa. U ovom periodu podaci su dostupni sa {estdeset tri mesta od dana{wih devedeset {est koliko ih ima u „kraqeva~kom kraju”. Popisi nahija, kneìna, sela i ku}a vr{eni su po naredbi kneza Milo{a Obrenovi}a svake godine po~ev od 1818. do 1831. godine. R. ]iri} je prikazao promene na podru~ju dana{we op{tine Kraqevo od 1834. do 1839. godine (97–104). Sa devedeset tri mesta Kraqevo se deli na: Rudni~ku Moravu (devet naseqa), Gruù ({estnaest naseqa), Nadibar (dvadeset ~etiri naseqa), Podibar ({estnaest naseqa), Ibar – Studenica (dvadeset naseqa) i Gok~anica (osam naseqa). Krupne promene su vr{ene u teritorijaloj i upravnoj organizaciji izme|u dono{ewa Sretewskog i Turskog ustava. Istrìvawa Milana M. Matijevi}a i Blagomira Bi{evca imaju za ciq da prikaù Karanovac kao zna~ajan trgova~ki centar Srbije u 19. veku (105–117). Po~eci privrednog razvoja Karanovca prime}uju se u posledwoj deceniji 18. veka a ubrzani razvoj trgovine uticao je da se 1818. godine osnuje |umrukana – carinarnica. O zna~aju Karanovca kao trgova~kog centra na najboqi na~in svedo~e ~uveni pana|uri, tj. va{ari koji su od trodnevnih prerasli u petodnevne. Prvi esnaf trgovaca sreza @i~kog osnovan je 8. januara 1897. godine, a prema popisu iz 1883. godine u Karanovcu je radila sedamdeset jedna trgova~ka radwa, trideset tri mehane i sto ~etrnaest zanatskih radwi. Privredna snaga Kraqeva u 19. i po~etkom 20. veka otkriva se i u radu Milovana Sekuli}a „O akcionarski {tedionicama i bankama u Kraqevu do 1915. godine” (119–144). Autor pruà dragocene podatke o radu ~etiri zavoda: Kraqevskoj akcionarskoj {tedionici, Kraqevskoj akcionarskoj zadruzi, Akcio237

narskom dru{tvu Mataru{ka Bawa i kraqevskoj Privrednoj banci za pomagawe trgovine i industrije. Sa istorijskim razvojem zdravstva u Karanovcu–Kraqevu u 19. i na po~etku 20. veka (145–156) upoznaje nas rad Dragana Dra{kovi}a koji se potrudio da na vrlo zanimqiv na~in, uz veliki broj istorijskih ~iwenica, pribliì ~itaocu sliku o kulturnom usponu jednog grada. Ako je Karanovac na po~etku 19. veka bio suo~en sa nemilosrdnim i surovim progonima ve{tica, vra~ara i la`nih proroka i svetaca, po ~emu se naro~ito isticao Antonije Risti} Pqaka, onda je pojava prvih samoukih lekara, kakav je bio Simeon Kneèvi}, prvih {kolovanih lekara, osnivawe Vojne bolnice i prve apoteke puno zna~ilo za kultivisawe i civilizovani napredak Kraqeva. U Kraqevu je 1906. godine osnovano Dru{tvo za suzbijawe tuberkuloze, a Kraqev~ni su imali zapaènu ulogu u podizawu Vrwa~ke i Mataru{ke Bawe. Putopisi stranaca od 1784. do 1878. godine u kojima su sa~uvane zabele{ke o Karanovcu predmet su interesovawa \or|a S. Kosti}a (157–165). Krajem 18. veka austrijski oficir Josef Paul Miteser video je u Karanovcu jedanaest hri{}anskih, osamdeset devet turskih ku}a, dva hana, tri mehane i dve pekare. U 19. veku o Karanovcu pi{u Gedeon Mareti}, Oto Dubislav fon Pirh, Ami Buje, Vilijam Dejton, Dvid fon Keln, Feliks Kanic i Gustav Ra{. Qiqana @arkovi} u svom radu detaqno analizira pomiwawe Karanovca i Karanov~ana u Vukovim delima (167–180). Vuk Stefanovi} Karaxi} beleì podatke o Karanovcu u Rje~niku, Istorijskim i etnografskim spisima, Prepisci i Pjesnarici. O istoriji {kolstva u Karanovcu–Kraqevu tokom 19. veka dragoceni podaci se nalaze u zajedni~kom radu Radomira Risti}a i Vere Filipovi} (181–205). Prate}i promene u prosvetnom sistemu srpske dràve tokom 19. veka autori prezentuju ~iwenice o osnivawu i razvoju krqeva~kih {kola. Prva osnovna {kola u Karanovcu osnovana je, po svemu sude}i, krajem 18. veka, a obnovqena tokom Prvog srpskog ustanka. Od 1823. do 1847. godine osnovna {kola u Karanovcu imala je od deset do ~etrdeset sedam u~enika u starijoj i mla|oj klasi. [kola reprezentativnog izgleda, koja je posle Velike {kole u Beogradu bila najve}e {kolsko zdawe U Srbiji, podignuta je Karanovcu 1873. godine (dana{wi Narodni muzej), pa je grad imao tako dve ~etvororazredne {kole. Kraqev~ani su 1882. godine dobili [kolu za ratarstvo, 1898. godine Gra|ansku {kolu, koja je ubrzo bila zatvorena, da bi 1909. godine u Kraqevu bila otvrena prva Nià privatna gimnazija. Na kraju svog rada autori su u prilogu prikazali Spisak ob{estvene Karanova~ke {kole o uspehu u naukama i naravima u~enika u Karanovcu 1. 8. 1840. godine. Veselinka Kastratovi}-Risti} bavi se zastupqeno{}u Karanovca–Kraqeva u ~uvenim Srpskim novinama od 1878. do 1889. godine i pronalazi da su u ovom periodu najbrojniji izve{taji, ~ak oko 500 dopisa razli~itog sadràja, bili iz grada na Ibru (207–214). Delatnost jednog od naj~uvenijih arhijereja Srpske pravoslavne crkve, ì~kog episkopa Nikanora Ruì~i}a (1886–1889), opisana je u radu Predraga Puzovi}a (215–232). Inicijativom episkopa Nikanora u â~ku je 12. aprila 1887. godine osnovano Udruèwe sve{tenstva Eparhije @i~ke, prvo sve{teni~ko udruèwe u Srbiji. Rad Qubodraga P. Risti}a, „Kraqevi u Kraqevu” (1882–1889–1904), ima posebnu vrednost jer daje obave{tewa zbog ~ega su srpski vladari: Milan Obrenovi}, Aleksandar Obrenovi} i Petar Kara|or|evi} poklawali veliku pa`wu 238

