NA[A PRO[LOST
Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
1
2
3
4
SADR@AJ / CONTENTS
RASPARAVE I ^LANCI TREATISES AND ARTICLES Zorica Zlati}-Ivkovi}
Najstarije `i~ko zidno slikarstvo na pohrawenim fragmentima fresaka The Oldest @i~a Wall Painting on Stored Fragments of Frescoes
9
Dubravka Preradovi}
Fotodokumentacija o sredwovekovnim spomenicima Narodnog muzeja u Beogradu Photodocumentation of Medieval Monuments Kept at the National Museum in Belgrade
29
Oliver \or|evi}
Duhovni sabori u @i~i i sv. vladika Nikolaj u pisanoj zaostav{tini mati Ane (Axi}), igumanije manastira Vra}ev{nice Spritual Gatherings in @i~a and St. Bishop Nikolaj in the Written Bequest of Mother Ana (Ad`i}), the Abbess of the Monastery of Vra}ev{nica
51
Kontinuitet metalurgije u dolini Ibra Continuity of Metallurgy in the Ibar Valley
63
Stari srpski rodoslovi i crkveni pomenici Old Serbian Genealogies and Church Remembrance Books
91
Radomir Risti}
Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama Population of Karanovac/Kraljevo 1937-1900 according to Register Books
99
Dejan Obradovi}
Povodom jednog kumstva Obrenovi}a i Cuki}a On a Godfather Relation between the Obrenovi}s and the Cuki}s
125
Sto~arstvo u Karanova~kom srezu 1859–1866. godine Livestock Breeding in the Karanovac District 1859-1866
137
Romanti~no i lepo – Turisti~ke destinacije u vodi~ima za putnike s po~etka 20. veka Romantic and Nice - Tourist Destinations in Travel Guides at the Beginning of the XX century
149
Vera Bogosavqevi}-Petrovi}
Dragoqub Danilovi}
Bojana Miqkovi}-Kati}
\or|e S. Kosti}
5
Miloqub Arsi}
Vladan Virijevi}
Silvija Krejakovi}
Marko Terzi}
Bojan B. Dimitrijevi}
Mirjana Savi}
Tijana [ibali}
Ulazak okupacionih trupa u Kraqevo novembra 1915. godine Entrance of Occupier's Troops to Kraljevo in November 1915
159
Javorski korpus Jugoslovenske vojske u otaxbini – Ustrojstvo i karakteristike Javor Corps of the Yugoslav Army in Fatherland Organization and Characteristics
169
Plakat kao muzealija Poster as an Artefact
175
Neki slu~ajevi konfiskacije u srezu @i~kom posle svr{etka Drugog svetskog rata Certain Cases of Confiscation in the @i~a District after the End of the Second World War
189
Organizacija jedinica garnizona Kraqevo 1945–2005 Organization of the Units of the Kraljevo Garrison 1945-2005
199
Osnovne {kole u @i~kom srezu 1944–1955. godine Primary Schools in the Zica District 1944-1955
209
Ko{uqe iz Etnolo{ke zbirke Narodnog muzeja u Kraqevu Shirts from the Ethnological Holdings of the National Museum in Kraljevo
227
OSVRTI I PRIKAZI BOOK REVIEWS Velizar Nedovi}
„Zlatno doba” modernizacije obrazovawa u Srbiji "Golden Time" of Modernisation of Education in Serbia
237
Kosta Nikoli}
Milo{ Timotijevi} i Goran Davidovi} Osvetqavawe istine Milo{ Timotijevi} and Goran Davidovi} Illumination of Truth
253
Mira Radojevi}
Vladan Virijevi}, Kraqevo, grad u Srbiji 1918–1941 Vladan Virijevi}, Kraljevo, Town in Serbia 1918-1941
255
Qiqana Sto{i}, Srpska umetnost 1690–1740 Ljiljana Sto{i}, Serbian Art 1690-1740
257
Milanka Todi}, Fotografija i propaganda 1945–1958 Milanka Todi}, Photograph and Propaganda1945-1958
259
Branislav Todi} i Danica Popovi} Manastir Mora~a Branislav Todi} and Danica Popovi} Mora~a Monastery
261
Katarina Vasi}
Veselinka Kastratovi}-Risti}
Branka Gugoq
6
8
ZORICA ZLATI]-IVKOVI] Muzej na otvorenom „Staro selo”, Sirogojno
?
NAJSTARIJE @I^KO ZIDNO SLIKARSTVO NA POHRAWENIM FRAGMENTIMA FRESAKA
Apstrakt Veliki broj fragmenata fresaka prona|en je pohrawen u dve jame u crkvi Svetog Spasa u manastiru @i~i. Uz wih su bili i ulomci keramike koji datuju ovo pohrawivawe u XIV vek, kao i slikarske posude sa pigmentima boja koje upu}uju na zakqu~ak da su to delo, iz po{tovawa i du`nog pijeteta, u~inili slikari dvorske radionice kraqa Milutina u vreme obnove razorene @i~e. Ulomci fresaka, velikog broja ali skromnih dimenzija, sa neznatnim delovima inkarnata, slikane ornamentike i natpisa, doprinose boqem sagledavawu najstarijeg `i~kog `ivopisa s po~etka XIII veka. Kqu~ne re~i: jama, freska, pohrawivawe, inkarnat, ornament, zlato Najstarije freske Spasove crkve u @i~i sa~uvane su samo na dowim povr{inama zidova pevni~kih prostora i u polukru`nim poqima iznad ulaza u bo~ne paraklise.1 Veoma o{te}ene, one ukazuju na izvesne ikonografske osobenosti, ali ne pru`aju mogu}nost daqe spoznaje stilskih vrednosti i slikarskih dometa fresaka s po~etka XIII veka. Utoliko je zna~ajnije otkri}e fragmenata `ivopisa pohrawenih u dve jame ispod poda u unutra{wosti `i~ke crkve.2 Prilikom arheolo{kih iskopavawa u periodu od 1988. do 1991. godine, otkrivene su i u potpunosti istra`ene dve duboke i prostrane jame cilindri~nog oblika. Jedna u prostoru |akonikona, uz wegov zapadni zid, dubine do 3,25 m i pre~nika 1,70 do 2 m je bila je ukopana u stenu. Druga jama, prona|ena je u severoisto~nom delu spoqne priprate, kru{kolikog oblika, ve}a od prethodne, dubine do 3,90 m i pre~nika do 2,5 m. Na dnu je bila oblo`ena glinom, preko koje su nekada bile postavqene drvene daske. U ovoj jami su uo~eni i ostaci vertikalno pobijene oblice koja se oslawala na dno. Obe prona|ene jame bile su ispuwene naizmeni~no slaganim slojevima zemqe, re~nog oblutka i maltera sa fragmentima fresaka, delovima arhitektonske plastike, ulomcima kerami~kih posuda i predmeta od stakla. U jami iz spoqne priprate na|ene su i polomqene kerami~ke posude sa tragovima pigmenata crvene, plave, zelene i bele boje, koje su kori{}ene za oslikavawe zidova crkve.3 Plitke, negle|osane posude koni~nog oblika, grube izrade, sastojale su se od vi{e delova koji su omogu}ili wihovu rekonstrukciju. Uobi~ajene na mnogim sredwovekovnim lokalitetima, zdele za ~uvawe pigmenata boja datovane su u kraj XIII i po~etak XIV veka. U @i~i su ih mogli koriSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
9
1
Suboti}, Gojko, Manastir @i~a, Beograd 1987; ^anak-Medi}, Milka – Todi}, Branislav, Manastir @i~a, Beograd 1999, sa popisom starije literature. Vukadin, Obrenija, „Dve jame u crkvi Svetog Spasa u @i~i”, Manastir @i~a – zbornik radova, prire|iva~ Suboti}, Gojko (Kraqevo 2000) 247–261. 2
Vukadin, Obrenija, op. cit. 248, 249, tabla 2; Mini}, Du{ica, Painting Vessels from @i~a, Starinar XLV–XLVI (Beograd 1994/95) 71–81. 3
Fragment freske sa o~uvanim licem
stiti slikari dvorske radionice kraqa Milutina kada su obnavqali `ivopis Spasove crkve po~etkom XIV veka.4 Pohrawivawe fragmenata `ivopisa i drugih o{te}enih delova arhitektonske plastike, crkvenog mobilijara i bogoslu`benih sasuda, zapa`eno je i kod drugih crkava i manastira koji su do~ekali obnovu nakon stradawa i ru{ewa, ali i arheolo{ka iskopavawa potom, koja su otkrila ovu pojavu.5 Kod sakralnih zdawa koja su ru{ena, a nisu obnavqana, prilikom istra`ivawa, konstatuje se stawe uzrokovano namernim razarawem ili izazvano dejstvom tektonskih poreme}aja, po`ara i drugih nepogoda. U takvim situacijama i fragmenti fresaka, uz sve ostale devastirane i usitwene delove sakralne celine, nalaze se rasuti svuda uokolo. Brojni su primeri ovako zate~enih crkava.6 U kontaktu sa o{te}enim ili poru{enim svetiwama, delovima sakralnih celina koje su, zbog svoje namene, svojevremeno, bile podvrgnute ~inu osve}ewa ka|ewem, svetom vodom i pomazivawem svetim mirom, du`no po{tovawe se upu}uje svakom segmentu koji pripada toj osve}enoj celini.7 Obred osve}ewa, koji je izuzetno va`an u hri{}anskim bogomoqama, obavqa se i posle skrnavqewa hrama, „kada su neposve}eni dodirnuli svete predmete”, pa se ~itaju molitve „za otre`wewe hrama”. Kada se pristupi rekonstrukciji takve oskrnavqene svetiwe, uz molitve iz Velikog trebnika, tako|e se obavqa osve}ewe svetom vodom.8 Tako se u pristupu zate~enim ru{evinama hrama i svakom delu wegove sakralne celine, fragmentima kamene plastike ili ulomcima fresaka i drugih predmeta, po{tuje wihova svetost. Kako su mnoge postradale crkve i ~itavi manastirski kompleksi tokom vekova i obnavqani, kasnija arheolo{ka istra`ivawa potvrdila su poseban odnos po{tovawa potowih zadu`binara, graditeqa i slikara prema zate~enim ostacima. Pa`qivo sakupqani, oni su potom polagani u ve} postoje}e ili za tu svrhu iskopane jame.9 Stari slikarski priru~nici pomiwu i kori{}ewe fragmenata `ivopisa za spravqawe belila za slikawe na zidu. Komade starog maltera na kojima se nekada nalazio `ivopis, slikari su, po skidawu bojenog sloja, usitwavali, ispirali, su{ili i tako dobijeno, „dobro” belilo koristili za oslikavawe zidova prilikom obnove hrama.10 To je, tako|e, bio na~in o~uvawa delova osve}enog hrama i wihovog odgovaraju}eg zbriwavawa. U manastiru Studenici, gde je, tokom dugog trajawa, bilo vi{e ru{ewa i obnova crkava i drugih manastirskih zgrada, freske koje su otpale ili uklowene sa zidova priprate sme{tene su u zidani sarkofag koji se nalazi u severozapadnom uglu egzonarteksa, iznad grobnice jedne monahiwe iz XV veka.11 Tako je prazan sarkofag iskori{}en za pohrawivawe fragmenata `ivopisa. U crkvi u Paniku, u dolini reke Trebi{wice, preostali fragmenti fresaka skloweni su u jednu grobnicu koja je prethodno bila opqa~kana.12 Kada je do{lo do obnove manastira Gradac u XVI veku, prikupqeni fragmenti fresaka sa stilskim karakteristikama kraja XIII i po~etka XIV veka, koji su nekada, pretpostavqa se, prekrivali zidove zadu`bine kraqice Jelene An`ujske, pa`qivo su pohraweni u {upqinu apside sru{enog paraklisa nad kojim je tom prilikom sazidan novi zvonik. Svi fragmenti fresaka, me|u kojima i zna~ajan natpis, pa`qivo su slo`eni izme|u slojeva {uta, licem okrenuti nadole, obezbe|eni ispod baze nove gra|evine.13 U manastiru Studenici je fragmentovani `ivopis, koji je otpao sa zidova hrama, sklawan i u postoje}e ostave – trapove za ~uvawe hrane.14 Tako su tri jame cilindri~nog oblika, otkrivene uz severni zid manastirske trpezarije, s wene spoqne strane, iskori{}ene za pohrawivawe nagorelih ostataka fresaka iz trpezaNajstarije `i~ko zidno slikarstvo na pohrawenim fragmentima fresaka
11
4
Suboti}, Gojko, op. cit, 20.
5
Stara slovenska re~ hraniti zna~i ~uvati; ~uvati raj (I Mojs. 2, 15), ~uvati svoj dom (luk. 11,21): Re~nik crkvenoslovenskog jezika, izradio Sava Petkovi}, Beograd 2002, 309. Tako bi glagolski oblik pohrawivati ozna~avao sklawawe nekih vrednosti radi daqeg ~uvawa. 6
Vulovi}, Branislav, Kultna gra|evina u Drenovi i natpis + TE CRISTE AUCTORE PONTIFEX ... Ra{ka ba{tina 2 (Kraqevo 1980) 7–26; Vukadin, Obrenija, Sredwovekovni grad Koznik (Delatnost Zavoda za za{titu spomenika kulture u Kraqevu 1981. do 1988. godine), Ra{ka ba{tina 3 (Kraqevo 1988) 286–287. 7
Mirkovi}, Lazar, Pravoslavna liturgika II, Beograd 1967, 210, 211; Pravoslavna enciklopedija II, Novi Sad 2000, „Osve}ewe hrama”, 97. 8
Ibid.
9
Juri{i}, Aleksandra, Obi~aj sahrawivawa fragmenata `ivopisa i delova arhitektonske plastike, Saop{tewa XIII (Beograd 1986) 10, 14. 10
Medi}, Milorad, Stari slikarski priru~nici III, Beograd 2005, 163. Ovo uputstvo o kori{}ewu starih fragmenata `ivopisa za spravqawe belila donosi Erminija Dionisija iz Furne po~etkom XVIII veka, ali se uputstva preuzimaju iz znatno starijih priru~nika. Sam Dionisije je ostavio podatak da je koristio stare erminije i sinaksare, a da su neka tehni~ka uputstva prepisivana i kori{}ena od anti~kih vremena. 11
Jankovi}, Milica, Zatvorene arheolo{ke celine manastira Studenice, Saop{tewa XVIII (Beograd 1986) 10, 14. 12
Popovi}, Marko, Crkvina u Paniku, Glasnik Zemaqskog muzeja Bosne i Hercegovine, n. s. sv. XXVII–XXVIII, Arheologija, Sarajevo 1978, 347–363.
Juri{i}, Aleksandra, op. cit, 171, 172.
13
14
Ibid. 14.
15 Mini}, Du{ica, @itne jame u Trgovi{tu, Novopazarski zbornik 11 (Novi Pazar 1987) 63–72.
16
Novakovi}, Stojan, Zakonski spomenici srpskih zemaqa sredwega veka, Beograd 1912, br. 635; Pavlovi}, M. Gra~ani~ka poveqa, Glasnik SND 3 (1928), 105–140.
17
Ne{kovi}, Jovan, \ur|evi Stupovi u Starom Rasu, Kraqevo 1984, 203.
18
Gruji}, Radosav, Crkveni elementi krsne slave, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva VIIVIII (Skopqe 1930) 35-74. 19
^anak-Medi}, Milka, Arhitektura prve polovine XIII veka I, Beograd 1995, 74.
20
Leksikon srpskog sredweg veka, Beograd 1999, „@itne jame”, 194–195. 21
Mirkovi}, Lazar, Pravoslavna liturgika I, Beograd 1965, 110. Filipovi}, M., Rodovske trpeze, kolibe ili sobra{ice, Glasnik zemaqskog muzeja u Sarajevu, sv. IV-V (Sarajevo 1950), 95–104; Cviji}, Jovan, Balkansko poluostrvo i ju`noslovenske zemqe, Beograd 1966, 312. Mirkovi}, Lazar, op. cit. II, 110; Pravoslavna enciklopedija II, „Pritvor”, 197.
22
23 Jov. 12, 24; Kor. 15, 36–38. Biblijski tekst govori da p{eni~no zrno koje padne na zemqu i ne umre, ostaje samo jedno, a ako umre mnogo ploda donosi. Umrlo je svako ono zrno koje je osu{eno i potom zasejano. Misli se svakako na telo umrlog sahraweno u zemqu, kaje je kao i p{enica zakopana, pa }e potom istruliti i vaskrsnuti u budu}em `ivotu; Mirkovi}, Lazar, op. cit. II, „jeloosve}ewe”, 140–148.
rije koja je stradala u po`aru. I u Studenici, kao i u @i~i, pohraweni su, tako|e, ostaci polomqenog posu|a od keramike i stakla. Severoisto~na ostava je kori{}ena samo za ulomke fresaka, a druge dve za fragmentovano posu|e datovano u kraj XIV ili po~etak XV veka. Kori{}ewe postoje}ih jama, ostava, trpeza, praznih sarkofaga, za odlagawe devastiranog gra|evinskog i drugog materijala prilikom obnova sakralnih objekata, svakako je bila ustaqena praksa. Tako bi se i prostrana, kru{kolika jama iz `i~ke spoqne priprate mogla smatrati sekundarno upotrebqenom za pohrawivawe fragmentovanih fresaka i keramike. Wena prvobitna namena, s obzirom na veli~inu, cilindri~an oblik i pro{irewe u dowem delu, a posebno na glineni pod pokriven daskama i stranice izvedene u suhozidu i oblo`ene vertikalno pobodenim drvenim oblicama, mogla je biti vezana za ~uvawe `itarica. @itne jame su bile veoma zna~ajne i rasprostrawene u sredwovekovnim naseqima slovenskih naroda. Prona|ene su na mnogobrojnim lokalitetima u Srbiji, a wihov opis uglavnom odgovara izgledu jame iz spoqne priprate u @i~i. Kao izuzetno pogodne za odr`avawe `itarica u odgovaraju}im uslovima sa kontrolisanom i ustaqenom temperaturom, vlagom, bez prisustva vazduha, one su istovremeno bile i dobre skrivnice pred ~estim upadima neprijateqa i pqa~ka{a.15 Postojawe i kori{}ewe `itnih jama u Srbiji sredweg veka pomiwe i poveqa kraqa Milutina manastiru Gra~anici, gde se pomiwe p{enica stavqena „na povr{inu i u rupe”, zapravo ~uvana u nadzemnim objektima ili ukopanim ostavama, trapovima, spremi{tima.16 Pored sredwovekovnih naseqa, `itne jame poput studeni~kih, ukopanih uz spoqne zidove manastirske trpezarije, arheolo{ka iskopavawa otkrila su i u podu trpezarije manastira \ur|evi stupovi.17 ^uvawe `ita u jami ispod poda sakralnog objekta kao {to je spoqna priprata u @i~i moglo bi se dovesti u vezu sa nekim svetim tajnama koje se svr{avaju u ovom crkvenom prostoru. Za me{ewe hlebova koji su osve}ivani i deqeni vernicima uo~i hramovne slave i velikih hri{}anskih praznika kori{}eno je najboqe i posebno ~uvano `ito.18 Pore|ewe bi se moglo napraviti sa palestinskim hramovima koji su za crkvene obrede koristile vodu iz posebnih bunara i cisterni ~uvanih samo za takve potrebe.19 Tipik svetog Save Osve}enog ukazuje da se, u razli~itim periodima crkvene godine, u priprati, namewenoj ogla{enima i pokajnicima, vr{e bogoslu`ewa pokajni~kog karaktera.20 U manastirima se, u znak se}awa na agape, ranohri{}anske ve~ere qubavi, nakon liturgije i svete tajne pri~e{}a, za sve vernike, u spoqnoj priprati, ponekad i nadaqe prire|uje zajedni~ka trpeza.21 U severnom delu ovog prostora, upravo na mestu gde se ispod poda nalazi `i~ka `itna jama, postavqao se sto za zajedni~ke obede monaha. Na ovu trpezu mogla su i mirska lica donositi jela radi blagoslova u dane pashe.22 U spoqnoj priprati se vr{i i sveta tajna jeloosve}ewa za hri{}ane telesno bolesne, jer od du{evne bolesti oslobo|eni su svetom tajnom pokajawa. Za svr{avawe ovog obreda na pokriveni sto postavqa se zdela sa p{enicom jer wena zrna „ozna~avaju obnovqewe i nov `ivot ozdravqewa i `ivot posle smrti”.23 Koqivo ili „kutija”, kako se nekada nazivala kuvana p{enica, sastavni je deo parastosa, da}e koja se obavqa u priprati hrama u znak se}awa na upokojene i na Gospodwe praznike i na praznike svetiteqa. I koqivo predstavqa sponu sa drevnim trpezama, ve~erama qubavi, odr`avanim u staroj crkvi.24 Tako bi `itna jama iz `i~ke spoqne priprate, hipoteti~no, mogla biti dovedena u vezu sa nekom od mnogobrojnih funkcija ovog crkvenog prostora. Ve} postoje}a ostava velikih dimenzija, prazna i napu{tena posle razarawa 12
Zorica Zlati}-Ivkovi}
Deo slikanog lica na ulomku freske
Mawi deo slikanog lica o~uvan na fresko-malteru
Pravoslavna enciklopedija I, op. cit., „koqivo ili kutija”, 553, 554; Srpski mitolo{ki re~nik, Beograd 1970, „koqivo”, 170, „varica”, 52–54, „`ito”, 120–121.
24
25
@ivot svetog Simeuna i svetog Save, napisao Domentijan, izd. \ura Dani~i}, Beograd 1865, 99. 26
Nenadovi}, Slobodan, Studeni~ki problemi, Saop{tewa 3, Beograd 1957, 80. 27
Jankovi}, Milica, op. cit. 14.
manastira, po~etkom XIV veka, prilikom velike obnove crkve, upotrebqena je za pohrawivawe razli~itih ostataka prvobitne `i~ke kraqevske zadu`bine. Prazne `itne jame svakako su bile pogodne i za druge namene, pa ~ak i za sahrawivawe pokojnika kako se pomiwe u @itiju svetog Simeona. Biograf Domentijan navodi podatak da su u vreme velike gladi, u periodu od 1202. do 1205. godine, preminule sme{tali u prazne `itne jame.25 Jama u |akonikonu, mawih dimenzija, pretpostavqa se, iskopana je upravo za potrebe sme{tawa, pre svega, fragmenata fresaka, jer ih je u ovom spremi{tu bilo znatno vi{e nego u jami u spoqnoj priprati. Primeri namenski iskopanih jama za pohrawivawe preostalih delova `ivopisa u drugim manastirima to potvr|uju. U manastiru Studenici, u severnom delu porte, otkrivene su, prilikom arheolo{kih istra`ivawa, dve jame iskopane za odlagawe fresaka koje su uklowene sa zidova priprate prilikom wene obnove u XIX veku.26 Izvesna koli~ina fragmenata opalog `ivopisa crvene boje sa spoqnih zidova priprate Bogorodi~ine crkve u Studenici, sme{tena je u duboku jamu koja je, o~igledno zato, iskopana pod zapadnom ni{om spoqnog, ju`nog zida priprate.27 Najbli`e analogije za zbriwavawe fresaka, opalih ili namerno uklowenih sa zidova crkava, prilikom obnova, nalaze se u samom manastiru @i~i, u wegovoj maloj crkvi na krajwem isto~nom delu manastirske porte. Nekada posve}ena svetim Teodorima, a u novije vreme svetom Petru i Pavlu, ova mala bogomoqa bila je `ivopisana, najverovatnije u XIV veku, pre nego {to je stradala. U wenom naosu, pod kamenim podom, prona|ena je, prilikom istra`iva~kih radova, jama dubine 1,30 m i pre~nika do 0,80 m, ispuwena ve}im i mawim ko14
Zorica Zlati}-Ivkovi}
madima fresaka.28 Po obodu jame bili su pore|ani komadi sa naslikanim ode`dama figura iz razli~itih kompozicija, a u centralnom delu, slikana lica svetih i fragmenti ruku. Reklo bi se da su u maloj `i~koj crkvi svi sa~uvani ulomci fresaka skinuti sa zidova zbog wihove konsolidacije prezi|ivawem. Kao i u svim do sada pomenutim primerima i ovde je izuzetno pa`qivo sprovedeno polagawe fresaka licem nadole na slojeve usitwenog {uta ili peska, a jama, iskopana samo za tu potrebu, na vrhu je za{ti}ena ve}im komadima re~nih oblutaka i peskovitom zemqom, pa potom pokrivena kamenim plo~ama poda. Takav odnos, pre svega vernika, ktitora, stvaralaca, neimara ili slikara, uo~ava se kao pravilo, posebno tokom sredweg veka. Jedan druga~iji primer s po~etka XX veka, zapravo samo potvr|uje izneto razmi{qawe. Prilikom rekonstrukcije crkve u sredwovekovnom gradu Kru{evcu, prvih decenija XX veka, obijeni malter sa wenih spoqnih i unutarwih zidova, zajedno sa preostalim fragmentima fresaka, upotrebqen je, o~igledno kao potpuno neva`an, za nivelisawe terena.29 Kod zbriwavawa postradalih delova hramova nekada se podrazumevao odnos po{tovawa prema wihovim osve}enim elementima koji su pre`iveli skrnavqewa i razarawa. U isto vreme, jasna je i namera da se odgovaraju}im ukopavawem i zbriwavawem obezbedi wihova daqa za{tita i o~uvawe. Manastir @i~a nije u potpunosti arheolo{ki istra`en ~ak ni u vremenu koje je prethodilo jednoj od najve}ih obnova wegovog hrama, u posledwoj deceniji XX veka i rekonstrukciji koja je te`ila da dosegne prvobitni izgled katolikona dr`avnog i crkvenog sredi{ta Srbije s po~etka XIII veka.30 Prona|ene dve jame u Spasovoj crkvi, stoga, ne moraju biti jedina spremi{ta Najstarije `i~ko zidno slikarstvo na pohrawenim fragmentima fresaka
15
Sa~uvani fragmenti freske sa slikanom rukom i ode`dom
28
Ibid. 169–175.
29
Juri{i}, Aleksandra, op. cit. 173.
Mini}, Du{ica, „Arheolo{ki podaci o manastiru @i~i”, Manastir @i~a – zbornik radova, Kraqevo 2000, 223–246; ^anak-Medi}, Milka, Arhitektura prve polovine XIII veka I, op. cit. 75. 30
Ulomak fresko-maltera sa delimi~no sa~uvanim tekstom ispisanim na razvijenom svitku
fragmenata zidnih slika, kao i ulomaka kamene plastike, delova crkvenog mobilijara, sasuda i drugih dragocenosti nekada{we velike i slavne crkve. Sredwovekovna bronzana kadionica, slu~ajno prona|ena prilikom radova na zapadnom delu obimnog manastirskog zida u @i~i, ukazuje na mogu}nost da se pod zemqom, u neistra`enim slojevima, jo{ uvek nalazi nepro~itana istorija ovog manastira.31 Mo`e se izvesti op{ti zakqu~ak da su vreme nastanka i mesto na kome su se prvobitno nalazile postradale zidne slike u hramu, svakako uticali na izbor mesta za pohrawivawe wihovih ostataka. Potvrdu takvom razmi{qawu, uz gotovo sve navedene primere, daju i `i~ke ostave. Freske pohrawene u jami u oltarskom prostoru, najva`nijem uzvi{enom mestu u hri{}anskom hramu, u wegovom ju`nom delu koji je |akonikon – sasudohranilnica, mesto nameweno |akonima koji su zadu`eni da ~uvaju ode`de i crkvene kwige, svakako su poticale sa zidova najsvetijih delova hrama, oltarskog i centralnog, potkupolnog prostora. Znatno mawi broj fragmenata, odlo`en u jamu u spoqnoj priprati, u tom slu~aju, mogao je pripadati zidovima istog prostora.32 Veliki broj vrlo usitwenih delova fresaka oslobo|enih iz `i~kih jama ne sadr`i ve}e slikane povr{ine koje mogu dati bli`e podatke o nekada{wim freskama. Ali i tako oskudni ulomci koji se, uglavnom, nisu mogli spajati u ciqu rekonstrukcije ve}ih celina, veoma su dragoceni i pa`qivim ~itawem svakako doprinose izvesnim razmi{qawima i zakqu~ivawima koja osvetqavaju nastanak celine nekada{weg rasko{nog sakralnog zdawa Spasove crkve.33 Pregledom svih prona|enih fragmenata mo`e se, pre svega, ukazati na sasvim dobro stawe fresaka, najpre malternog sloja nosa~a, a potom freskomaltera i bojenog sloja na povr{ini. Sve boje su o~uvane i potpuno sve`e, bez bilo kakvih mehani~kih ili hemijskih o{te}ewa, bez tragova ~a|i ili zaprqanosti. O~igledno je da se ove freske nisu nalazile dugo na zidovima hrama, kao i to da nije bilo nikakvog paqewa prilikom ru{ewa. Kazivawe Danilovog u~enika da je u @i~i „sve bilo ogwem sa`e`eno” ne odgovara stawu zate~enih fragmenata fresaka, na kojima takvih tragova nema.34 Ne zna se ta~no kada je @i~a poru{ena, ali kada se uzmu u obzir razli~iti podaci koje navodi u~enik arhiepiskopa Danila II i svi drugi raspolo`ivi istorijski izvori, to se nije dogodilo prilikom prodora bugarskih velika{a Drmana i Kudelina u severne delove srpske dr`ave oko 1285. godine, Po zauzimawu Brani~eva 1291. od strane bra}e Dragutina i Milutina, usledio je odgovor Bugara i upad vidinskog kneza [i{mana u Ra{ku 1292. godine i u tom napadu je mogao stradati i `i~ki manastir.35 Izvesna o{te}ewa i velike pukotine na nosa~u glavne kupole, uo~eni prilikom najnovijih restauratorskih radova, ukazuju i na izvesne tektonske poreme}aje od kojih je `i~ka crkva stradala pre novog oslikavawa zidova po~etkom XIV veka.36 To bi zna~ilo da su hram, a verovatno i ve}i deo manastirskog kompleksa, vi{e godina stajali poru{eni i zapusteli i pored ostalog izlo`eni razornom dejstvu sunca, ki{e, mraza, {to se na fragmentima iz jama ne prime}uje. Mo`e se zakqu~iti da su u jamama pohraweni preostali fragmenti fresaka koji su `i~ku obnovu sa~ekali na zidovima zaru{ene crkve, dovoqno za{ti}eni od nepovoqnih atmosferskih uticaja i bez mehani~kih o{te}ewa koja bi svakako zadobili prilikom ru{ewa zidova. U redosledu postupaka koji se primewuju kod obnove crkava, svakako se najpre preduzima ra{~i{}avawe ru{evina kako bi se omogu}io rad graditeqa koji }e ponovo podi}i zidove. Tek potom sti`u slikari da obnove freske. Da li je bilo mogu}e u ru{evinama jednog tako Najstarije `i~ko zidno slikarstvo na pohrawenim fragmentima fresaka
17
31
Ivkovi}, Zorica, Kadionice i wihove likovne predstave u sredwovekovnoj Srbiji, Ra{ka ba{tina 3, Kraqevo 1988, 105, sl. 1. 32
Prilikom arheolo{kih iskopavawa i inventarisawa sadr`aja otkopanih `i~kih jama, na`alost, nije ubele`en opis nalaza pojedinih fragmenata fresaka pa nije poznato {ta su sadr`ali ulomci `ivopisa u jednoj, a {ta u drugoj jami, {to bi bilo veoma zna~ajno za ovu analizu. Po se}awu arheologa i oznakama na kutijama u kojima su sakupqeni, svi zna~ajniji fragmenti na kojima je slikano zlatom, pisana slova ili sa~uvani delovi slikanih lica, prona|eni su u jami iz |akonikona. 33 Autor ovog teksta bio je u prilici da, po zavr{enim arheolo{kim iskopavawima, izvr{i pregled i klasifikaciju fragmenata, prvi put u manastiru @i~i 1990. godine i po drugi put u Narodnom muzeju u Kraqevu 2006, u ciqu prezentacije `i~kih fresaka u stalnoj muzeolo{koj postavci.
34
Danilovi nastavqa~i, Beograd 1989, 113. 35 Iliev N., [i{manovi®t pohod sreçu SÍrbi® prez 1292 g., Isori~eski pregled XLIV-11, 1988, 50-59; Bo`ilov I. - GÓzelev V., Istori® na srednovekovna BÍlgariÔ VII-XIV vek, Sofi® 1999, 534; Mi{i}, Sini{a, Kraq Stefan Uro{ II Milutin i Bugari, Brani~evski glasnik 2 (2003/2004)5-18.
36
^anak-Medi}, Milka, op. cit, 18.
Pani}, Draga – Babi}, Gordana, Bogorodica Qevi{ka, Beograd 1988; \uri}, Sr|an, Qubostiwa, Crkva Uspewa Bogorodice, Beograd 1985. Sredwovekovne freske crkve Bogorodice Qevi{ke u Prizrenu ili qubostiwskog hrama, velikim delom su o{te}ene mestimi~nim sistematskim o{te}ewima starijeg sloja fresaka zbog nano{ewa novog fresko-maltera i ponovnog oslikavawa zidova. Na`alost, veliki je broj crkava sa sli~nim primerima.
37
38 Prilikom najnovijih radova na konzervaciji `i~kih fresaka koji su u toku, utvr|eno je da ispod sloja iz XIV veka ne postoje starije freske jer je prethodni malter uklowen. Samo u udubqenim delovima i na ugaonim povr{inama koje nije bilo lako ili nije bilo potrebno do kraja o~istiti stoje vidqivi tragovi starog freskomaltera sa bojom, {to dokazuje da su sve zidne povr{ine preostalih delova prvobitnog zdawa bile oslikane, a potom uredno o~i{}ene za nano{ewe novog sloja fresaka. Qubazno zahvaqujem Radi{i @iki}u, konzervatoru, na ovim dragocenim podacima.
Vukadin, Obrenija, op. cit., 251, 252, T. III, sl. 2.
39
Ka{anin, Milan – Bo{kovi}, \ur|e – Mijovi}, Pavle, @i~a, Beograd 1969, 64, nap. 13 a. 40
41
Todi}, Branislav, Ikonografska istra`ivawa `i~kih fresaka XIII veka, Saop{tewa XXII–XXIII, Beograd 1990–1991, 25–39
Todi}, Branislav, „Topografija `i~kih fresaka”, Manastir @i~a – zbornik radova, op. cit. 109–120; Mako, Vladimir, „Proporcijsko razmeravawe figura”, Manastir @i~a – zbornik radova, op. cit, 218. Mako se zala`e za pomerawe datuma obnove `i~kog zidnog slikarstva na prve godine XIV veka. 42
velikog hrama kao {to je `i~ki, prona}i i izdvojiti fragmente fresaka zdrobqene dejstvom sile koja je ru{ila mo}no gra|eno zdawe i ko bi taj posao mogao obaviti pre nego {to do|u slikari? Pretpostavqa se, stoga, da su ulomci fresaka koji su pohraweni u `i~kim jamama, upravo oni koje su slikari obnove zatekli fragmentovane, u ostacima i tragovima ali jo{ uvek na preostalim zidovima crkve. Kada se vr{i ponovno oslikavawe hrama preko ve}ih o~uvanih povr{ina starijih fresaka, novi sloj maltera se nanosi na ve} postoje}i, namernim fizi~kim o{te}ewima starijeg maltera, zbog me|usobnog vezivawa, o ~emu svedo~e mnogobrojni primeri u crkvama.37 U @i~i svakako nije bilo ve}ih o~uvanih povr{ina sa prvobitnim freskama od onih u dowim zonama pevni~kih prostora i lu~nim povr{inama nad prolazima u bo~ne kapele i oni su u potpunosti sa~uvani. I taj podatak ukazuje na izuzetno pa`qiv odnos koji su slikari obnove s po~etka XIV veka pokazali prema zate~enim freskama.38 U jami spoqne priprate, uz fragmente fresaka, prona|en je i deo kerami~ke posude za akustiku, samo kratak cilindri~ni vrat suda sa po~etkom ramena.39 Kako su na wegovoj spoqa{woj strani zapa`eni ostaci maltera, a na zaravwenoj ivici oboda otvora tanak sloj fresko-maltera crvene boje, mo`e se zakqu~iti da je i ovaj fragment koji se nalazio u ravni fresko-maltera, namerno uklowen sa zida prilikom obijawa preostalih fresaka, dok je akusti~na posuda ostala u zidu. Ovde se radi o ne{to mawem kr~agu, pre~nika otvora od 11 cm, dok su ostali sudovi za akustiku u @i~i znatno ve}i i wihovi otvori se vide u svodovima crkve na vi{e mesta.40 Sud za akustiku, ~iji je otvor obijen kada su uklawane freske sa zidova, mogao se nalaziti u nekoj od mawih hramovnih celina kao {to su bo~ne paraklisi. Kada su, po~etkom XIV veka, u vreme arhiepiskopa Save III, slikari radionice kraqa Milutina preduzeli obnovu `ivopisa u Spasovoj crkvi, wihov zadatak je bio da o~uvaju sve {to je pripadalo slavnoj gra|evini i wenoj oslikanoj unutra{wosti.41 To su dosledno sproveli, najpre o~uvawem preostalih povr{ina `ivopisa u pevnicama, a potom i pohrawivawem fragmenata fresaka koje su uklonili sa zidova kako bi pristupili wihovom ponovnom ukra{avawu. Utvr|eno je da su se ikonografijom i stilom svojih fresaka u velikoj meri prilagodili prvobitnom `i~kom slikanom ansamblu, jer su, na pragu novih stilskih strujawa, zabele`eni kao anahroni i zagledani u re{ewa bliska idejama osniva~a i tvoraca kraqevske zadu`bine s po~etka XIII stole}a.42 Moglo bi se zakqu~iti da su se na zidovima zaru{ene `i~ke crkve u vreme wene obnove jo{ uvek, u mawim fragmentima, svakako nalazile freske sa kojih se mogao sagledati ikonografski raspored slikanih praznika i pojedina~nih figura. Naslu}en ili delimi~no pro~itan, a potom prepoznat i na `ivopisu pe}kih Svetih apostola, originalan `i~ki repertoar fresaka, mogao je biti sa~uvan ponavqawem. Kako bi se druga~ije objasnio uticaj prvobitnih ideja i zamisli na potowe slikarstvo s po~etka XIV veka ako ne mogu}no{}u sagledavawa i prepoznavawa prvobitne celine razorenih i devastiranih fresaka, zate~enihna preostalim zidovima crkve. Nedovoqno veliki da bi se zadr`ali na svojim mestima, preostali fragmenti, ukloweni sa zidova kako bi ustupili mesto novim zidnim slikama, pa`qivo su sme{teni u duboke jame sa ostalim delovima arhitektonske plastike i crkvenog mobilijara.43 Pohrawivawem polomqenih kerami~kih posuda sa pigmentima boja, slikari obnove `i~kih fresaka, na izvestan na~in, datovali su i potpisali svoj trud. Gotovo svi sa~uvani komadi fresaka iz `i~kih jama su mawih dimenzija i uglavnom nije bilo mogu}e wihovo me|usobno spajawe i rekonstrukcija ve}ih 18
Zorica Zlati}-Ivkovi}
Fragmenti koji pokazuju dva sloja fresko-maltera – giornatu – dnevno preklapawe oslikanih partija na sve`em malteru
43
Prilikom obnove poru{en je i zid kojim je unutarwa priprata bila odvojena od naosa hrama pa su svakako i preostali fragmenti fresaka koji su zate~eni na wemu, tako|e pohraweni: ^anakMedi}, Milka, op. cit. 28. Medi}, Milorad, op. cit. III, 161; Erminija Dionisija iz Furne preporu~uje za kamene zidove hrama tanak sloj kre~nog maltera „zato {to kamen dobro zadr`ava hladno}u i dugo se ne}e osu{iti”.
44
45 Ibid., III, 652. Ovo potvr|uje i ~iwenica da su na svim fragmentima, sa dva o~uvana sloja fresaka, naslikane grani~ne bordure koje su razdvajale slikane zone ili samo tamne, uglavnom plave pozadine na kojima se ina~e zavr{ava dnevni posao oslikavawa zida na sve`e nanetom malteru. O nano{ewu fresko-maltera na zidove crkava za slikawe u toku jednog dana: Ibid. II, 149, 151, 153; III, 159, 161.
povr{ina, osim kod nekoliko ulomaka sa ostacima slikane dekorativne ornamentike, koji su verovatno prelomqeni prilikom odlagawa ili va|ewa iz jama. Malter na ulomcima je bele ili `u}kaste boje sa neznatnim dodacima usitwene slame i retkim vidqivim sitnim kamen~i}ima. [upqikave je strukture i sasvim solidne ~vrstine. Fini, beli fresko-malter na povr{ini nanet je u veoma tankom sloju od nekoliko milimetara.44 Neznatan broj fragmenata pokazuje o{te}ewa bojenog sloja na povr{ini, izvesne neravnine i mehani~ka o{te}ewa. Wihov izgled je nalik dana{wem stawu najstarijih `i~kih fresaka iz dowe zone pevni~kih prostora. Radi se uglavnom o komadima sa tragovima veoma isprane, izbledele crne boje koja je nekada bila pokrivena plavom odnosno azurom, retko zelenom ili tamnocrvenom bojom. Uo~eni su, tako|e, i fragmenti na kojima su primetna dva sloja fresko-maltera neujedna~ene debqine, iste boje, na kojima jedan sloj prelazi preko drugog. Kako je na nekim mestima gorwi sloj fresko-maltera toliko istawen da se potpuno gubi pa ostaje vidqiv samo dowi, mo`e se zakqu~iti da je u pitawu tzv. „giornata”, mesto preklapawa nanetih slojeva fresko-maltera, doweg od prethodnog i gorweg od narednog dana oslikavawa zidova hrama.45 Svi ostali pregledani fragmenti fresaka iz `i~kih jama sadr`e samo jedan sloj prvobitnih fresaka. Vi{e delova fresaka ~uva ostatke ispisanih slova. Svakako je veoma zna~ajan podatak da su sva ova slova pisana }irilicom, {to bi zna~ilo da su i natpisi na freskama najstarijeg sloja u @i~i bili ispisani srpskoslovenskim jezikom. Tako se i u @i~i potvr}uje odluka i uticaj svetog Save da se svi natpisi tokom XIII veka izvedu na jeziku srpskog naroda.46 Me|u ovim fragmentima 20
Zorica Zlati}-Ivkovi}
nalaze se i oni na kojima su slova pisana zlatom na plavoj osnovi. Sa~uvani detaqi ukazuju da se radi o signaturama koje su ispisane re|awem slova po vertikali, jednog ispod drugog, a oblicima nalik natpisima na najstarijim freskama u Studenici.47 Na nekoliko ulomaka ~ija je povr{ina lu~no ispup~ena sa~uvana su slova crvene boje na plavoj pozadini {to ponovo povezuje Studenicu i @i~u i pokazuje dominantan Savin uticaj. To {to povr{ina maltera nije ravna mo`e zna~iti da je natpis bio izveden na polukru`nom ili kru`nom prstenu apsidalnog ili potkupolnog prostora, ali kako je u pitawu samo jedan takav fragment, ta se pretpostavka te{ko mo`e daqe razvijati. Nekoliko delova fresko-maltera sadr`i tamnosme|u ili sivu, nekada crnu ili plavu boju pozadine na kojoj su, tako|e srpskoslovenskim jezikom, pisana bela slova. Ima vi{e primera sa belom osnovom na kojoj su slova siva, tamnijih ili svetlijih nijansi, pisana izme|u dve paralelno ugrebane linije. To bi mogli biti delovi ispisanih tekstova na svicima, o ~emu svedo~i i jedan ve}i komad na kome su vidqiva, delimi~no, skoro tri reda teksta, ali samo wihov kraj na desnoj strani. U gorwem redu su sa~uvani delovi dva slova od kojih je krajwe s ili e. U slede}em redu vidqiva su slova tnte koja mogu biti kraj neke re~i, a u slede|em, tako|e na kraju, o~uvana su slova dnca, mo`da nastavak re~i Bogorodica. Neke morfolo{ke karakteristike slova mogu biti od pomo}i u eventualnom datovawu natpisa.48 Tako je t napisano u obliku dana{weg slova sa {irom stopom, sa trougaonim zavr{ecima gorwe horizontalne crte i kru`nim pro{irewem na sredini vertikale stuba. Slovo n je napisano sa horizontalnom crticom koja povezuje dve vertikale, a slovo e sa izra`enim trouglaNajstarije `i~ko zidno slikarstvo na pohrawenim fragmentima fresaka
21
Ulomci fesaka sa tragovima zlatom oslikanih povr{ina
46 \uri}, J. Vojislav, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 32; \or|evi}, M. Ivan, „Natpisi na svicima i kwigama u najstarijem studeni~kom slikarstvu”, Osam vekova Studenice – zbornik radova, Beograd 1986, 197–200.