gradu Kraqevu (233–246). Karanovac je 19. aprila 1882. godine preimenovan u Kraqevo, a kum je bio prvi novovekovni kraq Srbije, Milan Obrenovi}. Blizina manastira @i~e, gde su krunisani sredwovekovni vladari, a miropomazani kraqevi Aleksandar Obrenovi} (1889) i Petar Kara|or|evi} (1904), davala je Kraqevu ogroman zna~aj. U 1915. godini koja je ozna~ila po~etak najve}eg stradawa srpskog naroda u Prvom svetskom ratu i Kraqevo je bilo suo~eno sa ogromim te{ko}ama i patwama o ~emu svedo~i rad Borislave Lali}, „Kraqevo i okolina 1915. godine u bele{kama stranaca” (247–264). Dopisnici najpoznatijih evropskih ùrnala, diplomatski izaslanici, ~lanovi lekarskih misija i drugi inostrani pisci zabeleìli su da je Kraqevo trbalo da bude ~ak privremena – „lutaju}a” prestonica Srbije, da je u Kraqevu skoro dve nedeqe boravio diplomatski kor i poslanici velikih, savezni~kih dràva. Budu}i da je u Zborniku radova kod ve}ine autora najve}a pa`wa posve}ena istoriji Kraqeva u 19. stole}u, tako je i zajedni~ki rad Aleksandre Kadijevi} i Marine \ur|evi} usmeren prema prou~avawu arhitekture javnih objekata u Karanovcu–Kraqevu u 19. veku (265–282). Ako se ima u vidu ~iwenica da su najreprezentativnije gra|evine po kojima se Kraqevo prepoznaje i pamti nastale upravo u 19. veku, ne treba da ~udi predmet interesovawa gore pomenutih autora. Crkva Svete trojice, Gospodar Vasin konak, zgrada Okru`nog na~elstva i Suda, Narodni muzej i [kola na Ratarskom brdu predstavqaju arhitektonske objekte kojima se ocrtavaju konture dana{weg Kraqeva. Karanovac se u drugoj i tre}oj ~etvrtini 19. veka transformisao od turske kasabe u varo{ko naseqe sredwe veli~ine. Kru`ni trg u ortogonalnom planu, primewen pre toga u Poègi, pruà arhitektonskom konceptu Karanovca najzna~ajniju ulogu. Oko trga je formirana ~ar{ija izdvojena od onog dela varo{i koje ~ine objekti oko Gospodar Vasinog konaka i crkve Svete trojice. O crkvi Svete trojice govore, ali sa razli~itih aspekata, rad Nenada Makuqevi}a, koji prou~ava odnos vladarske ideologije i crkvene umetnosti (283–294) i rad Marije Bogdanovi} i Suzane Nov~i} o Hramu Silaska Svetog Duha u Kraqevu (295–319). Dok Makuqevi} poku{ava da objasni nameru kneza Milo{a Obrenovi}a da me|u prvima bude ktitor ba{ crkve u Karanovcu, Dotle M. Bogdanovi} i S. Nov~i} detaqno opisuju spoqa{wi i unutra{wi izglad crkve, freske i ikonostas, ~ime ostavqaju dragocen prilog za istoriju umetnosti Srbije u 19. veku. U posledwem radu, Radivoje Bojovi} prikazuje istoriju Gospodar Vasinog konaka (321–331), ~ija je gradwa zapo~ela 1830. godine, po nalogu kneza Poè{ke nahije Vasilija Popovi}a. O zna~aju Gospodar Vasinog konaka govori podatak da su od 1854. do 1886. godine u wemu stanovali ì~ki episkopi. Na kraju zbornika su priloène fotografije i dokumenta iz istorije Kraqeva. Dragoqub Danilovi} Grupa autora, OSNOVNA [KOLA U VITKOVCU 1904–2004, Kraqevo 2004, str. 461

Kada je sredinom juna 1904. godine ispisivao posledwe re~enice svog monumentalnog dela Znameniti Srbi XIX veka, jedan od najuglednijih i u isto vreme najkontroverznijih sredwo{kolskih profesora u Srbiji, Andra Gavrilo239

vi}, zagledan „mislima u dan posle jednog veka”, uputio je na sebi svojstven na~in poruku onima kojima je igrom sudbine pripala ~ast i prete{ka du`nost da stvaraju duhovnost srpskog naroda u vremenu velikih uzleta ali i posrtawa, kakav je nesumwivo bio XX vek. Ta poruka je bila u isto vreme i najboqi putokaz za prosvetne pregaoce (wegove naslednike) u nastojawu da ote~estvu podare „mnogo puta vi{e zaslu`nih i znamenitih sinova srpskih koji se takmi~e o prvenstvo plemenito i sveto”. Ovaj Gavrilovi}ev zavet ispunili su nesumwivo autori spomenice osnovne {kole u Vitkovcu, koja je u godini u kojoj smo obeleìli dva veka moderne srpske dràvnosti, proslavila vredan jubilej – sto godina uspe{nog i plodnog rada. Predvo|eni vrsnim pedagogom i neumornim istraìva~em, kakav je svakako prof. dr Velizar Nedovi}, saradnici ovog u stvarala~kom smislu velikog pregnu}a (M. Stanojlovi}, S. Stevanovi}, B. Rom~evi}, Q. Popovi}, V. Virijevi}, D. Dra{kovi}, M. Nikoli} i R. Risti}), ~ija imena navodimo sa po{tovawem, prihvatili su se nimalo zahvalnog zadatka da istraè i obrade sto godina rada jedne {kolske ustanove. Sama po sebi, ovakva, u osnovi istraìva~ka tema postavila je u metodolo{kom smislu pred autore obavezu interdisciplinarnog pristupa kako bi na nau~no utemeqen na~in zavirili u „tajne dveri” i od zaborava otrgnuli istoriju ne samo pomenute {kole ve} i Gruànskog sreza u celini. Na tom dugom putu kroz vreme, a jedan vek u radu {kole to zaista i jeste, zahvaquju}i odli~nom poznavawu ne samo nau~ne istoriografije, pedagogije i etnografije, ve} i drugih srodnih disciplina (socioligije i psihologije), autori su znala~ki izbegli mnoge prepreke i zamke koje sa sobom nosi ovakav rad, predstaviv{i se sa jednom zrelom i celovitom studijom, koja je u dobroj meri popunila veliku prazninu koja postoji u na{oj istoriografskoj i pedago{koj literaturi. Otuda wihov napor i rezultat do kojeg su do{li posle mukotrpnog i ~esto neizvesnog istraìva~kog rada, zaluùju i vi{e nego pohvalnu ocenu. To isti~emo imaju}i u vidu modernu kompozicionu strukturu, koju sa~iwavaju tri ve{to ukomponovane tematske celine podeqene na vi{e poglavqa, koje povezuje kao „zlatna nit” istan~an ose}aj autora za sagledavawe uloge {kole kao nosioca modernizacijskog procesa, koji je, uz velike otpore, iz osnova mewao sliku srpskog dru{tva tokom 20. veka. Da bi se taj proces sagledao „iznutra” u svoj svojoj sloènosti i protivure~nosti, {to je bila karakteristika srpskog dru{tva toga perioda, trebalo je pregledati i kriti~ki analizirati obimnu arhivsku gra|u, {to je u potpunosti po{lo za rukom autorima ove kwige. Suvereno vladaju}i „zanatom struke”, autori nisu dozvolili da ih, {to je naàlost ~est slu~aj, obimnost arhivske gra|e pretvori u puke hroni~are „pro{le stvarnosti”, ve} su se samim opredeqewem da na tematskohronolo{ki na~in prikaù sto godina rada jedne {kole, predstavili kao ozbiqni istraìva~i, koji se trude da razumeju i protuma~e sve prelomne trenutke, kroz koje je prolazilo srpsko dru{tvo tokom minulih sto godina. U sredi{tu wihovog interesovawa nalazila se {kola, weni u~enici i nastavnici, bri`ni roditeqi i dràvni organi (Ministarstvo prosvete, Glavni prosvetni savet i dr.), koji su ~inili ~vrst temeq na kome se gradila, ali i branila nacionalna samobitnost srpskog naroda, koji je, kako je vreme promicalo, bio igrom sudbine ~esto primoravan da po ko zna koji put u svojoj istoriji krene iz po~etka. To je mogao jer je mukotrpno i uz ogromna odricawa stvarao i stvorio moderan obrazovni sistem kao trajnu duhovnu i kulturnu tekovinu. To su dobro uo~ili autori, koji su ovaj proces sagledali u jednom {irem (dru{tvenom) kontekstu, otkrivaju}i nam uticaje koji su postojali na relaciji {ko240

la–u~enik–nastavnik–dru{tvo, bez kojega nije mogu}e razumeti dinami~ne dru{tvene promene, koje su savremenike ~esto pla{ile jer ih u svojoj svesti nisu mogli jasno razlu~iti i staviti u vremensku perspektivu. Zato je proces modernizacije bio usporen, {to je svakako ostavilo traga na duhovnost generacija, koje su bile wime obuhva}ene u vremenskom periodu koji prevazilazi hronolo{ki okvir obra|en u ovoj vrednoj studiji. Napisana bri`qivo odnegovanim stilom, koji je odraz u~enosti i pismenosti kulture autora, kao i ume{no odabranih priloga (faksimila dokumenata, portreta i drugih priloga), koji su u funkciji „svedoka” doga|aja, ova kwiga ostaje kao nezaobilazno {tivo, na kome }e se sasvim sigurno nadahwivati budu}e generacije ne samo u~enika ove {kole ve} i svih istinskih zaqubqenika pisane re~i. Arsen \urovi}

Grupa autora, GIMNAZIJA U KRAQEVU, Kraqevo 2000, 572 str.