47 \uri}, J. Vojislav, op. cit. 33; Suboti}, Gojko, op. cit. 48.
48 Tomovi}, Gordana, Morfologija }irili~kih natpisa na Balkanu, Beograd 1974, 18, 20, 22–24.
49
Sa~uvana slova signatura i natpisa na najstarijem sloju `i~kih fresaka vidqiva su na fotografijama koje su reprodukovane u monografskoj publikaciji: Ka{anin, Milan – Bo{kovi}, \ur|e – Mijovi}, Pavle, op. cit. 116, 123. Na zidovima `i~ke crkve i sada se naziru tragovi pomenutih slova pa se mogu vr{iti pore|ewa. 50
Durkovi}, Jak{i}, Qubomir, O `i~koj poveqi, Na{a pro{lost 3, Kraqevo 1988, 49–56. Radoj~i}, Svetozar, „Zlato u srpskoj umetnosti XIII veka”, Odabrani ~lanci i studije 1933–1978, Beograd 1982, 199-222; \uri}, J. Vojislav, „La peinture murale serbe du XIII sìecle”, L’ art byzantin du XIII sìecle, Symposium de Sopo}ani 1965, Beograd 1967, 151–153.
51
52
Radoj~i}, Svetozar, op. cit. 200.
53 \uri}, J. Vojislav, Vizantijske freske..., op. cit. table XVI i XVII.
\or|evi}. M. Ivan, „Natpisi na svicima i kwigama u najstarijem studeni~kom zidnom slikarstvu”, Osam vekova Studenice, Beograd 1986, 197–200. 54
stim zavr{ecima elegantno izvedenog srpastog dela i vodoravne sredwe crte. Sa~uvani deo natpisa, izveden crnim slovima na beloj pozadini, mogao bi pripadati razvijenom svitku na slikanoj predstavi arhijereja odevenog u felon ukra{en krstovima u kombinaciji crne i bele boje, na {ta ukazuje deo slikane povr{ine sa~uvan, pored teksta. Na izbledelim i veoma o{te}enim freskama dowe zone `i~kih pevnica kao i na, tako|e, veoma stradalom `ivopisu paraklisa na spratu kule zvonika, sa~uvana su, tek u tragovima, sporadi~no, i neka slova od signatura predstavqenih likova. Na sre}u, vidqiva su i ona karakteristi~na slova koja mogu poslu`iti za pore|ewe sa slovima koja su uo~ena na fragmentima fresaka. Mo`e se sasvim pouzdano zakqu~iti da su slova t, e, n, meki znak Í, napisani na potpuno isti na~in na sva tri mesta. Kao da je isti pisar }irili~nih slova srpskoslovenskih natpisa izveo signature na monumentalnim, najstarijim freskama Raspe}a Hristovog, predstavama apostola Petra ili Luke, potom natpise na zidovima paraklisa u kuli i ostale koji su tek fragmentarno sa~uvani na po nekom ulomku koji pripada najstarijem zidnom slikarstvu @i~e.49 Prepis osniva~kih poveqa kraqeva Stefana Prvoven~anog i Radoslava iz druge i tre}e decenije XIII veka, izveden prilikom obnove crkve i wenih fresaka na po~etku XIV veka, tako|e sadr`i pomenuta slova izvedena na vrlo sli~an na~in, mada sa izvesnim oboga}ewem dekorativnih detaqa. Ukoliko je tekst prvobitnog sloja zate~en makar fragmentarno na istim povr{inama bo~nih zidova prolaza ispod kule zvonika, pisari obnove su mogli po{tovati starije pismo i sa~uvati ga u svojoj interpretaciji koliko je to bilo mogu}e.50 Mo`da je potrebno re}i i to da tekstove u Studenici i @i~i svakako nisu pisali isti pisari, da se me|usobno razlikuju, mada su oba teksta }irili~na, srpskoslovenska. Vi{e fragmenata sa~uvanih fresaka pokazuje tragove zlata nanetog preko slikane povr{ine. Pozlata je bila sa~uvana na freskama u jamama ali se pokazala izuzetno osetqivom u dodiru sa suncem, toplotom i vodom i brzo otpadala. Pregledom svih komada na kojima se zapa`alo zlato na tamnom sloju veziva moglo se zakqu~iti da su vr{ene pozlate slova na plavoj pozadini, da su zatim prekrivane partije slikane okerom, oreoli svetih svakako, ali i druge slikane povr{ine. Prime}uje se da su i povr{i bojene crvenom i zelenom bojom bile pozla}ene. Na jednom fragmentu slikani polukru`ni segmenti crvene boje opto~eni su linijama boje okera koje su potom pozla}ene. Sa~uvani su delovi koji pokazuju pozla}enu povr{inu podslikanu okerom, ograni~enu pravom, uzanom belom i {irom crvenom trakom kakva se obi~no izvodila na borduri koja ograni~ava ve}u slikanu povr{inu. To bi moglo ukazati na, ranije ve} pretpostavqeno, prekrivawe pozadina zlatom a nekim spomenicima srpskog monumentalnog slikarstva tokom XIII veka.51 „Monumentalno zlatno srpsko pismo”52 i zlato na pozadini prvi put se javqaju u Bogorodi~inoj crkvi u Studenici 1208/9. godine. Zlatom su slikani oreoli, zvezde i vez na rasko{nim tkaninama slikanih ode`di.53 Fragmenti sa freskama iz Spasove crkve, mada sasvim oskudni, pokazuju da je i @i~a, kao Studenica, imala zlatom pisana }irili~na slova na plavoj pozadini, pozla}ene oreole, kao i detaqe na dekorativno slikanim povr{inama.54 Svi komadi fresaka, na kojima se nalazi zlato u tragovima, imaju primetno dobro ugla~an sloj zavr{nog fresko-maltera. U postupku pozlate bilo je neophodno posti}i {to ravniju, sasvim glatku povr{inu kako bi se na potpuno osu{eni malter nanelo vezivo, odnosno „murdent”, za koji }e prionuti listi}i pozlate gla~ani ze~ijom {apom. Tu gde je jo{ ostalo zlato u tragovima vidqiv je i tamni trag veziva, dok je sa ostalih povr{ina otpalo i zla22
Zorica Zlati}-Ivkovi}
to sa „murdentom”. Samo potpuno ravne i dobro ugla~ane pozla}ene povr{ine pru`aju puni efekat rasko{nog sjaja kome se te`ilo.55 I azur koga ima na ve}em broju `i~kih fragmenata fresaka, kao i „murdent” za pozlatu, nanosio se „al seco”, na dobro osu{en malter. Azur se, prema slikarskim priru~nicima, koristio za „osvetqavawe na zidu”. Pome{an sa indigom i zidnim belilom nano{en je na povr{inu koja je prethodno obojena crnom, crnom umbrom ili tamnosme|om bojom, a to je sve vidqivo na preostalim freskama iz @i~e.56 Azur i zlato na pozadini ili pojedina~nim slikanim partijama u unutra{wosti hrama namewenog krunisawu vladara, sve~anom progla{ewu samostalnosti crkve ili odr`avawu sabora najvi{ih dostojanstvenika srpske dr`ave, bili su o~ekivani, pretpostavqeni, a sada, u izvesnim naznakama i potvr|eni. Paleta ostalih boja na ulomcima `i~kog `ivopisa veoma je raznovrsna i bogata, ma{tovito gra|ena me{awem razli~itih nijansi, uglavnom uzdr`ana i prosvetqena. ^esto je kori{}en oker, cinober i pe~ena sijena. Zelena se javqa u razli~itim svetlim nijansama, a umbra i vi{e tonova sme|e koriste se za podlogu i sen~ewe draperija i inkarnata. Samo na nekoliko sa~uvanih fragmenata fresaka intenzitet boja i sloboda wihovih su~eqavawa na slikanim, ustalasanim draperijama posutim ornamentima, potpuno je iznena|uju}a, veoma zvu~na i razli~ita od svega drugog {to pokazuju ostali ulomci `i~kog zidnog slikarstva. Bela, od dobro obra|enog kre~a, tako|e prekriva pozadine i rado se koristi za prosvetqavawe drugih boja do pastelnih nijansi, kao i za izvla~ewe linija. Uz crnu i crvenu, kao tanka linija, bela te~e obodom oreola ili ograni~ava i razdvaja scene i slikane zone. Ta~kastim ornamentom gustog belila ~esto su opona{ani biseri u nizu, geometrijski ili biqni ornamenti kao ukrasi na ode`dama. Neki ornamenti sa~uvani na malim komadima fresaka imaju svoje pandane na oskudnim ostacima prvobitnog `ivopisa u Spasovoj crkvi. Tako se jedan detaq sa krune carice Jelene naslikane u kapeli `i~ke kule zvonare, zapravo kvadratni dragi kamen boje azura, uhva}en sa ~etiri mala dr`a~a okernog okvira, nalazi i na jednom fragmentu freske iz jame. Na jednom ve}em ulomku sa~uvana je predstava savijene ruke, samo deo lakta, podlaktice i {ake bez prstiju. Vidqiv je i slikani rukav i deo ode`de plavih i tamnocrvenih partija sa oker trakama i biserima koji ukra{avaju zavr{etak rukava. Na vi{e fragmenata mogu se zapaziti ode`de slikane {irokim potezima ~etke, pastelnih boja i odmerenih kontrasta svetlih i tamnih delova tkanine i wenih pregiba. U izuzetno velikoj skupini fragmenata fresaka koji su prona|eni u `i~kim jamama, tek nekoliko od wih, veoma malih dimenzija, sadr`e slikana lica ili delove lica, ruku, kose ili brade. Tako male dimenzije lica, visine do desetak santimetara, u zami{qenoj rekonstrukciji, ukazuju da se svakako radi o u~esnicima slikanih scena i prizora koji su ~inili deo ikonografskog programa mawih prostora, kao {to su bo~ni paraklisi ili neke druge mawe odaje. Monumentalne figure o~uvane u dowim zonama `i~kih pevnica, s obzirom na mesto i ikonografski raspored, kao i slikane figure sa zidova obli`we Studenice, znatno su ve}ih dimenzija. Najboqe sa~uvani inkarnati pripadaju slikanim delovima lica starijih osoba sede kose, belih brkova i brada. Vidqivi su delovi tek jednog obraza, nosa, brade sa usnama ili o~iju, korena nosa sa niskim ~elom ili naslikanim uhom, prstima ruke. Vi{e fragmenata sadr`i samo slikane sede pramenove kose ili brade. Primetna je o~uvana uloga linije, jake, sme|e, koja ocrtava kontuNajstarije `i~ko zidno slikarstvo na pohrawenim fragmentima fresaka
23
Medi}, Milorad, op. cit. II, 159, 161, 163, 468–471, III, 167, 171. Recepture za postupak pozla}ivawa u zidnom slikarstvu veoma su sli~ne u Prvom jerusalimskom rukopisu iz 1566. godine, Tipiku Nektarija Srbina iz 1599. godine i kasnijoj Erminiji Dionisija iz Furne napisanoj po~etkom XVIII veka na Svetoj gori i sve ponavqaju najstarija uputstva. 55
56
Ibid. II, 157, 159.
57
\uri}, J. Vojislav, op. cit. 13.
58
Lazarev, Nikiti~, Viktor, Vizantiyska® `ivopis?, Moskva 1971, sl. na str. 163. 59 Miljkovi-Pepek, Petar, „Contribution aux recherches sur l’evolution de la peinture en Macèdoine au XIII siècle”, L’ art Byzantin du XIII siècle, Symposium de Sopo}ani 1965, Beograd 1967, fig. 2, 4.
60 Lazarev, Nikiti~, Viktor, op. cit. sl. na str. 165.
61 Bakalova, Elka, „Freski cerkvi-grobnicÍ ba~kovskogo monastÍir® i vizantiyskaÔ `ivopisÍ XII veka", VizantiÔ, Ó`nìe slavÔne i drevnÔ Rus?, zapadnaÔ Evropa, Moskva 1973, 216–234.
62 Tomekovi}, Svetlana, „L’esthetique aux environs 1200 et la peinture de Studenica”, Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine, Beograd 1988, 233–244; Tsigaridas, N. Eftimios, „La peinture á Kastoria et en Macédoine grecque occidentalevers l’année 1200”, Studenica i vizantijska umetnost, op. cit. 309–320.
63
Janc, Zagorka, Ornamenti fresaka iz Srbije i Makedonije od XIII do XV veka, Beograd 1961, 22. 64
Orlova, Alekseevna, Orlova, Alekseevna, Mari®, Ornament v monumentalÍnoŸ `ivopisi drevneŸ Rusi, Konec XIII – na~alo XVI veka, I, Moskva 2004, 189, 420. 65 Marjanovi}, Miroqub, „Osnovna obja{wewa o nameni i vrstama ornamenata u de~anskom `ivopisu”, Zidno slikarstvo manastira De~ana, gra|a i studije, Beograd 1995, 518, 519.
re nosa, usne, svaki segment lica pa i vlasi kose na kojima se smewuju bele i tamne linije koje razdvajaju pramenove. Povr{ina lica najpre je pokrivena okerom, a potom, volumen oblikovan jakim tamnim senkama maslinaste i sme|e boje. Nos je dug i podeqen svetlosnim akcentima na dva re`wa. Ta podela se nastavqa na jagodicama obraza, u korenu nosa jakim tamnim linijama koje kao da odsecaju pojedine delove lica. I mada oslobo|eni, {iroki potezi te`e postizawu volumena, veoma udaqeni u postupku od mona{ke uzdr`anosti i otmene svedenosti studeni~kih ili, mo`da, `i~kih, pevni~kih lica, slikari ovih fragmenata jo{ se dr`e guste mre`e linija koje, u zavr{nici, prekrivaju slikane povr{ine inkarnata. Svetlost se pojavquje u gustom snopu belih linija, uporednih svetlih crta koje prekrivaju slobodne povr{ine. Jaka sme|a kontura i senka okruglog oka, obrve, senka dowe usne, u oslobo|enim kontrastima, doprinose ekspresivnosti izraza. To vi{e nije graficizam inkarnata iz neraza57, ali se izvesne paralele mogu postaviti sa licem apostola iz prizora Silaska Svetog duha, naslikanog oko 1175. godine na zidu Nemawine zadu`bine u \ur|evim stupovima u Rasu,58 ili sa nekim licima iz crkve manastira Sveti arhan|eli u Prilepu, s kraja XII ili po~etka XIII veka.59 Ni freske iz crkve Svetog Georgija iz Stare Ladoge60 i na~in slikawa inkarnata nisu tako daleki i nisu jo{ bili zaboravqeni kod slikara iz @i~e. Bliski su im i inkarnati sa zidova grobne crkve u Ba~kovu u Bugarskoj, jer slikari Ba~kova, pored komninskog nasle|a, dobro vladaju volumenom i slobodom bojenih nanosa kao i potowi `i~ki `ivopisci.61 Decenije na kraju XII veka i daqe ~uvaju i odr`avaju vizantijsku slikarsku tradiciju negovanu u radionicama posledwih predstavnika dinastije Komnina i An|ela. Na pragu nove monumentalne umetnosti klasi~nih vrednosti, na po~etku XIII stole}a, paralelno traju i ona shvatawa koja, uprkos prihvatawu izvesnih novina u plasti~nijoj modelaciji, i daqe, mawe ili vi{e, sprovode sistem linearnog, graficisti~kog tretmana, posebno u zavr{nom postupku obrade, inspirisan maniristi~kim slikarstvom kasnokomninske epohe.62 Detaqnim uvidom u sadr`aj preostalih delova `ivopisa iz jama Spasove crkve, kao i onih koji su prona|eni u {utu ispod poda oltara ili, sporadi~no, u arheolo{kim slojevima unutra{weg prostora hrama, mogla bi se izvr{iti klasifikacija na dve skupine. Jednu ~ine ulomci sa ostacima slova pisanih zlatom, crvenom ili belom bojom na plavoj pozadini, natpisi izvedeni crnom bojom na beloj osnovi, veliki broj fragmenata slikanih plavim azurom i zlatom preko okera, crvene, zelene ili ornamentima ukra{ene povr{ine. Ova skupina bi odgovarala ostacima najstarijeg `i~kog zidnog slikarstva iz centralnog prostora naosa i oltara. Moglo bi se pretpostaviti da su svi ovi fragmenti, kojih je bilo znatno vi{e nego onih koji ~ine drugu skupinu, kao posledwi ostaci najstarijeg i najvrednijeg slikarstva Spasove crkve u manastiru @i~i, bili pohraweni u jami nekada{weg |akonikona, namerno iskopanoj samo za tu svrhu i to u najsvetijem prostoru hrama, oltaru. Veliki broj fragmentovanih fresaka sadr`i detaqe slikane geometrijske ornamentike. Ona se sastoji od kombinovanih polukru`nih segmenata crvene ili zelene boje ispresecanih talasastim belim linijama koje, ukr{tene, iscrtavaju ornament na sivoj podlozi. Prikupqeni srodni ulomci ukazali su na mogu}u rekonstrukciju {iroke ornamentalne trake koja je oivi~avala ili razdvajala ve}e slikane povr{ine zidova. Ovaj ornament nastaje, oblikovan kombinacijom horizontalnih i vertikalno postavqenih talasastih linija, naziva se „dvostruki H motiv”63, „sistem sinusoida”64 ili „dvostruka sekira”65. Na poqe sa kvadratnim 24
Zorica Zlati}-Ivkovi}
povr{inama polo`ena je mre`a talasastih belih linija koje se me|usobno pribli`avaju i udaqavaju obrazuju}i segmente razli~itih oblika i boja. Poreklo ovog ornamenta je u hri{}anskoj umetnosti. Ve} je uo~eno da se javqa na galoromanskim mozaicima i kamenoj plastici francuskih crkava, u latinskim i vizantijskim rukopisima,66 kao i na romanskim zidnim slikama u Italiji, [paniji i Nema~koj.67 Na vizantijskim freskama koje prethode `i~kim, geometrijska ornamentalna traka mre`e talasastih linija javqa se u crkvi Svetih vra~a u Kosturu, u drugom sloju fresaka koje su nastale krajem XI ili na po~etku XII veka.68 [ira traka ovog ornamanta izvedena je na potrbu{ju luka, ~eono, iznad ju`nog prolaza u bo~ni brod crkve. Jo{ jedan hram, ovom ornamentikom na `ivopisu, prethodi @i~i. To je crkva Svetog \or|a kod sela Kurbinova na Prespanskom jezeru.69 Na freskama iz 1191. godine naslikan je ornament ukr{tenih sinusoida. Izveden je na isti na~in, u crte`u i koloritu, kao u Kosturu, samo sada sme{ten na luk koji opasuje isto~nu oltarsku apsidu. Geografski, vremenski, pa i stilski bliske crkve Kostura i Kurbinova, kazuju da su slikarske radionice, formirane u centrima vizantijske umetnosti komninskog perioda, posedovale ista uputstva, iste predlo{ke ili ikonografske zahteve kojih su se slikari pridr`avali prilikom `ivopisawa crkava. Tako je i @i~a, podignuta i oslikana na razme|u dva zna~ajna i uticajna stila, iz tih centara i wihovih korpusa pravila i uputstava za dekorisawe sakralnih zdawa, dobila geometrijski ornament istog crte`a i kolorita kao na kosturskim i kurbinovskim freskama. [iroko posmatrano, ornamentalna, dekorativna obrada pojedinih povr{ina u zidnom slikarstvu mogla bi biti zna~ajna tema za prou~avawe, svakako ne odvojeno od ukupne ikonografije celine u kojoj se nalazi. Mnoge pojedinosti koje su uglavnom smatrane op{tim mestima kada su u pitawu ornamentalno obra|ene povr{ine, u bogatom i raznovrsnom sadr`aju biblijskih tema i poruka, ostale su nedovoqno prou~ene, nezapa`ene i neobja{wene, jer ~ista dekorativnost nije wihov jedini ciq. To {to svaki istorijski i stilski period, pa tako i slikarska radionica i skupina, ima svoje odre|ene, rado kori{}ene ili propisane ornamente, na~in wihovog slikawa i posebno mesto na kome treba da budu primeweni, svakako pokazuje dubqi smisao i zna~ewe, simboliku koju treba dosegnuti.70 Mnogobrojni primeri pokazuju da se ista vrsta ornamentalnog ukrasa, kada se ponovo pojavi u nekoj drugoj, kasnijoj stilskoj celini, mewa, dobija razli~ite karakteristi~ne pojedinosti, prilago|ene novim shvatawima. Tako se i ornament ukr{tenih talasastih linija, nakon perioda pod jakim uticajem komninskih shvatawa, ponovo javqa u `ivopisu druge polovine XIII veka, a potom i u nekoliko spomenika u XIV veku. Kada se pa`qivo prati se wegova razvojna linija, promene koje ga oblikuju mogu pomo}i u datovawu nastanka nekih fresaka ili bar grupisawu srodnih spomenika. Na `ivopisu Sopo}ana iz sedme decenije XIII veka, ovaj ornament je izveden u maniru bliskom vremenu????????, ali sa udvojenom belom linijom takozvanih sinusoida.71 Me|utim, tokom narednog, XIV veka, uo~ava se daqa promena istog ornamenta na nekoliko me|usobno veoma srodnih primera iz katolikona Hilandara,72 crkve Svetog Dimitrija iz Pe}ke patrijar{ije73, manastira De~ana,74 crkve manastira Zrza,75 Psa~e,76 kao i udaqene crkve Arhan|ela Mihajla iz Skovorodskog manastira u Novgorodu.77 To svakako nisu jedini primeri, tokom sredweg veka, koji pokazuju prisustvo ornamenta kakav je rekonstruisan u `i~koj crkvi, i wegov razvoj i promene kroz vreme. Wegove osnovne navedene karakteristike me|usobno su vrlo bliske u Najstarije `i~ko zidno slikarstvo na pohrawenim fragmentima fresaka
25
Frantz, Alison, Byzantine Illuminated Ornament, The Art Bulletin, vol. XVI, 1934, 43. 66
Conor, B. R., The Mediaeval History of the Duble-Axe Motif, American Journal of Archeology XXIV 1920, 151–170; Antony, Edgar, Waterman, Romanesque Frescoes, Princeton University Press 1951, sl. 239, 240, 241, 243, 245, 290. 67
Pelekanidis, Stylianos – Chatzidakis, Manolis, „Kastoria”, Byzantine Art in Greece, Mosaics – Wall Paintings, Athens 1985, sl. 6, 10. 68
69 ]uri}, J. Vojislav, Vizantijske freske, op. cit. sl. XI.
Marjanovi}, Miroqub, op. cit. 513, 514. 70
Janc, Zagorka, op. cit. 22, tab. XXVII; Janc, Zagorka, „Ornamenti na zidnom slikarstvu”, Istorija primewene umetnosti kod Srba I, Beograd 1977, 267, sl. 10. 71
Markovi}, Miodrag, „Prvobitni `ivopis glavne manastirske crkve”, Manastir Hilandar, Beograd 1998, sl. na str. 228. Ornament mre`e sinusoida naslikan je na sloju fresaka koje su nastale izme|u 1317. i 1321. godine. Nalazi se na luku uz jugozapadni pandantif severne kupole u priprati glavne manastirske crkve. 72
73
\uri}, J. Vojislav – ]irkovi}, Sima – Kora}, Vojislav, Pe}ka patrijar{ija, Beograd 1990, sl. 117. Ornament je naslikan kao {iroka traka u temenu svoda oltarskog prostora oko 1345. godine. 74
Janc, Zagorka, Ornamenti fresaka, op. cit. 22, tab. XXVII; Orlova, Alekseevna, Mari®, op. cit. 191, sl. 167; Marjanovi}, Miroqub, „Osnovna obja{wewa...” op. cit. 518, 519, cr: 15, 22, 39, 40, 88, 91, 97, 110, sl. 1, 6, kolor fotografije uz predgovor (bez numeracije). U De~anima se na vi{e mesta nalazi ornament ukr{tenih talasastih linija nazvan „dvostruka sekira” i svuda je monumentalnih razmera. Prekriva povr{ine bo~nih zidova i potrbu{ja lukova u prozorima, stranice pilastara i velike ravne povr{ine kakva je i ona uz Lozu Nemawi}a u priprati.
75 Kornakov, Dimitrije, Manastirot Zrze, Kulturno nasledstvo IV, sl. 3; Ivkovi}, Zorica, @ivopis iz XIV veka u manastiru Zrze, Zograf 11 (Beograd 1980) 68–82. Ornament je naslikan na ravnoj povr{ini tavanice nad zapadnim ulazom u pripratu, u sloju fresaka iz XIV veka.
76 Janc, Zagorka, Ornamenti fresaka, op. cit. 22.
Orlova, Alekseevna, Mari®, , op. cit, I, 189, II, sl. 149.
77
Raki}, Zoran, „Zidno slikarstvo XVII veka”, Manastir Hilandar, op. cit. sl. na str. 269.
78
slikarstvu crkava iz Kostura, Kurbinova i @i~e. Wima je nalik, sa izvesnim izmenama, ornament sa fresaka Sopo}ana, ali se ostali, u crkvama tokom XIV veka, razlikuju. Na slobodnim poqima pozadine slikane uglavnom crnom ili sivom bojom, izme|u polukru`nih segmenata crvene i zelene, javqaju se piramidalni ukrasi izvedeni belim ta~kama. Umesto kontrasta zelene i crvene, uvodi se plava boja koja zamewuje zelenu. Zanimqiva je daqa promena ovog geometrijskog, dekorativnog ukrasa koji svedo~i o razvojnoj liniji kroz vreme i stilske periode. Na primeru iz paraklisa Svetog Jovana Prete~e manastira Hilandara,78 na kraju XVII veka, zapa`a se u osnovi ista shema, samo do te mere razu|ena i oboga}ena da se veoma razlikuje od krute i strogo postavqene mre`e istog ornamenta iz perioda komninske umetnosti. Svakako da je i ta promena u skladu sa ostalim razlikama u shvatawima zidnog slikarstva nove epohe koje se`u i do dekorativnih detaqa, jer i oni ravnopravno u~estvuju u ikonografiji slikanih prostora. U zakqu~nim razmatrawima o rekonstruisanom ornamentu najstarijeg `i~kog zidnog slikarstva, moglo bi se najpre razmi{qati o mestu na kome se prvobitno nalazio na zidovima hrama. Budu}i da je vremenski i stilski blizak onima koji mu prethode, crkvama iz Kostura i Kurbinova, a razli~it od onih koji se pojavquju kasnije, i wegovo prvobitno mesto, na zidovima crkve, treba vezati svakako za prethodne spomenike i gorwe zone, svodove i lukove oltarskog ili centralnog potkupolnog prostora. Na~in crtawa i slikawa ornamenta u pomenutim crkvama i @i~i gotovo je isti kao i kolorit sa crnom, odnosno sivom pozadinom, belom sinusoidnom linijom i polukru`nim segmentima naizmeni~no postavqene crvene i zelene boje. Na primerima iz Kostura i Kurbinova uo~ava se stroga geometrija i pedantan postupak. @i~ki fragmenti, me|utim, pokazuju izvesnu le`ernost u pristupu, slobodan potez ~etke pa i valerski tretman slikanih zelenih i crvenih segmenata povr{ine. Wihov sredi{wi deo je obojen tamnijom, a spoqni svetlijom nijansom iste zelene ili crvene boje. Talasasta linija, neujedna~ene debqine, o~igledno je, kao i ceo ornament, izvedena slobodnom rukom, bez tehni~kih pomagala ili unapred pripremqene, razmerene sheme. Tako je strogo postavqena geometrijska mre`a na monumentalnoj povr{ini u `i~koj crkvi svakako delovala slikovitije i ekspresivnije. Ista sloboda primetna je u pristupu slikanoj povr{ini na malim fragmentima delova lica, kao i na skromnim ulomcima slikanih ode`di ili nekih drugih predstava. @i~ki slikari, ili tek neki od wih, pokazuju `equ za oblikovawem volumena, materije, za postizawem reqefa i plasti~nosti, uz sve poznate i rado kori{}ene mogu}nosti i slikarska sredstva koja su im bila na raspolagawu. Oni slikaju lica, modeluju oblike i forme uz ma{tovito kori{}ewe palete skladno harmonizovanih boja. Izvla~e}i konture osnovnih delova, nosa, o~iju, obrva, uvode jaku sme|u liniju koja je povremeno realna, nekad fluidna, {iroka senka, ali ~esto i samo linija osnovnog crte`a. Rumenilo na obrazima, crvena boja na isturenoj liniji nosa, na usnama, izvanredno su postavqeni naspram komplementarnih zelenomaslinastih senki {to teku uokolo, ovalom lica. U zavr{nom postupku, ponovo preovladava se}awe na linearnost prethodnika, uzora i u~iteqa, pa bele linije svojom mre`om prekrivaju slikane povr{ine i volumen, ve} dosegnut uspe{no sprovedenom modelacijom. Sede vlasi kose i brade, `i~ki slikar slobodnim potezima ~etke izvla~i smelo, koriste}i zelenu i belu boju, re|e sme|u, tek da linijom podeli pramenove. Na`alost, nije se sa~uvao niti jedan detaq nekog mla|eg naslikanog lica. 26
Zorica Zlati}-Ivkovi}
Na kraju XII i po~etku XIII veka, u vizantijskom svetu koji gubi samostalnost svoje carske prestonice, ne prekida se tok i uspe{no stvarawe brojnih slikarskih skupina. I kao uvek na razme|u vekova i stilskih pravaca, izdvajaju se dva toka umetnosti, dva uporedna pristupa koja se u svom daqem razvoju prepli}u ili udaqavaju. Jedan je i daqe vezan za tradiciju komninskog na~ina slikawa, mada prihvata nova re{ewa, posebno u oblasti plasti~ne modelacije inkarnata. Prepoznat na malim ulomcima preostalih fresaka Spasove crkve u @i~i, na fragmentima lica, kose, brada, obradi draperija, na~inu slikawa ornamentalne dekoracije, ovaj tok, sa svojom ranom pojavom u Nerezima, razvijao se daqe na zidovima crkava u Ba~kovu u Bugarskoj ili \ur|evim stupovima u Rasu. Istovremeno freske nekih kosturskih crkava, Kurbinova i Lagudere na Kipru, ostaju mawe ili vi{e opsednute i zarobqene linearno{}u i ekspresivnim „maniristi~kim” pristupom oblikovawu fragmentiranih tela i lica, intenzivne palete, ponekad jarkih boja.79 ^ini se da bi najstarije freske iz @i~e, prema skromnim ostacima, na{le svoju potvrdu i svoje mesto u skupini vizantijskih spomenika uti{anih i znatno diskretnijih se}awa na komninsko nasle|e, izvesne smirenosti, spoznaje i najave plasti~nije obrade i novog stila XIII veka, skupini spomenika koji su uspeli da pomire shvatawa prethodnika i smele najave sledbenika. Iako su bliske veze ktitora Nemawi}a i iste namere tvoraca i inspiratora stvarale zidnu dekoraciju u crkvama Studenice i @i~e, one nisu, u celini koja se naslu}uje, ukra{ene delima istih tvoraca, istog porekla i radionica. Freske koje su, izbledele i veoma o{te}enog, zavr{nog sloja obrade, opstale na zidovima `i~kih pevnica, uo~eno je do sada, pokazuju izvesnu otmenost, mona{ku smirenost, monumentalnost i jednostavnost najboqih prestoni~kih slikara nalik onoj ostvarenoj u Studenici. U zadu`bini kraqa i arhiepiskopa, dr`avnom i crkvenom sedi{tu, „Velikoj crkvi” za koju su verovali da }e dugo biti „Mati svim crkvama”, mogli su stvarati i oni slikari koji su ve} ovladali principima estetike novog monumentalnog stila XIII veka, ali i oni drugi, obrazovani i, tako|e, obave{teni, ali i daqe zagledani u svoje velike uzore iz prethodne epohe, slikari nepoznatih carigradskih crkava ili, mo`da, oni drugi, okupqeni u radionicama Soluna.80
Najstarije `i~ko zidno slikarstvo na pohrawenim fragmentima fresaka
27
79 \uri}, J. Vojislav, Vizantijske freske, op. cit. 28; Tomekovi}, Svetlana, op. cit. 240–241.
80
\uri}, J. Vojislav, Vizantijske freske, op. cit. 34; Suboti}, Gojko, op. cit. 15–18.
Zorica Zlati} Ivkovi} THE OLDEST @I^A WALL PAINTING ON STORED FRAGMENTS OF FRESCOES
Summary The oldest wall painting of the Monastery of @i~a, from the beginning of the XIII century, has been kept in the lower zones of the choir and lunettes above the entrances into the lateral chapels, although pale and very damaged. Therefore, the finds of fragments of frescoes preserved in an empty grain pit beneath the floor of the exonartex and a pit deliberately dug in the diaconicon of the temple are extremely valuable. A considerable number of broken ceramic dishes with colour pigments, together with other archaeological finds, are the evidence of care of the renovation painters from the beginning of the XIV century to store and save the last remnants of the frescoes they had found on the walls of the Church of Holy Salvation in a deserving manner. All fragments of the oldest wall painting of @i~a, discovered in a large number, are of extremely small dimensions, various contents and there has been almost no possibility of reconstruction of larger portions. A very clean surface of the frescoes, freshness of their paint, without any traces of damages or dirt, show that the @i~a Church had not been used for a long time and that it had not been burnt when it was demolished during the attack of the Bulgarian noblemen or damaged due to strong tectonic disturbances noticed on the fabric of the building. The most significant group of fragments of frescoes show parts of letters and a text in Cyrillic, the Old Slavonic language, written in red, blue, white and black colours, but also in gold. The backgrounds on the @i~a frescoes were also covered with gold and blue azure, the halos and ornaments on the robe were painted in gold. Several fragments contain parts of faces of older persons, fragments of painted incarnations or grey hairs of somebody's hair and beard. The textile of the painted robe was decorated with geometrical and floral ornaments with white pearls frequently present. The palette of the oldest @i~a frescoes is very harmonious and illuminated, with complementary combinations. Only a few fragments have very intense paints, boldly combined, extremely freely and enthusiastically deposited on the mortar base and they are supposed to belong to the wall decoration of a specific space. Several fragments with traces of ornaments allowed reconstruction of a wide ornamental band with the painted net of crossed wavy lines, "sinusoids" or "dual axes", painted in the same way in @i~a and in the churches of Kostur and Kurbinovo, and later modified in other monuments during the XIV century. The painters of this bishops' and royal foundation, in certain comparisons between the remaining frescoes from the choirs and the backgrounds and letters painted in gold and azure, contain the characteristics similar to those existing in the nearby Monastery of Studenica. At the same time or on the frescoes of some other @i~a spaces, the painters of @i~a showed their affiliation with other artistic workshops by their education and the method of wall painting. At the turn of two epochs, they presented good knowledge of previous accomplishments interwoven in the experience of those following the style of the Komnin period, but at the same time they readily and freely accepted the novelties of monumental art with classical values which was to prevail during the XIII century.
28
Zorica Zlati}-Ivkovi}
DUBRAVKA PRERADOVI] Beograd
??????????????????
FOTODOKUMENTACIJA O SREDWOVEKOVNIM SPOMENICIMA NARODNOG MUZEJA U BEOGRADU*
Apstrakt U radu se govori o formirawu zna~ajne i bogate fotodokumentacije o sredwovekovnim spomenicima Narodnog muzeja u Beogradu. Uloga Vladimira R. Petkovi}a bila je za ovu zbirku od presudnog zna~aja. Wegovim dolaskom na ~elo Odeqewa za sredwovekovnu srpsku i vizantijsku umetnost zapo~et je obiman i sistematski rad na prou~avawu i snimawu sredwovekovnih spomenika, koji }e trajati do po~etka Drugog svetskog rata. Prvo snimawe izvedeno je 1907. godine tokom istra`ivawa manastira @i~a. Tom prilikom je napravqeno osamdeset snimaka kojima je „udaren temeq” ovoj zna~ajnoj kolekciji. Kqu~ne re~i: fotodokumentacija, sredwovekovne crkve i manastiri, Narodni muzej u Beogradu, Vladimir R. Petkovi} Narodni muzej u Beogradu u Fondu stare i retke gra|e o sredwovekovnim spomenicima ~uva, izme|u ostalog, i kolekciju koja broji vi{e od sedam hiqada fotografskih negativa na staklenim plo~ama,1 koji su nastali u periodu od 1907. godine do po~etka Drugog svetskog rata. Ova zna~ajna zbirka obuhvata snimke gotovo tri stotine lokaliteta na podru~ju Srbije, Kosova i Metohije, Makedonije, Crne Gore, Hercegovine, Primorja i Gr~ke (Sveta gora). Pored snimaka arhitekture, skulpture i `ivopisa fototeka sadr`i, u mawoj meri, i snimke predmeta iz manastirskih riznica. Ime Mihaila Valtrovi}a, neodvojivo od prvih nau~nih istra`ivawa srpske sredwovekovne umetnosti, nalazi se i na po~etku na{eg rada o fotodokumentaciji Narodnog muzeja o sredwovekovnim spomenicima, iako su na formirawu ove zna~ajne kolekcije bili anga`ovani istra`iva~i naredne generacije. Naime, Valtrovi}evim zalagawem nabavqen je prvi fotografski aparat za Narodni muzej u Beogradu. Tako|e, kod Valtrovi}a sre}emo i prvi put izra`enu nameru da se arhitektura i `ivopis sredwovekovnih crkava fotografi{u za potrebe nau~ne dokumentacije. Mihailo Valtrovi} nalazio se na mestu ~uvara Narodnog muzeja od 1881. do 1905. godine. Po stupawu na ovu du`nost s velikom pa`wom posvetio se ure|ewu zbirki i sastavqawu stru~nog inventara. Godine 1891, zarad izrade osnovne muzejske dokumentacije, kao i zarad snimawa spomenika na terenu, pokrenuo je inicijativu o nabavci fotografske opreme. Uputio je molbu Srpskoj kraqevskoj akademiji, u kojoj, izme|u ostalog, stoji: „Stoga sam ovim slobodan predlo`iti Srpskoj Kraqevskoj Akademiji kao nadzornoj vlasti, da se za Narodni Muzej nabavi fotografski aparat sa celim potrebnim priborom za potSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
29
* Rad predstavqa prve rezultate istra`ivawa o snimawima sredwovekovnih spomenika od strane Narodnog muzeja u Beogradu, o ~emu potpisana priprema obimniju studiju u okviru izrade kataloga kolekcije. 1
Ta~an broj inventarisanih plo~a je 7 521. Fotografske plo~e su u tri formata: A (18h24cm), B (13h18cm) i C (11h8cm).
Pogled na crkvu sa jugozapada, 1907
2
Arhiv NM, br. 9 od 16. marta 1891. 3 Bogdanovi}, Sowa, Mi{kovi}–Prelevi}, Qiqana, Izlozi srpskog u~enog dru{tva. Istra`ivawa srpske sredwovekovne umetnosti 1871–1884, Beograd 1978. 4 Bogdanovi}, Sowa, „Mihailo Valtrovi} i Dragutin Milutinovi} kao istra`iva~i srpskih starina”, u Izlozi srpskog u~enog dru{tva, 68.
puno izvo|ewe snimaka. (...) Pri nabavqawu fotografskog aparata gleda}u prema izlo`enom na to, da se aparat mo`e upotrebiti kako u samom muzeju, tako i na putu, ako ina~e ne bude i s nova~anog gledi{ta i s gledi{ta uspeha u radu, korisnije kupiti zasebnu spravu za muzej a malu, putni~ku spravu za snimawe starina i okoline wihove po na{oj zemqi.”2 Jednovremeno sa radom u Muzeju, zalagao se za nastavak izu~avawa sredwovekovnih crkava i manastira koje je sa Dragutinom Milutinovi}em izveo u periodu od 1871. do 1884. godine u okviru programa Srpskog u~enog dru{tva.3 Spremaju}i se za istra`ivawe, u beogradskom okrugu i daqe na istok, kroz okruge du` Dunava i Timoka, prema Drini i Savi tokom letwih meseci 1890. godine, Valtrovi} i Milutinovi} su nameravali da opi{u spomenike, izrade wihove osnove i preseke na osnovu precizno uzetih mera, naprave kalkove natpisa i ornamenata i gipsane otiske arhitektonske plastike, a spoqa{wi izgled gra|evina i `ivopis, radi ubrzawa posla, snime fotografski.4 Na`alost, do ovog istra`ivawa nije do{lo. Od napred pomenutog Valtrovi}evog pisma Srpskoj kraqevskoj akademiji, do kupovine prvog muzejskog fotografskog aparata, proteklo je {est godina. U 30
Dubravka Preradovi}
izve{taju o radu Narodnog muzeja za godinu 1897. stoji da je Muzej kako bi „zahtevima u korist nauke lak{e odgovarao i da bi sebi sastavio preglednu zbirku snimaka sa svojih predemeta (...) nabavio davno `eqeni fotografski aparat s priborom, koji }e mu mo}i biti od koristi i pri muzejskim ekskurzijama, otkopavawima i pribirawu etnolo{kih predmeta”5. S druge strane, uslovi za nastavak istra`ivawa sredwovekovnih spomenika stekli su se tek 1904. godine, kada je Ministarstvo prosvete oformilo posebnu buxetsku stavku za „izradu planova za restauraciju i odr`avawe srpskih starina”6. Istra`ivawe koje je te godine izveo u Qubostiwi bilo je posledwe Valtrovi}evo istra`ivawe posve}eno nekom sredwovekovom spomeniku. Na ovom poslu nasledili su ga istra`iva~i naredne generacije. Valtrovi} je 1905. godine oti{ao u penziju. Du`nost ~uvara Narodnog muzeja preuzeo je Miloje Vasi}, dok je iste 1905. godine na mesto pomo}nika ~uvara postavqen Vladimir R. Petkovi}, koji je bio upravo zavr{io doktorske studije u Minhenu i Haleu.7 Petkovi} je kao dr`avni pitomac, zalagawem Valtrovi}a kod Akademskog saveta Velike {kole bio upu}en u inostranstvo zarad izu~avawa vizantijskih monumentalnih spomenika, kako bi se spremio za rad u Narodnom muzeju.8 Wegovim dolaskom po~eo je da „stupa u `ivot naro~iti odeqak Narodnog Muzeja, odeqak za vizantijske i srpske starine”.9 Petkovi} je kao prioritet u radu ovog odeqewa istakao „prou~avawe umetni~kih spomenika srpske pro{losti: stvarawe jedne zbirke srpskih i vizantijskih starina, bilo na taj na~in, {to bi se mnogobrojni umetni~ki objekti, rastureni po na{im manastirima, pribrali u Narodnom Muzeju; bilo time {to bi se stvorila jedna kolekcija snimaka (fotografskih, u crte`u i u bojenoj reprodukciji) `ivopisa srpskih crkva i odliva u gipsu reqefa i vajanih ornamenata”10. Rad na sistematskom prou~avawu sredwovekovnih spomenika po~et je 1906. godine. Tada su odlukom ministra prosvete i crkvenih poslova, Qubomira Stojanovi}a, odre|eni Petar Popovi}, arhitekta Ministarstva gra|evina i Vladimir Petkovi}, pomo}nik ~uvara Narodnog muzeja, da krenu u obilazak manastira u Srbiji, zarad izrade planova za restauraciju i odr`avawe srpskih manastira.11 Sredstva za istra`ivawe obezbe|ena su sa buxetske pozicije Ministarstva oformqene 1904. godine, Valtrovi}evim zalagawem. Na ovaj put Popovi} i Petkovi} krenuli su sa Gabrijelom Mijeom (Gabriel Millet). Tokom jednomese~nog putovawa stru~na ekipa obi{la je i istra`ila „Manasiju, Ravanicu, Blagove{tewe (kod Stragara), Vra}ev{nicu, Ov~arsko-Kablarske manastire (Vavedewe, Jovawe, Nikoqe, Trojice, Blagove{tewe), Ariqe, Belu Crkvu (kod Karana), ^a~ak, Baqevac, Brvenik, Gradac, U{}e, Studenicu, @i~u, Qubostiwu, Kaleni}, Velu}e, Rudenicu, Kru{evac, Prokupqe i Kur{umqe”.12 „Le magnifique voyage de 1906”13 bio je prvi susret Gabrijela Mijea sa spomenicima u Srbiji, nakon kojeg }e, tokom Prvog svetskog rata, napisati znamenitu kwigu L`ancien art serbe. Les églises (Paris 1919), gde je doneta prva stilska periodizacija srpske sredwovekovne arhitekture, koja u osnovi va`i i danas. Na ovom putovawu Mije je napravio veliki broj snimaka kojima je oboga}ena fototeka Collection Chrétienne et Byzantine, koju je Mije osnovao krajem XIX veka pri Ecole des Hautes Etudes.14 Sredwovekovne spomenike na ovim prostorima Gabrijel Mije je istra`ivao jo{ pet puta, u periodu od 1924. do 1935. godine. Snimci nastali tokom ovih putovawa objavqeni su u albumima sredwovekovnih fresaka u Jugoslaviji.15 Narodni muzej nije bio u mogu}nosti da obezbedi Vladimiru Petkovi}u sredstva za snimawe tokom ovog putovawa. U izve{taju, koji se ~uva u arhivi Fotodokumentacija o sredwovekovnim spomenicima Narodnog muzeja u Beogradu
31
Valtrovi}, Mihailo, „Izve{taj o radu u Narodnom muzeju godine 1897”, Godi{wak SKA, XI, Beograd, 1898, 125. 5
6
Bogdanovi}, Sowa, op. cit., 70.
7
Enciklopedija srpske istoriografije, priredili \irkovi}, Sima, Mihaq~i}, Rade, Beograd, 1997, s.v. „Petkovi}, R. Vladimir” (\or|evi}, Ivan). \or|evi}, Ivan, „Vladimir R. Petkovi}, urednik Starinara od 1931–1956”, Starinar, n.s. kw. XXXV Beograd, 1984, 41–46. Valtrovi}, Mihailo, „Izve{taj o radu u Narodnom muzeju godine 1905”, Godi{wak SKA, XIX, Beograd, 1906, 240. 8
Valtrovi}, Mihailo, „Izve{taj o radu u Narodnom muzeju godine 1905”, Godi{wak SKA, XIX, Beograd, 1906, 239–240. 9
Petkovi}, Vladimir R., „Izve{taj o radu u odeqewu Narodnog Muzeja za srpske i vizantijske starine u godini 1906”, Godi{wak SKA, XX Beograd, 1907, 213–214.
10
11
Arhiv NM, br. 97 od 12. aprila 1906. godine. Petkovi}, Vladimir R., op. cit, 214–215. 12
Radoj~i}, Svetozar, „Gabriel Millet (1875–1953)”, Prilozi za KJIF, XX, 3–4 (Beograd, 1954), 389. 13
14
Gli go ri je vi}-Mak si mo vi}, Mirjana, „Gabriel Mije – istori~ar vizantijske umetnosti”, Sveske DIUS, 19, Beograd, 1988, 9. Millet, Gabriel, La Peinture du Moyen âge en Yougoslavie (Serbie, Macédonie et Monténégro), Album présente par Frolow, Anatole, I, Paris, 1954, II, Paris, 1957, III, Paris 1962. Velmans, Tania, La Peinture du Moyen age en Yougoslavie (Serbie, Macédonie et Monténégro), IV, Paris 1969. 15
16
Arhiv NM, br. 153. od 30. maja 1906. godine. Petkovi}, Vladimir R., „Ikonografija manastirskih crkava u Srbiji”, Nova Iskra, god. VIII, br. 10, Beograd, 1906, 301–305; br. 11–12, Beograd, 1906, 341–346.
17
Petkovi}, Vladimir R., „@i~a”, Starinar, n.r. god. I, Beograd, 1907, 141–187.
18
19
Za osnovne podatke o fotografu Aleksandru Hofmanu vidi: Dra{kovi}, Dragan, „Fotografije i razglednice u Narodnom muzeju u Kraqevu”, Na{a pro{lost, 6, Kraqevo, 2005, 40. Hofman je, tokom svog drugog boravka u Kraqevu godine 1925, uradio niz fotografija @i~e, koje se danas ~uvaju u zaostav{tini \ur|a Bo{kovi}a u Arheolo{kom institutu SANU, u Narodnom muzeju u Kraqevu i u privatnoj kolekciji Mihaila Juri{i}a u Beogradu. Todi}, Milanka, „@i~a – motiv likovnih predstava”, Manastir @i~a: zbornik radova, priredio Suboti}, Gojko, Kraqevo, 2000, 324, nap. 22. Petkovi}, Vladimir R., „@i~a”, Starinar, n.r. god. I, 141.
20
21 Rezultati istra`ivawa @i~e objavqeni su u: Petkovi}, Vladimir R., „@i~a III”, Starinar, n.r. god. II, (Beograd, 1908), 115–148; Petkovi}, Vladimir R., „@i~a IV”, Starinar, n.r. god. IV, (Beograd, 1911), 27–106; Petkovi}, Vladimir R., Manastir @i~a – historija, Beograd, 1911; Petkovi}, Vladimir R., Spasova crkva u @i~i – arhitektura i `ivopis, Beograd, 1912.
Petkovi}, Vladimir R., „Izve{taj o radu u Odeqewu za srpsku i vizantijsku umetnost u Narodnome Muzeju u god. 1907”, Godi{wak SKA, XXI Beograd, 1908, 325–326.
22
23
Ibid, 326–327.
24 Arhiv NM, br. 150a od 17. maja 1907. godine. 25 Petkovi}, Vladimir R., „Freske iz unutra{weg narteksa u Kaleni}u”, Starinar, n.r. god. III, (Beograd, 1908), 121–143.
Petkovi}, Vladimir R., „Izve{taj o radu u Odeqewu za srpsku i vizantijsku umetnost u Narodnome Muzeju”, Godi{wak SKA, XXII, Beograd, 1909, 188.
26
27 Petkovi}, Vladimir R., „Odeqewe za srpsku i vizantijsku umetnost u Narodnome Muzeju”, Godi{wak SKA, XXIV, Beograd, 1911, 285–292.
Narodnog muzeja, naveo je: „Bilo bi jo{ samo potrebno da se `ivopis na{ih manastira i crkava Sredweg veka snimi (u prvom redu fotografski) i publikuje. Slobodan sam iskazati da bi ovaj posao bilo potrebno {to pre poveriti na{em Narodnom Muzeju. Po primeru Ecole des Hautes Etudes u Parizu, koja za sada ima najbogatiju zbirku reprodukcija vizantijskih umetni~kih spomenika, na{ bi Muzej na taj na~in postavio temeq jednoj kolekciji snimaka. Ona bi sa jedne strane veoma olak{ala prou~avawe na{ih umetni~kih spomenika, a s druge bi strane ove spomenike sa~uvala budu}nosti. Tako bi smo u{tedeli strancima, da na{e stvari snimaju i o wima nas obave{tavaju. Prodavawem ovih snimaka, Muzej bi sebi obezbedio neku vrstu prihoda.”16 Kao rezultat istra`ivawa izvedenih 1906. godine, pojavile su dve Petkovi}eve studije, Ikonografija manastirskih crkava u Srbiji17, i monografska studija o @i~i18, prva u nizu Petkovi}evih rasprava o istoriji, arhitekturi i `ivopisu Spasove crkve, objavqena u prvom broju ponovo pokrenutog ~asopisa Starinar. Tokom istra`ivawa @i~e, koja je 1906. godine vr{io u tri navrata, Petkovi} je za snimawe poku{ao da anga`uje fotografa iz Kraqeva, g. Hofmana19, ali bez uspeha.20 Radovi na izu~avawu @i~e nastavqeni su 1907. godine.21 Tom prilikom napravqeno je oko osamdeset snimaka `ivopisa crkve, ~ime je „udaren temeq kolekciji fotografija, koja }e, kao pomo}no sredstvo za prou~avawe na{e sredwovekovne umetnosti biti potowim istra`iva~ima od velike koristi”22. U skladu sa navedenim programom odeqewa, tokom istra`ivawa @i~e, zapo~et je rad i na formirawu druge zna~ajne kolekcije Narodnog muzeja, kolekcije kopija fresaka, koja }e za`iveti u godinama nakon Prvog svetskog rata. Pa{ko Vu~eti}, akademski slikar, kopirao je u prirodnoj veli~ini, tri freske, Svetog Nikolu, arhan|ela iz timpanona vrata koja vode u ju`nu kapelu i „Ako ne budete kao ovo dete, ne}ete u}i u carstvo nebesko”, koja se nalazi u prostoru ispod kule. Pored kopirawa fresaka, bilo je planirano da se zapo~ne sa izradom odlivaka skulpture u gipsu i modela crkava. Freska sa predstavom „Bogorodice u pozi Orans-a” iz timpanona portala izme|u priprate i naosa, zbog opasnosti da otpadne sa zida, skinuta je i preneta u Narodni muzej.23 Sve ovo s namerom da se u Narodnom muzeju oformi odeqewe u kojem bi se prou~avala srpska sredwovekovna umetnost. Po~ev od 1908. godine u buxetu Narodnog muzeja postoji stavka Za izradu kopija u boji i za fotografske snimke starosrpskog `ivopisa i ornamenata na monumentalnim spomenicima.24 Petkovi} se te godine posvetio slikarstvu XIV i XV veka. Istra`io je Kaleni}25, Ravanicu, Manasiju, Sisojevac, manastir Gorwak i Tr{ku crkvu. Fototeka Narodnog muzeja uve}ala se za oko sto snimaka `ivopisa iz prve ~etiri navedene crkve.26 Rad na prou~avawu i snimawu sredwovekovnih spomenika prekinut je 1909. godine. Nastavqen je naredne godine kada je sa ispitivawa spomenika u jugozapadnoj Srbiji u Muzej doneto oko dve stotine snimaka. Prou~ene su i snimqene Stara i Nova Pavlica, a na putu ka Studenici napravqeno je i nekoliko snimaka crkve Svetog Nikole kod sela Baqevca, Bogorodi~ine crkve u Gradcu, „Nikoqa~e” i crkve u Docu. Posebna pa`wa posve}ena je snimawu `ivopisa Bogorodi~ine i Kraqeve crkve u Studenici, a istom prilikom su istra`ene i isposnica Svetog Save, kao i crkva u Pridvorici. Snimqen je, delimi~no, `ivopis u Ariqu i u Beloj crkvi Karanskoj. Kona~no, napravqeno je i nekoliko snimaka arhitekture i `ivopisa Rudenice i Qubostiwe.27 Petkovi}a je na ovom putovawu pratio poslu`iteq Narodnog muzeja, Anta Mudrov~i}, koji 32
Dubravka Preradovi}
Sveti Nikola, kopija freske Pa{ka Vu~eti}a Sveti Nikola, jugozapadni pilastar, snimak oko 1925.
Arhan|eo, kopija freske Pa{ka Vu~eti}a
„Ako ne budete kao ovo dete�, kopija freske Pa{ka Vu~eti}a
je „pokazao neobi~no mnogo revnosti i vrlo mnogo ve{tine pri snimawu fotografskim aparatom”28. Vladimir Petkovi} je 1911. godine postavqen za docenta na Filozofskom fakultetu, ali je nastavio da obavqa du`nost ~uvara Narodnog muzeja. Planirano istra`ivawe spomenika u Staroj Srbiji i Makedoniji, nije bilo mogu}e izvesti zbog epidemije kolere u tim oblastima, tako da se Petkovi} posvetio izu~avawu crkava XVI i XVII veka, o kojima je objavio tekst u Starinaru, sa deset ilustracija.29 Istra`io je crkve u Ov~arsko-kablarskoj klisuri, Je`evicu, crkvu u Trnavi, Temsku, crkvu u selu Krupcu (nedaleko od Pirota), crkvu Svetog Jovana Prete~e u Ja{uwi, crkvu u ^ukqeniku (u okolini Leskovca), i usput jo{ jedanput posetio Kaleni}, Qubostiwu i Ravanicu. Prou~io je i crkve u okolini Vaqeva, zatim manastir Koporin, smederevski grad i manastir Svetog Romana kod \unisa.30 Nije poznato da li ga je neko pratio na ovom putovawu i koliko je snimaka tom prilikom napravqeno. Petkovi} je naredne, 1912. godine, bio anga`ovan na iskopavawu Cari~inog grada, a potom mobilisan. Uslovi za nastavak istra`ivawa, a samim tim i snimawa spomenika, stekli su se po okon~awu Prvog svetskog rata. Tokom ~etiri kampawe, u periodu od 1907. do 1911. godine, prou~eno je i snimqeno oko trideset manastira i crkava. Istra`ivawa su omogu}ila i uvid u stawe o~uvanosti spomenika, tako da je Muzej preduzeo inicijative o podizawu za{titnog krova nad Rudenicom31 i crkvom manastira Gradac.32 Na vest o nameri da se jedno zidno platno smederevskog grada sru{i radi pravqewa {etali{ta, Petkovi} je protestovao kod nadle`nih vlasti. Tada je i boravio u Smederevu i napravio snimke, iz ~amca, koje je prosledio ministru, kako bi ilustrovao stawe u kojem se spomenik u tom trenutku nalazio.33 Izu~avawe sredwovekovnih spomenika nije se odvijalo samo pod okriqem Narodnog muzeja. U osvit Prvog svetskog rata Srpska kraqevska akademija, osnovala je, 1913. godine, Odbor za izradu plana snimawa i izdavawa spomenika stare srpske arhitekture i `ivopisa, koji je doneo odluku da se snimawe `ivopisa vr{i fotografijama u boji i izdaje „{tampom u tri boje” („Dreifarbendruck”). Kako se u Beogradu nije mogao na}i fotograf vi~an fotografiji u boji odlu~eno je da Akademija nabavi sav potreban materijal za snimawe, kao i osobu „sa strane”, koja bi obavila snimawe. Te 1913. godine za snimawe su planirani spomenici u Ra{koj, Polimqu i Gorwem Podriwu.34 Fotografski ateqe je nabavqen preko firme Franca Rihtera iz Lajpciga, koji je dao najboqu ponudu za {tampawe publikacija. Za snimawe je anga`ovan, tako|e posredstvom Franca Rihtera, fotograf H. Kirhof. Namesto spomenika u Ra{koj, Polimqu i Gorwem Podriwu, Qubomir Stojanovi} i Vladimir Petkovi} su, u pratwi fotografa Kirhofa, tokom maja i juna meseca 1914. godine snimili Kaleni}, Staro Nagori~ino, Psa~u i Matei~. Pred dolazak stru~ne ekipe freske su ~i{}ene, za {ta je bio anga`ovan Milutin Markovi}, vi{i u~iteq crtawa. Tada je napravqeno ukupno 155 snimaka, od ~ega jedan broj u boji. Daqi rad na snimawu prekinuo je po~etak Prvog svetskog rata.35 Kada je 1933. godine Srpska kraqevska akademija pokrenula ediciju „Stari srpski umetni~ki spomenici” kao deo {ire zami{qenog projekta „Stari jugoslovenski umetni~ki spomenici”, objavqena je kwiga Staro Nagori~ino – Psa~a – Kaleni}, Pere Popovi}a i Vladimira R. Petkovi}a, u kojoj su objavqeni snimci na~iweni 1914. godine, s napomenom da je table „birao i snimao sa stru~wakom iz Lajpciga † Qub. Stojanovi}, akademik, u leto 1914. godine, a ra|ene su u Lajpcigu kod Fr. Rihtera”.36 Fotodokumentacija o sredwovekovnim spomenicima Narodnog muzeja u Beogradu
35
28
Ibid. 299.
Petkovi}, Vladimir R., „Srpski spomenici XVI–XVIII veka”, Starinar, n.r. godina VI, Beograd, 1914, 165–203.
29
Petkovi} R, Vladimir, „Izve{taj o radu u Odeqewu za srpsku i vizantijsku umetnost u Nar. Muzeju”, Godi{wak SKA, XXV, Beograd, 1912, 294–300. 30
Petkovi}, Vladimir R., „Izve{taj o radu u Odeqewu za srpsku i vizantijsku umetnost u Narodnome Muzeju u god. 1907”, 331.
31
Petkovi}, Vladimir R., „Izve{taj o radu u Odeqewu za srpsku i vizantijsku umetnost u Narodnome Muzeju”, Godi{wak SKA, XXII, 188.
32
33
Arhiv NM, br. 223. od 16. septembra 1911. godine. „Sastanak Odbora za izradu plana snimawa i izdavawe spomenika stare srpske arhitekture i `ivopisa u Beogradu, 11. marta 1913”, Godi{wak SKA, XXVII, Beograd, 1914, 84.
34
Stojanovi}, Q. „Izve{taj o fotografskom snimawu starog srpskog `ivopisa i arhitekture izvr{enog maja–juna 1914. god.”, Godi{wak SKA, XXVIII, Beograd, 1921, 153–169. 35
36
Popovi}, Pera J., Petkovi}, Vladimir R., Staro Nagori~ino, Psa~a, Kaleni}, Beograd, 1933, Medakovi}, Dejan, „Qubomir Stojanovi} i srpska istorija umetnosti”, ZLUMS, 25, Novi Sad, 1989, 142–143.
Pogled na crkvu sa ju`ne strane, snimio Anta Mudrov~i} 1920.
Tomi}, Gordana, „Rad na formirawu sredwovekovne zbirke u Narodnom muzeju od 1921. do 1935. godine (za vreme uprave V. Petkovi}a) – u svetlu muzejsko-koncepcijskih i dokumentaciono-konzervatorskih problema”, Zbornik Narodnog muzeja, XI/2, Beograd, 1982, 238.
37
38
Tomi}, Gordana, op. cit. 235.
Petkovi} R., Vladimir, „Narodni muzej u 1914., 1915.,1916., 1917., 1918. i 1919. god”, Godi{wak SKA, XXVIII, Beograd, 1921, 205–208.
39
40 Godi{wak SKA, XXIX, Beograd, 1921, 30–34; Tomi}, Gordana, op. cit. 236.
Snimawe izvedeno 1914. godine naveli smo i iz razloga {to se u literaturi sre}e podatak da su tada napravqene fotografije ~inile okosnicu muzejske kolekcije.37 Ovo mi{qene nismo u mogu}nosti da potvrdimo. U Fondu stare i retke gra|e o sredwovekovnim spomenicima nismo identifikovali navedene snimke, a u arhivskoj gra|i koja se ~uva u Narodnom muzeju ne postoji dokument koji bi upu}ivao na ovakav zakqu~ak. Narodni muzej je do~ekao kraj Prvog svetskog rata u nimalo zavidnom stawu. Zgrada Narodnog muzeja te{ko je stradala u bombardovawu jo{ prvih dana rata, a znatan deo muzejskog fonda je o{te}en ili trajno izgubqen. Vladimir Petkovi}, koji je postavqen za ~uvara Narodnog muzeja, 1. septembra 1919. godine, suo~io se sa zbirkama koje je trebalo obnoviti, nedostatkom adekvatnog prostora, ali i personala. Primarno mesto u programu Muzeja predstavqao je rad na prou~avawu srpske sredwovekovne umetnosti i stvarawe sredwovekovne zbirke kao odeqewa koje treba da bude kqu~no u Muzeju.38 U okviru sredwovekovne zbirke istaknut je rad na formirawu kolekcije fresaka, koje je Petkovi} nameravao da skine sa mnogobrojnih zapu{tenih crkava i prenese u Muzej.39 Ovu inicijativu i pored Petkovi}evog upornog insistirawa Akademija nije odobrila.40 Tokom Prvog svetskog rata uni{tena je velikim delom i fototeka. Mada su manastiri Kaleni} i Ravanica snimani u periodu pre Prvog svetskog rata, kada je 1920. godine Petkovi} podneo Srpskoj kraqevskoj akademiji spremne za objavqivawe rukopise monografija Manastir Ravanica i Manastir Kaleni}, do36
Dubravka Preradovi}
neta je odluka da se mogu {tampati tek „po{to pisac podnese dobro izra|ene snimke `ivopisa koji bi odgovarali Akademijinom izdawu”.41 Kopije fresaka koje je 1907. godine izradio Pa{ko Vu~eti} u @i~i, sa~uvale su se, ali su bile o{te}ene. Izlagane su 1927. godine na izlo`bi koju je organizovao Narodni muzej, tokom odr`avawa Drugog vizantolo{kog kongresa u Beogradu, i za tu priliku su bile restaurirane.42 Prilike za nastavak istra`ivawa sredwovekovnih spomenika stekle su se 1920. godine. Koliko je to bio, u pravom smislu re~i, poduhvat, svedo~i prepiska upravnika Narodnog muzeja, Vladimira Petkovi}a, s nadle`nim ministrima. U molbi koju je aprila meseca uputio ministru prosvete i crkvenih dela stoji: „Po{to }u sa gospodinom Pa{kom Vu~eti}em i Antom Mudrov~i}em, preparatorom prilikom prestoje}eg na{eg putovawa u Novi Pazar i Kosovsku Mitrovicu i daqe dolinom Lima, radi prou~avawa starih crkava, putovati kroz nesigurne predele to sam slobodan umoliti gospodina Ministra, da bi izvoleo podejstvovati kod gospodina Ministra Vojnog i Mornarice, da mi izvoli dati na poslugu tri revolvera sa po 20 metaka, koje }u u slu~aju da potro{im platiti”43. Jednovremeno je uputio i drugu molbu, u kojoj je iz bezbednosnih razloga tra`io „potreban broj `andarma kowanika u podru~nim oblastima kao pratwu, na raspolo`ewe”44. Pred polazak na put obratio se i ministru saobra}aja kako bi „izvoleo narediti, da mi se za ovo (putovawe – prim. autora) izdadu tri zasebne podvozne besplatne karte II i dve takve III klase za dva slu`iteFotodokumentacija o sredwovekovnim spomenicima Narodnog muzeja u Beogradu
37
^etrdeset sevsatijskih mu~enika, severna strana svoda portika
„Zajedni~ki skup Akademije filosofskih nauka i umetnosti, 12. januar 1920”, Godi{wak SKA, XXVIII, Beograd, 1921, 52. 41
Svetislav, Strala, „Galerija slika”, Godi{wak SKA, XXXVII, (Beograd, 1929), 205–207; Preradovi}-Petrovi}, Dubravka, „Kopija u muzeju: na primeru Galerije fesaka”, Zbornik Narodnog muzeja, XVII/2, Beograd, 2004, 558–559. 42
43
Arhiv NM, br. 122. od 18. aprila 1920. godine.
44
Arhiv NM, br. 123 od 18. aprila 1920. godine.
Bo`i}na himna, isto~ni zid portika, snimak pre 1928. godine
45 Arhiv NM, br. 143 od 27. aprila 1920. godine.
Petkovi}, Vladimir R., „Narodni muzej u 1920. god.”, Godi{wak SKA, XXIX, Beograd, 1921, 143–151.
46
qa, od Beograda do Skopqa i odatle do Kosovske Mitrovice i natrag do Beograda, sa pravom no{ewa do 800 kg. prtqaga”45. Ekipa stru~waka Narodog muzeja, kojoj se na putovawu pridru`io i Svetislav Strala, nastavnik gimnazije iz Kosovske Mitrovice, opremqena neophodnim instrumentima i uz preduzete mere predostro`nosti, obi{la je Gra~anicu, Bawsku, Petrovu crkvu kod Novog Pazara, \ur|eve stupove, Sopo}ane, @i~u i Ravanicu. Manastiri na Kosovu i u okolini Novog Paraza ovom prilikom prvi put su nau~no istra`eni. Vu~eti} i Strala izradili su 37 akvarela od ~ega 25 sa ornamentima iz Gra~anice, \ur|evih stupova, Sopo}ana, Velu}a i Ravanice, zatim tri svetiteqske figure (svetog Merkurija i svetog Jovana Krstiteqa iz Gra~anice i arhan|ela Gavrila iz Sopo}ana), dva akvarela sa predstavama Uspewa i Pri~e{}a apostola iz Sopo}ana, ~etiri na kojima je prikazan raspored `ivopisa Sopo}ana i Gra~anice, i tri akvarela arhitekture Sopo}ana, \ur|evih stupova i Gra~anice, kao i sedam crte`a dekorativne plastike Velu}a. Ura|ene su i osnove svih crkava osim @i~e, {to je izvedeno tokom prethodnih istra`ivawa. Anta Mudrov~i} napravio je 150 fotografija.46 Po~ev od 1920. rad na istra`ivawu sredwovekovnih spomenika obavqao se intenzivno svake godine do 1927, kada je u buxetu Narodnog muzeja ukinuta stavka za snimawe i prou~avawe sredwovekovnih spomenika. U smawenom obimu nastavqen je do 1934. godine, kada je Narodni muzej spojen sa Muzejom savremene umetnosti u Muzej kneza Pavla. 38
Dubravka Preradovi}
Godine 1921. kona~no su se stekli uslovi za prou~avawe spomenika u Makedoniji47, dok su naredne godine do{li na red spomenici u Metohiji i u dolini Lima.48 Godine 1922. ekipa koju su sa~iwavali Vladimir Petkovi}, Svetislav Strala, Anta Mudrov~i} i Jakov Paveli}, fotograf, donela je u Muzej veliki broj akvarela, crte`a osnova i tri stotine fotografija. Tokom istra`ivawa prikupqeno je i 250 starih zapisa i natpisa, koji su do tada ve}im delom bili nepoznati.49 Nov~anom podr{kom Narodnog muzeja, iste godine, istra`ivawa sredwovekovnih spomenika preduzimaju i drugi stru~waci, Miloje Vasi} u Studenici, a Vladimir \orovi} i D. Anastasijevi} u Nemawinim zadu`binama u Toplici i Kur{umliji,50 {to je praksa koja }e se nastaviti u narednom periodu. Nove prilike za Muzej, nastale su krajem 1922. godine, kada je preseqewem u ku}u u ulici Milo{a Velikog br. 58 re{en problem sme{taja zbirki. Preduzimaju se radovi na ure|ewu stalne postavke, a broj zaposlenih u Muzeju se uve}ava. Godine 1923. kustos Odeqewa za sredwevekovnu srpsku i vizantijsku umetnost postao je Lazar Mirkovi}, profesor Bogoslovskog fakulteta, dok je 1925. na mesto rukovodioca istorijske zbirke postavqen @arko Tati}. Wih dvojica }e, pored Petkovi}a, rukovoditi daqim istra`ivawima i snimawima sredwovekovnih spomenika. Antu Mudrov~i}a, koji je preminuo 1925. godine, zamenio je na poslovima u Muzeju i na terenu Vladimir Petropavlovski. Fotodokumentacija o sredwovekovnim spomenicima Narodnog muzeja u Beogradu
39
U toku rekonstrukcije, snimak, oko 1925.
47
Istra`eni su slede}i spomenici: crkva manastira Le{ak, crkva Svetog Atanasija, crkve u selu Nepro{tenu i selu @ilcu, crkva Bogorodice Pre~iste Krninske, crkva Svetog \or|a u Kne`ini, crkve u Markovoj Varo{i, manastir Treskavac, crkva manastira Slep~e, manastir Zrze, manastir Nerezi. Petkovi}, Vladimir R., „Izve{taj o stawu i radu Narodnog muzeja u 1921. god”, Godi{wak SKA, XXX, (Beograd, 1922), 241–244. 48
De~ani, Pe}ka patrijar{ija, Budisavci, \ur|evi stupovi kod Berana, Petrova crkva u Bijelom Poqu, Nikoqac, Sveta trojica kod Pqevaqa, Mile{eva, manastir Bawa kod Priboja, Studenica. Petkovi}, Vladimir R., „Narodni muzej u 1922. godini”, Godi{wak SKA, XXXI (Beograd, 1923), 132–133. 49
Ibid.
Loza Jesejeva, zapadni zid spoqne priprate, snimak iz 1925?
50
Ibid, 245–246.
51
Prou~ene su i snimqene crkva u selu Vineani na Prespanskom jezeru, Samulova crkva na ostrvu Ailu, crkva u selu Germanu, zatim Sveta Sofija u Ohridu, Bogorodica Perivlepta, crkva Sv. Konstantina i Jelene, Svetog Nikole, crkva Uspewa Bogorodi~inog, Svetog Jovana Bogoslova, stara crkva Svetog Klimenta, crkve Svetih Besrebrnika, Svetog Dimitrija, Sveti Naum, Bogorodica u Zaumu i crkve u Kali{tu. Petkovi}, Vladimir R., „Narodni muzej u 1923”, Godi{wak SKA, XXXII, Beograd, 1924, 288–289. Mirkovi}, Lazar, „Izve{taj o ekspediciji Narodnog Muzeja u Markov Manastir kod Skopqa”. Godi{wak SKA, XXXII, Beograd, 1924,314–315. 52
Istra`ivawa spomenika u Makedoniji nastavqena su 1923. godine, ovaj put u oblasti Prespe i Ohrida.51 Sve crkve su arhitektonski snimqene, ura|eni su akvareli ornamenata, prepisani su zapisi i natpisi, a napravqene su i fotografije arhitekture i `ivopisa. Zarad pripreme monografije o Markovom manastiru, Lazar Mirkovi} je u pratwi Svetislava Strale, Ante Mudrov~i}a i Jakova Paveli}a, tokom avgusta meseca istra`io arhitekturu i `ivopis crkve i tada je pored arhitektonskih planova i preseka, ura|eno oko 60 fotografskih snimaka.52 Naredne 1924. godine obavqena su istra`ivawa u Crnoj Gori, u dolini Lima i oko Prizrena.53 Zbog obima posla, pored Jakova Paveli}a, Muzej je anga`ovao kao „kontraktualnog fotografa” Vladimira Petropavlovskog.54 Zna~ajna je bila godina 1925, kada je u Narodnom muzeju oformqena fotografska laboratorija. Fotografi Jakov Paveli} i Vladimir Petropavlovski snimili su tada manastir Kaleni} do najsitnijih detaqa, kako obi~nom fotografijom, tako i „najmodernijim na~inom fotografisawa u bojama”.55 Petkovi} je rukovodio istra`ivawima u oblasti Skopqa, Kumanova, Krive Palanke, Kratova, [tipa i Kon~e, a zatim i u oblasti Drine, kao i prou~avawem manastira Vra}ev{nica.56 Iste godine arhitekta @arko Tati} prou~io je Hilandar, Kaleni}, Qubostiwu, Velu}e, Nauparu, Sveti Roman, Svetog Andreju, Matku i Tuman.57 Milan Ka{anin je, pod okriqem Narodnog muzeja, 1925. godine sa fotografom Vladimirom Petropavlovskim snimio Belu crkvu Karansku, Dobrun, Mile{evu, crkvu u Drenovi, manastir Pustiwu, Ivawe i Kru{evo.58 40
Dubravka Preradovi}
Godine 1926. na red su do{li manastiri Fru{ke gore, a zatim De~ani, gde je snimqena i skoro cela riznica, Pe}ka patrijar{ija, Rudnik u Drenici, Bawska, Sopo}ani, \ur|evi stupovi i Stara i Nova Pavlica.59 Iste godine, Vladimir \orovi} je podr{kom Muzeja obavio istra`ivawa @itomosli}a.60 Mada su sredstva u buxetu za snimawa sredwovekovnih spomenika, 1927. godine ukinuta, Muzej je na{ao na~ina da i u narednom periodu nastavi rad na ovom poqu. Lazar Mirkovi} je 1927. godine produ`io istra`ivawa fru{kogorskih manastira.61 Iste godine je u pratwi Jakova Paveli}a i kandidata arhitekture \ur|a Bo{kovi}a, prou~io i snimio Rudenicu i Manasiju, u okviru rada na pripremi monografije o zadu`bini despota Stefana Lazarevi}a. \ur|e Bo{kovi} je 1927. godine, o sopstvenom tro{ku, „sa preporukom i moralnom pomo}i Muzeja”62, po~eo istra`ivawa Bawske, koja }e deceniju kasnije rezultirati radovima na konzervaciji i delimi~noj restauraciji crkve Svetog Stefana. Petkovi} je 1928. snimio `ivopis u Gra~anici.63 \or|e Mano-Zisi, postavqen je 1928. godine za kustosa istorijske zbirke, i ve} naredne godine boravio je u De~anima, zarad ispitivawa fresaka, posebno u gorwim zonama i na svodovima. Tokom istra`ivawa otkrio je zapis sa imenom slikara, gre{nog Sr|a.64 Po~ev od 1930. godine zna~ajan je rad \ur|a Bo{kovi}a na prou~avawu, konzervirawu i restauraciji sredwovekovnih spomenika, koje je izvodio kao kustos Narodnog muzeja i ~lan Komisije za ~uvawe i odr`avawe istorijsko-umetni~kih spomenika. Usled nepostojawa zakona o starinama, na ~ijem je dono{ewu u vi{e navrata Petkovi} insistirao kod nadle`nog ministarstva, Muzej je nastojao da spre~i sva diletanska arheolo{ka iskopavawa, kao i da se stara o za{titi spomenika na terenu. Jedna, na`alost neuspela, intervencija odnosila se na poku{aj zaustavqawa ru{ewa @rnova na Avali, 1934. godine. Na inicijativu onovremenih nau~nika, osnovana je, 1923. godine, Komisija za odr`avawe i restauraciju crkvenih i manastirskih gra|evina, koja je u po~etku bila u sastavu Ministarstva vera, a potom, od 1929. godine, pri Ministarstvu pravde. Komisija je 1930. godine pridodata Sinodu Srpske pravoslavne crkve. Zna~ajan rad ove Komisije izlazi iz okvira na{e teme. Na ovom mestu je pomiwemo i zato {to je tokom Bo{kovi}evog anga`mana na poqu za{tite muzejska fototeka oboga}ena novim snimcima.65 Petkovi} je i pored rukovo|ewa iskopavawima u Stobima i obimnog posla u Muzeju, nalazio vremena da nastavi sa radom na prou~avawu sredwovekovnih spomenika. Anga`ovao se na iskopavawu manastira Sisojevca,66 prou~io i snimio crkvu u Dowoj Kamenici.67 Godine 1933. jo{ jedared se posvetio De~anima.68 Tokom iskopavawa Stobija, godine 1930, Mano-Zisiju se pru`ila prilika da ispita crkve u neposrednoj okolini lokaliteta, a u oktobru mesecu iste godine i oko Ohridskog jezera.69 Dve godine kasnije prou~io je crkve u [umadiji i Staru i Novu Pavlicu.70 Godine 1933. u~estvovao je u ekspediciji Univerziteta koja je prou~avala spomenike u okolini Andrijevice i Kosovske Mitrovice, ali se u izve{taju ne navodi da li su tom prilikom istra`eni lokaliteti snimani.71 Godine 1934. Mano-Zisi je zapo~eo inventarisawe negativa koji su se odnosili na arheolo{ka iskopavawa i sredwovekovne manastire. Mogu}nosti za nastavak rada na sistematskom snimawu sredwovekovnih spomenika nije bilo, te je stoga doneta odluka da se izvodi „snimawe zna~ajnijih objekata s obzirom na budu}i muzejski katalog”.72 Do 1936. nije bilo novih kampawa snimawa, a planirani katalog nije ni do na{ih dana objavqen. Zna~aj snimawa i publikovawa sredwovekovne ba{tine istakao je Petkovi}, u svom izve{taju sa studijskog putovawa 1906. godine. Tada nije bilo usloFotodokumentacija o sredwovekovnim spomenicima Narodnog muzeja u Beogradu
41
Petkovi}, Vladimir R., „Narodni muzej, Historijsko–umetni~ki muzej u 1924”, Godi{wak SKA, XXXIII, Beograd, 1925, 179–180.
53
54
Ibid. 183.
Tati}, @arko, „Istorijska zbirka”, Godi{wak SKA, XXXIV, Beograd, 1926, 340
55
Petkovi}, Vladimir R., „Narodni muzej u 1925. godini”, Godi{wak SKA, XXXIV, Beograd, 1926, 311. 56
57
Ibid.
Ka{anin, Milan, „Izve{taj M. Ka{anina”, Godi{wak SKA, XXXIV, 348–352. 58
59
Vladimir Petkovi} i Lazar Mirkovi} su prou~ili slede}e fru{kogorske manastire – Beo~in, Rakovac, Kru{edol, Veliku Remetu, Grgeteg, Hopovo, Vrdnik i [i{atovac. Petkovi}, Vladimir R., „Narodni muzej u 1926. godini”, Godi{wak SKA, XXXV, Beograd, 1927, 296–298. 60
]orovi}, Vladimir, Godi{wak SKA, XXXV, (Beograd, 1927), 321–323. Mirkovi}, Lazar, „Izve{taj o prou~avawu spomenika”, Godi{wak SKA, XXXVII, Beograd, 1929, 209. 61
62
Bo{kovi}, \ura|, Godi{wak SKA, XXXVII, (Beograd, 1929), 215. Petkovi}, Vladimir R., „Istorijsko–umetni~ki Muzej u 1928. god”, Godi{wak SKA, XXXVII, (Beograd, 1929), 222.
63
Mano-Zisi, \or|e, „Sredwovekovna i istoriska zbirka”, Godi{wak SKA, XXXVIII, (Beograd, 1930), separat 247–248. 64
Bo{kovi}, \ur|e, „Rad na restaurisawu, konservirawu i prou~avawu sredwevekovnih spomenika”, Godi{wak SKA, XXXIX, Beograd, 1931, 217–237; Isti, „Rad na restorirawu, konservirawu i prou~avawu sredwevekovnih spomenika”, Godi{wak SKA, XL, Beograd, 1932, 255–261; Isti, „Rad na prou~avawu, konservirawu i restaurisawu sredwovekovnih spomenika”, Godi{wak SKA, XLI, Beograd, 1933, 248–256 (ovaj tekst pogre{no je potpisan imenom J.P. Petkovi}); Isti, „Rad na prokr~avawu i konservirawu sredwovekovnih spomenika”, Godi{wak SKA, XLII Beograd, 1934, 290–315. Isti, „Rad na ispitivawu i obezbe|ivawu sredwovekovnih spomenika”, Godi{wak SKA, XLIII, Beograd, 1934, 257–261.
65
Petkovi}, Vladimir R., „Istorijsko–umetni~ki muzej u 1931. godini”, Godi{wak SKA, XL, (Beograd, 1932), 225–226 66
67 Petkovi}, Vladimir R., „Historijsko–umetni~ki muzej u 1932. godini”, Godi{wak SKA, XLI, (Beograd, 1933), 212 68 Petkovi}, Vladimir R., „Historijsko–umetni~ki muzej u 1933. godini”, Godi{wak SKA, XLII, (Beograd, 1934), 251.