Prelazak iz starog u novi milenijum oduvek je izazivao mnogo pa`we i budio ma{tu kod savremenika, kojima se posre}ilo da budu sudeonici i svedoci tog doga|aja. On nikog nije ostavqao ravnodu{nim, mo`da i zato {to su qudi verovali da }e im to (novo) vreme, kome su „i{li u susret”, samo po sebi doneti uz brojne blagodeti i boqi ìvot. U isto vreme, bio je to za mnoge stvaraoce veliki izazov, da u~ine ne{to vredno po ~emu }e ih pamtiti budu}e generacije. A to vredno (delo), kada je je re~ o Kraqevu, gradu sa presti`nim imenom i vi{evekovnim kulturnim nasle|em, podarili su vrsni prosvetni i kulturni poslenici (Velizar Nedovi}, Qubodrag Risti}, Vera Filipovi}, Bogomir Bi{evac, Dragoqub Danilovi}, Stanoje Petrovi}, Milorad Seni} i Radojica ]iri}), kwigom, koja je predmet ovog prikaza. Krajem 1999. godine Kraqeva~ka gimnazija obeleìla je zna~ajan jubilej – 90 godina plodnog rada, koji je bio propra}en postavqawem tematske izlo`be i objavqivawem spomenice ove obrazovne ustanove, ~ime je ona na dostojanstven na~in obeleìla prelazak u novi milenijum i u isto vreme odala po{tovawe brojnim generacijama vrsnih profesora i talentovanih u~enika, koji su u woj duhovno stasavali u minulih devet decenija 20. veka. Prou~iti istorijski razvoj ove elitne sredwo{kolske ustanove nije bio ni malo lak zadatak za grupu autora razli~itog stru~nog profila: pedagoga, istori~ara i matemati~ara, koji su u skladu sa osnovnim metodolo{kim na~elima nau~ne istoriografije, savesno pristupili prikupqawu i kriti~koj obradi istorijskih izvora pohrawenih u arhivskim i drugim ustanovama kulture (rukopisnim odeqewima muzeja i biblioteka). Ogroman trud koji su autori uloìli tokom vi{egodi{weg istraìvawa, imao je za rezultat publikovawe zrele studije (spomenice), koja po metodolo{kom pristupu i nau~noj utemeqenosti spada u sam vrh ove vrste literature u nas, i sasvim sigurno predstavqa „obrazac” za sve one koji se budu prihvatili pisawa istorije jedne {kolske ustanove. Osnovnu kompozicionu strukturu ove kwige sa~iwavaju tri tematske celine (istorijat {kole, se}awa nekada{wih u~enika i profesora i spisak u~enika, direktora i nastavnika), koje ~itaocu omogu}avaju da u potpunosti sagle241

da mesto i ulogu gimnazije u srpskom, a potom i jugoslovenskom gra|anskom dru{tvu u godinama i decenijama ispuwenim mnogim izazovima, koje je sa sobom nosio ratni i poratni period u veku koji je za nama. Prva celina „Devedeset godina gimnazije u Kraqevu”, ve{to je podeqena na nekoliko poglavqa, tako da daje autenti~nu sliku ne samo istorijskog i pedago{kog razvoja Kraqeva~ke gimnazije, ve} i sredwo{kolskog obrazovawa u Srbiji i Jugoslaviji, {to predstavqa posebnu vrednost ove spomenice. To se odnosi pre svega na prilog Velizara Nedovi}a „Gimnazija u sistemu obrazovawa Srbije”, u kojoj autor pi{e o nastanku gimnazije kao sredwo{kolske ustanove u Evropi 1537. godine i prati wen razvoj do kraja 20. veka. Po raznovrsnosti istoriografskih i bibliografskih podataka koje sadrì ovaj prilog, on svakako predstavqa zna~ajan izvor za sve budu}e istraìva~e ove teme. Kako i na koji na~in su se stanovnici drevnog Karanovca, a potoweg Kraqeva (od 1882), izborili za otvarawe gimnazije, na analiti~ki i sadràjan na~in pi{u Qubodrag P. Risti} i Vera Filipovi}. Pomenuti autori nam otkrivaju na osnovu analize sa~uvanih izvora da je ta „pobeda” izvojevana posle gotovo tri decenije (1909. godine) kontinuiranog sukoba tradicionalnog i modenog u svesti srpskog gra|anina toga doba. Na sre}u Kraqeva i Kraqev~ana, pobedila je moderna ideja o potrebi otvarawa jedne ovakve ustanove, koja je u potpunosti promenila ìvot Kraqeva i okoline u godinama koje su usledile. U woj }e nova znawa tokom 20. veka sticati ugledne li~nosti srpske nauke i kulture, poput akademika Miomira Vukobratovi}a, dr Dragana Nedeqkovi}a, dr Reqe Novakovi}a, Du{ana Trbojevi}a, Miodraga B. Proti}a, prof. Miroslava Timotijevi}a, prof. Radivoja Radi}a, dr Koste Nikoli}a i mnogih drugih. I kada ve} pomenusmo ugledne nau~ne i kulturne poslenike, wihovi i brojni drugi prilozi biv{ih u~enika i profesora ove gimnazije, autenti~no su svedo~anstvo o radu ove gimnazije posle Drugog svetskog rata, {to u isto vreme upotpuwava op{ti istorijski pregled razvoja ove ustanove, iz jednog drugog ugla: odnosa na relaciji u~enik – profesor. U ovim, pomalo ve} izbledelim se}awima, ima naravno i subjektivnosti u oceni sopstvene uloge u tim nezaboravnim {kolskim dogodov{tinama od strane autora nekada{wih u~enika, ali to ni u kom slu~aju ne umawuje vrednost ove kwige, tako potrebne na{oj prosveti i kulturi. Bogato ilustrovana i u tehni~kom smislu gotovo savr{eno oblikovana kwiga, uz to napisana sa istan~anim ose}ajem za svaku upotrebqenu re~, u potpunosti je odgovorila zadatku u vremenu u kome je nastala. Arsen \urovi}

Grupa autora, MEDICINSKA [KOLA U KRAQEVU 1958–1998, Kraqevo, Medicinska {kola u Kraqevu, 1999. (147)

Ova sa`eta monografija, izdata povodom ~etrdeset godina rada Medicinske {kole u Kraqevu, predstavqa pravi mali podvig, s obzirom na vreme u kome je nastala. Tada{we nepovoqne okolnosti nisu spre~ile urednika i jednog od autora, Paulinu Jovanovi}, direktora Medicinske {kole, da okupi grupu saradnika, u kojoj su: Radomir Risti}, Dragan Dra{kovi}, Marina Te{i}, Qiqana Zarkovi}-Stevanovi} i Radojica ]iri}, i na lep na~in obele`i jubilej ove obrazovne ustanove. Potvrda te{kog vremena u kojem se pojavila ova kwiga jesu skroman povez i likovna oprema. Me|utim, to nikako ne umawuje vrednost sa242

dràja, koji je pa`qivo odabran, zanimqiv i znala~ki raspore|en. Monografija je tematski podeqena na vi{e delova. U uvodnom delu se po~eci zdravstva i nege bolesnika vezuju za Hipokrata, a pored wegove lekarske zakletve tu je i zakletva svih onih koji neguju bolesnike, koja je potekla od Florens Najtingejl, bolni~arke koja je polovinom XIX veka organizovala prvu ekipu za negu rawenika i bolesnika. Sledi kratak, ali veoma interesantan, hronolo{ki prikaz razvoja zdravstvene slu`be u Kraqevu, koji obuhvata period od XII veka do danas. Posle uvodnog dela, slede dve celine. U prvoj je prikazan istorijat Medicinske {kole u Kraqevu, sa posebnim poglavqem u kome je dat pregled aktivnosti {kole u godini jubileja. Istorijat je podeqen na pet perioda, koji su, svaki na svoj na~in, predstavqali po jednu fazu razvojnog puta {kole. U prvom periodu (1958–1962), na samom po~etku, {kola se suo~ava sa nizom problema, tako da je u jednom trenutku bilo dovedeno u pitawe i weno daqe postojawe. Me|utim, zalagawem nastavnog kadra, koji je uglavnom radio honorarno, nastava je odràvana redovno i pored pote{ko}a sa sme{tajem ({kola nije imala svoju zgradu), nastavnim pomagalima i nov~anim sredstvima. Period razvoja (1962–1977) obeleèn je na po~etku prelaskom Medicinske {kole u ju`ni deo zgrade u kojoj se danas nalazi. [kola je zvani~no dobila naziv Medicinska, umesto dotada{weg Sredwa medicinska {kola. Pored odseka za medicinske sestre uvedeni su pedijatrijski i aku{erski odsek. Ovo je vreme kada je potreba za medicinskim kadrovima sredwe stru~ne spreme bila velika, pa je broj odeqewa stalno rastao, da bi po~etkom 70-ih bilo blizu 500 u~enika u {esnaest odeqewa. [kolske 1976/77. godine bilo je dvadeset odeqewa sa 611 u~enika u dva smera: op{ti i pedijatrijski. U narednom periodu (1977–1987), koji je ovde ozna~en kao period stagnacije, o~ituju se sve nedore~enosti i proma{aji velike reforme sredweg obrazovawa, zapo~ete 1977. Po{to je sredwe obrazovawe bilo deo usmerenog obrazovawa, ono se realizovalo u dve faze. Prva, koja je trajala dve godine, imala je uglavnom op{teobrazovni karakter, dok je druga faza, u istom trajawu, davala potrebna znawa za rad i praksu. To je zna~ilo da se medicinski kadar {kolovao prakti~no dve godine, {to je pokazalo svu apsurdnost i nestru~nost reforme koja je bila u toku. Izvr{ene su i promene u upravqawu {kolom, organizacionoj strukturi i nastavi. To je dovelo do pada broja u~enika, pa je {kola u periodu od 1982. do 1987. imala svega ~etiri odeqewa i prose~no oko 130 u~enika po godini. U kra}em periodu koji sledi (1987–1990) do{lo je do nove organizacije sredwih {kola, i u Kraqevu je ukinut Obrazovni centar „Kraqeva~ki oktobar”, sloèna radna organizacija nastala 1980. godine. Iz OOUR-a usmerenog obrazovawa i vaspitawa „Danica Jasni} – Mirko Lukovi}” u Kraqevu izdvojena su dva dela, od kojih je u prvom Radna organizacija Prirodno-matemati~ka i medicinska {kola „Mirko Lukovi}”. Ukidawem sistema usmerenog obrazovawa 1990. godine, po~iwe peti i posledwi period rada {kole opisan u ovoj publikaciji i traje sve do 1998. godine. Vra}en je naziv Medicinska {kola, a {kolske 1991/92. uveden je nov obrazovni profil – zubni tehni~ar. Za ovo zanimawe je interesovawe veliko, tako da se za wega prijavquju najboqi u~enici i to vi{e kandidata za jedno mesto. Posledwa promena u organizaciji {kole izvr{ena je 1992. godine, kada je direktor dobio ve}a ovla{}ewa, a umesto Saveta uspostavqen je [kolski odbor, ~ije ~lanove postavqa ministar prosvete. 243