Mano-Zisi, \or|e, „Sredwovekovno i istorijsko odeqewe”, Godi{wak SKA, XXXIX, Beograd, 1931, 202–214 69
70
Godine 1932. istra`eni su Koporin, Voqav~a, manastir Blagove{tewe, Sveti Nikola u [atorwi, Vujan i Stara i Nova Pavlica. Mano–Zisi, \or|e, „Sredwovekovno i Historijsko odeqewe”, Godi{wak SKA, XL, Beograd, 1932, 236–242
Mano-Zisi, \or|e, „Sredwovekovno i historijsko odeqewe”, Godi{wak SKA, XLII, Beograd, 1934, 274 71
72 Mano-Zisi, \or|e, „Sredwevekovno i historijsko odeqewe”, Godi{wak SKA, XLIII, Beograd, 1935, 250–251 73
Petkovi} Vladimir R., Manastir Ravanica, Beograd 1922; Petkovi}, Vladimir. R. Manastir Studenica, Beograd 1924; Mirkovi}, Lazar, Tati}, @arko, Markov Manastir, Novi Sad 1925; Petkovi}, Vladimir R, Tati}, @arko, Manstir Kaleni}, Vr{ac 1926; Stanojevi}, Sreten, Mirkovi}, Lazar, Bo{kovi}, \ur|e, Manstir Manasija, Beograd 1928; Petkovi}, Vladimir R., La peinture serbe du moyen âge, I, Beograd 1930, II, Beograd, 1934. Petkovi}, Vladimir R., „Narodni muzej, Historijsko-umetni~ki muzej u 1924. god”, Godi{wak SKA XXXIII (Beograd, 1926), 180
74
75 Fond Mihajla Pupina, pre{ao je u nadle`nost Srpske Kraqevske akademije, godine 1934, `eqom samog Pupina. Aktom od 18. januara 1935. godine Srpska kraqevska akademija u potpunosti zamewuje Muzej u upravaqawu fondom Mihajla Pupina. Arhiv NM, Srpska kraqevska akademija br. 35 od 18. janura 1935.
Ka{anin, Milan, „Muzej Kneza Pavla”, Jugoslovenski istorijski ~asopis 1–4 (1936), 429
76
va ni za jednu od navedenih delatnosti. Kada je, 1935. godine, prestala wegova du`nost na mestu upravnika Narodnog muzeja, fototeka je brojala vi{e hiqada negativa, a u okviru edicije „Srpski spomenici”, koja je osnovana 1922. godine, objavqeno je sedam vanredno zna~ajnih publikacija.73 Od drugog izdawa, ova edicija finansirana je iz Fonda Mihajla Pupina,74 koji je osnovan pri Narodnom muzeju 1924. godine i bio namewen izdavawu monografija o srpskim sredwovekovnim spomenicima.75 Godine 1935. spajawem Istorijsko-umetni~kog muzeja, kako se tada zvao Narodni muzej, i Muzeja savremene umetnosti, formiran je Muzej kneza Pavla. Novoformirani muzej je sme{ten u adaptirane prostorije Novog dvora, a za direktora je postavqen Milan Ka{anin. Reprezentativna stalna postavka i presti`ne izlo`be, organizovane u periodu do po~etka Drugog svetskog rata, obele`ile su rad ovog muzeja. @eqa uprave Muzeja bila je i da stvori veliku centralnu foto-arhivu svih va`nijih umetni~kih spomenika u zemqi.76 U suterenu Muzeja bio je sme{ten savremeno opremqen fotografski ateqe. Nastavqen je rad na inventarisawu fotografskih plo~a snimqenih po sredwovekovnim manastirima i za iste su nabavqeni posebni ormani.77 Godine 1936, nakon otvarawa stalne postavke Muzeja kneza Pavla, rad na snimawu sredwovekovnih spomenika je nastavqen. Na osnovu arhivske gra|e koja se nalazi u Narodnom muzeju, mogu}e je utvrditi koju su spomenici i kada snimani. Sva snimawa obavio je preparator Branimir Bugar~i}. Godine 1936. snimani su spomenici na teritorijama @i~ke, Ra{ko-prizrenske i Skopske eparhije.78 Tokom godine 1937. intenzivno se radilo na snimawu sredwovekovnih spomenika,79 tako da je u predlogu buxeta za 1938/39. godinu tra`eno da se pove}aju sredstva za ovu aktivnost Muzeja.80 Godine 1938. u Muzej je doneto oko 1 000 snimaka ne samo crkava i manastira na podru~ju Srbije81, ve} i spomenika, kako se navodi u izve{taju, „dalmatinske i starohrvatske umetnosti u Primorju”.82 Naredne 1939. godine Bugar~i} je vi{e puta odlazio u De~ane kako bi fotografisao `ivopis i skulpturu. U tom periodu su izvo|eni radovi na restauraciji crkve, tako da su bile podignute skele {to je omogu}avalo da se izvr{i snimawe i mawe pristupa~nih delova crkve. Jednaka praksa ponovqena je i slede}e, 1940. godine, i tada su pored De~ana snimqeni jo{ Kaleni}, Studenica, Stara Pavlica i Pe}ka patrijar{ija. Po~etak Drugog svetskog rata prekinuo je daqi rad na snimawu spomenika. Tokom dve decenije, ome|ene krajem Prvog i po~etkom Drugog svetskog rata, napravqeno je vi{e od deset hiqada snimaka,83 u gotovo tri stotine crkava i manastira. Za wihov nastanak zaslu`ni su istori~ari umetnosti, arheolozi, arhitekte i istori~ari ~ija smo imena pomenuli u prethodnim redovima. Svakako da je uloga Vladimira R. Petkovi}a bila od presudnog zna~aja, ali na ovom mestu `elimo da istaknemo pre svih ime Ante Mudrov~i}a, ~ije je pregala{tvo u snimawu fotografskim aparatom istaknuto na mnogo mesta u dokumentima koja se ~uvaju u arhivi Narodnog muzeja u Beogradu, a potom i Jakova Paveli}a, Vladimira Petropavlovskog i Branimira Bugar~i}a. Pored imena stru~waka koji su rukovodili istra`ivawima i svojim tekstovima doprineli razvoju istorije umetnosti u nas, imena fotografa koji su ih pratili tokom istra`ivawa stoje podjednako vredna. Danas ova kolekcija, kako smo naveli na po~etku na{eg rada, broji vi{e od sedam hiqada negativa, i pored kolekcije Gabrijela Mijea u Parizu, najve}i je i najzna~ajniji fond snimaka sredwovekovnih spomenika nastalih u periodu pre Drugog svetskog rata, a samim tim nezaobilazni materijal u prou~avawu na{e sredwovekovne ba{tine. 42
Dubravka Preradovi}
Pogled na severozapadni deo naosa, snimak oko 1925.
Pogled na jugoisto~ni deo naosa, snimak oko 1925.
Pogled na crkvu sa zapada, u toku rekonstrukcije
Pogled na crkvu sa istoka, u toku rekonstrukcije 77
Ibid.
78 Studenica, Sopo}ani, Pe}ka patrijar{ija, De~ani, Gra~anica, Psa~a, Lesnovo i Markov Manastir. 79
Pe}ka patrijar{ija, Mora~a, Sopo}ani, Gra~anica, De~ani, Gradac, Petrova crkva, \ur|evi stupovi, Voqav~a, poru{ene crkve u Brodarevu, Studenica, Ariqe, Mile{eva i Dobrun, Davidovica, Hisard`ik, Je`evica kod ^a~ka.
80
Arhiv NM, Muzej knaza Pavla, br. 465 od 21. jula 1937.
81 Gra~anica, Pe}ka patrijar{ija, Staro Nagori~ino, Matei~, Ravanica, Nerezi, @i~a, De~ani. 82
Arhiv NM, Muzej knaza Pavla, br. 83 od 27. februara 1939.
83
Arhiv NM, Muzej kneza Pavla br. 588 od 10. novembra 1941. godine.
U kolekciji negativa na plo~ama Fonda stare i retke gra|e o sredwovekovnim spomenicima Narodnog muzeja u Beogradu ~uvaju se 172 snimka manastira @i~e, i to: A formata 48 negativa (inv. br. 475–520, 1722, 1790), B formata 109 (inv. br. 912–999, 3682–3701, 3921) i 15 negativa C formata (inv. br. 104, 503–514, 706, 991). Pored snimaka `ivopisa i arhitekture, me|u ovim negativima su i zna~ajni snimci tri kopije koje je 1907. godine uradio Pa{ko Vu~eti} u @i~i, s obzirom na ~iwenicu da se kopije danas vi{e ne nalaze u fondu Narodnog muzeja. Snimqeni su i crte`i i akvareli Valtrovi}a i Milutinovi}a. Na`alost, nije sa~uvan negativ snimka freske koja je 1907. godine preneta u Narodni muzej.84 Prema izve{tajima koje je Narodni muzej objavqivao u Glasniku Srpske Kraqevske Akademije, kao i arhivskoj gra|i koja se ~uva u Narodnom muzeju, poznato je da su snimawa @i~e izvedena 1907, 1920. i 1938. godine. Me|utim, jedan broj negativa pokazuje da su snimci @i~e ra|eni i tokom rekonstrukcije manastira koja je izvedena u periodu od 1925. do 1935. Oni pokazuju stawe Spasove crkve pre i u toku radova na rekonstrukciji. Snimke koji se ~uvaju u Narodnom muzeju napravili su Anta Mudrov~i} (1920), Jakov Paveli} (u toku radova na rekonstrukciji)85 i Branimir Bugar~i} (1938), preparatori Narodnog muzeja, odnosno Muzeja kneza Pavla. Ko je izveo snimawe 1907. godine nismo uspeli da utvrdimo. 46
Dubravka Preradovi}
Tada na~iweni snimci ~inili su jezgro oko kojeg se razvila ~itava kolekcija. Objavqeni su u Petkovi}evim tekstovima u Starinaru,86 kojima je srpska nauka dobila prvu modernu monografiju jednog sredwovekovnog spomenika.87
Slu`ewe liturgije i poprsja arhijereja, severna strana oltarske apside
84
Freska je objavqena u Petkovi}, Vladimir R., „@i~a”, Starinar, n. r. god. IV, fig. 6 85
Do ovog podatka do{li smo na osnovu delimi~no sa~uvane katroteke negativa Muzeja kneza Pavla, koja se ~uva u Dokumentacionom centru Narodnog muzeja Beogradu
86
Vidi nap. 21.
Petkovi}, Sreten, „Sredwovekovna umetnost i arheologija u Starinaru (1884–1984)”, Starinar, n.s. kw. XXXV, Beograd, 1984, 140. 87
Fotodokumentacija o sredwovekovnim spomenicima Narodnog muzeja u Beogradu
47
Jevan|elist Marko, everozapadni pandantif
Dubravka Preradovi} PHOTODOCUMENTATION OF MEDIAEVAL MONUMENTS KEPT AT THE NATIONAL MUSEUM IN BELGRADE Summary The first photographic recording of a mediaeval monument was organized by the National Museum in Belgrade in 1907. At that time, during an examination in the Monastery of @i~a guided by Vladimir R. Petkovi}, eighty photographs were taken, thus starting the establishing of a significant collection of negatives which is nowadays kept in the Holdings of Old and Rare Materials of the National Museum in Belgrade. The Balkan Wars, and then the First World War, stopped the research into the mediaeval heritage. A long-standing systematic work on study and recording of monuments started by appointing Vladimir Petkovic as Head of the National Museum in 1919, and it lasted until the beginning of the Second World War. During Petkovic's management of the National Museum (until 1935), and then in the period of operation of the Museum of Prince Pavle, which was established by joining the National Museum and the Museum of Modern Art in 1935, a large number of experts were engaged in the job of studying and photographing monuments in the field. Until 1940, almost three hundred localities on the territories of Serbia, Kosovo and Metohija, Macedonia, Montenegro, Herzegovina, the coastal area and Greece (Mount Athos) were examined. The number of negatives taken was over ten thousands. Today, this important collection numbers more than seven thousand negatives and it is inevitable material for studying our mediaeval heritage.
Fotodokumentacija o sredwovekovnim spomenicima Narodnog muzeja u Beogradu
49
50
Dubravka Preradovi}
OLIVER \OR\EVI] Istorijski arhiv Jagodina
DUHOVNI SABORI U @I^I I SV. VLADIKA NIKOLAJ U PISANOJ ZAOSTAV[TINI MATI ANE (AXI]), IGUMANIJE MANASTIRA VRA]EV[NICE Apstrakt Nade`da Axi}, potowa mati Ana, igumanija manastira Vra}ev{nice, kao duhovna sledbenica i saradnica sv. vladike Nikolaja Velimirovi}a, zabele`ila je dve wegove besede izgovorene u @i~i 1939. godine i svoje uspomene na vladiku u vreme odr`avawa sabora u manastiru @i~i. „Tako celo ve~e i no} pristi`u bratstva, grupe i pojedinci. I svi su prihva}eni i sme{teni. Svi su dobili konaka i obroka ma bilo i 5-6000 du{a. Za sve je @i~a imala mesta u srcu. Neki jeromonasi su po cele no}i ispovedali narod. U @i~i su se mnogi duhovno probudili, mnogi pokajali i na pravi put ispravili. Mnogi su svoju du{u spasli pod blagoslovom sv. Save i molitvama vladike Nikolaja. Odavde je svet i{ao preporo|en, rastere}en materijalizmom a oboga}en duhom, pun radosti kao da je krila stekao. @i~a je brujala pesmom ~ak i po cele no}i.” Kqu~ne re~i: @i~a, vladika Nikolaj, Nade`da Axi}, duhovni sabori, Vra}ev{nica, Bogdaj. Nade`da Axi}, u mona{kom obrazu Ana, igumanija manastira Vra}ev{nice, i danas se pamti i proslavqa od svih vernih koji za wene podvige znaju. Za one koji nisu upoznati sa ~istim `ivotom igumanije Ane, u uvodnom delu ovog rada, ukratko, predstavi}emo wen `ivotopis, a zatim }emo pa`wu usredsrediti na wene posete manastiru @i~i i razgovore koje je pri tom vodila sa sv. vladikom Nikolajem, {to je opisala u svojim bele{kama. Objavi}emo i dve besede sv. vladike Nikolaja izgovorene u @i~i 1939. godine, tako|e zabele`ene rukom igumanije Ane. Bele{ke su pohrawene u manastiru Vra}ev{nici. Ovaj rad na{ je skroman doprinos obele`avawu 50 godina od smrti vladike Nikolaja i 30 godina od smrti igumanije Ane. * @ivotni put igumanije Ane (1900–1975) nije bio uobi~ajen za devojku koja je `ivela u Beogradu i koja je imala sve {to ima jedna devojka iz sredweg dru{tvenog stale`a. U relativno lagodnom `ivotu u`ivala je zahvaquju}i o~evoj dobro pla}enoj dr`avnoj slu`bi, kasnije penziji, i maj~inom aristokratskom poreklu. U Nade`dinom `ivotu o~ekivao se, za ono vreme, ubi~ajen sled stvari – da se uda i zasnuje porodicu posle zavr{ene {kole. Zato je presti`na umetSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
51
Igumanija Ana u Litijama, porta manastira Vra}ev{nice, oko 1960. godine
1
Pismo igumanije Ane sestri Nadi, 30. januar 1969, koncept, pohraweno u manastiru Vra}ev{nici. Nade`da Axi}, „Plava kwiga”, koncept pisma Desanki Tomanovi}, 9. mart 1933, pohraweno u manastiru Vra}ev{nici.
2
ni~ka {kola koju je zavr{ila u Beogradu bila vi{e u skladu sa dru{tvenim stale`om kome je pripadala, nego {to joj je pru`ila konkretno obrazovawe. Nade`din `ivotni put bio je predodre|en, ~ini se jo{ u wenom najranijem detiwstvu, od onog trenutka kada je sa punim srcem uzviknula: „I ja ho}u da budem Sveti Sava!”1 Kao devojku, brak je nije interesovao, kao ni materijalne vrednosti. Ona je ~vrsto opredeqena kada pi{e: „Meni je Gospod ukazao na nove puteve {iroke i svetle. Ho}u da molim Boga da Wemu slu`im do kraja svog `ivota.”2 Dok je priroda Sretena Axi}a (1856–1933), dugogodi{weg upraviteqa U~iteqske {kole u Jagodini i ~uvenog pedagoga, bila sva racionalna, priroda wegove k}eri Nade`de te`ila je ne~em uzvi{enijem i Bogu ugodnijem. Nade`da je od svog oca nasledila plemenite osobine izme|u kojih su se isticale srda~nost i iskrenost sa svakim ~ovekom, saose}ajnost sa svakom du{om i stvorom Bo`ijim i slu`ewe istini celim bi}em. Nasledila je i organizatorske sposobnosti, koje su posebno do{le do izra`aja u Bitoqu i Trsteniku, gde je radila kao upravnica de~ijih skloni{ta (domova) od 1935. do 1945. godine, i u manastiru Vra}ev{nici u kome je bila nastojateqica od 1949. do 1975. godine. U krilu majke Mileve, napajala se pobo`nim, visoko moralnim i patriotskim pri~ama o na{em narodu, koji je kroz istoriju stradao, ali je sa~uvao svoje ime. Roditeqi su, dakle, Nade`di usadili u du{u veliku qubav prema veri na{oj pradedovskoj, Crkvi i qudima, te se otuda ispoqila kod we, u zrelim godinama, voqa da se sva, telom i du{om, posveti Bogu. Otuda sv. Nikolaj u odgovoru na poziv upraviteqa U~iteqske {kole u Jagodini da prisustvuje otvarawu spomen biste Sretenu Axi}u, 1939. godine pi{e: Da mogu do}i, ja bih o `ivom Sretenu Axi}u govorio, u licu wegove k}eri Nade`de Axi}. Tri godine ona upravqa De~ijim hranili{tem u Bitoqu i slu`i bez ikakve plate zemaqske i nagrade, tako da izaziva divqewe i po{tovawe celog Bitoqa. Ona je sva zapojena duhom Jevan|eqske slu`be, {to joj daje vi52
Oliver \or|evi}
{e svetlosti i snage nego {to bi joj mogle dati sve zapadne pedagogije. Slu`iti i samo slu`iti na slavu Bo`iju, na korist bli`wih, na spasewe svoje du{e – to je wena sva filozofija, prosta no izvanredno dinami~na. Tako me je otac vaspitavao, govori ~esto sestra Nada… U dobrom vaspitawu je razlog toga. Zato savetujem svima da posete Bitoq i vide `ivi spomenik pok. Sretenu Axi}u. Episkop Nikolaj.3 Prvo maj~ina, pa o~eva smrt kod Nade`de su potvrdili postojawe nevidqivih lestvica na{eg duhovnog usavr{avawa po kojima se pewemo, i da su smrti na{ih dragih osoba sna`ni pokreta~i na{eg pewawa uz wih, kako joj je govorio otac Jovan Rapaji}.4 Kao duhovni sledbenici vladike Nikolaja Velimirovi}a, wena qubav prema Gospodu sna`i uporedo sa interesovawem da stradalnicima pomogne. Ona odu{evqeno govori: „Kako mi Bog ne pokaza postepeno stradawa i sirotiwu, ve} me povede i otvori mi najpre ovakav jad. Kao da me pita: ho}e{ li, mo`e{ li? Ho}u, a mo} je milost Tvoja!.. Nebo mi je postala te`wa, `eqa da mu se pribli`im. Ideal. Skoro nam je kazao jedan svetogorski stari kalu|er, o. Kirik: – Svaki ~ovek treba da bude sveti. Da, to je ciq `ivota, to je venac koji je dat da pripada qudima. I svetiteqi su qudi, samo su du{u svoju izdigli iznad prose~nog i u sve vi{im stupwevima izdizali se ka svetiwi... Meni je jasno samo jedno, da se ne}u sputavati brakom, to je sada suvi{e usko i zagu{qivo. Nemam qubavi za ovakve brakove meni mogu}ne. Meni je Gospod ukazao na nove puteve {iroke i svetle... Ho}u da molim Boga da Wemu slu`im do kraja svog `ivota... Srce mi je nekad jako slabo (sr~ana anemija), ali se ja ne osvr}em na to jer znam da jo{ imam da zavr{im nove, velike zadatke, za koje se tek sada pripremam.”5 Na poziv vladike Nikolaja, Nade`da iz srpske prestonice prelazi u Bitoq a potom u Trstenik, gde je kao upravnica De~ijih hranili{ta, zajedno sa svojim duhovnim sestrama, o~uvala oko dve stotine siroma{ne dece. Ona se u hranili{ta doseqava sa istim ose}ajem kao u crkvu da stupa i za to se zahvaquje Bogu i sv. Nikoli. Stawe svog duha tih godina sama je opisala: „Nikad nisam bila ovoliko zadovoqna u svom `ivotu. Nisam dostojna da primim ovoliko mnogo sre}e i zadovoqstva. Ne znam da li svako ko Gospodu slu`i ima ovoliko sre}e i mira. Sad znam da je to svima Spasiteq obe}ao, koji po|u za Wim…”6 Nade`da se sa qubavqu stara o deci kao da su wena ro|ena jer je znala da je u toj deci sam Hristos bio. Svojom brigom sledila je re~i Gospoda: „Zaista vam ka`em, ako se ne povratite i budete kao deca, ne}ete u}i u Carstvo nebesko. Ko se ponizi kao dete ovo, onaj je najve}i u Carstvu nebeskom. I koji primi takvo dete u ime moje, mene primi.” *
Krst koji je Nade`di Axi} darivao sv. vladika Nikolaj na Saboru u @i~i 1937. godine, pohrawen je u manastiru Vra}ev{nici
3
Prepis ovog pisma je pohrawen u manastiru Vra}ev{nici. Nade`da Axi}, „Plava kwiga”, koncept pisma Desanki Tomanovi}, 21. novembar 1932, pohraweno u manastiru Vra}ev{nici.
4
Nade`da Axi}, „Dnevnik”, rukopis, Beograd, 3. oktobar 1934; Nade`da Axi}, „Plava kwiga”, koncept pisma Desanki Tomanovi}, 9. mart 1933, pohraweno u manastiru Vra}ev{nici.
5
Kada je vladika Nikolaj 1936. godine preme{ten iz Ohridsko-bitoqske u @i~ku eparhiju, sestra Nade`da je iz Bitoqa po~esto kod wega dolazila u Kraqevo i @i~u. U obli`wu Vrwa~ku Bawu, gde su se nalazili posedi wenog oca i majke i jedna stara ku}a koja je tada smatrana najstarijim letwikovcem u naju`em centru bawe, na padinama Aleksandrovog brda, na vrhu koga se nalazila vrwa~ka crkva, kraj koje je bio i grob wenog pradede po ocu, dolazila je obi~no oko 28. jula, na dan posve}en sv. Kiriku i materi wegovoj Juliti, kada se u toj crkvi obele`avala davna{wa zavetina naseobine Vrwci. Volela je taDuhovni sabori u @i~i i sv. vladika Nikolaj u pisanoj zaostav{tini mati Ane (Axi})...
53
6
Nade`da Axi}, Prepiska i bele{ke iz „Bogdaja”, 1935–1941, 16. decembar 1935, pohraweno u manastiru Vra}ev{nici.
Vladika Nikolaj iskrcava se u manastir Presvete Bogorodice u Kali{tu 1935. godine, snimila Nade`da Axi}
da da se sretne sa ~lanovima Bratstva sv. Save iz okolnih sela, Bo`om ^eperkovi}em i wegovim sinovima, bratom Momirom, zetom bogdajske sestre Milunke i wenom majkom, koju je ona zvala Nana, i drugima. U to vreme (kad je `ito ve} po`weveno i mahom ovr{eno i sme{teno u ambare, a kukuruz tek po~eo da se naliva), u okolini Vrwaca bilo je nekoliko seoskih zavetina i slava: najpre u Trsteniku Sv. Arhangel Gavril (26. jula), pa u manastiru Velu}e Sv. Velikomu~enik Pantelejmon (9. avgusta), a uo~i toga dana Prepodobnomu~enica Paraskeva (Trnova Petka). Obi~no su ~lanovi Bratstva sv. Save iz Vrwaca pe{ice sa ripidama obilazili slavqa i u wima u~estvovali. I ona je zajedno sa wima i{la, pevala i onako usput i kao nenamerno ih pou~avala, pri~ala im o svetiwama u Ohridsko-bitoqskoj eparhiji i svom „Bogdaju”. Oni su joj ~esto davali priloge za „Bogdaj” i dolazili da joj pomognu u obradi poqa oko „Bogdaja”. Ostala je u Vrwcima u svojoj staroj ku}i kod svojih ~uvara Rusa (Zernovih), koje su svi zvali Babu{ka i Dedu{ka. Dedu{ka je tako|e obilazio sve te i druge zavetine i na va{arima koji su se tom prilikom organizovali prodavao drvene de~je igra~ke, poslu`avnike, ramove za slike, pepeqare, tawire i dr. Nada ga je nau~ila kako da te predmete ukra{ava motivima na{ih narodnih vezova, da ih najpre specijalnom u`arenom iglom iscrtava tehnikom gorewa, a onda da ih boji naj~e{}im bojama na{ih narodnih vezova, no{we i }ilima (crvenom, zelenom, plavom i `utom). Svoje proizvode Dedu{ka je gurao na velikim kolicima na dva to~ka i onako star zastajao i ispod kolica spavao, pa posle sustizao kolonu sa kojom je krenuo. 54
Oliver \or|evi}
Iz Vrwaca, Nade`da je odlazila u @i~u na velike narodne zborove, sabore i ostajala je tu nekoliko dana. Tom prilikom zabele`ila je dve besede vladike Nikolaja 1939. godine, dok je mnogo kasnije, u godini smrti svetog vladike 1956. godine, „po molbi qudi iz Amerike”, po~ela da zapisuje svoje uspomene na vladiku, i na sabore u @i~i, {to }emo ovde objaviti. Aprila 1941. godine, kada su Bugari u{li u Bitoq i od Nade`de Axi} zatra`ili da prizna vlasni{tvo Bugarske pravoslavne crkve nad „Bogdajem”, ona i sestre koje su k woj do{le iz Srbije – Milunka, Stana i Angelina, pokupile su {to su od svojih stvari mogle poneti i do{le su u Srbiju na teritoriju eparhije @i~ke, odnosno [umadijske. Najpre su se smestile kod manastira Ra~e gde se nalazio ~uveni isposnik otac Melentije, koji je `iveo u nekoj vrsti zemunice. Posle nekoliko dana pozvao ih je vladika Nikolaj da pre|u u eparhijski dvor u Kraqevu. A kad je nema~ka, okupatorska kaznena ekspedicija u Kraqevu zavela dotle nevi|eni teror, u kome je `ivote izgubilo nekoliko hiqada stanovnika Kraqeva i okoline, Nada je sa blagoslovom vladike Nikolaja prikupila dvadesetak dece koja su ostala siro~ad posle dejstva te ekspedicije, i odvela ih u Trstenik, gde joj je za tu decu vladika stavio na raspolagawe parohijski dom i oslonio je ekonomski na obli`wi manastir Qubostiwu. Nastavila je tako posao koji je zapo~ela u Bitoqu, s tom razlikom {to su bitoqska deca gotovo sva no}evala kod svojih ku}a, a ova u Trsteniku su sa sestrama Nadom, Milunkom, Stanom i Angelinom `ivela u parohijskom domu, u porti crkve u Trsteniku. Po zavr{etku rata, nove vlasti sestrama oduzimaju zdravu i lepo odnegovanu decu i na ~uvawe im poveravaju umno i fizi~ki ometenu u razvoju. Iako se svesrdno trude da ovu decu odgajaju, pod izuzetno te{kim uslovima za `ivot to nisu izdr`ale. Skloni{te je sada bilo u dr`avnoj a ne u crkvenoj nadle`nosti, pa sestra Nade`din jevan|eqski rad, u uslovima komunisti~ke vlasti, nije mogao biti nastavqen. Zato Nade`da sa sestrama napu{ta Trstenik. Godine 1948. sestra Nade`da je udostojena da primi sveti mona{ki ~in i ime ANA, u manastiru Sretewu na Ov~aru. Od 1949. do 1975. bila je igumanija u manastiru Vra}ev{nici. Pred bla`enu kon~inu ovozemaqskog `ivota vladike Nikolaja, za Vaskrs mu je igumanija Ana poslala {arenicu, tkanu u Bitoqu, da ga na plodan tamo{wi rad podse}a, i frulu, simboli~no, jer je on bio „cjevnica duhovna” srpskog naroda. Tom {arenicom-}ilimom, pokriven je po wegovoj `eqi, kada ga je Gospod sebi pozvao, 18. marta 1856. godine. Igumanija Ana umrla je 1975. godine. Sahrawena je na grobqu u porti manastira Vra}ev{nice, nedaleko od grobnice svoga oca, majke i brata.
Nade`da Axi} u „Bogdaju”, Bitoq, oko 1938. godine
Beseda Dede7 vladike Nikolaja na dan Mlade nedeqe (21. maj) 1939. godine u manastiru @i~i (zabele`ila Nade`da Axi}) Du{o moja, {to si `alosna? [to me mu~i{? Uzdaj se u Gospoda. David be{e car, silan car. Ali kad je uve~e ostajao sam on je ose}ao nemir du{e i uzvikivao je du{i svojoj: – [to si `alosna, {to me mu~i{? Uzdaj se u Gospoda. Du{a tra`i svoje hrane. Za du{u nije hrana jelo i pi}e, to je za telo. Du{a se Nebom hrani. I ona vi~e gladna. Kao {to bi divqa zver umrla zatvorena bez hrane u kavezu gladna, tako i du{a vi~e i grize telo. Duhovni sabori u @i~i i sv. vladika Nikolaj u pisanoj zaostav{tini mati Ane (Axi})...
55
7
Ovako su deca u De~jem hranili{tu „Bogdaj” u Bitoqu, zvala vladiku Nikolaja, pa je i igumanija Ana ovo prihvatila.
I onaj na prestolu ima istu du{u kao onaj ora~ u poqu. Obojica imaju du{u `alosnu i gladnu i `ednu. Danas se proslavqaju dva ~oveka tako sli~na duhu i tako razli~ita po winom ranijem `ivotu. Jovan Bogoslov bio je ribar, bos, u ko{uqi samo, opasan kaj{em, gologlav i sav izgoreo od sunca. Drugi je Sv. Arsenije bio veliki gospodin ministar, sa carem sedeo za trpezom i gospodske haqine nosio. I oba su imala istu du{u koja je bila `edna Boga. Ju~e smo jednoga sahranili, prekju~e drugoga… Ka`u oni koji su brojali da stotinu hiqada ide svakoga dana sa ovog sveta u onaj. Koliko je to stotinu hiqada kada bi prolazila vojska tolika, koliko bi ti stajao dok ta vojska ne pro|e? Jednoga dana }emo i mi sa tom vojskom pro}i, bra}o. Najbedniji je onaj neznalica koji ne zna {ta posle sa tom du{om biva. Ja najvi{e `alim onoga koji to ne zna. Mi svi to moramo znati zbog wega smo i ovde. Telo satrune i niko ne bi lego sa onom le{inom niti bi mogao izdr`ati smrad i gad ~ove~ijeg tela. Mi moramo misliti {ta sa du{om biva. Zato da potrpimo bra}o svaku skorb. Kom{ija nam je razvalio plot i u~inio {tetu. [ta da radimo, da ga tu`imo ili da se qutimo – samo da potrpimo. Putnik putuje kroz no} – kad je najve}a tama, najgu{}i mrak da misli ne mogu daqe i ne znam kuda }u – odjednom po~ne da se svawava te zasija sunce svetlo… Da hranimo du{u verom, nadom i qubavqu. Beseda Dede vladike Nikolaja na Spasovdan (8. jun) 1939. godine u manastiru @i~i (zabele`ila Nade`da Axi}) Sa ovoga svetog mesta staroga na{eg ogwi{ta, sa koga je Sv. Sava zborio i narod pou~avao i bra}u mirio. Ovaj je sveti hram posvetio Svedr`itequ koji sve dr`i u svojoj ruci. Nijedna dlaka ne mo`e po na{oj voqi postati bela ili crna, sve je u wegovoj vlasti. Mi svakoga dana slavimo svetiteqe, po nekoliko, po deset i vi{e i po nekoliko stotina svetiteqa u jednom danu. Ali danas praznujemo samome Svetitequ koji se u telu svome vazneo (uzneo na nebo), koji je postradao za sve nas i smr}u smrt pobedio, tre}i dan Vaskrse i uznese se na nebo. Crkva mu peva danas. Klawamo se Tvojemu stradawu Gospode. Radujemo se Tvojemu Vaskrsewu i slavimo Tvoje Vaznesewe. Mi se klawamo onima koji stradaju za slavu Bo`iju i dobro svoga naroda. Ne klawamo se onima koji stradaju za svoje grehe, koji su ubili ili pokrali pa stradaju. Pun je `ivot svake gor~ine. Ja znam, gor~ine mora biti. Gor~ina je dezinfekcija za sam `ivot. Jer se slatke stvari brzo kvare. Zato tra`ite u veri ute{ewa, ohrabrewa i ubla`ewa. Bo`e oprosti, Bo`e pokaj narod. Gre{e qudi, od onih na prestolici do onih na trono`nici.
Se}awa igumanije Ane na Vladiku Nikolaja, (zabele`ila 1956. godine)
8
Igumanija Ana misli na srpski narod i sve{tenike SPC u Americi, koji su je posle smrti vladike Nikolaja zamolili da zapi{e sve ~ega se seti a odnosi se na vladiku Nikolaja, da bi se sa~uvalo od zaborava.
Bo`e pomozi! A sada bele`im ovde sve uspomene kojih se se}am u vezi sa Dedom Vladikom da ih ne zaboravim. Tra`e qudi i pi{u mi iz Amerike8: – Ni jedna sitnica iz Wegovog `ivota ne sme biti zaboravqena. To je Wego56
Oliver \or|evi}
vo nasledstvo pokolewima koje je ve}e i dragocenije od svih miliona prolaznih i ni{tavnih! I ja tako ose}am i zato bele`im. * @ive}i dugo godina na jugu, u Ohridu i Bitoqu, sa onim pobo`nim narodom, `alio je vladika Nikolaj kada je bio preme{ten preko wegove voqe u @i~u. – Plakao sam – rekao je. – Ne volim ovde. Ovde je svet nepobo`an. Ali to je bila `eqa patrijarha Varnave. Jo{ vi{e u du{i `alostan re~e: – Kajem se {to ja ne ostadoh u Svetoj Gori. Tamo je meni bilo dobro, ne}u pre`aliti. I tako govore}i ve} je po~eo raditi, narod skupqati, ali nema gde. Potreban je krov. Zato po~e odmah zidati konake a prvo poru~i nov ikonostas u velikoj @i~i od duboreza. Meqinkovu poru~i i ikone uz duborez. Zatim Crkvu sv. Savi u freskama a ikonostas crni sa intarzijom srebra i sedefa. Ne{to nevi|eno lepo i dragoceno. Do Crkve sv. Save, trpezariju ispisanu `ivopisom sv. Save. Nad kapijom ktitori Buwakovi iz Kraqeva podigo{e Crkvu sv. Jovanu Krstitequ u kojoj su se slu`ile sv. liturgije u pono}. ^etrdeset sv. liturgija za spas na{ega naroda. 6-7 metara dug tunel, `ivopisan je mnogim svetiteqima. – Ko god u|e, – veli Deda – neka ga odma’ sretne wegova slava, wegov sveti za{titnik. Do kapije levo sazida ku}icu za ~uvara i prodaju sve}a ukra{enu u vizantijskom stilu, a do we bo~no – crveni „vladi~anski konak”. Stara dva konaka prepravi u nove prostrane konake. Kad je po~eo zidati mona{ke }elije i to na starom zidu, majstor Raja ga zapita: – Ho}emo li da ru{imo stari zid? – A za{to da ga ru{imo, ako mo`e da poslu`i. Da li je dovoqno zdrav i jak? – Jeste zdrav, ali je kriv – odgovori majstor. Deda se na to blago nasmeja: – Pa neka je `ivo i {to je krivo. Nije sve zdravo {to je pravo, {ta ti veli{? – {aqivo se obrati majstoru i dodade: – Znaj, more, da ne ru{imo sve {to je staro ve} na starom da zidamo novo. * Sabori su sazivani leti, svaka dva meseca. Naroda je bilo mnogo, hiqade. Kuvalo se u kazanima i svima je se na{ao konak u dobroga doma}ina. Leti na asurama su spavali ukoliko nije bilo kreveta za te hiqade qudi. O svemu je se brinuo sam Deda. – Da ide{ da kupi{ amerikana – re~e mi. – Pravi}e{ uske jastuke, duga~ke dva metra. Puni ih slamom. Glavno je da imaju ne{to malo pod glavom. I svi su bili zadovoqni jer su se nasitili duhovne hrane i nisu tra`ili ve}u udobnost telu nego najpotrebnije – mali odmor. Za narod bile su drvene ka{ike i zemqane ~inije iz kojih se jelo. Dva reda stolova a u vrhu astal ovalan. Posle obroka, Deda i sve{tenstvo zapo~iwu pesmu „Pomozi nam vi{wi Bo`e, bez Tebe se ni{t’ ne mo`e”. Besedi vladika pa opet pesma. Posle besede, vo|e hri{}anskih zajednica i gosti iz naroda zapo~iwu pesmu. Potom besedi neki sve{tenik i opet sledi pesma. Pa tako bez kraja. Spontano se razvija razgovor, jedna pesma podsti~e jednoga besednika a beseda opet podsti~e peva~e da prikladno zapevaju. A vladici srce raste, posmatra narod i slu{a sve rado. Ponekad je podstaknut i sam nekim saznawem ili peDuhovni sabori u @i~i i sv. vladika Nikolaj u pisanoj zaostav{tini mati Ane (Axi})...
57
smom i di`e se i sam besedi. – Re~e na{ brat... (sve ih je znao po imenu), pa da mu odgovorim – zapo~iwao je svoju besedu vladika. * Posledweg jeseweg Krstovog dana 1940. godine delio je vladika svom narodu krstove. Oni su osve}eni na „vodici” iza oltara velike Saborne Crkve. Sabor je trajao tri dana. Predose}ao se blizak rat i stradawe naroda. Vladika je besedio hrabro narodu „Krstonosni Bo`ji narod”. Govorio je: – Nosite ove krstove u svoje domove za blagoslov i za{titu. Po nekom je davao 4-5 krstova da deli i svojima. Krstovi su bili prosti od pruta sa korom, du`ine oko 20 sm. U uspravnom prutu bio je mali rascep i kroz wega je provu~en popre~ni deo. Ja i svi bogomoqci i sada imamo taj krst kao veliki znak, blagoslov i spomen. Svi su se grabili da dobiju krstove ne gledaju}i na wegovu prostotu. Monasi su bili napravili veliku gomilu krstova, nekoliko hiqada. Sve je narodu razdeqeno. Vladika je govorio: „Narodi su spremili oru`ja i sprava. Na{e je oru`je vera u Boga. Na{i su topovi bogomoqci. Mi se u wih uzdamo a ne u oru`je.” * Dobio je Deda paket od majke. Neko je otuda do{ao i doneo. Ja sam se htela skloniti a Deda primeti i re~e mi: „Ostani da vidimo {ta nam {aqe.” To je bila tkana torbica. „Vadi dijete”, re~e |aku a on se izma~e malko i osloni na astal levom rukom a desnom se prekrsti i zahvali Bogu ne{to za sebe. Kad |ak izvadi debelu belu poga~u i spusti na astal, vladika re~e: – To }e{ nositi dole u kujnu, svima na ve~eru. Za fla{u rakije re~e: – To nosite za goste. \ak izvadi jabuke na {ta mu vladika re~e: – Podaj jednu sestri Nadi, jednu tebi a te |acima podeli dole. Sa dna |ak izvadi dve kru{ke neobi~ne veli~ine. – To je rodila ona pred na{om ku}om, wu je kalemio moj pokojni brat. Wih }e{ dati igumanu @i~kom – re~e. – Preosve}eni, molim Vas ne{to Vi zadr`ite, to Vam {aqe majka za pozdrav, woj za qubav. On se slo`i: – Mogao bih zadr`ati ovu jednu kru{ku – uze je, poqubi i odma’ je spusti. Majku je mnogo voleo, ali se mona{ki dr`ao. Ipak dodade: – To je se ona stara mu~ila i sve spremala. Moja majka je kao ~ist tamwan pred Bogom. Kao sve}a pred Bogom – i za}uta. Zatim se predomisli, uze onu kru{ku, metu je do prve i re~e: – Nosite wu bolesnome igumanu Serafimu. Hajde, nosi sve. Za sebe ni{ta ne uze. * Svaki put pred Sabor, dobila sam poziv da do}em 4-5 dana da ne{to pomognem. Jednom sam {ila ko{uqu od beloga platna koju vladika obla~i preko sakoa kad se osve}uje nova crkva. Osve}ivala se bela Crkva sv. Save u produ`etku narodne trpezarije. Prala sam ~asnu trpezu pre osve}ivawa, ikonostas i oltar. Drugi put sam {ila razne male barja~i}e, mislim stranih dr`ava za slavoluk na kapiji. Sve ih je vladika nacrtao sam i ozna~io mi boje. Jednom sam {ila po Wegovoj zamisli u novom vladi~inom konaku, za jednu ve}u sobu balkonsku, prekriva~e za minderluke koji su i{li uza zidove skroz bez prekida, od vrata ulaznih do balkonskih, a tako i sa druge strane. Govorio mi je: 58
Oliver \or|evi}
– To }e biti soba za sve{tenstvo, pokriva~i }e biti od amerikana a tako i jastuci uza zid. To }e im ujedno poslu`iti i za spavawe, samo }e dobiti }ebe. Ali malo da im ne~im ukrasi{. Mo`e{ neku {arenu cve}anu tkaninu da na|e{ i pri{ije{ kao {aru preko jastuka i po dnu na pokriva~e. I sve da bude za prawe prakti~no. Tako je sve i bilo. Posle jednog Sabora zadr`ao me je vladika da mu izradim mitru po wegovoj zamisli i nacrtu, osmougaonu, malo ni`u „kao {to su nosili na{i despoti”. Ovaj je posao bio meni te`ak i nepoznat. Pla{ila sam se da ne}u znati podesiti i iskvariti materijal od `uto-zlatnog tkiva. Ikonica oki}ena imitacijom bisera („ohridski biser”), uokvirena na svakom drugom predelu na ~etiri strane. Vladika je vrlo `eleo ovakvu mitru. Govorio je: – Svaka mi je mala, na vrh glave i te{ka. Ja bih hteo prostranu i laku mitru da me ne zamara kad slu`im i besedim, da je ne ose}am na glavi. Hrabrio me je da se ne pla{im, da }e dobra ispasti i nabavio mi je ve{tu sestru Jefimiju iz manastira Vra}ev{nica, koja je bila kura`nija od mene i dobro ve{ta u poslu. Mitra je postala kakvu je vladika `eleo. Rado je slu`io sa wome u @i~i, pa je i u Studenici na slavi bio sa wome, {to ima i na snimku. Zahtevao je i drugu, okruglu da mu izradim od srebrnoga tkiva u Bitoqu. Za wu smo radili i kutiju. Ona je postala svojina vrwa~ke Crkve po vladi~inoj `eqi jer je ~esto tamo odlazio da slu`i. Re~e: – Da ima za vladike, goste bawske kad slu`e. Zato je naredio da vrwa~ka Crkva wu otkupi mawom sumom i to da bude prilog De~jem hranili{tu „Bogdaj” u Bitoqu. Na woj mi je usrdnije pomagala monahiwa Emilija Bojaxijevi}. * Za sabore dvomese~ne neko vreme dobijala je se povlastica na `eleznici i bilo je omogu}eno i najudaqenijim bratstvima Hri{}anske zajednice kao i pojedincima da pose}uju ove sabore. I zato je se slegao mnogi pobo`ni narod sa svih strana na{e zemqe – od Istoka do Zapada i od Severa do Juga. Ve} tri dana unapred stizali su oni koji su do{li ne{to da pomognu i pripreme, a dan pre po~eli su da dolaze grupno, svi sa pesmom bratstva, sa svojom litijom ili barjakom krsta{em, koga bi razvili ve} daleko pre nego {to ugledaju sv. @i~u. I tako pod barjakom i sa pesmom odu{evqeno ulaze na kapiju sv. @i~e koja ih sve sakupqa pod sveto okriqe svoje, pod blagoslovom sv. Save. Monasi im izlaze u susret sa litijom i do~ekuju ih ispred kapije. Litije poklawaju jedni drugima i pesma se spaja. Jedan ih monah pozdravqa dobrodo{licom i kratkim govorom. Ti monasi su ve}inom wihovi misionari i radosno se u zagrqaju sretaju i pozdravaqaju. Tu ih do~ekuju ve} pristigla bra}a iz drugih bratstava i svi se radosno i sa hri{}anskom qubavqu sretaju... Oni se ili poznaju ili se upoznaju. Tako celo ve~e i no} pristi`u bratstva, grupe i pojedinci. I svi su prihva}eni i sme{teni. Svi su dobili konaka i obroka ma bilo i 5-6000 du{a. Za sve je @i~a imala mesta u srcu. Neki jeromonasi su po cele no}i ispovedali narod. U @i~i su se mnogi duhovno probudili, mnogi pokajali i na pravi put ispravili. Mnogi su svoju du{u spasli pod blagoslovom sv. Save i molitvama vladike Nikolaja. Odavde je svet i{ao preporo|en, rastere}en materijalizmom a oboga}en duhom, pun radosti kao da je krila stekao. @i~a je brujala pesmom ~ak i po cele noDuhovni sabori u @i~i i sv. vladika Nikolaj u pisanoj zaostav{tini mati Ane (Axi})...
59
}i. No ne samo @i~a. @elezni~ki peron je pre i posle sabora brujao pesmom duhovnom i svi vozovi su bili ispuweni pesmom. Ovo duhovno veseqe, kao {to reko{e za Apostole Gospodwe „ponapili su se vina”, ~esto je prelazilo i na ostale putnike. I po tri dana vozovi koji su prolazili kroz Kraqevo raznosili su na sve strane duhovnoga veseqa, pesme i delove beseda koje su se ~ule u sv. @i~i. Jer, kao da je o`iveo sv. Sava. Tako je bila o`ivela sv. @i~a duhom Svetim preko vladike Nikolaja. * Posle svr{enih sabora, neumorni vladika je se trudio da prisutnoj bra}i da jo{ neka potrebna znawa misionarska. Odr`avao je trodnevne misionarske te~ajeve, kao dopunu velikim te~ajevima ve} odr`anim na vi{e mesta (jednoga dana sam bila pozvana da prisustvujem i ja na takvom te~aju sa sestrom Marijom @uti}kom). U trpezariji, sve~anoj gostinskoj u Vladi~inom konaku, sedeo je u vrh stola vladika Nikolaj a desno i levo su sedeli misionari – bra}a iz naroda u suknenome odelu sa dugim bradama i dugom kosom, sve zreli qudi, vladi~ini duhovni sinovi. Pred svakim od wih je stajao na stolu tabak ~iste hartije i olovka a vi{e tabaka i pred vladikom. Rad je zapo~et prvo molitvom i uvodnim govorom vladi~inim. Dao im je sa Bo`jim blagoslovom direktive za rad, uputstva, lepe pouke i primere. Posle ih je zapitao, koji od wih `eli ne{to da ka`e iz primera svoga rada ili iz `ivota. Ili ako je se negde pokazao „prst Bo`iji” – neko ~udo. Dok je vladika govorio lagano, oni su zapisivali. A kad su oni govorili, tad je vladika sagnuv{i glavu zapisivao. Vladika je sve pribele`avao. Bilo je oko 20 misionara i vladika je oko 6-7 tabaka ispisao. Na zavr{etku sa zadovoqstvom pogleda na sve wih i re~e: – E danas bra}o vi mene dobro obogatiste! Opet ih pou~i i blagoslovi pa zavr{iv{i molitvu otpusti, do popodneva. Bra}e je bilo iz [umadije i od Vaqeva, od U`ica, Vojvodine i Bosne. I svi kao jedna du{a. U dobroga oca – dobri sinovi. Vladika je bio me|’ wima kao Gospod me|’ Apostolima. * Posle jednoga sabora na kome je bilo dosta monaha, odr`an je kratki p~elarski te~aj. Vladika je `eleo da svi manastiri gaje p~ele. Govorio je o redu i poretku me|’ p~elama i wihovome `ivotu, dive}i se Bo`ijem delu. Da monasi imaju mnogo da se uzore i pou~e od p~ela, a `ivot i ustrojstvo manastira na ko{nice. Govorio je o korisnosti meda, toga pre~udnoga Bo`ijeg dara i voska koji gori kao `rtva ~ista Bogu od tih ~istih svetih devstvenica. Jer je samo p~ela devstvenica od svih drugih razli~ita. Jer se samo matica plodi i nosi jaja a sve druge p~elice radilice su devstvenice. Rekao je da se po p~eliwoj }eliji zove mona{ka }elija, da sve p~ele vole i pokoravaju se svojoj matici. Manastir @i~a je gajio mnogo p~ela i svi gosti koji su svra}ali preko cele godine poslu`ivani su medom, pa ma to bile i velike grupe i ekskurzije. Posle sv. liturgije, na dan Sv. Majke Paraskeve, vladika je slu`io i besedio i po zavr{etku objavio, dok je delio sv. naforu: – Mi danas slavimo Sv. Majku Paraskevu i pozivamo vas sve koji ste sada u 60
Oliver \or|evi}
crkvi da svi idemo u narodnu trpezariju. Tamo }e biti vodosve}ewe i se~ewe kola~a. Molim vas svi izvolite prisustvovati. Niko nije znao da se u @i~i slavi Sv. Petka. Narod se pitao za{to se slavi Sv. Petka kada Saborna @i~ka Crkva slavi Spasov dan, desni paraklis Sv. Stefana, a levi Sv. Nikolu. Stara crkva slavi Sv. Apostole Petra i Pavla a nova, bela crkva Sv. Savu. Nad kapijom slavi se Sv. Jovan Krstiteq a na grobqu Velika Gospojina. Za kapelu u Vladi~inom konaku ne se}am se da li je imala svoju zasebnu slavu. U takvim mislima odosmo u novu narodnu trpezariju ispisanu freskama iz `ivota sv. Save i pod plafonom srpskim svetiteqima u medaqonu. Naroda nije bilo mnogo. Vladika pozdravi goste i re~e: – Danas se~emo kola~ Sv. Majci Paraskevi umesto onih koji ne}e danas da slave svoju slavu. Neki su objavili u novinama da }e biti na putu i ne}e primati goste. Drugi da zbog bolesti ne}e slaviti a neki da zbog `alosti ne mogu slaviti. Umesto wih, evo mi slavimo. Danas ste vi na{i mili gosti. I slavi}emo, re{ili smo, celu godinu, sve slave umesto onih Srba {to ne slave. Kad sinovi ne}e, onda otac mora! Doma}in slave je bio uvek po jedan monah ako je wegova doma}a slava ili bez toga. Slu`eno je sa `itom i medom i se~en je slavski kola~ i razdeqen prisutnima. Zatim su se gosti razi{li, ispra}eni na izlazu doma}inom monahom. Slavilo je se u @i~i cele godine.*
Duhovni sabori u @i~i i sv. vladika Nikolaj u pisanoj zaostav{tini mati Ane (Axi})...
61
* Vladika Nikolaj je na Petrovdan, 12. jula 1941. godine uhap{en u @i~i i zato~en u manastir Qubostiwa, odakle je decembra 1942. interniran u Vojlovicu, a potom 15. septembra 1944. deportovan u koncentracioni logor Dahau.
Oliver Djordjevi} SPRITUAL GATHERINGS IN @I^A AND ST. BISHOP NIKOLAJ IN THE WRITTEN BEQUEST OF MOTHER ANA (AD@I]), THE ABBESS OF THE MONASTERY OF VRA]EV[NICA Summary Nade`da Ad`i} (monastic name abbess Ana) left valuable writings referring to St. Bishop Nikolaj Velimirovi}. Among other things, she wrote down her conversation with the bishop immediately upon his arrival at @i~a and his two sermons from 1940 spoken at spiritual gatherings in the Monastery of @i~a. From these writings, it is possible to feel the bishop's dissatisfaction with the relation of the people from Kraljevo and its surroundings to religion and church. The discourses reveal the bishop's concern about spiritual despondency of the nation. The writings of the abbess Ana have been kept in the Monastery of Vra}ev{nica.
62
Oliver \or|evi}
VERA BOGOSAVQEVI]-PETROVI] Narodni muzej Beograd
KONTINUITET METALURGIJE U DOLINI IBRA
UDK 903/904:669(497.11)
Apstrakt Nakon prvih publikovanih istra`ivawa arheometalurgije u dolini Ibra uo~ava se porast broja otkrivenih manifestacija, kao i pove}an obim bibligrafskih jedinica. Ipak, u ovom trenutku rezultati su daleko od sistemati~nog pristupa koji podrazumeva obja{wewa konstrukcije objekata i analize preduzetih procesa. Ovde su razmatrani publikovani metalur{ki podaci i mawim delom dokumentacija Muzeja, sa digresijama o odre|enim periodima kako bi se istakli kqu~ni momenti za razre{avawe zna~aja i istorijata metalurgije u delu Srbije koji je poznat kao rudonosna i centralna teritorija. Na istom prostoru formirale su se i prve organizacije dr`avnih atributa. Kqu~ne re~i: arheometalurgija, Kopaonik, Ibar, Kru{evica, pe}, {qaka
UVOD1 U ovom trenutku detaqno govoriti o razvoju metalurgije u dolini Ibra na osnovu arheolo{kih istra`ivawa predstavqa visoko postavqen ciq. Istovremeno objediwavawe publikovanih podataka i nedovoqno obra|ene muzejske gra|e jeste riskantni poduhvat sa neizvesnim ishodom. Poku{aj vredi ukoliko postoje uo~qivi momenti krupnih prelomnih doga|aja koji mogu da budu ozna~eni kao elementi razvoja metalurgije. Polazi{te predstavqaju arheolo{ki nalazi iz Kru{evice, Zaja~ka i Lani{ta u prostoru meridijanskog puta reke od juga ka severu. Bogatstvo rudnim depozitima, pre svega ruda olova, cinka, gvo`|a i bakra ~ini posmatrani prostor opravdanim za analizu i pogodnim geomorfolo{kim potencijalom za nastajawe jakih privrednih aktivnosti u pro{losti (Mi}i} 1980: 19–63, 111–119; Krsti} 1971). Zabele`eni podaci od strane istori~ara rudarstva predstavqaju i danas korisna polazi{ta, pre svega za proveru podataka na samom terenu (Dini} 1955: 1–26; Antunovi}-Kobli{ka 1982: 85–110; Simi} 1988). S druge strane, rezultati arheolo{kih rekognoscirawa i iskopavawa Muzeja u Kraqevu u posledwe dve decenije na nazna~enom prostoru ukazuju na preku potrebu za savremenim arheometalur{kim istra`ivawima. Pored velikog broja zabele`enih troski{ta, topionica i rudnih revira, pojava kamenih sekira-~eki}a iz eneolita i bronzanog doba, kao i potowi grobni prilozi iz kne`evskih sahrana i anti~ke nekropole jesu jake indicije za prou~avawe razvoja rudarstva i metalurgije u centralnoj Srbiji (Bogosavqevi} 1987: 9–26; Srejovi}-Vukadin 1988: 7–14). Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
63
Tekst je znatno pro{iren ~lanak pod istim nazivom pripremqen za nacionalni ~asopis Metalurgija (ur. K. Rai}, TMF, Beograd), broj 2 za 2006. posve}en arheometalurgiji. 1
Sl. 1)
Sl. 2)
RUDE I RUDNICI Sl. 1) Stari rudnici u dolini Ibra: 1. Ki`evak, 2. BadawñSastavci, 3. Zaja~ak ñ Kremi}ke pl., 4. Suva ruda, 5. Suvo rudi{te, 6. O{tra ~uka, 7. Belo brdo, 8. Zaplanina, 9. Ranti{te 10. Plana, 11. Gok~anica, 12. @eleznica (Studenica), 13. Majdanski potok (Lopatnica). Sl. 2) Praistorijska nalazi{ta u dolini Ibra: 1. Kru{evica, 2. Petrova crkva, 3. Atenica, 4. Jo{ani~ka bawa – \orov most, 5. Rudno–^ista, 6. Baqevac (Bela stena – ^erewski potok), 7. Rudnica–Beglu~ka, 8. Karadak – Tomovi}ke wive, 9. U{}e–Rudnik, 10. Lopatni~ka reka, regija 11. Kraqevo, u{}e, rano gvozdeno doba: u topionice; n naseqa; p kne`evske sahrane.
Nave{}u svega nekoliko primera danas aktivnih rudnika sa tragovima starog rudarstva olovo-cinkovih ruda na severnom Kopaoniku: Ki`evak, BadawñSastavci, Belo brdo, gde su pored osnovne rude zabele`eni visoki sadr`aji srebra i zlata. Zatim rudnik gvo`|a i bakra na Kremi}kim planinama (Zaja~ak, Kremi}ke ba~ije, Lokve), koji je veoma poznati revir iz anti~kog perioda (Bogosavqevi} et al. 1988: 9–45; Bogosavqevi}-Petrovi}, Tomovi} 1995: 1–4), kao i do skora aktivni rudnici na Suvom rudi{tu i Kruglica – Suva ruda (sl. 1). Na zapadnim padinama Kopaonika, kao i na isto~nim, postoji niz mikrolokalnosti sa tragovima stare eksploatacije i metalur{ke aktivnosti, o ~emu je u vi{e navrata izve{tavano (Bogosavqevi} 1989: 86–93; Bogosavqevi}-Petrovi} 1995: 58–71). Da je re~ o optimalnoj metalogenetskoj provinciji jasno je iz brojnih geolo{kih studija gde su ove zone naro~ito apostrofirane (Jankovi} 1990; Gr`eti}, Jelenkovi} 1995: 13–29). Svi planinski sistemi u dolini Ibra, od Kosova do u{}a u Zapadnu Moravu nosioci su razli~itih orudwewa pogodnih za eksploataciju od ranih faza vin~anske kulture do savremenog doba. Na ovom mestu nije potrebno da se du`e zadr`ava na svakoj rudnoj oblasti i detaqno iznosi wen geolo{ki potencijal. Treba uzeti u obzir studije privrednog razvoja svakog regiona na teritoriji biv{e Jugoslavije gde su geolo{ka istra`ivawa vr{ena sa ciqem da se ustanove kriterijumi efikasne eksploatacije ili odustajawa. Uglavnom je re~ o dokumentaciji poluzatvorenog tipa, koja obra|uje sve geolo{ke aspekte jednog regiona sa projekcijom isplativosti (Kr64
Vera Bogosavqevi}-Petrovi}
sti} 1971). Savremeno rudarstvo Srbije se od svog industrijskog po~etka oslawa na dug kontinuitet koji se upravo prati u revirima isto~ne, centralne i zapadne Srbije. Jedan od recentnih poduhvata, koji je ujedno i uni{tio mnoge tragove stare metalurgije, jeste transportovawe {qake iz okoline Rudnice i ostalih podkopaoni~kih sela radi pretapawa u pogonima Trep~e nakon II svetskog rata (Simi} 1988: 23; usmena saop{tewa me{tana o~evidaca na padinama Kopaonika tokom rekognoscirawa 1984–1988)2.
NALAZ IZ KRU[EVICE I PROBLEM RAZVOJA RANE METALURGIJE Slu~ajno otkriven grobni inventar iz Kru{evice kod Rudna (Golija) pretpostavqenog arheolo{kog konteksta je svakako vrlo impresivan zbog svojih mogu}nosti {iroke i slo`ene interpretacije, posebno u domenu zanatskotehni~ke izrade predmeta. U vi{e navrata nalaz je bio predmet diskusija i izlo`benih projekata razli~ite tematike, od publikovawa do rasvetqavawa metalur{kih pitawa dobijawa i produkcije srebra (Srejovi}-Vukadin 1988: 7–14; Grupa autora 1990: 188–192; Cvjeti}anin 1994: 155–158; Krsti} 2004: 100). Pre|en je put u analizama od prvih op{tih zapa`awa o homogenom stilu izrade sa nakitom iz Novog Pazara i uticaja arhajske umetnosti i ati~kih radionica do pretpostavke o postojawu samostalne lokalne radionice za izradu srebrnih fibula i igala po zadatim uzorima (R. Vasi} 1990: 15–22), (sl. 2). Mesto izrade srebrnih predmeta geografski se sme{ta izme|u nalaza Petrova crkva kod Novog Pazara i Atenice kod ^a~ka (Srejovi}, Vukadin 1988: 12; Cvjeti}anin 1994a: 20-21). Delimi~no ova pretpostavka ukazuje na {iri krug oko Kru{evice kao potencijalnu zonu wene aktivnosti sude}i po podacima iz evidencije Muzeja u Kraqevu iz posledwe decenije prethodnog veka (sl. 3). Budi}i da u kolekciji sakupqenog nakita postoje primerci od srebra i zlata, kao i bronzana oinohoa, name}e se pitawe porekla tri vrste metala, odnosno wihovih ruda. O proizvodwi srebra na na{oj teritoriji prvi podaci poti~u iz perioda starijeg gvozdenog doba, {to je prili~no pozno u odnosu na okolne teritorije (Jovanovi} 1995: 31–37). Teorijski, mogu}nosti eksploatacije su velike kada je u pitawu bogatstvo rudnih nalazi{ta. Broj nalaza je izuzetno mali i svodi se na status importovanih predmeta. S druge strane, tehnologija izdvajawa srebra iz ruda je posebna i {iroka tema, koja se ti~e iskustava eneolitskih i posteneolitskih grupa sa teritorije jugoisto~ne Evrope. Ipak, tuma~ewe porekla i na~ina dobijawa srebra na teritoriji Srbije predstavqa arheometalur{ko pitawe koje do sada nije re{eno osim u delu radnih hipoteza. Produkcija bronze genetski je vezana za razvoj rane metalurgije bakra i uvo|ewe legura u tehnologiju obrade. Me|utim, podaci o kvalitetu bronzanih predmeta, kao i o wihovom poreklu na na{oj teritoriji skromni su obimom, kao i kona~nim odgovorima. Uz postojawe brojnih ostava, kalupa za izlivawe i izradu predmeta, jo{ uvek nije u~iwen poku{aj sistematizacije arheolo{kih nalaza i analiza wihovog sastava uz tuma~ewa, osim uzoraka sa nekropole Trwane kod Bora (Jovanovi}, Jankovi} 1987–1990: 1–10; Jankovi} et al. 1987–1990: 13–19). U okviru istorijskih studija rudarstva primeri proizvodwe gvo`|a sa konotacijom da generalno pripadaju sredwem i poznom sredwem veku prili~no su iscrpno bele`eni i predstavqaju bogatu gra|u za prou~avawe. Prikupqawem podataka iz arhiva, popisom tragova na terenu, kao i podataka iz doba koncesionarske aktivnosti velikih rudnika i topionica u pretpro{lom veku u na{oj zeKontinuitet metalurgije u dolini Ibra
65
Rekognoscirawe je obavqeno tokom devete decenije XX veka u okviru projekta „Rekognoscirawe Jugozapadne Srbije” (Arheolo{ki institut Beograd, direktor projekta dr M. Popovi}), preko redovnih muzejskih obilazaka i putem posebne teme projekta „Rudarewe u praistoriji, antici i sredwem veku na Rudniku” (Arheolo{ki institut Beograd, direktor dr B. Jovanovi}), „Spomenici starog rudarstva i metalurgije na Kopoaoniku” (Narodni muzej Kraqevo, rukovodilac mr V. Bogosavqevi}).
2
Sl. 3) Nakit iz Kru{evice, izbor srebrnog i zlatnog nakita
mqi, bilo je mogu}e detaqnije prosu|ivati o karakteru crne metalurgije (Simi} 1988; ]irkovi} et al. 2002). Kada se govori o ranoj metalurgiji gvo`|a u Srbiji, pre svega se oslawa na bliske analogije iz okolnih regiona Balkana i na osnovna na~ela definitivne {iroke upotrebe gvo`|a u svakodnevnom `ivotu. Pomawkawe analiza ne dozvoqava analiti~ko prosu|ivawe o kvalitetu ingota, polufabrikata, tehnike pretapawa i radioni~kih ubikacija na na{oj teritoriji, osim retkih situacija kada kalupi bivaju na|eni u okviru naseqa i ja~ih arhitektonskih celina, kao na Kalaka~i u objektu 99 (Medovi} 1988, 416–417). Uz kru{evi~ki nalaz, koji poti~e zapadno od Ibra, treba imati na umu arheolo{ku situaciju izme|u naseqa Baqevac i severoisto~no, ka Jo{ani~koj bawi. Naime, publikovani nalaz fragmenta firnisovanog trbuha posude i fragment dna sa delom trbuha megarske vaze (sl. 4/8) gr~ke keramike iz helenisti~kog perioda izdvojen iz povr{inskog materijala ilirske provenijencije sa gradine \orov most kod Jo{ani~ke bawe (Vu~kovi}-Todorovi} 1961: 123–124) bezuslovno otvara pitawe karaktera domoroda~ke populacije i protoka gr~kog importovanog materijala, uticaja i uzora. Po revizionim prospekcijama osamdesetih godina na potezu \orov most–ravna dolina koja prethodi strmom usponu, registrovani su ostaci razru{ene topionice verovatno iz perioda poznog sredweg veka. Pe} je dislocirana izgradwom savremenog puta i ulaznom kapijom Nacionalnog parka, a weni ostaci sa {qakom nalaze se uz ivicu kolovoza. Pojam gradine istog naziva u okolini Jo{ani~ke bawe nije registrovan, kao {to je bio uzaludan poku{aj identifikacije ilirskog materijala na samom terenu (Bogosavqevi}-Petrovi} 2003: 192). U neposrednoj okolini bawe zabele`eno je arheolo{ko nalazi{te putem se}awa me{tana i slu~ajno sa~uvanog pehara sa dve dr{ke u okviru Etnografske zbirke osnovne {kole. Na osnovu tipolo{kih kriterijuma profilacije i obrade posude grubo je datovana u period eneolit / bronzano doba, bez bli`ih direktnih analogija sedamdesetih godina XX veka (Dokumentacija Narodnog muzeja Kraqevo, Centralni stru~ni arhiv, Dosije 2/205).3 Zapadno od Ibra, na 1 100 m nadmorske visine na planini Goliji, u selu Rudno (potez ^ista), na izvoru reke Brevine, identifikovano je naseqe iz starijeg gvozdenog doba sa kulturnim slojem debqine do 1 m i ostacima {qake u prikupqenom pokretnom materijalu (sl. 4/6, 7). Na obli`wim padinama u konfiguraciji terena uo~eni su kru`ni ostaci pe}i za topqewe rude u vidu omawih kupastih uzvi{ewa, koja su datovana u period sredweg veka na osnovu makroskopskog pregleda {qake. Na mestu dana{weg Baqevca (podatak iz evidencije Narodnog muzeja Kraqevo, Dosije CSA 2, bez finalne numeracije), na potezu Bela stena, nalazi se naseqe velike povr{ine iz perioda starijeg gvozdenog doba, ~ije profilacije i forme oboda posuda ukazuju na navedeno datovawe (sl. 4/1–5). O prerastawu protoistorijske manifestacije u ve}i anti~ki centar diskutovano je ranije povodom nalaza sa nekropole Lani{te, gde je na|eno dovoqno dokaza o postojawu jake autohtone osnove na ovom prostoru, koja je podnela program romanizacije u novonastalim provincijama (Bogosavqevi}-Petrovi} 200: 191–194). Poenta ove digresije je u nagla{avawu {ire regije oko Baqevca kao izuzetno va`ne zone gde se nalaze konkretni podaci o procesu uzdizawa lokalnog stanovni{tva u privrednom i socijalnom pogledu. U radijusu od svega 15 km koncentrisana su praistorijska nalazi{ta u odre|enom odnosu, pre svega gradina \orov most, Blago iz Kru{evice, a potom i naseqa ^ista i Bela Stena. Nema trgovine i importa, jednostavnije re~eno, poruxbina iz ati~kih radionica, ili samostalni rad lokalnog zanatskog centra po modnom uzoru metropole, bez osnaKontinuitet metalurgije u dolini Ibra
67
U daqem tekstu podaci iz Dokumentacije Muzeja navodi}e se skra}eno: NMK CSA, Dosije broj: n. 3
Sl. 4) Povr{inski nalazi: 1ñ5. Baqevac, 6, 7. Rudno–^ista, 12. Jo{ani~ka bawa – \orov most.
Sl. 5) Rudnica–Beglu~ka, vi{eslojno praistorijsko naseqe, povr{inski nalazi
Sl. 6) U{}e–Rudnik, povr{inski nalazi
`enog vladaju}eg sloja qudi, kao i slo`ene dru{tvene strukture u odre|enoj formi institucija. U kru{evi~kom materijalu firnisovani skifos i deformisana bronzana oinohoa predstavqaju naru~ene predmete koji su precizno datovani u vreme izme|u 480–450. godine pre n. e. Kao roba poti~u iz ati~kih radionica koje su bile u to doba veoma poznate i cewene. Metodom mokre hemije, odnosno dokazanim reakcijama na elemente bakar, kalaj, srebro, olovo, gvo`|e i cink, ustanovqeno je da su glavne komponente oinohoe legure bakra, kalaja i cinka, dok gvo`|a ima samo u tragovima (ne~isto}a).4 U postupku nije dokazano prisustvo srebra i olova. Po mi{qewu hemi~ara, re~ je o kvalitetnoj bronzi. Ovaj podatak objavqujemo iskqu~ivo radi potrebe {irewa spiska uzoraka analognog vremenskog perioda razli~itih bronzanih, srebrnih, gvozdenih ili drugih metalnih predmeta, kao i lepeze analiza s kojima bi se lak{e operisalo i upore|ivalo sa rezultatima iz okolnih zemaqa. U sada{wem trenutku za arheologiju protoistorijskog perioda od velike va`nosti je otkrivawe rudnika, topionica i radionica za dobijawe metala i predmeta u dolini Ibra. Kada se pregleda lista objavqenih nalaza, kao i zapisnici dokumentacije oblasnih muzeja, zapa`a se odsustvo realnog i dobro dokumentovanog konteksta i nalaza iz naseqa. U najve}em broju slu~ajeva u pitawu su otkri}a iz razru{enih grobnih celina i slu~ajno otkrivenih i razvu~enih ostava (Vasi}, 1990: 15–22). Sti~e se utisak na osnovu iznetih podataka da potencijalna radionica za izradu srebrnog nakita po uzoru na onaj iz gr~kih centara egzistira u {irem pojasu Baqevca, gde je locirano naseqe velike povr{ine iz perioda starijeg gvozdenog doba. [ta se doga|alo u vremenu koje prethodi naru~iocu nakita iz Kru{evice mo`e da se zakqu~i na osnovu evidentiranih nalazi{ta, ~iji tragovi po~iwu oko sela Rudnice, pru`aju}i se po platoima starijih re~nih terasa do Baqevca i prema severu, ka Kraqevu. Vi{eslojno naseqe Beglu~ka u Rudnici u prikupqenom materijalu indicira vremenski raspon od star~eva~kih manifestacija preko vin~anske kulture do gvozdenog doba, uz individualne nalaze {qake (sl. 5). Kada se posmatra polo`aj ovog naseqa i registrovanih arheometalur{kih lokaliteta, prvo se zapa`aju u neposrednom okru`ewu intenzivni rudarski radovi, veliki broj deponija {qake, naseqa i sakralnih objekata iz razli~itih vremenskih perioda. Ulomci keramike sa vi{e lokaliteta koji su generalno atribuirani u period star~eva~ke i vin~anske kulture, pojava eneolitske produkcije, pojedini usamqeni nalazi iz bronzanog doba, kao i jaka koncentracija gvozdenodobne keramike po susednim terasama, uz slu~ajni nalaz gla~ane tesle iz sredweg pojasa zapadnog Kopaonika (atar sela Lisina) poznoneolitske provenijencije, predstavqaju put istra`ivawa rane metalurgije u posmatranom prostoru. Kamene sekire-~eki}i iz dijabaz-ro`ne formacije Lopatni~ke reke (Stojanovi} 1987: 29) ukazuju na trag prema severu, ka [umadiji, koji treba pratiti da bi se prou~io razvoj naseqa iz epoha metalnog doba koja su u bliskoj vezi sa eksploatacijom rudnih resursa. Najnoviji slu~ajni nalaz koji pripada razvijenoj ranoj fazi vin~anske kulture, naseqe Rudnik u U{}u, sude}i po profilaciji, obradi povr{ine i boji stope pehara, kao i na~ina ornamentisawa posuda, jeste informacija vi{e o dugotrajnoj naseqenosti doline Ibra i wenih `upnih pobo~nih tokova (sl. 6). Naseqe je identifikovano u blizini starih rudnih revira, ali i neposredno pored savremenog rudokopa, {to se potvr|uje i dugo o~uvanim toponimom kao svedokom pro{lih aktivnosti. Definisawe zna~aja i uloge navedenih praistorijskih stanica je drugi korak u postupku arheolo{kih istra`ivawa od Kosova Ibrom ka Kraqevu. Na umu treba imati bogati rudni potencijal bakarnih i olovo-cinkovih ruda isto~nog i zapadnog Kopaonika, koji sa stanovi{ta arheometalurgije treba povezati sa tragovima materijalne kulture. Kontinuitet metalurgije u dolini Ibra
71
Re~ je o analizama preliminarnog karaktera (februar 2006), koje je obavila M. Stojanovi}, konzervator Narodnog muzeja u Beogradu, na ~emu se qubazno zahvaqujem. 4
Sl. 7) Lani{te – Baqevac na Ibru, grobni prilozi, nakit
ZAJA^AK – VISOKOORGANIZOVANI SISTEM METALUR[KIH OBJEKATA, PROTOTIP ANTI^KIH KOMPLEKSA Za anti~ku epohu podaci su jasniji i bogatiji, jer delom poti~u sa arheolo{kih iskopavawa. Sondirawe zanatsko-metalur{kog centra na Zaja~ku, kao i zapo~eta iskopavawa nekropole Lani{te kod Baqevca, nedvosmisleno potvr|uju teze o postojawu dubokog kontinuiteta rudarstva kod lokalnog stanovni{tva, neizmewene etni~ke strukture iz prehelenisti~kog perioda do u rimsko doba (direktno afirmacije poti~u iz grobnih nalaza na Lani{tu od I veka n. e.). Nalazi bronzanih fibula na {arnir sa plo~astim lukom i anonimnog kvadransa, kao i domoroda~kih izraza u kulturi sahrawivawa do otkri}a ranovizantijske grobnice iz V veka n. e. govore o dugotrajnom naseqavawu okoline Baqevca (Bogosavqevi}-Petrovi} 2003: 191–208; Petrovi} 1966: 257–258), (sl. 7.) Prirodno je tra`iti naseqe u blizini evidentiranih nekropola sa obe strane reke. Na osnovu na{ih istra`ivawa (Bogosavqevi}-Petrovi}, To{i} 2001: 383–388) kompleks u selu Rvati kod Ra{ke (DobrinacñLug) ima karakter vile ili vi{e~lanog objekta i mogao bi biti jedan od naseobinskih i administrativno-pravnih centara rudarsko-metalur{kih poslova na zapadnom Kopaoniku (sl. 8). Kada se rezultati probnih istra`ivawa na Zaja~ku pa`qivo analiziraju, u prvi plan dolazi visoka organizacija tehnolo{kih aktivnosti i samih postrojewa, od brojnih pe}i za pr`ewe rude do topqewa i radionica za preradu polufabrikata tokom IV veka n. e. (Bogosavqevi}-Petrovi} 2005: 79–83), (sl. 9.) Nakon uvodnih naznaka biva jasnije da nema karta od Novog Pazara do Kraqeva, publikovana u ranijim prilikama, postaje ispuwena gustom mre`om ta~aka naseqa, gradina, nekropola i arheometalur{kih nalazi{ta (sl. 10). Zahvaquju}i otkrivawu rudarsko-metalur{kog kompleksa na Zaja~ku veliki deo evidentiranih nalazi{ta izvan vodenih tokova, usamqenih na visokim nadmorskim visinama, na promajnim mestima sa zale|em {ume, dobija svoje prve analogije i tuma~ewa. U tom smislu mo`e se posmatrati usamqeni profil puta Kopaonik–Rudnica na 1 400 m nadmorske visine, Trsove bare, gde je o~ito prese~ena pe} za preradu rude. U pozadini, prema {umi, u konfiguraciji terena, nalaze se drugi objekti koji pripadaju ovom nalazi{tu i potencijalni su prostor novih arheolo{kih istra`ivawa (sl. 11). U slu~aju nalaza sa Lani{ta, vi{e puta je nagla{avan jednoobrazni stil u izradi bronzanog nakita i funkcionalnih delova ode}e. Ta ~iwenica ukazivala je na isti izvor proizvodwe, odnosno na postojawe lokalne officine u ovom delu Srbije koja radi za potrebe doma}eg stanovni{tva, prihvataju}i kroz vreme op{te trendove, kao i pojedine strane etni~ke impulse (Bogosavqevi} 1988: 32–33; Bogosavqevi}-Petrovi} 2003: 199–200). Kada se podatak posmatra u odnosu na ispred izre~ene pretpostavke o postojawu radionice iz vremena V veka pre n. e. na longitudinali Novi Pazar – Atenica, suptilno se name}e ideja o kontinuiranom nastojawu autohtone populacije u dolini Ibra da svojim snagama proizvodi razne vrste nakita tokom du`eg vremenskog perioda za potrebe svoje regije i od lokalnih rudnih resursa. Wena ubikacija u anti~kom periodu svodi se na okolinu Baqevca, u pre~niku oko 15 km. Kartirawem lokaliteta sa podru~ja Kopaonika i Golije, kao i lokaliteta sa teritorije op{tine Kraqevo, va`ne ta~ke od juga ka severu, od Rudnice preko Baqevca sa Zaja~kom, jesu Cerje, Bogutovac i, neposredno u okolini Kraqeva, praistorijsko naseqe Crkvine u Konarevu i gradina Gradi{te u selu ^ukojevac Kontinuitet metalurgije u dolini Ibra
73
Sl. 8) Rvati, Dobrinac–Lug, gra|evinski kompleks sa ostacima hipokausta
(Bogosavqevi}-Petrovi} 2000: 14, 18–22; Mihailovi} 2003: 39–43). U dolini Lopatni~ke reke, jugozapadno od Kraqeva, pored brojnih tragova rudarstva i metalur{kih objekata uglavnom uz re~ne tokove i vade, ali bez arheolo{kog materijala, registrovana su gradinska utvr|ewa iz anti~kog perioda koja su prethodnih decenija bila minimalno sondirana (Bogut-grad, Dosije NMK CSA 1, bez finalne numeracije). Dolina reke nosi tragove praistorijskog delovawa, a sude}i po slu~ajnim nalazima gvozdenih ~eki}a minijaturnih dimenzija otkriva slo`eni mehanizam sredwovekovnog rudarstva i metalurgije (Bogosavqevi} 1989a: 51–69). Uz nalaz grobnog priloga, lonca sa tri dr{ke iz sela Cerja i povr{inskog materijala, klisura Ibra pokazuje u svojim pobo~nim tokovima `ivu aktivnost tokom IV veka n. e. (Dosije NMK CSA 1, bez finalne numeracije), (sl. 12.) Tome treba pridodati podatke o nalazu gvozdene {qake iz kulturnog sloja sa Gradi{ta kod Kraqeva, koji je na osnovu arheolo{kog materijala datovan u III-IV vek n. e. (Mihailovi} 2003: 40). Podaci o metalur{kim aktivnostima iz Ulpijane, a potom i So~anice, sa nalazima sa planina Rudnik i Kosmaj, pokazali su prostorni i vremenski hijatus stvoren na osnovu preliminarnih istra`ivawa centara koji su se izdvojili u pisanim izvorima (Du{ani} 1980: 7–55) i na osnovu posleratnih arheolo{kih istra`ivawa (^er{kov 1970). S prethodno navedenim aktivnostima rudara i metalurga antike na Kopaoniku i u dolini Ibra, meridijanski put ka [umadiji poplo~an je kockicama jo{ uvek nedovoqno otkrivenog mozaika zbivawa. ^ini se da u ovoj fazi istra`enosti ima dovoqno nalaza da se mo`e govoriti o visoko razvijenoj organizaciji i ranoj rimskoj dominaciji ve} tokom I veka n. e., a ima i dovoqno podataka koji afirmi{u tezu o kontinuitetu do perioda kasne antike u dolini Ibra. Poseban uzlet rudarstva i metalurgije tokom IV veka n. e., severno od Rudnice na obroncima Kremi}kih planina, jeste novina ovog podru~ja koja govori o preme{tawu aktivnosti upravno-administrativnih poslova sa juga, iz So~anice prema Baqevcu. Bez izrazitih nedoumica potvr|uje se i odavno poznat stav o ja~awu rudarske aktivnosti Isto~nog rimskog carstva u vreme kada metropola i zapadne pro74
Vera Bogosavqevi}-Petrovi}
Sl. 9) Zaja~ak, metalur{ki centar, situacioni plan sa rasporedom otkrivenih objekata
vincije gube na zna~aju. U tom periodu najpoznatiji rudnici Pirineja definitivno su iscrpqeni visokim zahtevima iz carskih kovnica i trezora, a te`i{te aktivnosti prelazi na istok.
METALUR[KA NALAZI[TA IZ SREDWOVEKOVNOG PERIODA ILI ARHEOLO[KA NALAZI[TA BEZ KULTURNE I HRONOLO[KE ATRIBUCIJE Dugogodi{we prikupqawe podataka iz doline Ibra, kao i tematska rekognoscirawa planinskih sistema i `upnih oaza Kopaonika, Plane na @eqinu, Gok~anice, Stolova i Go~a isto~no od Ibra, i Studenice, Golije, ^emerna, Troglava i Jelice zapadno od Ibra, u periodu srpskog sredweg veka i turske vladavine, doveli su do stvarawa nagomilane nau~ne gra|e koja nije do kraja sistematizovana. Iako su u vi{e navrata publikovani radovi razli~itih kategorija, od onih o zatvorenoj rudnoj regiji, preko radova odre|enih teorijskim pristupom arheometalur{kim kompleksima, posebno onima bez prate}eg arheolo{kog materijala (Bogosavqevi} 1989: 86–93; Bogosavqevi}-Petrovi} 1995: 58–71) do radova o pojedina~nim nalazi{tima ili nalazima (Mrkobrad 1987–1990: 95–101; Bogosavqevi} 1995a: 251–264), sredwovekovno rudarstvo i metalurgija u dolini Ibra su tretirani fragmentarno i sa velikim ograni~ewima. Prvi veliki problem je identifikacija i analiza slovenskih metalur{kih centara u periodu stabilizacije naseqa i stvarawa autonomnih organizacija sa du`im naseqavawem. Drugi problem predstavqa ~iwenica da najve}i broj evidentiranih topionica u svom prate}em materijalu nema arheolo{ki osetqiv mobilijar. Jedini izvor podataka su rezultati fizi~ko-hemijskih analiza ruda i {qaka, rekonstrukcija procesa topqewa na osnovu arheolo{kih iskopavawa koja do sada nisu realizovana. Objekti pod toponimima Duvarine, Staro Selo, Ku}etine ~esto u povr{inskim nalazima sadr`e recentni kerami~ki materijal, koji sa novim arheKontinuitet metalurgije u dolini Ibra
75
Sl. 10)
Sl. 10) Arheometalur{ka nalazi{ta iz anti~kog perioda: 1. Zaja~ak, 2. Baqevac – Bela stena – Lani{te, 3. Rvati–Dobrinac, 4. Rudnica, 6. Lisina, 8. Brvenik, 9. Cerje, 10. Bogut, 11. Gradi{te. u topionice; p nekropole; ¤ utvr|ewa, n naseqa. Sl. 11) Trsove bare (Kopaonik), neistra`eni anti~ki metalur{ki centar.
Sl. 11)
ometalur{kim istra`ivawima treba da skrene pa`wu arheologa radi precizne determinacije. Odgovori na brojna pitawa funkcionisawa topioni~arskih kompleksa u dolini Ibra u sredwem veku su neophodni, jer }e pre svega uticati na realnije sagledavawe uspona, procvata i pada nemawi}ke Srbije, kao i potowe aktivnosti u tursko doba. Poku{aj da se rekonstrui{u procesi jamske eksploatacije na osnovu sa~uvanih podgrada i konstruktivnih elemenata iz rudnika Ki`evak i Suvo rudi{te, umnogome su doprineli uvo|ewu prve i neophodne metodologije za arheolo{ko prou~avawe kontinuiteta rudarstva i metalurgije u planinskim sistemima Srbije (Bogosavqevi} et al. 1988: 9–45). Datovawe arheometalur{kih lokaliteta u regiji Ki`evak pokazalo se kao najve}i problem, jer u trenutku obrade nije bilo analognih publikovanih celina. Danas, nakon dve decenije, kada se na{i rezultati analiza uporede sa interdisciplinarnim istra`ivawima sprovedenim u Turskoj, zapa`a se niz zajedni~kih detaqa. Izraz vigne za tip pe}i na lokalitetu Demirköy-Malki Samakov je prepoznatqiv toponim sa kopaoni~kih planina (okolina sela Lisina), gde se na mestu Dowe vigwe nalaze ostaci metalur{kih objekata pod za{titom gustih dubokih {uma i uz mo}ni resurs vode. Opis pe}i tipa vigne podudara se sa podacima iz na{ih rekognoscirawa. Autori decidno navode visine oko 1,5 m, kamen kao osnovni i jedini gra|evinski materijal, cilindri~ni oblik koji se su`ava prema vrhu. Objekti se povremeno pojavquju u paru u radioni~kim centrima i pretpostavqa se da slu`e za o~uvawe toplote neophodne za daqi proces topqewa (Yalçin, Özbal 2005: 151). Opisi ambijentalnih celina iz Samakova su do detaqa identi~ni, kao i dispozicije objeka76
Vera Bogosavqevi}-Petrovi}
Sl. 12) Cerje, trouhi lonac (IV vek n. e.), slu~ajni nalaz.