Pregled aktivnosti {kole u godini jubileja jeste poglavqe u kome su sumirani rezultati rada {kole koja je izrasla u savremenu obrazovno-vaspitnu ustanovu sa odgovaraju}im nastavnim planovima i programima, stru~nim nastavnim kadrom, dobro opremqenim kabinetima i specijalizovanim u~ionicama. Kao takva uspe{no osposobqava mlade da obavqaju plemenito zanimawe i nastave {kolovawe. S pravom se isti~e podatak o visokoj prolaznosti na kraju {kolskih godina, koja se kre}e izme|u 92% i 98%. Dat je prikaz rada stru~nih organa {kole, kao {to su: nastavni~ko ve}e, odeqenska ve}a, stru~ni aktivi i odeqenske stare{ine. O radu nastavnika su dati izvodi iz zapisnika {kolskih nadzornika, koji govore o visokom stru~nom i pedago{kom iskustvu koje poseduje ovaj obrazovni kolektiv. Posebno je dat pregled slobodnih aktivnosti koje predstavqaju fakultativni oblik rada u {koli. Dru{tvo Crvenog krsta je najmasovnija {kolska organizacija koja obuhvata skoro sve u~enike. Faktografski deo ~ini drugu celinu i zauzima vi{e od dve tre}ine monografije. U poglavqu o nastavnim planovima i programima dat je wihov pregled na tabelama iz kojih se lako moè pratiti mewawe, prilago|avawe i dopuwavawe istih. Oni su uticali da u~enici dobijaju, pored stru~nog i solidno op{te obrazovawe, koje im je omogu}avalo da nastave daqe {kolovawe. Kroz wihov pregled se vidi i na koji je na~in mewan sistem obrazovawa u sredwim medicinskim {kolama u Srbiji, posebno za svaki obrazovni profil. Predstavqen je detaqan spisak direktora, nastavnog osobqa, slu`benika i svr{enih u~enika Medicinske {kole u Kraqevu. Treba obratiti pa`wu na dve tabele u ovom delu druge celine iz kojih se moè izvu}i mno{tvo korisnih zakqu~aka u vezi sa brojem u~enika i uspe{no{}u {kole. U prvoj tabeli, gde je prikazan broj odeqewa i u~enika zajedno sa obrazovnim profilima, moèmo uo~iti konstantno pove}awe broja odeqewa i u~enika, koje je, posle stagnacije sredinom 80-ih godina, dostiglo broj od devetnaest odeqewa i 663 u~enika {kolske 1998/99. Iz druge tabele, u kojoj su prikazani svr{eni u~enici po godinama i smerovima, na prvi pogled se izdvaja broj od 3715 u~enika koji su uspe{no poha|ali Medicinsku {kolu zakqu~no sa {kolskom 1998/99. godinom. Impozantan broj kada se ima u vidu kroz kakve je sve te{ko}e prolazila ova obrazovna ustanova. Fotografije koje zauzimaju veliki deo monografije, metodolo{ki su odli~no uklopqene, tako da prate tekst ~ine}i ga zanimqivijim. Posebno treba pomenuti fotografije na kraju kwige na kojima su predstavqena odeqewa IV godine {kolske 1997/98, kao i fotografije svih odeqewa {kolske 1998/99. godine. One, zajedno sa pomenutim spiskom direktora, nastavnika, slu`benika i u~enika, ~ine ovo izdawe posebno zanimqivim, kako za one koji su imali veze sa Medicinskom {kolom u Kraqevu i ostavili nekog traga u woj, tako i za {iru ~itala~ku publiku. Prime}uje se da na nekim mestima nisu mogla biti izbegnuta uop{tavawa zbog nedostatka podataka. Ocewuju}i zna~aj ove monografije u svetlu istorijske nauke, moèmo ista}i wenu vrednost pouzdanog oslonca za prou~avawe prosvetne istorije Kraqeva. Na to, pravo nam daju znala~ko kori{}ewe arhivske gra|e i literature kao i jasan i pristupa~an na~in izlagawa. Aleksandar Cvijanovi}

244

Grupa autora, KRAQEVO OKTOBRA 1941, okrugli sto, Narodni muzej Kraqevo; Istorijski arhiv Kraqevo, Kraqevo 2003, str. 375

Kwiga kojom }emo se u ovome prikazu baviti izdawe je dve najzna~ajnije ustanove grada Kraqeva koje se bave istorijom pomenutog grada i wegove okoline (urednici: Dragan Dra{kovi} i Radomir Risti}). Izvesno je da je zna~aj jednog ovakvog poduhvata za Kraqevo veliki, upravo jer je period istorije kojim se razmatrano izdawe bavi najtragi~niji, najteì i najkontraverzniji kratak period istorije ovoga grada. Stoga je ve} decenijama za istori~are koji se bave pro{lo{}u Kraqeva izazov i imperativ koji se nametao bio da se usud koji se na taj grad sru~io krvavog oktobra 1941. godine {to detaqnije sagleda, i da u vezi sa wime ostane stru~no i metodolo{ki obra|ena {to kompletnija gra|a kojom se ovaj period istorije sa {to vi{e strana osvetqava. Svakako da razmatrani zbornik radova nije prvi koji se bavio tom temom, a sasvim je izvesno da ne}e biti ni posledwi. Me|utim, on ima specifi~ne kvalitete koji mu obezbe|uju trajnost i razli~itost. To je pre svega {iroko postavqena osnova za bavqewe pomenutom temom, koja, ~ini se, ima zna~ajnog potencijala da bar za neko vreme utoli potrebu op{te i stru~ne javnosti za saznawima o pomenutim doga|awima. Dobra strana ovog zbornika koja se odmah uo~ava, ina~e nastalog kao rezultat rada okruglog stola istori~ara koji se na ovu temu 16. oktobra 2001. godine odrào u Kraqevu (zbornik je objavqen dve godine kasnije), jeste pa`qivo odmeren izbor saradnika koji su wegovoj celini priloìli svoje istorijske radove i razmatrawa povezana sa osnovnom temom zbornika. To svakako sna`no ide u prilog urednicima izdawa i samom izdawu. Naime, pored radova uglavnom najaktivnijih i najzna~ajnijih istori~ara koji ìve i rade u gradu Kraqevu (Blagomir Bi{evac, Dragan Dra{kovi}, Silvija Krejakovi}, Radomir Risti} i Radojica S. ]iri}), ovo izdawe je osnaèno radovima nekih od na{ih najeminentnijih i najtalentovanijih istori~ara. Tu svakako prvo moramo ista}i profesora dr Qubodraga Dimi}a, istori~ara uz pomiwawe ~ijeg imena se u uìm krugovima istori~ara ve} sada redovno ose}a devocija, odmah zatim dr Kostu Nikoli}a, predvodnika mla|ih istori~ara koji èle da se bave novijom istorijom hrabro i beskompromisno, priznatog i uvaènog istori~ara dr Vinceslava Gli{i}a, nau~nike u usponu mr Qubodraga P. Risti}a, mr Neboj{u \oki}a i mr Vladana Virijevi}a, najposle istori~are iz susednih gradova, Stani{u Brki}a, kustosa Spomen parka u Kragujevcu, i dvojicu mladih i nadarenih istori~ara iz â~ka, Gorana Davidovi}a i Milo{a Timotijevi}a. Takav pa`qiv izbor saradnika izvesno je morao da iznedri zapaèno i vredno izdawe ({to se smatramo i dogodilo). Veliki plus ovom zborniku jeste postojawe engleskog prevoda saètaka izloènih radova, kao i prigodni i sa ukusom izabrani prilozi (posebno faksimili orginalnih dokumenata i, naro~ito zna~ajno, autenti~nih spiskova nastradalih u razmatranim doga|awima). Sam zbornik koncepcijski je podeqen na dve celine, prvu koja se direktno odnosi na grad Kraqevo oktobra 1941. godine i doga|awa kojima se ovaj zbornik u svetlu novih istraìvawa primarno bavi (str.13â&#x20AC;&#x201C;197 ), i drugu celinu koja se posrednije ili sa izvesne distance bavi istim doga|awima u istome gradu, prilaù}i kriti~ke osvrte na do momenta odràvawa okruglog stola objavqenu istoriografsku gra|u o razmatranoj temi (str. 197â&#x20AC;&#x201C;311). Prvu celinu pod nazivom Kraqevo 1941. zapo~iwe rad V. Virijevi}a (â&#x20AC;&#x17E;Kraqevo u predve~erje Drugog 245