Karadak, plato sa {qakom.
Sredwovekovna arhemetalur{ka nalazi{ta: 1ñ2 Rudnica, 3. Karadak, 4. Kaznovi}e, 5. Duvarine, 6. Staro Selo, 7. Ku}etine, 8–10. Zimovnik 11. Vigwe, 12–14. Novoselske ba~ije, 15. Zaplanina, 16. Bela reka 17. Brze}ka reka, 18. Gvozdac, 19. Jelak, 20. Samokovka–Kadijevac, 21. Samokovka, 22. Jo{ani~ka bawa – \orov most, 23ñ24. Plana, 25. Gok~anica 26. @eleznica, 27. Brezna (Go~), 28ñ29. Lopatni~ka reka, 30. U{}e Boro{nice, 31. Toli{nica–Propqenica. u topionice, n naseqa, s `e`nice, jame za }umur.
ta u gorwem toku Velike reke u regiji Zimovnik, ispod Suvog rudi{ta. U kompleksu tri topionice raspore|ene du` re~nog toka identifikovani su i objekti u paru i enormne depozicije te{ke fajalitske {qake (Bogosavqevi}Petrovi} 1995: 64, sl. 3). Opredeqewe nalazi{ta nikada nije jasno ozna~eno, upravo zbog dobre o~uvanosti nadzemnih objekata i ~iwenice da ovakva mesta ne prati arheolo{ki mobilijar. Rezultati analize uzoraka {qake sa Samakova daju sli~ne sastave i karakteristike kao i na{i posmatrani uzorci iz Zimovnika i Bele reke. Re~ je o primercima fajalitske {qake bogate gvo`|em sa magnetitom i vistitom u sastavu (Stojanovi} 1995: 72). U tom smislu ~esto uop{tena datovawa nalazi{ta sa Kopaonika i Golije, koja ne prati indikativan arheolo{ki mobilijar u vreme poznog sredweg veka ili u period turske okupacije ~ine se opravdana sve do pojave novih rezultata kao posledica sistematskih arheolo{kih iskopavawa. U posmatranoj dolini izdvajaju se tokovi reka na Kopaoniku (Brze}ka, Duboka, Bela reka, Samokovka, Rudni~ka reka, Velika reka), kao i `upne regije koje su nosioci metalur{kih aktivnosti (sl. 13). Osnovna svojstva ovih prirodnih celina su blizina re~nog toka i mogu}nost ostvarivawa velikog pada vode, {to se obezbe|ivalo ve{ta~ki use~enim kanalima (vade), i blizina {uma kao izvora toplotne energije (gorivo). Unapre|ewem tehnika topqewa u periodu sredweg veka topionice se organizuju u ovakvim ambijentima, dok prvi uslov blizine rudnog izvora nije morao biti dosledno ispo{tovan. Transport rude se mogao organizovati konvojem tovarnih `ivotiwa iz vi{e rudnih revira. Topionice u dolinama kopaoni~kih reka opslu`ivale su vi78
Vera Bogosavqevi}-Petrovi}
Sl. 15) Karadak, ostaci uni{tene pe}i, in situ.
{e rudnika, {to se zapa`a posmatrawem velikog platoa u selu Karadak, koji i danas, nakon decenija uni{tavawa objekata i {qake, deluje kao mese~ev pejza` (sl. 14). U Karadaku je postojao vidqiv niz pe}i za topqewe ruda sve do zavr{etka II sv. rata, kada su uni{tene preradom te{ke {qake u Trep~i. Danas je o~uvana jedna skromna zona po povr{ini sa obrisom potencijalne pe}i, u vidu deformisanog kru`nog dna (sl. 15). Usamqeni nalaz gvozdenog kola (samokov) sa~uvan je iz doline Samokovke na Kopaoniku, a danas se nalazi kao eksponat u Umetni~koj zbirci Narodnog muzeja u Kragujevcu. Re~ je o masivnoj elipsoidnoj osovini to~ku, lokalnog naziva grivna, koja je bila glavni nosilac prenosa vodene energije u pokreta~ku snagu mehova za raspirivawe vazduha u pe}ima. Kako je funkcionisao samokov u dolini ove reke nije mogu}e precizno re}i. Danas se na tri lokacije registruju ostaci pe}i pod slojem zemqe, na obe obale oko mesta Kadijevac, sa razli~itom dispozicijom i brojem objekata. Zanimqiv pristup, pored arheolo{kog, bilo bi bele`ewe etnografskih paralela i sa~uvanih pri~a kod lokalnog stanovni{tva, kao {to je i ona iz doline reke ispod Kozjih stena, gde se oduvek ~ula jeka od ogromnih ~eki}a i maqeva.5 U depou Muzeja u Kraqevu sme{tena je kolekcija studijskog materijala od uzoraka ruda, {qake do delova pe}i koji su fragmentarno sa~uvani sa razli~itih lokacija sa Kopaonika i Golije. Primer za skrupulozniju obradu od uobi~ajenog opisa jeste topionica razru{ena osamdestih godina gradwom `i~are za skija{ku stazu Duboka, u Beloj reci na isto~nom Kopaoniku (sl. 16). O tipu pe}i vi{e nije mogu}e raspravqati, osim u delu parcijalne analize o~uvanih elemenata konstrukcije, Kontinuitet metalurgije u dolini Ibra
79
Po kazivawu Predraga Kova~evi}a iz Kremi}a (zabele`eno 1988), koji je bio dete kada je u~estvovao zajedno sa nema~kim zarobqenicima u transportu „{kripe” (1946). Pre~nika 80 cm, te`ine oko 160 kg po se}awu o~evidaca. Izvu~ena je volovskom zapregom iz kawona re~ice. P. Kova~evi} je odrastao uz pri~e oko ogwi{ta o „neprestanoj jeci” koja je poticala od brojnih mehova i udaraca maqeva i ~eki}a koji su dopirali iz kova~nica u dolini Samokovke „jo{ iz doba Turaka”. 5
Sl. 16) Bela reka, topionica sa trasom vade; elementi uni{tene pe}i, detaq.
aglomerata rude, {qake i goriva iz unutra{weg dela pe}i. Prva ispitivawa pokazala su da je re~ o zeqastoj rudi gvo`|a oker (Stojanovi} 1995: 72–78). Aglomerat ukazuje na mogu}i proces topqewa gde je ruda male tvrdo}e polagana zajedno sa granama bukve i hrasta na dno pe}i. Poreklo rude vezuje se za obli`wi revir i arheometalur{ki kompleks Zaplanina. Time se, naravno, iskqu~ivo na po~etnom nivou razmi{qawa, mo`e postaviti hipoteza o organizaciji sredwovekovnih rudokopa i topionica, sa konkretizovawem izvora ruda, goriva, kao i finalnog proizvoda u oazama metalur{kih postrojewa, u ovom slu~aju naseqa i rudokopa Zaplanina sa objektima za topqewe rude u dolini obli`we reke. O izgledu pe}i u sredwem veku, koje su se danas o~uvale pod debqim slojem zemqe u konfiguraciji terena, konkretno se mo`e govoriti na primeru objekta sa tre}eg lokaliteta iz kompleksa Zimovnik – Kepin laz, ukoliko bi se izvela arheolo{ka istra`ivawa (Bogosavqevi}-Petrovi} 1995: 63–65), (sl. 17.) Ali vreme rada za sada ostaje hipoteti~no, iako navedene analogije sa metalur{kim radionicama iz turskog dela Trakije poseduju veliku uverqivost. Budu}i da su na turskoj teritoriji arheometalur{ka istra`ivawa sa datovawem tek u razvojnoj fazi, obe regije ~eka uvodni posao. Nadzemno o~uvani objekti su po pravilu prekriveni tankim slojem zemqe, oko ~ega su razbacani komadi kamena, rastopa zemqe i metala. Nedostaje povr{inski kontekst u vidu predmeta materijalne kulture koji bi mogli generalno da odrede vreme upotrebe topionica. Uglavnom se ponavqa konfiguracija ovalno-kru`nih, kupastih ili cilindri~nih uzvi{ewa, nevelike visine izme|u 1,5-2 m, kao {to je uo~eno u kompleksu Zimovnik, u dolini Samokovke ili na u{}u Boro{nice u Lopatni~ku reku, ili u turskom delu Trakije. Iz doline Samokovke, sa centralnog lokaliteta koji se sastoji od nekoliko humkastih uzvi{ewa prekrivenih kamenom i {qakom, poti~e deo konstruktivnog elementa pe}i (sl. 18). Po svom o~uvanom izgledu levkasto profilisane cevi od pe~ene gline, koja je obavijena slojevima zemqe zape~ene do razli~itog stepena i na su`enom delu otvora rastopom metalne prevlake, podse}a na skorije objavqen nalaz sa teritorije Ma|arske (Gömöri 2005: 131). Analogija sa nalazi{ta Bodrod-Alsóbü 80
Vera Bogosavqevi}-Petrovi}
Sl. 17) Zimovnik, nadzemni ostaci pe}i (konfiguracija terena).
predstavqa zavr{etak otvora za dovod vazduha koji treba da olak{a paqewe, nakon ~ega se su`eni deo cevi zatvara glinom. Komad je datovan u rani X vek i vezuje se za dugu tradiciju avarske metalurgije, koja pak u originalnom razvoju zasniva svoja znawa na iskustvu vizantijskog ume}a. Na{ primerak nije mogu}e bli`e datovati jer samo nalazi{te nije arheolo{ki istra`ivano. Drugi razlog le`i u dugotrajnosti i identi~nosti forme funkcionalnih elemenata topionica. Ipak, od velike va`nosti jeste uo~avawe odre|enih sli~nosti na ovom stadijumu istra`enosti radi odvajawa pojava ranog sredweg veka i po~etaka stvarawa srpske dr`ave. Nije mogu}e da su sa pojavom saskih rudara zapo~ela obimna privredna previrawa u Srbiji. ^ini se da je objektivniji stav o postojawu duge tradicije rudarstva i metalurgije na ovom prostoru, {to se jasno vidi u uzletu metalurgije tokom celog IV veka n. e. u okolini Baqevca. Pozicija nalaza iz Samokovke (suprotna strana masiva na kojoj se nalazi veliki anti~ki metalur{ki centar Zaja~ak) sama po sebi daje povoda za dubqu analizu i proveru arheolo{kim metodama. Pored ovalno-kru`nih uzvi{ewa, usamqenih ili u paru, veoma ~esto se na terenu bele`e i podaci o prese~enom profilu u obali re~ica, koji su puni tamne zemqe, gari i {qake i koji poti~u od objekata nepoznatog oblika za preradu rude (sl. 19). Novoselske ba~ije su ina~e kompleksno nalazi{te, sa konfiguracijom terena koja jasno izdvaja zidane konstrukcije i nizove objekata razli~ite namene, preko topionica do o~uvanih jama za dobijawe }umura u neposrednoj blizini Suvog rudi{ta i Bakarwa~e, rudnih revira velikog zamaha u pro{losti. U Plani na @eqinu, za koju istorijski izvori navode da je bila dubrova~ka kolonija, pored rudarsko-metalur{kih radova, identifikovani su ostaci tri crkve mawih dimenzija, kao i gra|evinski kompleks, koji je preliminarno sondiran 1984. godine (sl. 20).6 Prikazana osnova podrazumeva vi{e~lani objekat du`ine preko 20 m, sa odajama koje reflektuju znake solidnog zidawa sa kre~nim malterom. Ostaci crkava su u neposrednoj blizini kompleksa, u ~ijim zonama pri podu se nalaze o~uvani pojasi fresko-kompozicija. Brojne lokacije grobaqa i crkava mawih dimenzija u okolini ukazuju na veliku naseqenost i zna~aj Plane u sredwem veku (Kova~i, Plana, Brezova Kontinuitet metalurgije u dolini Ibra
81
Rekognoscirawe Kopaonika 1984: M. Kova~evi}, arhitekta-konzervator i V. Bogosavqevi}, arheolog; dokumentacija Arheolo{kog instituta u Beogradu i Narodnog muzeja u Kraqevu. 6
Samokovka, konstruktivni element pe}i, fragment.
glava). Uloga ovog arheometalur{kog kompleksa je do sada definisana iskqu~ivo putem istorijskih izvora. Sondirawe delova kompleksa radi dobijawa osnovnih podataka, otkup dve rudarske alatke (kilavice), kao i dva rudarska ~eki}a u Arheolo{koj zbirci Muzeja u Kraqevu sa sabranom tehni~kom i foto-dokumentacijom i istorijskim izvorima optimalan su po~etak za razvijawe nau~no-istra`iva~kog projekta o zna~aju Plane i okoline. Posebna vrednost za pro~avawe kompleksa predstavqa mogu}nost pra}ewa odnosa domoroda~kog nivoa metalurgije i novih saskih iskustava. Drugi ~vor problema je definisawe gradinskih utvr|ewa sa slojevima intenzivnog `ivota i razvijene metalurgije iz perioda sredweg veka. Na Kopaoniku su ~esto bele`eni potezi sa tipi~nom konfiguracijom malih kru`nih udubqewa koja poti~u od rupa za pravqewe }umura, drvenog ugqa. Lokalni naziv ovakvih objekata su `e`nice. ^esti primeri `e`nica na Kopaoniku se vezuju za {umske prostore, kao {to su {ume na Novoselskim ba~ijama ili Jelaku. Najkarakteristi~nija je padina brda Gvozdac, gde se u stepenastom rasporedu manifestuju plitka podu`na udubqewa koja su bila u funkciji jama za dobijawe }umura (sl. 21). U gorwem toku Lopatni~ke reke i danas se nalaze savremene pe}i za dobijawe }umura, koje svojim oblikom podse}aju na anti~ke i sredwovekovne oblike pe}i za topqewe ruda, vi|ene na Zaja~ku ili u dolini Boro{nice (regija Lopatnica), (sl. 22.) Da je kontinuitet metalurgije u sredwem veku ~iwenica, pored pisanih podataka dokazuje i dovoqno terenske dokumentacije koja potvr|uje intenzitet i broj nalazi{ta u izdvojenim geografskim regijama. U ovom momentu daleko ve}i problem predstavqa uo~avawe arheometalur{kih nalazi{ta iz perioda Seobe naroda, dolaska Slovena i wihove stabilizacije u dolini Ibra. Odre|ivawe hronologije velikog broja postoje}ih lokaliteta bez propratnog arheolo{kog materijala jeste drugi problem metalurgije sredweg veka koji treba sistematski re{avati, prevashodno fizi~ko-hemijskim analizama velike serije uzoraka ruda i {qake sa topioni~kih objekata.
KONTINUITET Na osnovu veoma sa`etog pregleda argumenata za i protiv prihvatawa teze o kontinuitetu metalurgije u dolini Ibra, treba imati u vidu slede}e pozitivne informacije dobijene ovim tekstom. Iako je posmatrana teritorija na samom po~etku ve}ih arheolo{kih zahvata, sistematizovani podaci se uklapaju u teoriju o intenzivno razvijenom rudarstvu i metalurgiji kroz dugi vremenski period. Na{a istra`ivawa konkretno defini{u starije gvozdeno doba kao po~etno vreme razvoja na {irokom planu obe privredne grane, dok posredni podaci upu}uju dubqe u pro{lost, ka eksploataciji bakarnih ruda na zapadnom i isto~nom Kopaoniku (Bogosavqevi}, Antonovi} 2005). Od izuzetne va`nosti za potowa istra`ivawa o kontinuitetu jeste period izme|u V veka pre n.e. i procesa uspostavqawa rimske dominacije tokom I veka n. e. U {est vekova sabrano je mnogo promena u okolnim regionima, dok je dolina Ibra osvetqena u kratkim obrisima otkri}em kne`evskih sahrana do perioda uvo|ewa rimske organizacije. Kontinuitet i intenzivan razvoj metalurgije o~iti su tokom IV veka n. e., kada dolazi do slabqewa rimske uprave. U uskom krugu lokaliteta Kru{evica – Baqevac – Jo{ani~ka bawa de{ava se tokom milenijuma metamorfoza metalur{kih pojava sa jakom autohtonom notom u produkciji, i verovatno u dru{tvenoj Kontinuitet metalurgije u dolini Ibra
83
Sl. 20)
Sl. 19) Novoselske ba~ije, profil reke sa kulturnim slojem tamne zemqe sa garom, {qakom i obrisima objekta.
Sl. 20) Plana, preliminarna osnova gra|evinskog kompleksa, objekat 1, nivo poda.
organizaciji. U navedenom opsegu treba koncentrisati arheolo{ka istra`ivawa kako bi se geneza razvoja lokalne metalur{ke osnove iz perioda V veka pre n. e. dokazala. Za sada raspola`emo indicijama o postojawu lokalne radionice koja je uz ste~eno znawe imitirala oblike iz ati~kih centara i prilago|avala ih svom etni~kom lokalnom izrazu. Taj posao je nastavqen i tokom uvo|ewa rimske uprave prilago|avawem novim pravilima `ivota. Drugi pik krivuqe metalur{kih aktivnosti doga|a se u IV veku n. e., kada ista regija oko Baqevca do`ivqava lokalni uspon u svom razvoju, dok mnogo ve}i i poznatiji centri prekidaju privredne aktivnosti i reflektuju pasivni doprinos. Upravo ovaj uo~eni stimulans vredan je arheolo{kih istra`ivawa obe zone: Zaja~ka, kao ~isto arheometalur{kog kompleksa, i niza anti~kih lokaliteta u okolini Baqevca. Tre}i i veoma ozbiqni problem je rekonstrukcija sredwovekovnog rudarstva i metalurgije, posebno na nalazi{tima koja nemaju arheolo{ki materijal, te time nisu ni hronolo{ki precizirana. Prva iskopavawa u nedirnutim oazama kao {to je Zimovnik ispod Suvog rudi{ta, dolina Samokovke, ili u oblasti Plane, Gok~anice i Lopatnice, unapredila bi na{a znawa o tehnologiji, danas bazirana na analogijama sa udaqenim teritorijama, pisanim izvorima i poznim tuma~ewima. Uo~ene sli~ne pojave u organizovawu metalur{kih objekata, kao i elementi konstruktivne prirode (Samokovka, BodrodAls贸b眉), ukazuju na jake tragove, od kojih bi mogla zapo~eti istra`ivawa kontinuiteta metalurgije od slabqewa rimske uprave i procesa transformacije lokalnog stanovni{tva u susretu sa novim iskustvima brojnih etni~kih kretawa tokom kasne antike. U vremenu pre pojave koncesionarskih poslova XIX veka u Srbiji, vredni pa`we istra`iva~a za definisawe karaktera metalurgije, i od neosporne va`nosti za re{avawe problema kontinuiteta, jesu sistemati~na istra`ivawa i analize metalur{kih centara i radionica iz doline velikog broja bo~nih tokova u dolini Ibra. 84
Vera Bogosavqevi}-Petrovi}
Na osnovu akcentiranih vremenskih prekretnica koje su se izdvojile zna~ajnim kvalitativnim promenama u privrednom razvoju doline Ibra, mogu}e je zapo~eti arheolo{ka istra`ivawa sa jasnim tematskim okvirom i ciqem. Svaka regija isto~no i zapadno od Ibra je pre svega nosilac optimalnih mogu}nosti za razvijawe rudarstva, a potom i metalurgije. Tehnolo{ke karakteristike topqewa i prerade ruda mewale su se kroz vreme, zavisno od stepena razvijenosti metoda i novih znawa. Upravo na posmatranom podru~ju postoji idealni sticaj okolnosti za prou~avawe kontinuiteta metalurgije i wenog zna~aja za razvoj dru{tvenih i dr`avnih organizacija kroz istoriju.7
Sl. 21) Gvozdac, jame za }umur (`e`nice), tipi~na konfiguracija na Kopaoniku Sl. 22) Lopatni~ka reka, savremena pe} za }umur
Tehni~ki prilozi su deo Dokumentacije Arheolo{kog odeqewa Narodnog muzeja u Kraqevu. Fotografije: M. Kova~evi}a, N. Bori}, V. Bogosavqevi}-Petrovi}, S. Vulovi}. Crte`i: R. Pajovi}; A. Bala}, V. Bogosavqevi}-Petrovi}, A. Matovi}. Tehni~ka priprema priloga A. Mari~i}. 7
Kontinuitet metalurgije u dolini Ibra
85
BIBLIOGRAFIJA Antunovi}-Kobli{ka, M., 1982. Prilog prou~avanju rudarske i metalur{ke tehnike i stru~nih naziva u starim srpskim i turskim rukopisima I, Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgije u Boru 2: 85–110. Bogosavqevi}, D., 1989 a. Prilog prou~avawu sredwovekovnog rudarskog alata, Na{a pro{lost 4: 51–69. Bogosavljevi}, D., 1995 a., Medieval Mining Tools From the Belgrade National Museum Collection, in: Ancient Mining and metallurgy in Southeast Europe, International Symposium Donji Milanovac 1990, ed. B. Jovanovi}: 251–264. Bogosavqevi}, V., 1987. Kamene sekire-~eki}i iz Narodnog muzeja u Kraqevu, Na{a Pro{lost 2: 9–26. Bogosavqevi}, V., 1988. Lani{te kod Baqevca, kasnoanti~ka nekropola, Ra{ka ba{tina 3: 15–34. Bogosavqevi}, V., 1989. Uvod u rudarsku arheologiju na Kopaoniku, oblici starog rudarstva i metalurgije, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 5: 86–93. Bogosavqevi}, V., Mrkobrad D., Bogosavqevi} D., 1988. Istra`ivawa sredwevekovnog rudarstva na zapadnom Kopaoniku (okolina Ki`evaka), Na{a pro{lost 3: 9–45 (Bogosavqevi} et al. 1988). Bogosavqevi}-Petrovi}, V.,1995. Arheometalur{ki kompleksi na Kopaoniku (metodi i problemi prou~avawa), Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 10: 58–71. Bogosavqevi}-Petrovi} V., 2000., Stara naseqa na podru~ju dana{weg Kraqeva. U: Rudo Poqe – Karanovac – Kraqevo (od prvih pomena do I svetskog rata), ur. Q. P. Risti}, Institut za balkanolo{ke studije SANU-a (posebna izdawa 76), Narodni muzej Kraqevo: 9–32. Bogosavqevi}-Petrovi}, V., 2003. Struktura anti~kog stanovni{tva u dolini Ibra. U: Rad Dragoslava Srejovi}a na istra`ivawu anti~ke arheologije, ur. N. Tasi}, Memorijal Dragoslava Srejovi}a, Zbornik radova 2: 192–208. Bogosavqevi}-Petrovi}, V., 2005. Zaja~ak: Ancient Arcaeometallurgical Complex on Kopaonik Mountain – Serbia, in: Metallurgy in Southeast Europe from Ancient Times Till the End of 19th Century, International Symposium, Vol. I: 79–83. Bogosavqevi}-Petrovi}, V., Tomovi}, M., 1995. Zaja~ak na Kopaoniku. Kasnoanti~ki rudarsko-metalur{ki centar, Arheometalurgija 2: 1–4. Bogosavevi}-Petrovi} V., To{i} G., 2001. Istra`ivawa lokaliteta Dobrinac u Rvatima, Novopazaraski zbornik 25: 383–388. Bogosavljevi}-Petrovi}, V., Antonov}, D., 2005. Early Copper Metallurgy in Central Serbia: New Perspectives, in: Metallurgy in Southeast Europe from Ancient Times Till the End of 19th Century, International Symposium, Vol. I: 37–40. Cvje ti }a nin, T., 1994. Gr~ ki uti ca ji na pro duk ci ji sre bra pred rim skog do ba: An ti~ ko sre bro u Sr bi ji, ur. I. Po po vi}, Na rod ni mu zej Be o grad: 19–24. Cvjeti}anin, T., 1994 a. Katalo{ke jedinice 10–13: Anti~ko srebro u Srbiji, Katalog izlo`be, ur. I. Popovi}, Narodni muzej Beograd: 155–158. ^er{kov, E., 1970., Municipium DD kod So~anice, Dissertationes et Monographiae, tome X. ]irkovi}, S., Kova~evi}-Koji}, D., ]uk, R., 2002. Staro srpsko rudarstvo, Vukova zadu`bina Beograd, Prometej Novi Sad. (]irkovi} et al.) Gömöri, J., 2005. Archaeological Remains of Iron Production Sites in the Carpathian basin from the Avar-Onogur-Bolgar Period, in: Metallurgy in Southeast Europe from Ancient Times Till the End of 19th Century, International Symposium, Vol. I: 131–137. 86
Vera Bogosavqevi}-Petrovi}
Grupa autora, 1990. Gospodari srebra, Gvozdeno doba na tlu Srbije, Katalog izlo`be Narodni muzej Beograd, Vojvo|anski muzej Novi Sad, Muzej Kosova Pri{tina: 188–192. Gr`eti}, I. A., Jelenkovi}, R. J., 1995. Osobine srebra i wegova nalazi{ta u Srbiji. U: Radionice i kovnice srebra, Akta nau~nog skupa odr`anog od 15. do 18. novembra 1994. godine u Narodnom muzeju u Beogradu: 13–29. Dini}, M. J., 1955–1962. Za istoriju rudarstva u sredwevekovnoj Srbiji i Bosni, I-II, Srpska akademija nauka. Du{ani}, S., 1980, Organizacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji, Dalmaciji i Gorwoj Meziji, Istorijski glasnik 1-2: 7–55. Jankovi}, S., 1990. Rudna le`i{ta Srbije: Regionalni metalogenetski polo`aj, sredine stvaranja i tipovi le`i{ta. Jankovi}, I. M., Bugarski, P. R., Janji}, S. V., 1987–1990. Bakarne {ljake kao dokaz topljenja i livenja bakra u periodu kasnog bronzanog doba u okolini Bora, Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgije u Boru V–VI: 13–19. Jovanovi}, B., 1995. Srebro u ranoj praistoriji centralnog Balkana, u: Radionice i kovnice srebra, Akta nau~nog skupa odr`anog od 15. do 18. novembra 1994. godine u Narodnom muzeju u Beogradu: 31–37. Jovanovi}, B., Jankovi}, N., 1987–1990. Nekropola Para}inske grupe u Trnjanima kod Brestova~ke banje, Zbornik radova rudarstva i metalurgije u Boru V–VI: 1–10. Krsti}, S., 1971. Rudna nalazi{ta na teritoriji Osnovne privredne komore Kraljevo i stepen njihovog poznavanja sa kartom rudnih pojava i le`i{ta P=1:100 000. Krsti}, V., 2004. Das Silber bei den Illyrern. U: Silber der Illyrer und Kelten im Zentralbalkan. ur. T. Cvjeti}anin, P. Schäfer, Nationalmuseum in Belgrad, Landesdenkmalamt Baden-Wurttemberg Esslingen, Keltenmuseum Hochdorf/Enz, Eberdingen: 33–55, 100. Medovi}. P., 1988. Kalaka~a, naselje ranog gvozdenog doba, Vojvo|anski muzej, Posebna izdanja 10. Mi}i}, I. M., 1980. Kontakt ne, pne umatolitske i hidroter malne prome ne u vulkanskim ste nama kopaoni~ke oblasti, Rasprave Zavo da za ge olo{ka i ge ofizi~ka istra`ivanja XIX. Mihailovi}, T., 1988. Novi anti~ki lokaliteti na Kopaoniku, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 13: 147–157. Mihailovi}, T., 2003. 2002–2003 Trench type Excavations of Site Gradi{te in ^ukojevac, Municipality of Kraljevo, Archaeological Reports 1 Serbian Archeological Society: 54–58. In press. Mrkobrad, D., 1987–1990. Srednjevekovni rudarski ~eki} iz Ki`evaka, Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgije u Boru V–VI: 95–102. Petrovi}, D., 1966. Ranovizantijska grobnica u Baqevcu na Ibru, Starinar XV–XVI: 257–259. Simi}, V., 1988. Rudarstvo gvo`|a sredwevekovne Srbije i Bosne, Rudarski institut. Srejovi}, D., Vukadin O., 1988. Blago iz Kru{evice, Ra{ka ba{tina 3: 7–14. Stojanovi}, D., 1987. Mineralo{ko-petrolo{ka determinacija kamenih sekira-~eki}a iz Narodnog muzeja u Kraqevu, Na{a pro{lost 2: 27–29. Stojanovi}, D., 1995. Mineralni sastav starih {qaka sa Kopaonika, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 10: 72–77. Vasi}, R., 1990. Iron Age in Serbia, Chronological, Geographical and Cultural Interpretation. U: Masters of Silver, the Iron Age in Serbia, National Museum Belgrade, Museum of Vojvodina Novi Sad, Mueseum of Kosovo Pri{tina: 67–74. Kontinuitet metalurgije u dolini Ibra
87
Vu~kovi}-Todorevi}, D., 1961. Helenisti~ka keramika iz Jo{ani~ke bawe, Starinar XII: 123–124. Yalçin, Ü., Özbal, H. 2005., Demirköy-M. Samokov: Ottoman Ironworks Preliminary report on Archaeometallurgical Studies, u: Metallurgy in Southeast Europe from Ancient Times Till the End of 19th Century, International Symposium, Vol. I: 151–157.
88
Vera Bogosavqevi}-Petrovi}
Vera Bogosavljevi} Petrovi} CONTINUITY OF METALLURGY IN THE IBAR VALLEY Summary On the basis of a very short summary pro and contra the continuity of metallurgy in the Ibar valley we should bear in mind the following positive data resulting from this text. Even though the examined territory is at the very beginning of archaeological works of a larger scope, the enclosed data fit into the theory about very advanced mining and metallurgy during a very long period of time. Our investigations identify concretely the Early Iron Age as the period of development of both activities at a broad level while indirect data indicate more distant past as the period of exploitation of copper ores at the western and eastern Kopaonik (Bogosavljevi}, Antonovi} 2005: 40). Of exceptional significance for the future investigations of the continuity is the period of development between the 5th century BC and the time of establishing of Roman domination in the 1st century AD. During these six centuries, the neighbouring regions experienced a lot of changes while the Ibar valley came into focus in the time of 'princely burials' in the period of introduction of Roman organization and during the 4th century AD when the Roman power was on the decline. Within a limited group of sites in the region Kru{evica-Baljevac-Jo{ani~ka Banja and the Kremi}ke mountains, a metamorphosis of a lot of phenomena with strong autochthonous characteristics in production and probably also in the social organization could be witnessed during that millennium. The third and a very serious problem is reconstruction of medieval mining and metallurgy especially at the sites lacking the pottery material so they could not be precisely dated. The first excavations in the intact oases including Zimovnik under Suvo Rudi{te, the Samokovka valley or the areas of Plana, Gok~anica and Lopatnica will improve our technological knowledge, which is nowadays based on the analogies from rather distant territories and on written sources and rather late interpretations. All the above mentioned examples indicate the existence of continuity of metallurgy in the Ibar valley from the Early Iron Age till nowadays. Therefore, systematic archaeometallurgical investigations should be initiated. Translated by Mirjana Vukmanovi}
Kontinuitet metalurgije u dolini Ibra
89
DRAGOQUB DANILOVI]
STARI SRPSKI RODOSLOVI I CRKVENI POMENICI
Apstrakt Istra`ivawe i prou~avawe istorijskih izvora je u istorijskoj nauci vrlo slo`en ali istovremeno i izuzetno interesantan posao. Srpska istoriografija je do sada temeqno obradila stare srpske rodoslove1 i ocenila wihov zna~aj za upoznavawe sa istorijom srpske dr`ave u sredwem veku. Crkveni pomenici ili „pomjanici” su liturgijske kwige koje su nedovoqno poznate ne samo laicima ve} i mnogim istori~arima. Izuzimaju}i radove Stojana Novakovi}a i \or|a Sp. Radoji~i}a, u istoriografskim istra`ivawima je uglavnom publikovana rukopisna gra|a starih pomenika bez osvrta na izvornu vrednost. Ovaj rad zato i ima za ciq da odredi vrednost „pomjanika”, da uporedi pomenike i rodoslove, wihove me|usobne uticaje, razlike i sli~nosti. Kqu~ne re~i: rodoslovi, pomjanici, Nemawi}i, geneologija
1
Vreme nastanka prvog srpskog rodoslova precizno je utvr|eno i ono pada u posledwu ~etvrtinu XIV veku, „ta~nije izme|u 1374. i 1377. godine”2. Sastavqa~ rodoslova je imao za ciq da pove`e bosanskog bana Tvrtka Kotromani}a, koji je tih godina pretendovao na srpski presto, sa dinastijom Nemawi}a. U XV i XVI veku rodoslov je pro{iren i oboga}en novim podacima. Tako su, usled nastojawa da se doka`e rodbinska vezanost sa svetorodnim Nemawi}ima, stvoreni slede}i rodoslovi: 1) rodoslov bana Tvrtka (napisan izme|u 1374. i 1377. godine), 2) rodoslov despota Stefana Lazarevi}a (napisan izme|u 1402. i 1427. godine), 3) rodoslov despota \ur|a Brankovi}a (napisan izme|u 1433. i 1446. godine), 4) rodoslov sremskih Brankovi}a (napisan izme|u 1506. i 1509. godine) i 5) rodoslov Jak{i}a (napisan izme|u 1563. i 1584. godine).3 Od vremena vladavine despota Stefana Lazarevi}a autori rodoslova povezuju srpsku vladarsku porodicu sa lozom svetog cara Konstantina Velikog, pa ~ak dose`u i do Olimpijade, majke Aleksandra Velikog, „veoma popularnog u sredwem veku, ~ija je biografija slu`ila kao sredstvo za vaspitawe vladala~kih i vlasteoskih sinova”.4 Svetorodnim korenima i poreklom od najslavnijih istorijskih li~nosti na taj na~in se srpski sredwovekovni vladari uklapaju u „jedan svetsko istorijski okvir”.5 Sumiraju}i nau~na saznawa o starim srpskim rodoslovima mo`emo konstatovati da su rodoslovi nastali iz potrebe da se doka`e genealo{ka veza sa prvim hri{}anskim i srpskim vladarima, Konstantinom Velikim i Stefanom Nemawom, ~ime se pru`ala legitimnost vladarskoj porodici koja se u odre|enom trenutku na{la na srpskom prestolu. Srpski crkveni „pomjanici” se mogu definisati i kao „kratki rodoslovi” u kojima se jednostavno bele`e imena ~lanova srpskih sredwovekovnih porodica. Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
103
Qubomir Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Beograd–Sremski Karlovci 1927; Radoji~i} Sp. \or|e, Doba nastanka i razvoja starih srpskih rodoslova, IG 2 (1948) 21–36; Radoji~i} Sp. \or|e, Kwi`evna zbivawa i stvarawa kod Srba u sredwem veku i u tursko doba, Novi Sad 1967. 2
Dimitrije Bogdanovi}, „Srpska kwi`evnost posle Kosova”, Istorija srpskog naroda II, Beograd 1982, 128–144. 3
\or|e Sp. Radoji~i}, Kwi`evna zbivawa i stvarawa..., 178; Dimitrije Bogdanovi}, Ibid., str. 141. \or|e Sp. Radoji~i}, Ibid., str. 178. 4
5
Dimitrije Bogdanovi}, „Stara srpska kwi`evnost posle Kosova”, Istorija srpskog naroda II, 142.
6
Ibid., str. 141.
Milo{ Blagojevi}, „Ideja i stvarnost Du{anovog carevawa”, Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, 527
7
8
Ibid., str. 527.
9
\or|e Trifunovi}, Azbu~nik srpskih sredwovekovnih kwi`evnih pojmova, Beograd 1990, 261–262.
10
\or|e Sp. Radoji~i}, Kwi`evna zbivawa i stvarawa..., 158. 11
Ibid., str. 157.
12
Dimitrije Bogdanovi}, „Stara srpska kwi`evnost posle Kosova”, Istorija srpskog naroda II..., 141. 13
\or|e Sp. Radoji~i}, Kwi`evna zbivawa i stvarawa...., 161; Bogdanovi} Dimitrije, „Stara srpska kwi`evnost posle Kosova”, Istorija srpskog naroda II..., 142.
14
O izvorima srpskih rodoslova vidi: Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Beograd – Sr. Karlovci 1927, XXIX–XXXIII.
^itaju}i na Svetoj Proskomidiji imena svetorodnih, hristoqubivih i blago~estivih srpskih vladara, sve{tenik je molio Gospoda da ih se seti i da ih pomene u Carstvu Nebeskom. Autor pomenika ne upisuje imena vladarskih i velika{kih porodica da bi dokazivao wihovu me|usobnu genealo{ku povezanost, ve} da bi ih kao revnosne i pokajane hri{}ane i crkvene darodavce preporu~io Carstvu Bo`ijem. Ako se izuzmu kratki zapisi na marginama teksta, sadr`aj pomeni~kih kwiga ima iskqu~ivo molitveno-crkveni karakter. Crkveni pomenici nam kratko i jasno saop{tavaju imena Nemawi}a, Lazarevi}a, Brankovi}a i ~lanova drugih velika{kih porodica. Sastavqa~ pomenika nije optere}en nastojawem da opravda ili doka`e ne~iju vladarsku legitimnost, pa je zato mawe podlo`an iskrivqavawu istine. Osim {to slu`e „kao jedan od va`nih izvora za utvr|ivawe svojevrsnog genealo{kog pam}ewa”6, stari srpski pomenici mogu koristiti za proveravawe podataka u drugim istorijskim izvorima, kao {to su na primer stari rodoslovi. Nema sumwe da su srpski crkveni „pomjanici” stariji od rodoslova. Prvi pomenik je nastao u manastiru Lesnovu negde izme|u 1346. i 1354. godine, kada se na srpskom patrijar{ijskom tronu nalazio prvi srpski patrijarh Joanikije. Pouzdano se mo`e tvrditi da je najstariji crkveni pomenik, s kojim je raspolagala istorijska nauka i s kojim danas raspola`e, nastao posle hirotonisawa arhi–episkopa Joanikija za prvog srpskog patrijarha (po~etkom aprila 1346. godine)7, a pre smrti patrijarha Joanikija (1354. godine)8. Da su pomenici stariji od rodoslova, svedo~i i Hilandarski tipik Svetog Save, u kome se „predvi|a vreme, na~in i doslednost ~itawa pomenika”.9 Istoriografija na`alost ne zna za pomeni~ke kwige iz vremena prvih Nemawi}a, ali verujemo da su ve} od tada srpski sve{tenici po~eli da sastavqaju pomenike. U doba Nemawi}a nisu postojali rodoslovi kao posebna kwi`evna vrsta, ali u crkvenim pomenicima i fresko-slikarstvu manastira Visoki De~ani, Gra~anice i Pe}ke patrijar{ije mogu se nazreti za~eci starih srpskih rodoslova.10 Freske na kojima se prikazuje loza Nemawi}a, kao i crkveni pomenici, u kojima se hronolo{kim redom ni`u imena vladara svetorodne dinastije, zapo~iwu svojevrstan rodoslov sa svetim Simeonom Miroto~ivim. Tako se potvr|uje ono o ~emu govore @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, da „pre porodice Nemawi}a, u srpskim zemqama nije bilo ni~ega {to je vredno pomena”.11 Kada je sa sredwovekovnog vladarskog trona si{ao posledwi Nemawi}, car Uro{, pojavili su se mnogi pretendenti na nasle|e srpskog prestola. To je vreme kada nastaje, kao kwi`evna vrsta, prvi srpski rodoslov, koji je imao „za ciq da potvrdi legitimnost kraqevskih pretenzija bosanskog bana Tvrtka Kotromani}a, ven~anog ,krunom Svetog Save’ u Mile{evi 1377 godine”12. Pomeni~ke kwige sa imenima svetorodnih srpskih vladara mogle su poslu`iti sastavqa~u prvog rodoslova kao izvor za pisawe. Manastir Mile{eva u kojem je najverovatnije nastao najstariji rodoslov13, morao je ´70-ih godina XIV veka da poseduje crkvenu pomeni~ku kwigu. U zadu`bini kraqa Vladislava Nemawi}a po~ivale su mo{ti prvog srpskog arhiepiskopa, {to navodi na pretpostavku da je autor rodoslova pred sobom imao, osim prevoda hronike vizantijskog pisca Jovana Zonare, `itija svetog cara Konstantina i mati mu Jelene, `itija Simeona Miroto~ivog od Stefana Prvoven~anog i Svetog Save, `itija Svetog Save od Teodosija i crkveni pomenik srpskih vladara.14 U prvoj polovini XV veka, kada je srpska sredwovekovna dr`ava pre`ivqavala posledwe godine svoje samostalnosti, napisana su dva vrlo zna~ajna rodoslova. @ele}i da istaknu legitimnost prava na nasle|ivawe srpskog pre104
Dragoqub Danilovi}
stola, autori rodoslova despota Stefana Lazarevi}a (nastao izme|u 1402. i 1427. godine) i rodoslova despota \ur|a Brankovi}a (nastao izme|u 1433. i 1446. godine) dokazivali su rodbinsku povezanost srpskih despota sa svetorodnom dinastijom Nemawi}a. Po~ev od XV veka rodoslovi imaju veliki uticaj na sastavqa~e crkvenih pomenika. Taj uticaj rodoslova je posebno izra`en u vladala~kom delu pomenika. Re|awe imena srpskih vladara ne zavr{ava se vi{e pomenom cara Uro{a, kao {to je bio slu~aj u Lesnovskom pomeniku, ve} se spisak produ`ava imenima Mrwav~evi}a, Lazarevi}a i Brankovi}a.15 Pomeni Mrwav~evi}a, kraqa Vuka{ina i sina mu Marka, javqaju se dodu{e u ne{to mla|im rukopisima (iz XVI i XVII veka) i verovatno da nemaju nikakve veze sa rodoslovima. O~igledno je da pomiwawe Mrwav~evi}a poti~e iz nekog manastira sa podru~ja dana{we Makedonije koji se nalazio pod direktnom vla{}u porodice kraqa Vuka{ina. Kako se na kraqa Vuka{ina gledalo kao na ozbiqnog pretendenta na nasle|e srpskog prestola,16 najverovatnije je da su Mrwav~evi}i uneti u srpske crkvene pomenike ve} u drugoj polovini XIV veka, pa su ih pozniji prepisiva~i, po{tuju}i redosled iz starijih rukopisa, upisivali odmah iza Nemawi}a. Za razliku od Mrwav~evi}a, pomeni Lazarevi}a i Brankovi}a prisutni su u gotovo svim sa~uvanim pomeni~kim rukopisima. Po vremenu nastanka svi inventarisani pomenici iz prve polovine XV veka su ne{to mla|i od rodoslova srpskih despota. Na osnovu toga mo`e se zakqu~iti da su Lazarevi}i i Brankovi}i po~eli da se upisuju u vladala~ki deo „pomjanika” neposredno posle nastanka rodoslova, tj. posle 1427, odnosno posle 1446. godine. Verujemo da su pomeni porodica kneza Lazara i Vuka Brankovi}a u vladala~kim delovima pomenika utemeqeni upravo rodoslovima despota Stefana i despota \ur|a. Uspostavqawem genealo{kih veza sa Nemawi}ima putem `enske linije, u slu~aju Lazarevi}a, i neposredno preko mu{ke linije, u slu~aju Brankovi}a, i{lo se za tim da se ne prekine kontinuitet svetorodne srpske dinastije.17 Dok je sastavqa~ rodoslova, ugledaju}i se u svom kwi`evnom delu na istorijska {tiva anti~kih i vizantijskih pisaca, nastojao da utvrdi svetorodno poreklo srpskih despota iz prve polovine XV veka, dotle autori pomeni~kih kwiga re|aju imena ~lanova vladarskih porodica bez ikakvih podataka o rodbinskim vezama pojedinih dinastija. Od pomenika koji su bili nameweni iskqu~ivo za potrebe crkve i ne bi trebalo o~ekivati da istra`uju ne~ije poreklo, ali je verovatno da su se autori pomeni~kih kwiga, sastavqaju}i redosled srpskih vladara „obra}ali” rodoslovima despota Stefana i despota \ur|a. Kwegiwa Milica, preko koje su Lazarevi}i bili vezani za Nemawi}e, upisana je u ve}ini sa~uvanih crkvenih pomenika, naravno pod mona{kim imenima koja je nosila. Maloshimni~ko ime Jevgenija ~e{}e se javqa u odnosu na velikoshimni~ko Jefrosina, jer je kwegiwa Milica „u velikoj shimi `ivela nepuna dva meseca, ako ne i mawe”.18 Maloshimni~ko ime Jevgenija, koje je o~igledno bilo mnogo poznatije, bele`e i autori rodoslova (Karlova~kog, Zagreba~kog i Vrhobrezni~kog).19 Stariji rodoslovi i Brankovi}e povezuju `enskom linijom sa Nemawi}ima.20 Dok su je rodoslovi zapamtili kao „Maru sestru velikago Stefana”21, u pomeniku se redovno upisuje kao monahiwa Marina. Iako su im imena prisutna u najve}em broju vladala~kih pomenika, kwegiwa Milica i Mara Brankovi}, odnosno monahiwe Jevgenija (re|e Jefrosina) i Marina, nisu upisane u jedan od najstarijih pomeni~kih rukopisa, pomenik iz vremena despota \ur|a Brankovi}a. U vezi s tim ovaj pomeni~ki rukopis zanimqiv je najmawe jo{ iz dva razloga. Prvi je {to pomeni srpskih vladara zapo~iwu imenom cara Stefana Du{ana, {to ~ini izuzetak me|u svim do sada poznatim pomenima, a drugi je Stari srpski rodoslovi i crkveni pomenici
105
15
Pomeni Bal{i}a nalaze se samo u vladala~kom pomeniku Pe}kog rukopisa iz XVII veka, Pe}ki pomenik SANU 61, 3.