svetskog rata”, str. 13–21 ) u kome se autor savesno i sistematski bavi stawem u Kraqevu u vreme koje je neposredno prethodilo otpo~iwawu rata i perioda okupacije. Stawe je izloèno prikazom geografskog, demografskog, etnografskog, konfesionalnog, ekonomskog, upravnog, urbanisti~kog, industrijskog, prosvetnog, sportskog, zdravstvenog stawa kakvo se u gradu zateklo pred razmatrani period. Takav rad izvesno predstavqa dobar po~etak i adekvatan uvod u bavqewe samim kqu~nim doga|awima kojima je posve}en zbornik. Na taj prilog se nadovezuje rad K. Nikoli}a („Kraqevo u ustanku 1941”, str. 21–39), kojim se postupno ide u susret samim tragi~nim doga|awima oktobra 1941. godine. Analiziraju}i pojedina~ne motive za borbu dva ustani~ka pokreta ~ijim delovawem je do{lo do ustanka protiv okupacije zemqe 1941. godine, stawe na terenu od po~etka pa sve do sloma ustanka u formi u kojoj je bio za~et, zatim neuspeli zdruèni ravnogorsko–partizanski napad na okupirano Kraqevo, kao i okupatorov stravi~ni odgovor u vidu streqawa velikog broja talaca, autor rada diskretno nagove{tava stepen krivice koji svaka od strana u~esnica tih doga|awa snosi. Prilaù}i detaqan i jasan opis samih borbi za grad Kraqevo autor uvodi ~itaoca u pri~u o streqawu koje je okupator sproveo kao odmazdu da bi suzbio ustanike. Slede}i prilog objavqen u razmatranom zborniku bavi se formirawem okupacione uprave u Srbiji i samom Kraqevu (N. \oki}, „Formirawe okupacione uprave u Srbiji i Kraqevu 1941. godine”, str. 39–69), uz naglasak na vojni~kom aspektu doga|awa ali ~ini se uz vi{ak podataka koji se ti~u globalnog stawa. Zatim rad koji tretira pitawe izbeglica u gradu Kraqevu pred razmatrane doga|aje (S. Krejakovi}, „Izbeglice u Kraqevu 1941”, str. 69–85), gde autor analizira podatke nastoje}i da utvrditi broj streqanih izbeglica i wihovu strukturu, {to je rezultiralo lepim radom o temi koja do sada nije bila dovoqno istraèna. Naredni prilog je rad kojim se ve} direktno zalazi u doga|awa koja su neposredno prethodila samom streqawu talaca (D. Dra{kovi}, „Stawe u Kraqevu 1941 – Poku{aji da se spre~i i prekine streqawe talaca”, str. 85–111). U wemu se autor detaqno bavi poku{ajima da se tragedija izbegne ili ublaì. Usled ideolo{ki motivisanih ograni~avawa istoriografije u bliskoj pro{losti to je, ~ini se, bila tema kojoj je najvi{e bila potrebna enudacija, a {to je autor dosledno i precizno odradio. Posebna vrednost ovog priloga jeste u tome {to je wime kona~no skinuta izdajni~ka anatema sa ratnog predsednika op{tine Kraqevo Du{ana Krsti}a, a {to je bila nepravda koja je dugo vapila za ispravkom. Slede}i rad u zborniku jeste rad kojim se daje dopuwena hronologija same opsade i napada ustanika na Kraqevo uz osvrt na u~e{}e â~ana u tim doga|awima (G. Davidovi}, „â~ani u opsadi Kraqeva 1941. godine – Hronologija doga|aja”, str. 111–161). Nadopuwewe tog rada jeste istraìvawe u kome je izloèno vi|ewe istih doga|aja iz ugla relativno va`nog i uglednog pojedinca karakteristi~ne sudbine, predratnog oficira Radojka S. Jovandari}a, ~ime pak ovaj zbornik zalazi u kontraverzu bratoubila~kog rata koji je nedugo posle tragedije u Kraqevu usledio punom snagom (R. S. ]iri}, „Kotleni~ki ~etni~ki odred u opsadi Kraqeva prema se}awu Radojka S. Jovandari}a (2. 10. – 15. 11. 1941)”, str. 161–179 ). Rad koji zatvara prvi deo zbornika jeste delo kraqeva~kog istori~ara R. Risti}a (od 179. do 197. strane). U wemu je pa`wa fokusirana na samo streqawe talaca, i jo{ uè, na kasniju ideolo{ku upotrebu fizi~kog mesta gde se tragedija odigrala. Posve}enim istraìvawem prou~ena je terminologija koja je do sada za to mesto, ili pak u vezi sa wime u nauci i javnosti kori{}ena, na~ini na koje je mesto doga|awa u prethodnim ideolo{ki obojenim decenijama obeleàvano i mewano, kao i na~ini obeleàvawa samog dana tragedije. 246