16
O pomenima kraqa Vuka{ina vidi: Celakoski Naum, Najstariot pomenik na Bigorskiot manastir, Spomenik SANU CXXXI (1992) 232.
17
O rodbinskim vezama Lazarevi}a i Brankovi}a vidi: \or|e Sp. Radoji~i}, Kwi`evna zbivawa i stvarawa ...,171. 18
\or|e Sp. Radoji~i}, O pomeniku Svete Bogorodice Levi{ke, Starinar XV (1942) 46.
19
Qubomir Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi...., 38–39.
20
Po mla|im rodoslovima Brankovi}i su neposredni potomci Nemawi}a, vidi: Qubomir Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi...., 58; \or|e Sp. Radoji~i}, Kwi`evna zbivawa i stvarawa..., 171–174. 21
Qubomir Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi..., 39.
22
Qubica [tavqanin-\or|evi}, Jedan nedovoqno poznat pomenik iz vremena despota \ur|a Brankovi}a, Arheografski prilozi 9 (1987) 334. 23
O svetiteqskom kultu kneza Lazara vidi: Rade Mihaq~i}, Lazar Hrebeqanovi}, istorija, kult, predawe. Beograd 1989, 127–216.
24
Qubica [tavqanin-\or|evi}, op. cit, str. 337.
25
Qubomir Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi..., 42.
26
\or|e Sp. Radoji~i}, Kwi`evna zbivawa i stvarawa..., 176.
27
Qubomir Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi ..., 43 (36)
28
Ibid., str. 55 (96).
{to posle pomena „(Ou)-ro({)a krala”22 slede imena kneza Lazara i despota Stefana, bez pomena monahiwe Jevgenije (kwegiwe Milice), pa se ~ak ne navode ni roditeqi despota \ur|a, Vuk i Mara Brankovi}, {to se retko de{ava u sastavqawu vladala~kih pomena. Nema sumwe da je pomene cara Du{ana i „kraqa Uro{a” autor pomenika prepisao sa znatno starijeg predlo{ka, koji je nastao izme|u 1346. i 1355. godine, kada je Uro{ kao savladar cara Du{ana nosio titulu kraqa. Postavqa se pitawe za{to su u pomeniku, nastalom izme|u 1445/46. i 1453. godine, izostavqena imena monahiwe Jevgenije (kwegiwe Milice) i monahiwe Marine (Mare Brankovi}), preko kojih su Lazarevi}i i Brankovi}i vodili poreklo od svetorodnih Nemawi}a? Sastavqa~u pomenika verovatno se ~inilo da je dovoqno da despota \ur|a Brankovi}a upi{e ispod ujaka, despota Stefana Lazarevi}a, i dede kneza Lazara, ~iji je svetiteqski kult u to vreme bio {iroko rasprostrawen.23 I pored toga {to u vladala~kom delu pomenika nisu nabrojana imena mnogih ~lanova srpskih vladarskih porodica, pomeni~ki rukopis iz vremena despota \ur|a je jedini istorijski izvor „u kome je na jednom mestu potvr|ena ~itava porodica \ur|a Brankovi}a”.24 ^ak ni rodoslov Brankovi}a, nastao izme|u 1433. i 1446. godine ne navodi svu decu despota \ur|a i `ene mu Irine Kantakuzin (izostavqen je wihov sin Teodor).25 Mada se na prvi pogled mogu u~initi stereotipni i nezanimqivi, crkveni pomenici su ~esto, kao na prethodno izlo`enom primeru, potpuniji i pouzdaniji izvori od starih srpskih rodoslova. Posle turskih osvajawa i gubitka dr`avne samostalnosti (1459. godine) naslednici srpskih sredwovekovnih vladara prona{li su uto~i{te u ju`nim krajevima Ugarske. Gubitak dr`ave nije zna~io i napu{tawe vladarskih ambicija. O tome svedo~i i obnovqeno despotsko dostojanstvo koje je sam ugarski kraq dodeqivao potomcima slavnih srpskih despota iz prve polovine XV veka. U tom vremenu kada se politi~ki i duhovni `ivot Srba odvijao daleko od matice, kada su od nekada{weg sjaja srpske sredwovekovne dr`ave ostale samo titule i sitni posedi kojima su ugarski vladari nagra|ivali vernu im srpsku vlastelu, rodoslovi i crkveni „pomjanici” sve su prisutniji u dihovnom i kwi`evnom stvarala{tvu srpskog naroda. Tokom XVI veka stari srpski rodoslovi dopuweni su u dva navrata. U prvoj obradi, izvr{enoj izme|u 1506. i 1509. godine, prikazano je rodoslovno stablo sremskih Brankovi}a, da bi izme|u 1563. i 1584. godine rodoslovi bili oboga}eni novim podacima o poreklu Jak{i}a, koji su s jedne strane vezivani za Nemawi}e, a s druge za rusku carsku porodicu.26 Iz ovog perioda, kada je rodoslov srpskih vladarskih porodica kona~no uokviren, sa~uvano je najvi{e crkvenih pomenika. Od svih do sada inventarisanih i datiranih pomeni~kih rukopisa najbrojniji su ba{ oni iz druge polovine XVI veka. Istra`uju}i pomeni~ke kwige iz ovog vremena i iz mla|ih vekova prime}uje se da su rodoslovi sremskih Brankovi}a i porodice Jak{i}a imali izvestan uticaj na autore odre|enog broja pomenika kao {to su Beo~inski, Sarajevski, Vodi~ni~ki, Grabova~ki, Sopo}anski, Kru{edolski, Kru{evski i drugi. U onim delovima pomenika koji su posve}eni srpskim vladarskim porodicama sre}emo pomene sremskih Brankovi}a (despota Jovana, despota \or|a i wihove majke Angeline), za koje je sastavqa~ Karlova~kog rodoslovnog rukopisa zapisao: „... ostavqaet im kraq ugrski Srem u wem `iti i gospodstvovati”.27 U ne{to mla|em rukopisu (Ruvar~ev rodoslov) za sina slepog despota Stefana Brankovi}a, Jovana, ka`e se da je bio „gospodar Srbqem”.28 Dopune starih rodoslova s po~etka XVI veka po svemu sude}i su imale presudan uticaj na sastavqa~e pomeni~kih kwiga da upi{u imena sremskih Brankovi}a u vladala~ki deo pomenika. Tako i Jak{i}i, koji „behu bol{i velmo`i u car i 106
Dragoqub Danilovi}
u kraqev i u vojvodi srbskih da`e i do despot, i ot plemeni ih i ot rodov, vede{e se kraqevskago”29, dobijaju istaknuto mesto u crkvenim pomenicima na osnovu rodbinskih veza sa srpskim i ruskim vladala~kim porodicama.30 U nekim tekstovima starih srpskih rodoslova nalaze se podaci koji su najverovatnije preuzimani iz starijih pomeni~kih rukopisa. Ovu tvrdwu najboqe potkrepquje tzv. Pajsijev rodoslov. Sastavqaju}i @itije cara Uro{a, patrijarh Pajsije I Jawevac (1614–1647) uneo je i „neki rodoslov kao uvod pred opis vlade Du{anove i Uro{eve”.31 Na jednom mestu, govore}i o deci kraqa Stefana De~anskog, autor rodoslova je zapisao: „... tretii `e sin ego Simeon, i dve d{teri, prva d{ti ego Ela~a, vtora Teodora”.32 De~anski crkveni pomenik iz 1594/95, pisan „rukom kir Dimitrija dskala”, jedini je me|u svim pomeni~kim rukopisima u kome se pomiwu sestre cara Du{ana, Ela~a i Teodora.33 Ako izuzmemo Pejatovi}ev tekst rodoslova, u kome se osim Du{mana, Du{ana i Sem{e (Simeona-Sini{e) spomiwe i Jela~a, Pajsijev rukopis je, sli~no De~anskom rukopisu me|u pomenicima, jedini od rodoslova koji zna za obe }erke svetog kraqa Stefana De~anskog. Kada je pisao @itije cara Uro{a (1642)34, patrijarh Pajsije je sigurno dobro poznavao pomeni~ku kwigu iz manastira De~ana, koju je sastavio wegov zemqak Dimitrije, daskal iz Jaweva.35 Unose}i u rodoslov imena }erki kraqa Stefana De~anskog, Pajsije je Jelenu, `enu Mladena III Bribirskog, upisao pod imenom Jela~a, isto kao {to ju je pedeset godina ranije ubele`io Dimitrije Jawevac u vladala~ki deo pomenika manastira De~ani. Prema tome, Pajsije je prilikom sastavqawa rodoslova sigurno koristio podatke iz De~anskog pomenika. Prethodni primer iz Pajsijevog teksta navodi na zakqu~ak da su se autori rodoslova oslawali na „pomjanike” u slu~ajevima kada su navodili one li~nosti koje nisu direktno povezivale srpske vladarske porodice. Nedoslednost u navo|ewu tih li~nosti govori nam da su sastavqa~i rodoslova saznawa o wima dobijali iz drugih srodnih istorijskih izvora, kakvi su bili pomenici. Tako se ve} spomenuti Simeon i Jela~a nalaze u Pajsijevom i Pejatovi}evom rodoslovu, a najmla|a Teodora samo u Pajsijevom. Deca kneza Lazara i kwegiwe Milice tako|e nisu podjednako zastupqena u rodoslovima. Dok su despot Stefan, Mara i Vuk prisutni u svim tekstovima, sa retkim izuzecima kada je u pitawu Vuk, Dobrovoj je spomenut u Konstantinovom i \orovi}evom rodoslovu, a Olivera, Jela (Jelena) i Despina36 jedino u Pejatovi}evom37. Za Kantakuzinu (Katarinu), }erku despota \ur|a Brankovi}a, zna samo autor Karlova~kog rodoslova.38 Iz dosada{weg pore|ewa crkvenih pomenika i starih srpskih rodoslova proizlazi da su oni po mnogim osobinama srodni istorijski izvori. Kao stariji izvori, nastali po svemu sude}i jo{ u vreme prvih Nemawi}a, pomenici su na odre|en na~in predstavqali za~etke srpskih rodoslova. Sve dok su Nemawi}i nasle|ivali presto po mu{koj liniji nije se javqala potreba za rodoslovima kao kwi`evnom vrstom. Do pojave starih srpskih rodoslova porodi~no stablo svetorodne dinastije prikazivano je na manastirskim freskama i u pomeni~kim kwigama. Posle smrti cara Uro{a, kada je vladarski presto ostao upra`wen, sve je prisutnije nastojawe da se prona|e genealo{ka veza izme|e tada{wih pretendenata na nasle|e vrhovne vlasti nad srpskim zemqama i dinastije Nemawi}a. Tako je izme|u 1374. i 1377. godine nastao prvi srpski rodoslov kao potpuno nova vrsta u sredwovekovnoj srpskoj kwi`evnosti. Autor najstarijeg rodoslova, ~iji je osnovni ciq bio da opravda pretenzije bosanskog bana Tvrka I Kotromani}a na krunu Nemawi}a, mogao je koristiti kao izvor za pisawe i srpske vladala~ke pomenike. Sa sigurno{}u se mo`e tvrditi da prvi tekst roStari srpski rodoslovi i crkveni pomenici
107
29
Ibid., str. 56 (100).
30
Pomenik manastira Kru{edola iz XVI veka, MSPC 240, 9a. 31
Qubomir Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi..., IX-X.
32
Ibid., str. 35.
33
Pomenik manastira De~ani, De~ani 109, 2. 34
Qubomir Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi..., X.
35
\or|e Sp. Radoji~i}, Roditeqi patrijarha Pajsija, srpskog kwi`evnika XVII veka, PKJIF XXIII (1957) 254–255. 36
Despina je u rodoslov upisana kao „Olivera Despina” {to je o~igledna gre{ka autora, vidi: Stojanovi} Qubomir, Stari srpski rodoslovi i letopisi..., 50. 37
U Pejatovi}evom tekstu Dragana, sestra kneza Lazara, i Todora, sestra Vuka Brankovi}a, navode se kao }erke kneza Lazara i kwegiwe Milice, vidi: Stojanovi} Qubomir, Stari srpski rodoslovi i letopisi..., 50. 38
Ibid., str. 42 (32).
\or|e Trifunovi}, op. cit., 261.
39
40
\or|e Sp. Radoji~i}, Kwi`evna zbivawa i stvarawa ..., 157.
doslova, u kome se uspostavqa genealo{ka veza izme|u Kotromani}a i Nemawi}a, nije imao uticaja na pomenike srpskih vladarskih porodica jer ni u jednoj pomeni~koj kwizi ne nalazimo ime Tvrtka I, pa ~ak ni imena wegovih predaka koji su po `enskoj liniji poticali od Nemawine loze. Sasvim je drugi slu~aj sa redakcijama rodoslova nastalim tokom XV i XVI veka. Uticaj rodoslova Lazarevi}a, Brankovi}a, sremskih Brankovi}a i Jak{i}a na crkvene pomenike najvi{e se ose}a u redosledu pomiwawa ~lanova vladarskih porodica. Upisuju}i imena srpskih despota iz XV veka i ~lanova wihovih porodica, autori vladala~kih „pomjanika” se u najve}em broju slu~ajeva striktno pridr`avaju redosleda iz rodoslova nastalih u XV veku, mada ne navode podatke o rodbinskim vezama izme|u vladarskih dinastija jer im to i nije ciq. Pomeni monahiwe Jevgenije (kao velikoshimnica Jefrosina) i monahiwe Marine, tj. kwegiwe Milice i Mare Brankovi}, preko kojih su Lazarevi}i i Brankovi}i vezivani za Nemawi}e, svedo~e o uticaju rodoslova iz XV veka na srpske vladala~ke pomenike. Isti je slu~aj sa sremskim Brankovi}ima i porodicom Jak{i}a, koji se po~ev od XVI veka javqaju kako u rodoslovima, tako i u odre|enom broju crkvenih pomenika. Iako su pomenici i rodoslovi po nekim osobinama srodni istorijski izvori, izme|u wih postoje i ogromne razlike. Dok „pomjanici” predstavqaju zbornike „sa imenima prestavqenih i `ivih ~lanova vladala~kih porodica srpske sredwovekovne dr`ave, crkvenih dostojanstvenika, obi~nih monaha i svetovnih li~nosti”39, rodoslovi pripadaju onim delima srpske sredwovekovne kwi`evnosti „koja su imala da poka`u staro i visoko poreklo pojedinih srpskih vladala~kih i vlasteoskih porodica, i da im time jo{ vi{e podignu wihov ugled i da opravdaju i potpomognu wihove te`we za vla{}u i gospodstvom”.40
108
Dragoqub Danilovi}
Dragoljub Danilovi} OLD SERBIAN GENEALOGIES AND CHURCH REMEMBRANCE BOOKS Summary The consequence of establishing the Christian religion in the mediaeval state of the Nemanji}s was creation of church "remembrance books", which most probably appeared as early as in the XIII century. The oldest remembrance book at the disposal of historical science was made in the Monastery of Lesnovo at the time of Patriarch Joanikije I. Remembrance books were composed by a lot of scribes during several centuries. Remembrance books belong to those historical sources having exclusively a prayer-ecclesiastical character, because they were intended for reading out names of living and deceased members of the Church at the Prothesis. The contents of remembrance books are simple. Apart from personal and geographical names, titles, epithets and short notes, the church remembrance books do not contain any other data. In comparison to remembrance books, genealogies are somewhat younger historical sources whose primary aim was to establish a genealogical relation between pretenders to the Nemanji}s' crown and the first Christian and Serbian rulers after 1371. The genealogies made during the XV and the XVI centuries had a huge influence on the composition of church remembrance books. Some remembrance books have even kept the names of those members of mediaeval ruling families who were not mentioned in genealogies. Therefore, remembrance books are often more reliable sources than genealogies in which a big influence of the national tradition can be noticed. In the period of Turkish rule, both remembrance books and genealogies played a significant role in strengthening the religious and national being of the Serbian nation because they succeeded in preserving evidence of the glorious past of the mediaeval Serbian state.
Stari srpski rodoslovi i crkveni pomenici
109
110
Dragoqub Danilovi}
RADOMIR RISTI] Istorijski arhiv Kraqevo
STANOVNI[TVO KARANOVCA/KRAQEVA 1837–1900. GODINE PREMA MATI^NIM KWIGAMA Apstrakt Na osnovu istorijskih izvora prvog reda, mati~nih kwiga kr{tenih i ro|enih, u ovom radu dat je broj dece ro|ene u Kraqevu po godinama i polu za period 1837–1900. Navedeni su svi oblici i u~estalost wihovih imena, prezimena i zanimawa o~eva, kao i ro|ewa van braka, ro|ewa blizanaca i trojki, redosled ra|awa u porodici i doba dana u kojem su ro|ena. Uz pomo} mati~nih kwiga umrlih izra~unat je i prirodni prira{taj, po godinama i zbirni, za period 1847–1900. Upore|ivawem prirodnog prira{taja i podataka iz popisa od 1859. do 1900. godine utvr|en je uticaj migracija na porast ili smawewe broja stanovnika. Kqu~ne re~i: Karanovac, Kraqevo, XIX vek, mati~ne kwige kr{tenih, ro|enih i umrlih, migracije, natalitet, prirodni prira{taj, socijalno poreklo, statistika, homonimi.
KRAQEVO U XIX VEKU Kraqevo (do 1882. godine Karanovac) postaje zna~ajnije naseqe tek od 1718. godine, posle potpisivawa Po`areva~kog mira i uspostavqawa austro–turske granice du` Zapadne Morave. Po~etkom XIX veka, Prvim i Drugim srpskim ustankom okon~ana je turska okupacija, ~ime po~iwe wegov ubrzan razvoj uzrokovan, pre svega, povoqnim geografskim polo`ajem, zanatstvom, trgovinom i novoste~enom administrativno-upravnom ulogom. Tokom XIX veka izrasta u ve}e sredi{te Srbije. Putevi koji vode ka Kru{evcu, Kragujevcu, ^a~ku, Ra{koj i mostovi na Ibru i Moravi u~inili su ga va`nom i veoma `ivom raskrsnicom. Zbog strate{ke va`nosti u wemu su stacionirane vojne jedinice i barutana. U periodu od 1815. do 1819. u wemu je sedi{te Po`e{ke nahije, zatim, sedi{te kne`ine, kapetanije, a od 1839. godine Primiritelnog suda (op{tinske uprave) i sreza Karanova~kog. Zakratko, u periodu 1853–1858, u Karanovcu su Na~elstvo i Okru`ni sud ^a~anskog okruga. Od 1854. godine tu je sedi{te U`i~ke, odnosno @i~ke eparhije. Izgradwom crkve, 1824. godine, prostor izme|u Pqakinog {anca i Stare ~ar{ije biva odre|en za centralni deo grada. Prvi urbanisti~ki plan, koji je predvi|ao centralni kru`ni trg, ura|en je 1832. godine. Po{ta je otvorena 1855. godine. Osnovna {kola postoji od samog kraja XVIII veka. Prva sredwa {kola, Ratarska {kola, otvorena je 1882. godine i prethodio joj je poku{aj otvarawa priSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
111
vatne gimnazije. ^itaonica radi od 1868. godine. Prva bolnica ustanovqena je 1837, a apoteka 1881. godine.1
STANOVNI[TVO
1 www. kraljevo.co.yu/istorija; Dragan Dra{kovi} i Radomir Risti}, Kraqevo, kratak istorijski pregled (rukopis).
2
Joakim Vuji}, Pute{estvije po Serbiji, prva kwiga, Beograd 1901, 178–180.
3 Leposava Cvijeti}, Popis stanovni{tva i imovine u Srbiji 1834. godine, Me{ovita gra|a (Miscellanea) XIII, Beograd 1984, 9–118; Dragoqub Milanovi}, Kraqevo i wegovo u`e gravitaciono podru~je, Beograd 1973, 47.
4 Vera Vu~kovi}, Poreska kwiga za srez Karanova~ki od 22. avgusta 1839. godine, Na{a pro{lost V, Kraqevo 1992, 69–77.
5
Jovan Gavrilovi}, Re~nik geografijsko-statisti~ni Srbije, Beograd 1994, 75.
6 D. Milanovi}, navedeno delo 47.
7 Branko Peruni~i}, Jedno stole}e Kraqeva, Kraqevo 1966, 275.
Dr`avopis Srbije III, Beograd 1869, 90. 8
9
Statistika dece za {kolu dorasle, Beograd 1883, 118; D. Milanovi}, n. d. 47.
10 D. Milanovi}, navedeno delo 47, 54.
Napredak Kraqeva prati i porast broja stanovnika koje dobija ra|awem ili, prete`no, doseqavawem iz okoline, neoslobo|enih krajeva i „preka”. Joakim Vuji} 1826. godine o Karanovcu pi{e: „… i ovaj sada{ni, na veoma lepom i ravnom mestu pri reki Ibru le`i, pak i mo`e do 116 domova imati, izme`du koji ponajvi{e jesu du}ani”.2 Godine 1834. ima 1022 stanovnika i 173 ku}e.3 Poreski popis iz 1839. bele`i da je u wemu 230 ku}a, a od stanovnika navodi samo 320 osoba koje su „poreske glave” ili „glave koje ne pla}aju porez”.4 Prema Gavrilovi}u, Karanovac, varo{ u okrugu ^a~anskom, 1844. godine ima 303 ku}e i 1125 du{a.5 Do 1859. godine broj stanovnika je uve}an na 1509.6 Prema popisu `iteqa i wihovog nepokretnog imawa 1863. godine Karanovac ima 552 doma}instva i 1452 stanovnika, od kojih 785 mu{kih a 667 `enskih.7 Godine 1866. ima 523 ku}e sa 1871 stanovnikom (1038 mu{ka i 833 `enska).8 Nadaqe, broj stanovnika je u porastu: 1874. ima ih 2234 (mu{kih 1266 i `enskih 968),9 1884 – 2692, a 1890. godine ~ak 3595. U posledwoj deceniji XIX veka nastupa opadawe: 1895. godine broji 3493, a 1900. jo{ mawe, 3238 stanovnika.10 Na koji na~in i u kojem obimu raste ili opada broj stanovnika Kraqeva u XIX veku? Odgovor mo`e da se dobije pronala`ewem broj~anih vrednosti prirodnog prira{taja (razlika izme|u nataliteta i mortaliteta) i migracija (doseqavawe i iseqavawe), odnosno upore|ivawem podataka iz mati~nih kwiga kr{tenih, ro|enih i umrlih, koji se uzimaju kao realan prikaz ra|awa i umirawa, s jedne strane, i relevantnih statisti~kih podataka o broju stanovnika prema popisima iz 1834, 1839, 1844, 1859, 1863, 1866, 1874, 1884, 1890, 1895. i 1900. godine, s druge strane (vidi priloge I i II). Udeo nataliteta u pove}awu broja stanovnika Kraqeva mo`e da se prati po godinama za koje, pored mati~nih kwiga ro|enih, postoje i mati~ne kwige umrlih, tj. za period 1847–1900. Upore|ivawem broja ro|enih sa brojem umrlih vidi se da je u Kraqevu bilo vi{e ro|enih nego umrlih 1847, 1848, 1851, 1855, 1857, 1862, 1865, 1866, 1873, 1879–1883, 1884, 1886–1889, 1891, 1892. i 1894–1899. godine. Godine 1900. odnos je bio izjedna~en. U ostalim godinama broj umrlih bio ve}i od broja ro|enih, tj. prirodni prira{taj bio je negativan. Ukoliko se period 1847–1900. posmatra kao celina, kad je ro|eno 4504 a umrlo 4727 stanovnika, uo~ava se da je natalitet bio mawi od mortaliteta za 223 (vidi prilog II). Udeo drugog ~inioca, migracionih kretawa, na pove}awe stanovni{tva mo`e da se izra~una samo za period 1859–1900, za koji su poznate vrednosti prirodnog prira{taja i popisa. Wihovim upore|ivawem utvr|eno je da je doseqavawe u stalnom porastu od 1860. do 1890. godine. U posledwoj deceniji prisutno je smawewe broja stanovnika. Ako se migraciona kretawa posmatraju kroz period 1859–1900, na ~ijem po~etku i kraju Kraqevo ima 1509, odnosno 3238 stanovnika, i ako se zna da je u intervalu 1860–1900. ro|eno 3798 i umrlo 3956 lica, tj. da je prirodni prira{taj bio negativan (–158), preostaje zakqu~ak da je putem migracija dobilo 1887 stanovnika (vidi prilog II). Nagativan prirodni prira{taj potvr|uje da je natalitet imao slab uticaj na pove}awe broja `iteqa u Kraqevu, pa se name}e zakqu~ak da su migra112
Radomir Risti}
cije dominantan na~in na koji se uve}ava ili smawuje broj wegovih stanovnika tokom XIX veka. Napred navedene karakteristike nisu svojstvene samo za Kraqevo, u stvari, ono se bitnije ne razlikuje od ostalih naseqa varo{kog tipa u Kne`evini Srbiji ~ije se stanovni{tvo uve}ava zbog stalnog doseqavawa stanovni{tva.11
MATI^NE KWIGE Ro|ewe, zakqu~ewe braka i smrt najzna~ajnije su ~iwenice za formirawe pravnog subjektiviteta ~oveka. Zbog zna~aja, kako za pojedinca tako i za dru{tvo, proiza{la je potreba da o tim statusnim ~iwenicama postoje ta~ni, potpuni, na jednom mestu prikupqeni podaci sa preglednom i svima dostupnom evidencijom. Javne kwige u koje se unose ovi podaci zovu se mati~ne kwige.12 Vo|ewe mati~nih kwiga kr{tenih u Karanovcu, kao i u Srbiji, po~elo je 1837. godine. Vodili su ih parohijski sve{tenici. One su ujedno i mati~ne kwige ro|enih jer sadr`e podatke o ro|ewu za svako upisano dete. Istovremeno je zapo~eto sa vo|ewem i mati~nih kwiga ven~anih i umrlih. Za upisivawe kr{tenih, odnosno ro|enih, kori{}eno je nekoliko obrazaca kwiga sa po 100 do 200 listova. Vrste i broj podataka koji su u wih upisivani vremenom su mewani, zapravo pove}avani. U po~etku, u mati~noj kwizi koja nosi zvani~an naziv napisanße kreçaemÀhÍ bilo je mesta za po tri upisa na jednoj strani. Za svaki upis trebalo je uneti podatke o polu, mesecu, danu i godini ro|ewa deteta, o imenu i prezimenu oca, imenu majke i mestu wihovog `ivqewa, o ~inu, imenu i prezimenu sve{tenika koji je obavio kr{tewe i miropomazawe, mestu i imenu crkve u kojoj slu`buje, zatim, imenu koje je dete dobilo na kr{tewu, o imenu (i prezimenu) kuma sa mestom stanovawa, i na kraju, o godini, mesecu i danu kr{tewa. Od 1868. godine u upotrebi je nov obrazac pod nazivom prôtokolÍ kreçaemÀhÍ. Upisi, po deset na strani, zahvatali su pole|inu i lice susednih listova kwige. U levom uglu je mesto za redni broj strane, a po sredini je naziv „prôtokolÍ kreçaemÀhÍ 18 leta”. O kr{tenom detetu upisivani su redni broj upisa u okviru godine, zatim, godina, mesec i dan ro|ewa deteta, godina, mesec i dan kr{tewa i miropomazawa, ime deteta, ime ~inodejstvuju}eg sve{tenika, ime, prezime, zanimawe i mesto stanovawa kuma, naziv crkve i hrama gde je kr{tewe obavqeno i imena oca i majke sa wihovim prezimenom, zanimawem, okrugom i mestom stanovawa. Pod nazivom Kwiga ro|enih od 1879. godine u upotrebi je nov obrazac koji ima trinaest mesta („rubrika”) za upisivawe podataka. Upisi, po dvanaest na strani, zahvataju pole|inu i lice susednih listova kwige. U zaglavqu svake strane stoji tekst „Kwiga crkve…, hrama… za upisivawe ro|enih od 18… do 18… godine”. O detetu su upisivani slede}i podaci: „Teku}i broj”, „Mesto gde je dete ro|eno”, „Vreme kad se dete rodilo dawu ili no}u, pre ili posle podne, pre ili posle pono}i”, „Je li dete ro|eno sa kakvim telesnim nedostacima”, „Hram ili mesto gde je dete kr{teno”, „Godina, mesec i dan kad je dete kr{teno”, „Ime deteta i pol”, „Ime prezime, radwa i mesto stanovawa oca i matere”, „Koje je dete po ro|ewu materi (prvo, drugo i t. d.)”, „Ime i prezime sve{tenika koji je dete krstio”, „Ime i prezime kuma, wegova radwa, i odakle je”, i „Primedba – Je li dete vanbra~no, jesu li deca bliznaci i t. d.”. Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
113
11
Bojana Miqkovi}-Kati}, Struktura gradskog stanovni{tva Srbije sredinom XIX veka, Beograd 2002, 26–29.
12
Enciklopedija imovinskog prava i prava udru`enog rada, tom drugi, Beograd 1978, 5.
Od 1889. godine Kwiga ro|enih je unekoliko izmewena. U zajedni~kom zaglavqu parne i neparne strane stoji natpis Kwiga za upisivawe ro|enih u 188.. godini. Na svakoj strani bilo je mesta za po jedan upis. Za svaki upis pored rednog broja bilo je predvi|eno petnaest mesta („rubrika”) za upisivawe podataka: „Ime deteta i pol”, „Ime i prezime oca detiweg, ime matere, odakle su, i kakvo im je zanimawe”, „Godina mesec i dan kad se dete rodilo”, „U kom se mestu dete rodilo”, „U koje se vreme dete rodilo, dawu ili no}u, pre ili posle podne, pre ili posle pono}i”, „U kom je hramu, ili u ~ijem domu dete kr{teno”, „Koje je godine, meseca i dana kr{teno”, „Koji ga je i koje parohije sve{tenik krstio”, „Ime i prezime kuma, odakle je i kakvo mu je zanimawe”, „Koje je dete po ro|ewu ocu a koje matere”, „Jeli se dete rodilo s kakvim telesnim nedostacima”, „Je li dete vanbra~no”, „Je su li deca bliznaci”, „Dan, mesec i godina kad je dete umrlo i broj pod kojim je zavedeno u kwizi umrlih” i „Primedba za sve slu~ajeve”. Datirawe u ovim mati~nim kwigama bilo je po „starom kalendaru” i u ovom radu datumi nisu prevo|eni na „novi kalendar”. Obrasci mati~nih kwiga do 1868. godine {tampani su na slavenosrpskom jeziku. Popuwavani su na isti na~in sa brojnim osobenostima koje su zavisile od lica koja su vr{ila upise. Posle 1868. godine preovladava Vukov pravopis, po ~ijim su pravilima {tampani i obrasci kwiga koje su u Karanovcu u upotrebi od 1879. godine. U mati~ne kwige kr{tenih i ro|enih upisivana su `ivoro|ena deca nakon ~ina kr{tewa. Mrtvoro|ena ili umrla pre kr{tewa i davawa znamewa veoma retko su evidentirana. Za nekoliko slu~ajeva, gde je evidentirano ro|ewe a nije bilo upisano ime deteta, obja{wewe je dato u napomeni – „dete je umrlo istog dana nekr{teno ne sa~ekav{i ni znamewe od sve{tenika”. Kr{tewa su naj~e{}e obavqana u crkvi „Sv. Troice” u Kraqevu, ~esto „u crkvenoj ku}i” ili „kod ku}e” roditeqa, a sporadi~no u manastiru @i~a ili okolnim crkvama. Vredan je pomena i podatak o vremenu koje protekne od ro|ewa do kr{tewa deteta. Naj~e{}e, dan, dva, tri, do deset, re|e mesec ili vi{e. Mati~ne kwige su najzna~ajniji dokumenti koje ~uva kraqeva~ki arhiv. One pripadaju kategoriji kulturnih dobara od izuzetnog zna~aja. 13
LI^NA IMENA I PREZIMENA 13
Za ovaj rad u Istorijskom arhivu Kraqevo kori{}en je arhivski fond Crkva u Kraqevu, dvanaest mati~nih kwiga kr{tenih i ro|enih (inv. brojevi: 1, 2, 3, 4, 18, 24, 25, 26, 27, 28, 29 i 30) i {est mati~nih kwiga umrlih (inv. brojevi: 13, 14, 15, 21, 22 i 23). Wihov celokupan sadr`aj prenet je u bazu podataka prema idejnom re{ewu Radomira Risti}a, arhivskog savetnika. Bazu podataka „Mati~ne kwige” realizovao je mr Dragan Pr{i}. Podatke je unela Dragica \urovi}, arhivski pomo}nik prve vrste.
U kraqeva~kim mati~nim kwigama za period 1837–1900. upisani su podaci o ro|ewu i kr{tewa za 5141 dete, od ~ega 2620 de~aka i 2502 devoj~ice. Za devetnaestoro dece nisu upisani pol i ime iako je wihovo ro|ewe evidentirano. (vidi prilog I). Upisana su imena za 5116 dece u 499 oblika, 272 za de~ake i 227 za devoj~ice (vidi priloge III i IV). Analiza imena pokazuje da kod mu{ke dece preovla|uju narodna, a ne biblijska imena. Kod `enske dece biblijska imena su jo{ re|a. Narodno ime Sava koristi se kao zajedni~ko ime i za `ensku i za mu{ku decu. Naju~estalija mu{ka imena su: Milan (174), Mihailo (107) /u oblicima Mijailo 17, Mijajilo 1, Mijajlo 1, Mihail 52, Mihailo 34, Mihajilo 1 i Mihajlo 1/, Milo{ (81), Petar (79), Jovan (61), Qubomir (61), Du{an (52), Sreten (52), Dragutin (51), Radomir (49), Dragomir (48), Nikola (47), Bo`idar (43), Milorad (43), Miodrag (43), Svetislav (43), Dragoqub (42), Ilija (41), Vladi114
Radomir Risti}
mir (40), Aleksandar (37), Svetozar (37), Lazar (34), Stevan (34), Dimitrije (33), Milovan (32), Milutin (31) i Stefan (30). Naju~estalija imena za devoj~ice bila su: Mileva (171), Milica (125), Dragiwa (89), Stana (87), Persida (85) /u oblicima Persa 32 i Persida 53/, Hristina (84), Zorka (81), Darinka (74), Leposava (72), Marija (68), Danica (60), Angelina (54), Julijana (52) /u oblicima Juliana 2, Julija 1, Julijana 28 i Julka 21/, Jelena (46), Qubica (45), @ivana (45), Ana (44), Draga (39), @ivka (34), Natalija (32) i Rosa (31). Ime Sava kori{}eno je jedanaest puta za mu{ku i dvanaest za `ensku decu. Na|eno je pet primera da je ime deteta istovetno sa imenom roditeqa: oca (Josif i Milan), odnosno majke (Katarina, Mileva i Milica). Za dvadeset petoro dece imena nisu upisana iako je wihovo ro|ewe evidentirano. Za neka od wih naveden je razlog: „dete je umrlo odmah po ro|ewu nekr{teno”, „dete je umrlo istog dana nekr{teno ne sa~ekav{i ni znamewe od sve{tenika”, „posle poro|aja Marija je odskitala sa ostalim ciganima i odnela dete nekr{teno”, „odskitali iz Kraqeva i odneli dete nekr{teno”, „odselio se nekud i odneo dete nekr{teno” i „dete je odneto nekr{teno i nezna se kuda”. Od ukupno upisanog 5141 deteta, prezimena postoje za 5046, a za 95 ne. Kori{}eno je 826 oblika prezimena. Ve}ina prezimena formirana je od mu{kih imena, a daleko mawe od `enskih imena, zanimawa, geografskog, etni~kog ili nacionalnog porekla i drugog (vidi prilog V). I ovde su prisutni primeri, {to je uobi~ajeno za to vreme i u drugim sredinama, da je za jednu porodicu kori{}eno vi{e prezimena, pogotovu ako pripada brojnoj familiji, ili je za vi{e porodica kori{}eno jedno prezime iako nisu srodnici. Osim toga, zbog vi{e roditeqa istog prezimena i imena ili drugih razloga, ima i dvojnih prezimena: Beli}-^egovi}, Beqi}-^egovi}, Dimitrijevi}-Barjak~i}, Jeremi}-Lali}, Kne`evi}-Dragawac, Madi}-Aksentijevi}, Mileti}-[iqkovi}, Milojevi}-Milosavqevi}, Novakovi}-Kne`evi}, Petrovi}-Babi}, Petrovi}-Bukumira, Petrovi}-Sarajev~i}, Polugi}-Dun|erin, Radovi}-[anto, Risti}-Dun|erin, Sewovi}-Paunovi}, Soldatovi}-Pantovi}, Timotijevi}-^imbur i Crv~anin-Gilovi}. U vi{e slu~ajeva zanimawe oca je navedeno kao prezime stoga {to je po wemu bio poznatiji, ili je navo|ewem zanimawa ta~nije imenovan u odnosu na one koji su istog prezimena, a mo`da istog ili sli~nog imena – Abaxija, Bakalin, Ba{tovan, Berberin, Bojaxija, Bunarxija, Vodeni~ar, Dun|erin, \onxija, Ekme{~ija, @andar, Ka~ar, Klisar, Kova~, Kulunxija, Majstor, Munxija, Mutavxija, Nalbantin, Papuxija, Poqak, Samarxija, Sara~, ^anakxija, ^arugxija, Terzija, Ti{ler, Topxija, Tufegxija, ]eramixija, ]ur~ija i [uster. Nekima je geografsko poreklo (kraj, mesto) poslu`ilo kao prezime – Ba`alac, Bana}anin, Belovo|anin, Beo~anin, Borovi}anin, Brku{anin, Bu|evac, Bu~anin, Vilovac, Vlastelica, Vrawanlija, Vrbqanin, Godovac, Gra~anac, Draga~evac, @upawac, Kalavat, Kni}anin, Kosovac, La|ev~anin, Li~anin, Pazarac, Pe}anin, Pivqanin, Ple{inac, Polumirac, Ra~anin, Rudinac, Samailac, Sarajev~i}, Stradovac, Suvo~e{makovi}, Tuza, Usiqanin, ^a~anin, ^ajetinac, ^ebinac, [ekularac i [tavqanin. Nacija / etni~ka grupa, neka wihova karakteristi~na osobina, ili, poreklo sa prostora koji je poznat po nekoj naciji/etni~koj grupi bili su razlog da se dobije prezime – Arapovi}, Arnautin, Arnautovi}, Bugar~i}, Bugar~e, Bugarin, Grk, Srb, Crnogorac, Cincar, [vabi}. Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
115
Invaliditet je bio povod da se jednom ocu ubele`i prezime Gluvi, petorici Slepac, jednom ]opak, jednom ^ole i dvojici ^olo. Naju~estalija prezimena su: Jovanovi} (182), Petrovi} (159), Nikoli} (89), \or|evi} (88), Markovi} (86), Lukovi} (70), Radosavqevi} (60), Mileti} (57), Radovanovi} (56), Dimitrijevi} (52), Kne`evi} (51), Milovanovi} (50), Popovi} (50), Novakovi} (47), Simovi} (45), Spasojevi} (43), Risti} (42), Matovi} (40), Stevanovi} (40), Crv~anin (40), Savi} (38), Milo{evi} (37), Milosavqevi} (37), Pe{i} (37), Radovi} (37), Pavlovi} (35), Arsenijevi} (34), Milutinovi} (34), Todorovi} (34), Mili}evi} (31), Lazarevi} (30), Aleksi} (29), Jani} (29), Pe}anin (29), Mili} (28), Ili} (27), Maksimovi} (27), Mutavxija (27), Stojanovi} (27), Buwak (26) i Vulovi} (26).