Drugi deo celine zbornika nazvan Istoriografija o Kraqevu 1941. otvara apel – rasprava Q. Dimi}a („Rat i istoriografija”, str. 197–221). Autor u woj kao kakav „glas vapiju}eg u pustiwi” poziva sve kojima je vokacija da budu istori~ari da se kona~no prekinu nedoslednosti i uzdràvawa nastala iz raznoraznih razloga kada se kod nas pi{e o Drugom svetskom ratu. Oni su do sada bili sveprisutni u na{oj istoriografiji usled mitologizacije partizanskog oslobodila~kog rata i revolucije i podjednako opasnih novijih tendencija ka druga~ijim ideologizacijama doma}e istorije. Osnova na kojoj autorka sloène niti jeste pregled dosada{we istoriografije o na{em velikom ratu 1941–1945. Ukazuju}i na ireverzibilne posledice „prekopavawa” pro{losti kao su{tinske odlike totalitarnih dru{tvenih sistema, on diè glas da se sa time kona~no i zauvek prestane i da se u istorijskoj nauci i toj temi pristupa nepristrasno i zarad same nauke. Naredni rad zbornika jeste delo V. Gli{i}a („Jo{ jednom o velikom ratnom zlo~inu u Kraqevu 1941. godine”, str. 221–229 ) u kome se izlaè vremenski distanciran pogled na kraqeva~ku tragediju razmatrawem dalekose`nih posledica po sve aktere tih doga|awa. U wemu se tako|e skre}e pa`wa na te{ko i sporo prodirawe istine o toj i sli~nim tragedijama van granica na{e dràve. Zatim sledi prilog posve}en izvornim dokumentima i gra|i o tragediji koja se dogodila oktobra 1941. godine u Kraqevu (B. Bi{evac, „Arhivska gra|a o doga|ajima „Kraqevo oktobra 1941. godine” u Istorijskom arhivu i Narodnom muzeju Kraqevo”, str. 229–241). Budu}im istori~arima-istraìva~ima priloèn je veoma koristan pregled celokupne autenti~ne gra|e koja se ti~e razmatrane teme, a kojom raspolaù Istoriski arhiv i Narodni muzej u Kraqevu. Istori~ar Q. P. Risti} je zborniku priloìo komparativno istraìvawe kasnijeg pisawa o kraqeva~koj tragediji i to u javnim glasilima Politici i Ibarskim novostima („Obeleàvawe godi{wice streqawa u Kraqevu 1941. godine (1946–2000) – Komparativno istraìvawe izve{taja u javnim glasilima Politika i Ibarske novosti”, str. 241–277). Takvim pristupom nadareni i nau~no potkovani autor postigao je ne{to {to je za svakog istori~ara jedan od najve}ih stru~nih izazova. Uspeo je da uhvati odbleske vizije duha pro{lih vremena, i to bave}i se analizom izve{tavawa o obeleàvawu razmatrane tragedije u svetlu odnosa koji je dru{tvena zajednica prema toj manifestaciji zauzimala. Vi{eslojnost poruka koja izbija iz tih izve{taja usled kori{}ewa odre|ene terminologije i drugih karakteristi~nih pristupa izve{tavawu, omogu}ila je autoru rada brojna pronicqiva i korisna zapaàwa. Predzadwi rad objavqen u razmatranom zborniku radova (M. Timotijevi}, „Hrabri partizani i zli ~etnici – Istoriografija â~ka o opsadi Kraqeva 1941. godine”, str. 227–301) koristi se osnovnom temom zbornika kao adekvatnim povodom i prigodnim primerom za autorovo nastojawe da dubinski pronikne u kontraverzna pitawa vezana za globalnu istoriografiju jednopartijskog vremena u na{oj (tada{woj) dràvi. U tome mu teren istoriografije â~ka u kojoj se govori o partizansko-~etni~koj opsadi Kraqeva 1941. godine, na kome se autor nesumqivo znala~ki i lako snalazi, daje obiqe materijala. Izlaù}i pri tome re~ito fakte i zanimqiva zapaàwa sme{tena u fusnote, autor se bavi primetnom dominacijom publicistike nad istorijom kada je re~ o pisawu o pomenutoj temi, kao i iz toga proistekle globalne dominacije lai~kog i interesnog bavqewa pro{lo{}u na u{trb ozbiqnog nau~nog rada. Prilog koji zatavara zbornik delo je S. Brki}a („Ideolo{ka upotreba i zloupotreba srpske tragedije”, str. 301–311). On se sa temom zbornika izvesno nalazi u najposrednijoj ve247

zi od svih priloènih radova. Po{to je sam rad korektno napisan, to je ponajpre optu`ba na ra~un urednika izdawa. Sagledavawe kasnijih ideolo{kih zloupotreba tragedije koja je malo posle tragedije u Kraqevu zadesila grad Kragujevac, tema je kojom se autor direktno bavi. Ipak, ako se ima u vidu da je za istorijsko sagledavawe doga|awa koja su usledila posle oslobo|ewa (a u vezi su sa kraqeva~kom tragedijom), nadasve korisno imati pred sobom komparativnu vezu izme|u te dve najpoznatije srbijanske tragedije tog perioda istorije, a ~ime se autor posredno bavi, stvar izgleda unekoliko druga~ije. Uo~avawe upravo tog aspekta rada demantuje mogu}e preurawene ocene da ovaj rad razmatranom zborniku u stvari koncepcijski ne pripada, a to stoga opravdava wegovu punopravnu pripadnost razmatranoj celini. Zbornik kojim smo se u ovom prikazu bavili, pored pojedina~nih kvaliteta samih radova, odlikuje nekoherentnost stilova i na~ina bavqewa temom kao i izvesno pozitivno nesaglasje izme|u autora pojedinih delova zbornika, ali ipak uz sveprisutnu objediwavaju}u nit koja sve radove drì na okupu. Upravo to je omogu}ilo da se u ovom zborniku izrodi nova vrsta kvaliteta nastalog iz {irine obuhvata kojim se zadata tema od u~esnika – autora tretirala. Zbog obiqa ranije objavqenih radova koji su se bavili temom oktobra u Kraqevu 1941. godine, usko fokusirawe iskqu~ivo na sam tragi~ni ~in streqawa talaca izvesno bi moralo izroditi anati~ne radove od kojih niko ne bi imao velike koristi. To su urednici izdawa mudro uo~ili pa je to samo po sebi dokaz ozbiqnosti sa kojom se izradi ovog zbornika pri{lo, te stoga autorima razmatranog zbornika i zbog toga treba odati priznawe. Iz svega ranije izloènog jasno je da je ovaj zbornik jedna od najkvalitetnijih istorijskih publikacija koje su do sada objavqene na razmatranu temu. Time mu je trajnost osigurana, a u wemu izneta vi|ewa i podaci ve} sada postaju nezaobilazna dopuna svakog stru~nog razmatrawa tragedije koja je grad Kraqevo zadesila oktobra 1941. godine. Marko Terzi}

Goran Davidovi}, Milo{ Timotijevi}, ZATAMWENA PRO[LOST. ISTORIJA RAVNOGORACA ÂÂNSKOG KRAJA, I–III, â~ak – Gorwi Milanovac – Kraqevo, 2002, 2003, 2004, 415+391+462

Nije ba{ ~esta pojava u savremenoj srpskoj istoriografiji da se mladi istori~ari late jednog ovako zama{nog poduhvata, kao {to je pisawe lokalne ratne istorije. Pogotovu ne one koja je dugi niz godina trpela sen~ewe jednom bojom, koje se iz istoriografije prelivalo u literaturu, umetnost i kinematografiju. Pisati o ratu, ustanku i raskolu u 1941. godini u ~a~anskom kraju, zna~ilo je iznova potvr|ivati ono {to je propaganda Komunisti~ke partije Jugoslavije definisala jo{ u jesen 1941. godine u svojim bu~nim i jetkim napisima, po izbijawu krvavog bratoubila~kog rata. Rojalisti~ki borci i wihov komandant Dragoqub Mihailovi}, ozna~eni su tada za izaziva~e gra|anskog rata i izdajnike srpskog naroda, a wihova antifa{isti~ka borba zatamwena je ovom la`nom ~iwenicom, kqu~nom za razumevawe partizanskog vi|ewa rata u Srbiji i kasnijeg osvajawa vlasti. Ipak, ta la`na pri~a o ustanku nije mogla ve~no da potraje. Protok vremena, novi akteri na istorijskoj i istoriograf248

skoj sceni stvorili su preduslov da se kompleksni doga|aji kona~no sloè u niz kakav je zaista bio. Tako se pred ~itala~kom publikom u Srbiji, tomovi su izlazili tri godine za redom, pojavio jedan izuzetan rad, trotomna monografija o istoriji ravnogoraca ~a~anskog kraja. Delo je izuzetno kako po utemeqenosti, tako i po obimu i zahvatu, dopadqivom stilu i svojevrsnoj dinami~nosti. Timotijevi} i Davidovi} su svojim predanim i filigranskim radom pomerili granicu istoriografskog saznawa o doga|ajima u Srbiji od 1941. do 1945. godine na terenu ~a~anskog kraja, ali i takovskog, draga~evskog i kraqeva~kog prostora. Ne treba posebno nagla{avati va`nost ovog podru~ja u ratnoj drami Srbije u Drugom svetskom ratu. To su znali i autori i predanim radom, uz kori{}ewe bogate gra|e lokalnog arhiva i muzeja, razli~ite literature koja je savesno i{~itana i bez ideolo{kog kompleksa upotrebqena, zatim usmenih izjava, kao i najnovijih istoriografskih radova o ovoj temi, ponudili su studiju izuzetne va`nosti koja prevazilazi saznajne i rezultatske okvire uobi~ajenih lokalnih istoriografija. Rezultati do kojih su oni do{li u mnogim domenima oboga}uju ukupna znawa srpske istorijske nauke i na veoma visokom nivou kompletnosti formiraju ratnu sliku ~a~anskog kraja. Na taj na~in oni su afirmisali realne aktere doga|aja, skidaju}i ideolo{ku koprenu sa mnogih od wih koji su ~amili u zatamwenoj pro{losti rata. U prvoj kwizi U plamenu ustanka. Ratna 1941. godina autori su posle detaqnog uvoda o predve~erju rata i samom Aprilskom ratu, detaqno opisali nastanak i razvoj ravnogorske organizacije u svim srezovima Okruga ~a~anskog, navode}i svu problematiku tog poduhvata i nebrojene aktere, koji su po prvi put na{li dostojno mesto u istoriji ustanka 1941. godine i otpora Tre}em rajhu. U nose}im poglavqima detaqno su opisani ustani~ki poduhvati i oslobo|ewa Gorweg Milanovca i â~ka, koji su nakratko krunisali ustanak. Posebno su zna~ajni delovi koji opisuju organizaciju ravnogorske vlasti na oslobo|enoj teritoriji i u â~ku. Na ovim stranicama je na potpuno nov na~in prikazana detaqna slika kratkotrajnog funkcionisawa ustani~ke ravnogorske vlasti sa pregledom ustanova i institucija koje su formirane da bi ustani~ka vlast bila {to efikasnija. Tako|e, izuzetno je upe~atqiva analiza stawa u okrugu u poglavqu Selo â&#x20AC;&#x201C; grad. Sukob tradicionalnog i modernog. Vrlo detaqno i precizno je opisan period sukoba izme|u ravnogorske i partizanske organizacije. Ovaj deo razvejava sumwe oko sukoba dve ustani~ke organizacije, od kojih je jedna jo{ ranije sawala revoluciju i promenu reìma po modelu Oktobarske revolucije. Druga kwiga trilogije Slepa mr`wa i krvava osveta. Okupacija i gra|anski rat 1942â&#x20AC;&#x201C;1943. nastala sa izu~avawem dramati~ne ratne istorije ~a~anskog kraja u Drugom svetskom ratu. Ova kwiga ome|ila je slede}u epohu (1942â&#x20AC;&#x201C;1943), koja se svojom dramati~no{}u, posledicama i ranijom zatamweno{}u nije razlikovala od prethodne (1941). Kwiga je podeqena na sedam celina, koje prate hronologiju doga|aja u okviru naslovqene teme, a od kojih svaka ima tri poglavqa, u kojima se ome|eni problemi potanko obja{wavaju. Svojim pristupom autori se nadovezuju na pravac srpske istoriografije koji pro{lost Drugog svetskog rata ne posmatra cenobelo, niti izjedna~eno sivo. Ideja vodiqa ovakvog pristupa je pokazati kompleksnost ratnih doga|aja, a ~itaocu dozvoliti da posle ubedqive razrade moè da izvu~e i svoj zakqu~ak. Otuda i ovakva struktura, mnogobrojnost i prepletenost doga|aja i aktera, kao i insistirawe na stavqawu pojedinih lokalnih doga|aja u vi{eslojni ratni kontekst. 249

Jedno od te{kih bremena koje su autori morali da savladaju je ocrwenost (dakle, ne zatamwenost!) pojedinih ratnih aktera i doga|aja, kao i emotivni doìvqaj istorije, opijenost li~nim doìvqajem istorije svojih budu}ih ~italaca. Istoriju Srbije u periodu 1942–1944. ideolo{ka istoriografija predstavqala je kao mra~no vreme: tamo gde nema dominiraju}ih partizana, ~itavi istorijski prostori stoje u vakuumu i mraku. Na ovo tle naknadno ispitivane istorije, zaoravane su slike ubistava: imena, opisi do detaqa, patwi, sve dok se partizani ne bi pojavili i razvejali mra~nu sliku. Mr`wa se hranila mr`wom, a posle izvesnog vremena slivala u neobjektivno pero. Ovaj teret bio je i najve}i istraìva~ki i stru~ni izazov na{ih kolega, na ~ija je ple}a pao zadatak da osvetle pro{lo i da objasne i kontekstualizuju ratne zlo~ine poraène strane, i da dopi{u neispisano, i sloè u logi~no krvavo kolo, zlo~ine pobednika. U sadràjnom smislu Davidovi} i Timotijevi} daju iscrpnu sliku ratnih doga|aja, po~ev{i od sloma ustanka i povratka okupatora u ~a~anski kraj u zimu i prole}e 1942. godine, dilemu pokreta otpora kako opstati i razli~ite strategije: legalizacija, kolaboracija, ~ekawe, podzemni rad. Oni u drugom poglavqu uvode tre}u stranu gra|anskog rata (srpsku vladu, Qoti}eve snage), sa realisti~kim pristupom opisuju komunisti~ku organizaciju, daju ilustrativnu sliku ìvota pod okupacijom i u gradu i na selu, opisuju uspostavu ravnogorske organizacije, sukob ravnogoraca i komunista, odmazde i represalije okupatora. Iskorak iz lokalnog okvira, {to ovoj kwizi daje posebnu vrednost, predstavqa 6. poglavqe, koje opisuje prelomnu situaciju partizanskog prodora preko Neretve 1943. godine, kada je Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u otaxbini radi sanirawa posledica mobilisala deo snaga iz ~a~anskog kraja. Od sredine 1943. godine JVUO (Ravnogorski pokret) uspostavila je teritorijalnu kontrolu nad unutra{wo{}u Srbije, pa se posledwe poglavqe odnosi na detaqno obja{wewe funkcionisawa ravnogorske vlasti kroz lokalne odbore, omladinsku i ènsku organizaciju. Obja{wewem daqih sukoba i efektnim zakqu~kom nagove{tava se rasplet za slede}i deo Zatamwene pro{losti. Iako je ~a~anski i okolni kraj imao svoje ranije ravnogorske monografe (Zvonko Vu~kovi}, Stanojlo Plazina, @ivko Topalovi}) koji su u dobroj meri dali vredne opise, Timotijevi} i Davidovi} odmakli su daqe i ponudili vrlo realnu sliku rata su~eqavaju}i pomenute i druge izvore sa primarnim dokumentima sa~uvanim u ~a~anskom arhivu. îtav rukopis je izrazito dinami~na i „stra{na” ratna istorija, gde se kao na traci smewuju doga|aji i li~nosti. Najinteresantnije i najoriginalnije jeste upore|ewe dve nasilne qudske figure, samoniklih vo|a: ~etni~kog – Milutina Jankovi}a, i partizanskog – –Radenka Mandi}a, zatim uvo|ewe moderne sociolo{ke literature za obja{wewe pojedinih postupaka ili pojava, uvo|ewe razmatrawa psiholo{kih obja{wewa pojedinih li~nosti i situacija, analiza dubine uticaja Nedi}evog aparata na ovom prostoru, analiza i ukazivawe na ~iwenicu da su komunisti~ke pristalice u dubokoj ilegali ili van we pristupale nema~koj slu`bi i kroz wu se obra~unavale sa ravnogorcima, paradoks sloma komunisti~ke organizacije na tom prostoru, detaqna rekonstrukcija ravnogorske vojne i civilne organizacije, filigranska analiza ritma zlo~ina i wegova, gotovo kriminalisti~ka, rekonstrukcija. Autori nijednom nisu pokazali dozu patetike niti suvi{nih re~i i pored zavodqivosti materije. Vispreno su uo~ili da je jedna od najopasnijih zamki prou~avawa doga|aja iz Drugog svetskog rata u Srbiji (Jugoslaviji) svesna ili 250

nesvesna angaòvanost. Oni nisu bili sudije, niti su kao mnogi savremenici pobe|ivali svoje protivnike iznova, sada u miru. Oni su kao vredni i pedantni hroni~ari i „bez birawa sadràja i doga|aja” objektivno prikazali pro{lost ~a~anskog kraja, prelomiv{i je kroz rekonstrukciju ravnogorske organizacije, borbi i drugih doga|aja. Najrealniji zakqu~ci koje ~italac moè izvu}i iz ovog dela uklapaju se u najnovija istoriografska dostignu}a na ovom prostoru. To su pre svega ukazivawe na trodimenzionalnost gra|anskog rata u Srbiji, na sveobuhvatnost ograni~ewa ravnogorske JVUO u antiokupatorskoj aktivnosti, problemati~an efekat likvidacija (zlo~ina) koje su partizanima politi~ki bile neophodne, a kojima su ravnogorci svojim „skoro neselektivnim nasiqem” i{li na ruku. Autori ukazuju na to da je komunisti~ko rukovodstvo svesno pokrenulo nasiqe, a kroz masovnu produkciju dela o ratu u ~a~anskom kraju utvrdilo mitologiju uz insistirawe na zlo~inu poraènih. Tako|e, autori veoma precizno utvr|uju da partizanske grupe nisu bile iskorewene u ovom kraju i pored opse`nih akcija ravnogorskih snaga. Davidovi} i Timotijevi} su u{li u sr` ravnogorske organizacije i reklo bi se laboratorijski je analizirali, ustanovqavaju}i detaqnu sliku organizacije, ukazuju}i na pozitivne i negativne strane pona{awa ravnogoraca u razli~itim okolnostima. Originalno ukazuju}i da su ravnogorci „izle~ili” neka dru{tvena zla okupacije, ali da su upali u zamku krvavih obra~una sa svojim protivnicima u kojima je bilo mnogo preterivawa i zlo~ina, autori potvr|uju da su u ozna~enom periodu snage JVUO bile jedina organizovana vojna formacija koja se suprotstavqala idejama nacizma i spremala se za oslobo|ewe zemqe. U tre}em delu monografije Agonija i slom. Ratne 1944–1945. autorski tandem Davidovi}–Titomotijevi} uhvatio se u ko{tac sa najtragi~nijim periodom ratne pri~e – godinama sloma srpskog nacionalnog pokreta i uvo|ewa komunisti~ke diktature u Srbiji. Tako je u potpunosti zaokruèna slika jednog perioda bliske srpske pro{losti. I ovoga puta autori su se dràli metodolo{kog postupka postavqenog na po~etku rada: maksimalna izvorna iscrpqenost, strogi kriti~ki pristup, pokrivawe svih relevantnih procesa, izvo|ewe zakqu~aka bez ikakvih ideolo{kih „otklona” i dono{ewe vrednosnih sudova koji odgovaraju objektivnoj istorijskoj stvarnosti, ma kakva ona bila. Centralno mesto studije zauzima vojno-politi~ki slom ravnogorskog pokreta u leto i jesen 1944. godine. Autori su, na nivou maksimalno mogu}eg, rekonstruisali sve va`ne doga|aje, kako one na op{tem tako i one na lokalnom planu, koji su bili od presudnog zna~aja za ishod gra|anskog rata. Posebnu upe~atqivost ovom delu kwige daju one stranice na kojima su progovorili neposredni akteri doga|aja, {to je na najboqi na~in do~aralo sve strahote gra|anskog rata. Posebno su va`ni oni delovi kwige koji govore o prvim danima nove vlasti na teritoriji ~a~anskog kraja, kao i o progonu antikomunisti~ke gerile na ovom podru~ju. Taj period srpske istorije jo{ uvek je u svojevrsnom istoriografskom izolatu, kako zbog sna`nih ideolo{kih nanosa, tako i zbog uske izvorne osnove. Upravo zbog toga posebno isti~emo napor koji su autori uloìli prilikom rekonstruisawa svakodnevice u ranoj fazi zaìvqavawa komunisti~ke diktature. Ti delovi kwige, osim istoriografske, imaju i {iru kulturolo{ku vrednost bitnu za srpsko suo~avawe sa totalitarnim nasle|em i teretom pro{losti. 251

Posebno je upe~atqiv deo pod naslovom Ritam smrti, svojevrsna kwiga mrtvih, u kojoj su autori popisali oko sedam hiqada `rtava uglavnom gra|anskog rata. Manipulisawe `rtvama jedan je od najstarijih ideolo{kih postulata prethodne komunisti~ke istoriografije koja je, kroz stotine i stotine naslova negovala kult sopstvene `rtve, èle}i da neretko na taj na~in sakrije tragove partizanskih zlo~ina. Timotijevi} i Davidovi} veoma precizno su popisali sve `rtve, naravno one za koje je to bilo mogu}e, sa podacima o mestu, vremenu i na~inu smrti. Tako prikupqeni podaci u potpunosti mewaju dosada{wu sliku o partizanima kao najve}im „mu~enicima” u oslobodila~koj borbi i o ~etnicima kao najve}im „zlo~incima”. Trotomno istoriografsko ostvarewe Timotijevi}a i Davidovi}a je ve} postalo jedan od istoriografskih me|a{a za modernu istoriju ~a~anskog kraja i zna~ajna studija za istoriju Srbije u vreme Drugog svetskog rata. Uz po{tovawe metodologije savremene istorijske nauke razvejane su mnoge zablude, stereotipi i ideolo{ki nanosi koji su dugo optere}ivali srpsku istoriografiju i nisu joj dozvoqavali da krene putem modernosti i prikqu~i se evropskim tokovima. Autori su tako jednu kontroverznu temu svojim originalnim pristupom podigli izvan uobi~ajenog nivoa lokalne istorije. Rezultati do kojih su oni do{li oboga}uju u mnogim domenima ukupna znawa srpske istorijske nauke i na veoma visokom nivou kompletnosti formiraju ratnu sliku ~a~anskog kraja. Na taj na~in oni su afirmisali realne aktere doga|aja na pravi na~in, skidaju}i ideolo{ku koprenu sa mnogih likova, koji su ~amili u zatamwenoj pro{losti rata. Ovo }e, bez sumwe, imati i odjek na ukupni doìvqaj najnovije istorije u ovom kraju. Celina studije Zatamwena pro{lost mewa dosada{wu predstavu o „herojima” i „izdajnicima”, o „oslobodiocima” i „odmetncima”, o jednom tragi~nom vremenu koje su pobednici u surovom gra|anskom ratu iskoristili za sopstvenu istorizaciju i opravdawe obra~una sa delom sopstvenog naroda. Izuzetan napor koji su uloìli Milo{ Timotijevi} i Goran Davidovi} svakako da zasluùje pa`wu {ire nau~ne i kulturne javnosti u Srbiji. Wihov stvarala~ki anga`man i te kako je potreban u vremenu kada srpsko dru{tvo jo{ uvek nije raskrstilo sa svim ideolo{kim dilemama iz svoje tragi~ne pro{losti, kada su jo{ uvek prisutni zagovornici stare kada su jo{ uvek prisutni zagovornici stare ideolo{ke matrice koja je iskqu~iva u pristupu istraìvawu i izuzetno netolerantna prema svakom druga~ijem mi{qewu. Kosta Nikoli}

252

SPISAK AUTORA

Miloqub Arsi}, arhivski savetnik – istori~ar, Istorijski arhiv Kraqevo Blagomir Bi{evac, arhivski savetnik – istori~ar, Istorijski arhiv Kraqevo dr Vladan Virijevi}, Filozofski fakultet u Kosovskoj Mitrovici Vera Vu~kovi}, arhivski savetnik – Istorijski arhiv Kraqevo Dragan Dra{kovi}, muzejski savetnik – istori~ar, Narodni muzej Kraqevo dr Jovanka Kali}, dopisni ~lan SANU, Beograd Silvija Krejakovi}, kustos – istori~ar, Narodni muzej Kraqevo Draga Milovanovi}, arhivist – istori~ar, Istorijski arhiv Kraqevo Tatjana Mihailovi}, vi{i kustos – arheolog, Narodni muzej Kraqevo Suzana Nov~i}, kustos – istori~ar umetnosti, Narodni muzej Kraqevo Mirjana Savi}, kustos – istori~ar, Narodni muzej Kraqevo Sla|ana Spasi}, kustos – arheolog, Narodni muzej Kraqevo dr Bogumil Hrabak, Beograd

253

254

Zbornik radova NA[A PRO[LOST 6 Izdava~i NARODNI MUZEJ KRAQEVO ISTORIJSKI ARHIV KRAQEVO Za izdava~e Dragan Dra{kovi} Radomir Risti} Lektura i korektura Ana Avi} Prevod Mr Nata{a Pavlovi} Dizajn Dragan Pe{i} Grafi~ka priprema Jovan Antoni} [tampa Interklima â&#x20AC;&#x201C; Grafika Tira` 600

255

CIP - Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd

93/94 NA[A pro{lost : zbornik radova = Our past : collection of papers / za izdava~e Dragan Dra{kovi}, Radomir Risti}. - God. 1, br. 1 (1964) - god. 8/9 (1973/74) ; 1968, br. 1-1989, br. 4; 1992, br. 5 ; 2005, br. 6- . - Kraqevo : Narodni muzej : Istorijski arhiv, 1964-1974 ; 1986 ; 1992 ; 2005 - ([Kraqevo] : Interklima - Grafika). - 28cm [Godi{we] . - ^asopis imao prekide u izla`ewu od 1974-1986 i 1989-1992 i od 1992 do 2005 ISSN 0550-4317 = Na{a pro{lost (Kraqevo) COBISS . SR-ID 15111692 256