SOCIJALNO POREKLO Podaci o zanimawima o~eva daju mogu}nost sagledavawa socijalne strukture grada iz dosta pouzdanog ugla. Oni su do 1867. godine zabele`eni samo u 32 slu~aja, te ne mogu pru`iti uvid u socijalnu strukturu Karanovca do te godine. Redovno bele`ewe zanimawa o~eva po~elo je 1868. godine i do 1900. upisano je zanimawe za 2931 oca (vidi prilog VI). Zanimawa majki data su samo u nekoliko slu~ajeva. Kraqevo je sve do po~etka XIX veka ostalo prete`no zanatlijsko-trgova~ka sredina, bez obzira na to {to tokom ve}eg dela druge polovine XIX veka u wemu postoji stabilna, iako mala, grupa obrazovanih qudi (lekari i veterinari, profesori, ~inovnici, sve{tenici, slu`benici, oficiri). Veli~ine grupa osciliraju po broju, odnosno ne postoji stalni trend rasta najve}ih i sredwih grupa, a jedino se grupa zemqoradnika od sredine osamdesetih godina konstantno smawuje, {to je povezano sa sve izrazitijom urbanizacijom naseqa. Pojava fabrikanata, profesora, urednika novina, glumca i in`ewera s kraja XIX najavquje promene koje }e u XX veku preobraziti Kraqevo. Socijalna struktura prili~no je slojevita, {to je op{ta karakteristika varo{ica i varo{i kojima Kraqevo tokom XIX veka pripada. Najbrojnija su deca zanatlija – 1116 (ili 38,07%) i trgovaca – 636 (21,70%), {to zajedno ~ini 59,77% od ukupnog broja dece ro|ene u periodu 1868–1900. Slede ih deca zemqoradnika – 368 (12,55%), ugostiteqa – 171 (5,83%), nadni~ara – 118 (4,02%), rabaxija – (rabaxije, ko~ija{i, fijekeristi, vozari) 94 (3,29%), sreskih i op{tinskih slu`benka – 82 (2,79%), oficira i podoficira – 65, poslu`iteqa – 55, sve{tenika – 27, pandura – 27, u~iteqa – 23, zvani~nika i slu`benka Konzistorije / Duhovnog suda – 21, po{tansko–telegrafskih slu`benika – 17, profesora, nastavnika i ostalih name{tenika Ratarske {kole – 14, lekara/doktora – 11, sreskih i op{tinskih zvani~nika – 17, slugu – 9, klisara/crkvewaka – 8, {umara – 8, gra|evinskih preduzima~a – 6, fabrikanata – 5, marvenih vojnih lekara – 4, penzionera – 2, glumaca – 2, urednika novina – 1, slepca??? – 1, prosjaka – 1, poqaka – 1, pomo}nika marvenog lekara – 1, po~asnog poru~nika – 1, `andara – 1, in`ewera – 1, te osamnaestoro dece biv{ih trgovaca, zanatlija, sve{tenika, slu`benika i sreskog pisara u ostavci.
VANBRA^NO RO\ENA DECA Vanbra~no ro|ena deca upisivana su u kwige kr{tenih tek od 1858. godine. U tom statusu upisana su 73 deteta (42 de~aka i 31 devoj~ica), ili 1,84% od ukup116
Radomir Risti}
no ro|enih u periodu 1858–1900. [estoro su ro|eni kao dvojke (blizanci) – tri mu{ka i tri `enska. Za wih 29 upisano je prezime, uglavnom majke. Samo za osmoro navedeno je ime oca, a za svih 73 ime majke. Za {est o~eva upisano je zanimawe (dvojica su zemqodelci, i po jedan ti{ler, kasapin, bakalin i biv{i terzija). Za ~etiri majke navedeno je zanimawe – slu{kiwa (dve), slu`avka i kuvarica. Kumstvo na kr{tewu ove dece prete`no obavqaju `ene (58 ili 74,3%), {to nije slu~aj kod dece ro|ene u braku. Za 29 vanbra~no ro|ene dece nije upisan redosled ro|ewa. Kod onih gde je upisan – 18 je prvo, devet drugo, tri tre}e, pet ~etvrto, {est peto, dvoje {esto, jedno sedmo i jedno osmo dete iste majke. Jedna majka je van braka rodila petoro dece (tri `enska i dva mu{ka) u periodu 1881–1889, i to kao prvo, tre}e, peto, {esto i sedmo. U jednom slu~aju, 1893. godine, mu` nije priznao dete za svoje. Drugi ga je usvojio i uveden je kao o~uh. Jedan otac je tek na saslu{awu kod Op{tinskog suda priznao dete za svoje. Zabele`en je i slu~aj iz 1889. godine koji potvr|uje postojawe odmetni{tva – „otac ^edomir je osu|en na robiju i sa robije utekao pa se nalazi u hajducima vi{e od jedne godine pa je dete vanbra~no”. Kod bli`eg identifikovawa majki koje su vanbra~no rodile za 11 je navedeno da su udovice, 20 devojke tj. neudate (za wih sedam da su im o~evi `ivi, za 12 da im o~evi nisu `ivi, dok je jedna „devojka iz Turske a sada u Kraqevu”), tri su „odvojeno `ive}e”, jedna „raspu{tenica” i jedna „razvedena”. U jednom slu~aju stoji dilema: „po{to Darinka `ivi dugo vremena u skitwi i begstvu od svog mu`a a dete je rodila kod Stevana Vuji~i}a svira~a to se nezna da li je dete bra~no ili vanbra~no”. Prvi upisi vanbra~nog ro|ewa su iz 1858. godine (2), zatim: 1860 (1), 1862 (1), 1863 (2), 1865 (2), 1866 (2), 1868 (2), 1869 (1), 1871 (1), 1872 (2), 1873 (4), 1875. (1), 1876 (1), 1877 (2), 1879 (1), 1880 (1), 1881 (7), 1882 (3), 1883. (2), 1884 (5), 1885 (1), 1886 (2), 1887 (1), 1888 (2), 1889 (6), 1890 (4), 1891 (3), 1892 (2), 1893 (1), 1895 (1), 1897 (2), 1898 (1), 1899 (1) i 1900 (1). Kao {to pokazuju izneti podaci, broj vanbra~no ro|ene dece nije se pove}avao paralelno sa ekonomskim i dru{tvenim razvojem Kraqeva. To je jo{ jedan od pokazateqa da ekonomski razvoj gradskih sredina nije ni do po~etka XX veka osetnije naru{io patrijarhalne norme dru{tva.
NAHO^E Za `ensko dete, koje je ro|eno 27. februara 1896. godine i kr{teno 2. marta 1896. kao Darinka, zabele`eno je: „otac i mati nepoznati jer je dete na|eno ispred gostionice Pariz”.
„KOJE JE DETE PO REDU” Po~ev od septembra 1879. godine upisivan je odgovor na pitawe: „koje je dete po ro|ewu materi (prvo, drugo i t. d.)”, a od 1889. godine ovo pitawe glasi odre|enije – „koje je dete po ro|ewu ocu a koje materi”, ~ime je data mogu}nost upisa razli~itih odgovora za roditeqe. Na gore navedena pitawa imamo 2166 odgovora koji se odnose na majke, odnosno i na majke i na o~eve kada su identi~ni. Za 427 dece navedeno je da su roStanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
117
|ena prva po redu, zatim, 374 druga, 328 tre}a, 312 ~etvrta, 217 peta, 168 {esta, 125 sedma, 94 osma, 52 deveta, 37 deseta, 25 jedanaesta, tri dvanaesta, tri trinaesta i jedno ~etrnaesto (vidi prilog VII – A). Kod devedeset sedmoro dece, u periodu 1889–1900, redosled ro|ewa nije identi~an za roditeqe. U pitawu su supru`nici, ili jedan od wih, kojima to nije prvi brak, pa se odgovori kre}u od „dete je ocu prvo a majci drugo” do „dete je ocu sedamnaesto a majci jedanaesto” (vidi prilog VII – B). U tri slu~aja babica nije znala da poka`e koje je dete po redu. Me|u decom za koju je poznat redosled ro|ewa u porodici 59 su blizanci. Od wih su tri deteta druga po redu, petoro tre}a, osamoro ~etvrta, desetoro peta, {estoro {esta, devetoro sedma, devetoro osma, troje deveta, troje deseta i troje jedanaesta. 21. decembra 1898. godine , ro|ena su tri de~aka, kao peto, {esto i sedmo dete u porodici.
BLIZANCI (DVOJKE) Kao blizanci/dvojke ro|eno je 158 dece (79 mu{ke i 79 `enske), {to iznosi 3,07% od ukupno registrovane dece. U po 22 slu~aja oboje blizanaca su istog pola, u 34 slu~aja su razli~itog pola, a za jednog de~aka i jednu devoj~icu nije poznat pol drugog blizanca, jer nije upisan, odnosno nije bio `ivi u vreme kr{tewa. [estoro blizanaca je ro|eno van braka.
TROJKE U analiziranom razdobqu evidentirane su samo jedne trojke. Godine 1898. 21. decembra Rumena, `ena Ranka Simovi}a, kova~a, rodila je tri de~aka, Miliju, Milana i Milorada kao peto, {esto i sedmo dete. Za Milana i Milorada naveden je podatak da nisu dobro razvijeni.
„DOBA DANA U KOJEM JE DETE RO\ENO” Od 1879. do 1900. godine upisano je 2200 odgovora koji opisju doba dana u kojem je dete ro|eno. Dawu (za vreme obdanice) ro|ena su 1322 deteta (ili 60,1%), a no}u 878 (39,9%). Najvi{e je ro|eno pre podne („od zore” do „u podne”), 835 (ili 38%), od „po podne” do „pred ve~e” 487 (22,1%), od „uve~e” do „u po no}i” 408 (18,5%), i u drugoj polovini no}i 470 (21,4 %). Samo u tri slu~aja vreme ro|ewa ozna~eno je satom, „iz jutra u 5 sati” (2) i „posle podne u 5 sati” (1). Naj~e{}e je ozna~avano slede}im opisnim odrednicama: „u zoru” (18), „ujutru” (16), „iz jutra” (5), „pre podne” (786), „pre pola dana” (6), „oko pola dana” (1), „u podne” (1), „posle pola dana” (2), „po podne” (459), „dawu” (23), „pred ve~e” (2), „uve~e” (69), „u ve~e no}u” (1), „no}u” (43), „pre pono}i” (291), „oko pono}i” (3), „u po no}i” (1), „po pono}i” (275) i „posle po no}i” (195).
118
Radomir Risti}
ZDRAVSTVENO STAWE Podatke o telesnim anomalijama ili bolestima novoro|ene dece ne nalazimo u mati~nim kwigama pre 1881. godine. Prevremeno ro|ewe, telesni nedostaci ili nedovoqna razvijenost konstatovani su samo u osam slu~ajeva, slede}im opisima: „nedone{eno” (2), „ro|eno u sedmom mesecu” (1), „dete nije dobro razvijeno” (2), „krive su mu obe noge u stopalu” (1), „ima nedostatak na usnama, nepravilnog nosa, i bez resice” (1), i „gorwa usna malo je rase~ena” (1), {to je nedovoqno za sud o zdravstvenom stawu novoro|ene dece u Kraqevu.
Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
119
PRILOG I Natalit u Kraqevu u periodu 1873–1900.
120
Radomir Risti}
Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
121
PRILOG II
U~e{}e prirodnog prira{taja i migracija na broj stanovnika u Kraqevu u periodu 1847–1900.
122
Radomir Risti}
Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
123
PRILOG III
Oblici i u~estalost mu{kih li~nih imena novoro|ene dece Avram (3) Adam (8) Aksentije (1) Aleksa (8) Aleksandar (37) Aleksije (1) Alempije (1) Andrej (1) Andrija (6) An|elko (5) Antonije (6) Arsenij (1) Arsenije (7) Atanasije (8) Blagoe (3) Blagoje (17) Bogdan (3) Bogomir (1) Bogoqub (7) Bogosav (1) Bo`idar (43) Borivoje (5) Borisav (2) Borislav (1) Bo{ko (3) Branislav (13) Branko (2) Budimir (2) Budislav (1) Vasilij (1) Vasilije (26) Velimir (14) Velisav (5) Veli~ko (2) Veqko (6) Veselin (1) Vidosav (2) Vito (1) Vitomir (1) Vi}entije (1) Vladan (2) Vladimir (40) Vladisav (4) Vladislav (12) Vlajko (2) Vlastimir (9) 124 Radomir Risti}
Voislav (27) Vojislav (17) Vuica (1) Vuk (3) Vukoica (2) Vukosav (3) Vuksan (2) Gavrilo (4) Gvozden (6) Georgije (7) Gligorije (18) Gojko (1) Grigorije (5) Gruica (1) Danilo (5) Dimitrij (2) Dimitrije (33) Dmitar (4) Dobrivoje (21) Dobrica (1) Dobrosav (2) Dobroslav (1) Dragi{a (5) Dragojlo (3) Dragomir (48) Dragoqub (42) Dragoslav (13) Dragutin (51) Du{an (52) \or|e (19) \or|ije (1) \ur|e (7) \urica (1) @ivan (19) @ivko (71) @ivoin (11) @ivojin (26) @ivota (2) Zakarija (1) Zaharija (2) Zvezdan (3) Ivan (4) Igwat (4) Igrutin (1) Ilija (41) Isaija (1)
Isailo (1) Isidor (2) Jakov (6) Janko (3) Ja}im (1) Jevrem (11) Jevtimije (4) Jevto (1) Jeremija (2) Jerotije (1) Jefrem (6) Jovan (61) Jovan~e (1) Jovica (4) Josif (2) Konstantin (9) Kosta (9) Kostantin (19) Krsman (3) Krsta (7) Krsto (11) Lazar (34) Luka (9) Luko (7) Qubinko (2) Qubisav (8) Qubi{a (6) Qubomir (61) Maksim (1) Manojlo (6) Marinko (1) Marko (14) Martin (1) Mata (1) Matej (4) Mateja (1) Matija (1) Matije (4) Melentije (1) Metodije (1) Mijailo (17) Mijajilo (1) Mijajlo (1) Mihail (52) Mihailo (34)
Mikailo (1) Miladin (11) Mihajilo (1) Mihajlo (1) Mijodrag (11) Milan (174) Milanko (1) Milenko (11) Milentije (5) Milivoj (1) Milivoje (23) Milija (8) Milinko (1) Milisav (7) Mili} (3) Milovan (32) Miloe (1) Miloje (5) Milomir (1) Milorad (43) Milosav (11) Milo{ (81) Milun (3) Milutin (31) Mina (1) Miqko (2) Miqojko (1) Miodrag (43) Mirko (4) Miroqub (1) Miroslav (20) Mitar (1) Mladen (8) Mojsej (1) Mom~ilo (3) Naun (1) Nedeqko (8) Nikodin (1) Nikola (47) Nikolaj (8) Ni}ifor (11) Novak (4) Novica (2) Obrad (4) Obren (2) Pantelija (6) Panto (1) Pavel (1) Pavi} (1) Pavle (20)
Paun (1) Pera (1) Peri{a (1) Petar (79) Petko (2) Petronije (4) Prodan (3) Prokopije (1) Radak (1) Rade (5) Radenko (2) Radivoje (7) Radisav (3) Radmilo (2) Radovan (11) Radoe (1) Radoica (1) Radoje (7) Radojica (1) Radojko (4) Radomir (49) Radosav (10) Radoslav (11) Radowa (1) Rado{ (1) Ranko (3) Risim (1) Risto (3) Rudolf (1) Sava (11m) Savko (1) Savo (6) Samoilo (1) Svetislav (43) Svetozar (37) Svetolik (7) Svetomir (3) Sekula (3) Sergije (2) Sibin (1) Simeon (14) Simeun (1) Simion (2) Simo (3) Sinadin (1) Sini{a (1) Slavko (5) Slavoqub (4) Spasoje (8) Sreten (52)
Sre}ko (2) Stanimir (2) Stani{a (3) Stanoje (9) Stanojlo (1) Stevan (34) Stefan (30) Stojan (3) Stojko (2) Strahiwa (1) Tanasije (3) Tanasko (1) Teodor (3) Teodosije (2) Teofan (2) Teofil (3) Timotej (1) Timotije (2) Tiodor (1) Tihomir (6) Todor (5) Toma (7) To{a (1) Trivun (1) Trifon (1) Trifun (1) ]iro (1) Uro{ (8) Filip (5) Hranislav (4) Hrisantije (1) Hristivor (1) Hristifor (8) Cvetko (1) ^edomir (27)
Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
125
PRILOG IV Oblici i u~estalost `enskih li~nih imena novoro|ene dece Agnija (2) Adelhijada (1) Aleksandra (6) Aleksija (1) Ana (44) Anastasija (1) Andrea (1) Andrijana (2) Angelina (54) An|a (1) An|elija (13) Anica (10) Anka (11) Anoka (2) Aran|ija (6) Atanasija (1) Bisenija (4) Bo`ana (1) Bo`idarka (1) Bo`ika (1) Bojana (2) Borika (2) Bosiqka (18) Branka (2) Budimka (1) Vasilija (27) Velika (3) Vidosava (4) Vinka (2) Vujana (1) Vukosava (7) Gvozdenija (3) Gospava (4) Davina (3) Danica (60) Danka (1) Darinka (74) Dafina (5) Desanka (19) Divna (6) Dmitra (6) Dostana (1) Draga (39) Dragiwa (89) \ur|ija (4) 126
Radomir Risti}
\ur|ina (2) Eva (3) Evdokija (1) Evica (2) Ekatarina (2) Ekaterina (6) Emilija (16) @ivana (45) @ivka (34) Zagorka (1) Zlata (2) Zlatana (1) Zorica (2) Zorka (81) Ivana (1) Izabela (1) Ikonija (2) Ilinka (4) Jana (5) Janika (3) Jakonija (1) Jevgenija (1) Jekaterina (17) Jela (4) Jelena (46) Jelenka (5) Jelika (4) Jelisaveta (28) Jelisavka (2) Jelica (3) Jelka (13) Jerina (2) Jeftimijana (1) Joana (1) Jovana (22) Jovanka (7) Judita (1) Juliana (2) Julija (1) Julijana (28) Julka (21) Karanfila (2) Kasija (1) Kata (12) Katarina (28)
Kleopatra (3) Kosara (17) Kristina (6) Krstana (6) Kruna (9) Ksenija (1) Lena (6) Lenka (7) Leposava (72) Quba (1) Qubinka (2) Qubica (45) Magda (1) Magdalena (7) Magdalina (3) Makrena (2) Manojla (2) Mara (3) Margita (4) Marija (68) Marica (11) Marta (24) Ma{inka (1) Melanija (1) Merima (1) Mila (1) Mileva (171) Milena (17) Milenija (15) Milisa (1) Milica (125) Milka (24) Milosava (5) Milunika (1) Milunka (3) Miqojka (9) Mira (1) Mirosava (2) Mitra (1) Molerka (1) Nade`da (1) Nasta (5) Nastasija (9) Natalija (32) Nevena (2) Neda (6)
Neranxa (2) Nikoleta (2) Nikolija (1) Nikosava (2) Obrenija (2) Olga (12) Olivera (1) Pavlenija (2) Paraskeva (1) Pauna (1) Pelagija (1) Perka (2) Persa (32) Persida (53) Perunika (5) Petra (1) Petrija (14) Petrojka (1) Poleksija (21) Polka (7) Prodana (1) Rada (2) Radmila (7) Radojka (10) Radosava (6) Radoslava (1) Rajka (15) Rakila (5) Ranka (1) Rahila (4) Ristina (1)
Roksanda (18) Rosa (31) Rosanda (5) Ru`a (1) Ru`ica (28) Rumena (2) Rumenija (5) Sava (12) Saveta (1) Savka (16) Sara (2) Simka (3) Simona (2) Sin|a (1) Sin|elija (2) Slavka (7) Smiqana (5) Smiqka (1) Soviana (1) Sovijana (6) Sofija (11) Sofijana (4) Spasenija (5) Srebra (1) Stajka (8) Staka (1) Stamena (2) Stamenka (5) Stana (87) Stanija (13) Stanika (42)
Stanimirka (1) Stanisava (10) Stanislava (1) Stanica (17) Stanka (12) Stanojka (6) Stanojla (1) Stevana (9) Stevanija (1) Stevka (2) Stefana (6) Stoina (1) Stoja (2) Stojana (4) Stojanka (5) Stojna (2) Tadiana (1) Tadijana (2) Tankosa (1) Tankosava (1) Tatija (2) Teodora (1) Tijana (1) Todora (5) Tomanija (4) Hristina (84) Cajka (1) Cveta (11) Cmiqana (3)
Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
127
PRILOG V Oblici i u~estalost prezimena novoro|ene dece Abaxija (9) Avramovi} (3) Agatonovi} (1) Ajda~a (1) Aksentijevi} (26) Aksentijevi}-Mandi} (1) Aleksandri} (10) Aleksijevi} (1) Aleksi} (29) Alesandri} (1) Andrejevi} (3) Andri} (10) Andrijani} (8) Andrijevi} (1) Andriji} (1) An|eli} (1) An|elkovi} (19) Antonijevi} (22) Antonovi} (3) Aran|elovi} (3) Arapovi} (1) Aritonovi} (5) Arnautin (6) Arnautovi} (2) Arsenijevi} (34) Arsi} (1) Atanasijevi} (2) A}imovi} ((6) Ba`alac (1) Ba{~ovan (1) Ba{~ovan~ija (1) Ba{tovan (3) Ba~evi} (1) Babi} (2) Bacovi} (1) Badi} (1) Bakalin (1) Baki} (3) Bakra~ (1) Bakra~evi} (3) Balti} (8) Bana}anin (3) Banovi} (1) Bara} (1) Barjaktarevi} (1) 128
Radomir Risti}
Barjovi} (1) Batanovi} (1) Be`ovi} (1) Bek~i} (4) Be}arovi} (1) Be{evi} (1) Bel~evi} (1) Bela}evi} (1) Belanovi} (4) Beli} (3) Beli}-^egovi} (1) Belo{evi} (1) Belobrk (2) Belovo|anin (1) Beo~anin (1) Beqi} (1) Beqi}-^egovi} (1) Berberin (5) Berbo (2) Bijan~evi} (1) Bijanac (2) Bini}anin (1) Bla{kovi} (2) Blagoevi} (24) Bo`i} (12) Bo`iki} (5) Bo`inovi} (18) Bo`ovi} (13) Bo{kovi} (5) Bo{wakov (1) Bo{wakovi} (8) Bogavac (7) Bogdanovi} (9) Bogi}evi} (9) Bogosavqevi} (1) Bojaxija (9) Bojovi} (25) Borisavqevi} (18) Borovi} (5) Borovi}anin (1) Bracanovi} (1) Brko (2) Brku{anac (4) Brku{anin (1) Brku{ani} (3)
Brzakovi} (1) Bu|evac (2) Bu~anin (7) Bucmanovi} (1) Bucov (1) Bugar~e (1) Bugar~i} (23) Bugarin (11) Bukowa (9) Bukowi} (2) Bukumira (1) Bulatovi} (1) Bunar~i} (1) Bunarxi} (5) Burmazovi} (1) Buwak (26) Vale{evi} (1) Vasi} (12) Vasilijevi} (2) Vasiqevi} (13) Vaskovi} (1) Vasojevi} (3) Vasovi} (8) Velimirovi} (13) Veqkovi} (5) Veqovi} (16) Veselinovi} (9) Vesni} (4) Vi{wi} (1) Vidakovi}(1) Vilipovi} (2) Vilovac (6) Vitorovi} (1) Vlastelica (1) Vodeni~ar (1) Voinovi} (2) Vojinovi} (2) Vojni} (1) Vojnovi} (1) Vra~ari~i} (7) Vrani} (12) Vrawalija (1) Vrawanlija (1) Vrba~anin (1) Vrbovac (1)
Vrbqanin (1) Vu~eti} (9) Vu~i}evi} (12) Vu~ini} (2) Vu~kovi} (9) Vuji} (2) Vuji~i} (1) Vujovi} (8) Vuka{inovi} (2) Vukadinovi} (7) Vukajilovi} (1) Vukanovi} (2) Vuki}evi} (4) Vukomanovi} (9) Vukosavi} (1) Vukosavqevi} (3) Vukoti} (3) Vukovi} (25) Vuksanovi} (10) Vuleti} (2) Vuli}evi} (3) Vulovi} (26) Gaji} (2) Gavrilovi} (8) Georgijevi} (3) Gizdovi} (2) Glav~i} (1) Glavowi} (3) Gli{i} (3) Gli{ovi} (9) Gligorijevi} (1) Glunovi} (1) Gluvi (1) Go~obija (1) Godovac (1) Gojkovi} (6) Gordani} (2) Gordi} (1) Gra~anac (1) Grbi} (1) Gregorijevi} (1) Grk (4) Grui~i} (2) Gruji} (4) Grujovi} (9) Guxula (1) Gvozdenovi} (11) Da~ovi} (2) Daki} (2) Damjanovi} (1)
Damwanovi} (1) Danilovi} (13) Deni} (1) Dergovi} (1) Despotovi} (1) Devexi} (1) Dilber (7) Dimitrijevi} (52) Dimitrijevi}Barjak~i} (1) Dini} (1) Dmitrovi} (4) Dra`i} (4) Draga~evac (8) Dragawac (5) Dragi}evi} (3) Dragosiwac (1) Dragovi} (6) Du{i} (1) Dugali} (8) Dun|eri} (1) Dun|erin (3) Dun}enrin (1) \ajevi} (1) \akovi} (4) \eki} (2) \ekin (1) \evi} (2) \ilas (2) \ilasevi} (1) \in|i} (1) \in|u{i} (1) \o{i} (1) \oki} (1) \okovi} (4) \onxija (3) \or|evi} (88) \or|ijevi} (1) \ori} (1) \u|a (1) \uki} (4) \ukni} (3) \ukovi} (1) \un|erin (2) \ur|i} (2) \uri} (1) \uri~i} (3) \urovi} (13) \usi} (2) Ekme{~ija (3)
Ekme~ija (1) Ekmexija (1) Er~evi} (1) Erdoglija (1) Eri} (4) @andar (1) @arkovi} (1) @ivani} (1) @ivanovi} (9) @ivkovi} (19) @uni} (2) @upawac (2) Zabunovi} (2) Zari} (1) Zdravkovi} (1) Ze~evi} (1) Zemqodelac (1) Zesati} (1) Zlati} (9) Zlatkovi} (5) Zoga (1) Zori} (1) Zorni} (1) Zunbo{ (1) Ili} (27) Ili~i} (1) Ilij} (2) Iliji} (1) Ilin~i} (4) Ivanovi} (6) Ivkovi} (1) Ja}imovi} (9) Ja}ovi} (1) Jablanovi} (2) Jak{i} (5) Jakovi} (1) Jakovqevi} (13) Jalovi} (2) Jani} (29) Jani~ek (1) Jankovi} (21) Jeki} (1) Jelesijevi} (4) Jeli} (5) Jelisijevi} (3) Jeremi} (3) Jeremi}-Lali} (1) Jestrovi} (6) Jev|enijevi} (1) Jev|ovi} (7)
Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
129
Jevremovi} (11) Jevri} (3) Jevti} (2) Jevtovi} (4) Joakimovi} (1) Jojki} (2) Joksimovi} (19) Jordani} (1) Josi} (5) Josifovi} (9) Jovan~evi} (4) Jovanovi} (182) Jovi~i} (14) Jovovi} (1) Ka~ar (1) Kalabratov (1) Kalafatovi} (1) Kalajxija (2) Kalavat (3) Kalavatovi} (6) Kali~anin (8) Kalu|eri} (1) Kalu|erovi} (16) Kani} (1) Kanovi} (12) Kaplarevi} (2) Kaqavac (1) Kara}ebeli} (1) Karamati} (2) Karapanxa (2) Karapanxi} (2) Kari} (1) Karimanovi} (1) Karovi} (2) Katani} (12) Kesler (1) Kikovi} (2) Kitoni} (1) Kitowi} (1) Klikovi} (2) Klisar (1) Klisara (2) Klisari} (1) Kne`evi} (51) Kne`evi}- Draga~evac (1) Kni}anin (1) Ko... (1) Ko{anin (8) Ko~i} (1) 130
Radomir Risti}
Kolakovi} (4) Kolarevi} (1) Kolovi} (5) Kolvija (1) Komadina (1) Kominac (2) Kosovac (4) Kostandinovi} (2) Kosti} (14) Kostovi} (1) Koturovi} (2) Kova~ (5) Kova~evi} (20) Kovanovi} (1) Kovini} (1) Kr~edinac (2) Kragovi} (2) Kre~evi} (7) Krsmanovi} (7) Krsti} (24) Krstovi} (2) Kruni} (1) Ku~anin (1) Kujunxi} (3) Kujunxija (3) Kukanik (1) Kuli} (2) Kulunxia (1) Kulunxija (1) Kundak (1) Kundakovi} (2) Kupusara (1) Kuzmanovi} (12) La|ev~anin (1) Lakovi} (3) Lali} (2) Laxer (1) Lazarevi} (30) Lazi} (1) Lazovi} (9) Le{evi} (1) Le{tanin (6) Le{wak (1) Leki} (1) Lener (1) Leontijevi} (6) Levajac (8) Li{ko (2) Li~anin (1) Likovi} (1)
Lilevi} (1) Lojanica (2) Luki} (1) Lukovi} (70) Qaqevi} (2) Qubi~i} (4) Qubisavqevi} (4) Qubojevi} (1) Mada (3) Madi} (6) Madi}-Aksentijevi} (1) Majdak (3) Majdan (1) Majstor (2) Majstorovi} (17) Makoevi} (7) Makojevi}c (12) Maksimovi} (27) Maksovi} (3) Malovi} (1) Manasievi} (1) Mandi} (2) Manojlovi} (4) Mar`ik (5) Mar{alek (1) Mari} (3) Marijanovi} (2) Marinkovi} (6) Marjanovi} (13) Markovi} (86) Marta} (7) Martinovi} (1) Mati} (8) Matijevi} (4) Matkovi} (1) Matovi} (40) Maxarevi} (2) Meanxija (1) Medar (1) Medarevi} (1) Mi{i} (4) Mi{ko (1) Mi{kovi} (1) Mi}ovi} (2) Mi~ovi} (1) Mici} (1) Mihailovi} (17) Mihajilovi} (2) Mihajlovi} (1)
Mihali~ki (1) Mihovi} (1) Mijailovi} (21) Mijajilovi} (1) Mijatovi} (4) Mijokovi} (1) Miju{kovi} (1) Mikala~ki (2) Mikovi} (1) Mila~i} (1) Miladinovi} (20) Milaki} (4) Milanovi} (5) Milatovi} Mileki} (3) Milenkovi} (9) Mileti} (57) Mileti}-[iqkovi} (1) Mili} (28) Mili}evi} (31) Mili~i} (1) Milij} (5) Miliji} (3) Miliki} (16) Milinkovi} (3) Milisavqevi} (2) Milivojevi} (7) Milji} (2) Milo{evi} (37) Miloevi} (1) Milojevi} (10) Milojevi}Milosavqevi} (1) Milosavqevi} (37) Milovanov (2) Milovanovi} (50) Milovi} (5) Milunovi} (15) Milutinovi} (34) Mini} (3) Minovi} (2) Miokovi} Miqkovi} (7) Miqojkovi} (1) Mirkovi} (16) Miti} (5) Mito{evi} (1) Mitrovi} (25) Mixovi} (2)
Mizdrakovi} (1) Mladenovi} (5) Mogri} (1) Mojsijevi} (2) Mojsilovi} (17) Molerovi} (3) Moni} (1) Mosti} (1) Mu~wak (1) Munxija (1) Mutavxi} (1) Mutavxia (1) Mutavxija (27) Muzikrava (1) Muzikravi} (12) Nalbantin (1) Nastasijevi} (3) Nasti} (2) Naumovi} (1) Naunovi} (7) Ne{i} (6) Ne{kovi} (12) Ne{ovi} (5) Nedeqkovi} (22) Neranxi} (11) Nestorovi} (1) Ni{avi} (2) Ni{ovi} (1) Niki} (3) Nikolajevi} (9) Nikoleti} (4) Nikoli} (89) Novakovi} (47) Novakovi}-Kne`evi} (1) Novkovi} (1) Novovi} (9) Obradovi} (24) Obrenovi} (1) Oi} (1) Optrki} (1) Orlovi} (2) Ostoji} (1) Pandurovi} Panteli} (11) Panti} (7) Pantovi} (9) Pantovi}-Soldatovi} (1) Papu~a (1)
Papuxija (6) Parezanovi} (2) Pasuqski (1) Paunovi} (22) Pavlovi} (35) Pazarac (11) Pe{i} (37) Pe}anin (29) Pej~inovi} (18) Peji} (6) Peji~inovi} (1) Pejovi} (16) Peovi} (1) Peri{i} (2) Peri} (1) Perkovi} (1) Petkovi} (16) Petra{inovi} (7) Petri~kovi} (1) Petronijevi} (2) Petrovi} (159) Petrovi}-Babi} (1) Petrovi}-Bukumira (1) Petrovi}-Sarajev~i} (1) Pewovi} (2) Pilovi} (6) Pirgaja Pirin~ija (2) Pirin~lija (2) Pivqanin (1) Plav{i} (1) Ple{inac (1) Poluga (2) Polugi} (2) Polugi}-Dun|erin (1) Polumirac (11) Popovi} (50) Poqak (2) Premovi} (3) Preqevi} (1) Prodanovi} (6) Proki} (2) Prokovi} (1) Proti} (24) Pu{owi} (1) Pui} (1) Punpalovi} (2) Ra{i} (1)
Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
131
Ra~anin (1) Rada{ini} (1) Rada{inovi} (4) Radenkovi} (11) Radeti} (1) Radi} (1) Radisavqevi} (10) Rado{inovi} (2) Radoevi} (1) Radoi~i} (5) Radojevi} (9) Radoji~i} (3) Radojkovi} (6) Radomirovi} (6) Radosavqevi} (60) Radovanov (1) Radovanovi} (56) Radovi} (37) Radovi}-[anto (1) Radowi} (3) Radulovi} (1) Radunovi} (3) Rafailovi} (1) Rajkovi} (12) Rajovi} (2) Raketi} Raki} (13) Raki}evi} (5) Raki~evi} (1) Rakovi} (4) Rakowac (3) Rankovi} (1) Ratkovi} (9) Resimi} (2) Ri{avda (1) Risi}evi} (1) Ristanovi} (2) Risti} (42) Risti}-Dun|erin (1) Risti}evi} (2) Ristovi} (3) Rogli} (2) Rogowi} (3) Rogqi} (2) Rudinac (3) Rumeni} (5) Rundovac (1) Sai} (1) Sajfert (1) Samail~evi} (11) 132
Radomir Risti}
Samailac (4) Samarxija (13) Sandi} (1) Sara~ (11) Saraev~i} (1) Saraili} (1) Sarajev~i} (5) Sarajli} Sari} (15) Savi} (38) Savi~i} (2) Savovi} (3) Sbrda (1) Sekuli} (2) Sentovi} (1) Sewovi} (4) Sewovi}-Paunovi} (1) Siber (1) Silavisti} (2) Siman~ev (1) Simi} (8) Similar (1) Simonovi} (2) Simovi} (45) Slepac (5) Slovi} (4) Smiqani} (1) Soldatovi}-Pantovi} (1) Sotirovi} (3) Sovrla (5) Sovrli} (6) Spai} (1) Spaji} (1) Spasi} (1) Spasoevi} (1) Spasojevi} (43) Spasovi} (1) Sr|evi} (1) Sr|ojevi} (1) Srb (1) Sre}kovi} (1) Sredov} (1) Sredovi} (7) Srem~evi} (2) Sretenovi} (1) Sretovi} (2) Stai} (6) Staji} (2)
Stani{i} (1) Stani} (13) Stani~i} (1) Stankov (1) Stankovi} (1) Stanojevi} (21) Stanojli} (2) Stanojlovi} (1) Stefanovi} (13) Stepanovi} (1) Stepivanovi} (1) Stevanovi} (40) Stevkovi} (1) Stoi} (7) Stoiqkovi} (1) Stojanovi} (27) Stoji} (2) Stojkovi} (21) Stojni} (1) Stradovac (3) Strahini} (1) Straini} (1) Strajini} (1) Strajni} (1) Su{i} (4) Suho~e{mani (1) Suvo~e{mak (1) Suvo~e{makov (1) Suvo~e{makovi} (11) Suvo~esmakovi} (3) Tadi} (3) Tajirovi} (1) Tanasijevi} (1) Tanaskovi} (10) Te{anovi} (2) Teodorovi} (1) Teokarovi} (6) Terzija (6) Ti{qer (1) Timoti} (1) Timotijevi} (11) Timotijevi}-^imbur (1) To{i} (12) To{kovi} (1) To{ovi} (4) Todor~evi} (1) Todorovi} (34) Todosijevi} (9) Toma{evi} (1)
Tomani} (1) Tomi} (12) Tomovi} (4) Topalovi} (1) Topxija (1) Toti} (2) Traj{enovi} (1) Traj~evi} (1) Trajilovi} (1) Trivkovi} (1) Trivunac (1) Trwakovi} (1) Tucak (5) Tucakovi} (17) Tufegxija (3) Tupaq (4) Tuqi} (1) Tutor (1) Tutun (3) Tuve{~ija (1) Tuvek~ija (2) Tuvekxija (1) Tuza (1) ]eramixi} (3) ]eramixija (4) ]ipurija (1) ]iri} (6) ]irovi} (3) ]opak (1) ]ubrk (1) ]upurija (1) ]ur~i} (1) ]ur~ija (8) Uro{evi} (2) Usiqanin (5)
Ustaba{a (1) Uzun (2) Fager (1) Filipovi} (10) Fogel (1) Horstig (1) Cejkovi} (3) Cekovi} (4) Cernogorac (3) Cincar (2) Cincarin (7) Cmiqani} (1) Crn~anin (1) Crni (1) Crnogorac (18) Crv~anin (40) Crv~anin-Gilovi} (1) Crv~anin-P... (1) Crv~evi} (1) Cveti} (2) Cvetkovi} (9) ^a~anin (1) ^abrovi} (6) ^ajetinac (3) ^alovi} (1) ^ana{~ija (3) ^anagxi} (1) ^anagxija (9) ^angxija (1) ^arugxija (4) ^e{mak (1) ^e{makovi} (1) ^ebinac (10) ^engovi} (1) ^ernogorac (1)
^etrovi} (2) ^ikanovi} (1) ^ikari} (9) ^obanovi} (2) ^ole (1) ^olo (2) ^olovi} (9) ^omi} (1) ^opi} (1) ^opica (13) ^orbi} (2) ^oti} (7) ^ukanovi} (2) ^uki} (18) ^urli} (7) Xajkovi} (1) Xamxiki} (1) [}epanovi} (2) [andor (1) [ekularac (2) [iqkovi} (3) [krb~ev (1) [krqi} (1) [migovi} (1) [nebal (1) [pica (2) [qivi} (11) [tavqanin (4) [u{i} (9) [urdilovi} (2) [uster (1) [vab~i} (3)
Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
133
PRILOG VI Vrste i u~estalost zanimawa o~eva novoro|ene dece (1868–1900).
134
Radomir Risti}
PRILOG VII Redosled ra|awa A. – isti za majku i oca
B. – nije isti za majku i oca
Stanovni{tvo Karanovca/Kraqeva 1837–1900. godine prema mati~nim kwigama
135
Radomir Risti} POPULATION OF KARANOVAC/KRALJEVO 1937-1900 ACCORDING TO REGISTER BOOKS Summary During the XIX century, Kraljevo (until 1882 its name was Karanovac) grew into a significant centre of Western Serbia. The progress of the settlement was followed by the increase in population by moving into it and by childbirths. In 1834, there were 1022 inhabitants, and that number increased by 3.16 times until 1900 - to 3238. The population growth rate (difference between the born and deceased ones) can be followed by years from 1847 to 1900 on the basis of birth and death registers. In that period, 4504 people were born, and 4727 died, so that the population growth rate was negative (-223). By comparing the population growth rate and the data from eight censuses from 1859 to 1900, it can be noticed that migrations were the dominant way of increasing or reducing the number of inhabitants. In 1859, Kraljevo had 1509 inhabitants. In the period from 1860 to 1900, 3798 people were born, and 3956 died, i.e., the population growth rate was negative (-158). In the same period, the population increased by 1887, by settling of new people, so that in 1900 Kraljevo had 3238 inhabitants. In 1837, registration of births, marriages and deaths started through register books kept by parish priests. In the period from 1837 to 1900, the total number of 5141 children was registered in 12 register books. The names of 2620 boys and 2502 girls are known. 499 personal names, 272 male and 227 female names, were used for them. The sex and name were not entered for nineteen children although their births were registered. The most frequent male names were Milan (174), Mihailo (107), Milo{ (81), Petar (79) and Jovan (61), and the most frequent female names were, Mileva (171), Milica (125), Draginja (89), Stana (87) and Persida (85). 826 surnames were used, most frequently Jovanovi} (182), Petrovi} (159), Nikoli} (89), Djordjevi} (88) and Markovi} (86). Data from register books confirm that in the XIX century Kraljevo was markedly craft and trade milieu. The most numerous children were those of craftsmen - 1116 (or 38.07%) and tradesmen - 636 (21.70%), which altogether makes 59.77% out of the total number of children born in the period from 1869 to 1900. There followed the children of farmers - 368 (12.55%), caterers - 171 (5.83%), day-labourers - 118 (4.02%), coachmen - 94 (3.29%), district and municipal civil servants - 82 (2.79%), etc. The illegitimate children were registered in register books only since 1858. There were 73 children (42 boys and 31 girls) with that status or 1.84% out of the total number of registered (born) in the period from 1858 to 1900, and only one baby, a baby girl, was found as foundling in front of an inn (1896). The sequence of children's births in a family was registered starting from September 1879. At the beginning, this detail referred to mother, and since 1889 to father as well, which allowed the possibility of registering identical or different answers of spouses. Identical answers of both parents, the total of 2166, confirmed the sequence from the first to the fourteenth child. In ninety-seven children, the sequence of births was not identical for parents and they range from "the child is first to its father, and second to its mother" up to "the child is seventeenth to its father, and eleventh to its mother". 158 children (79 boys and 79 girls) were born as twins, which makes 3.07% out of the total number of registered children. In 1898, a case of triplets was registered. From 1879 to 1900, there were 2200 answers showing the time of the day when the child was born. 1322 children (or 60.1%) were born in the daytime, and 878 (39.9%) during the night. Most children were born in the morning - 835 (or 38%), 487 (22.1%) were born in the afternoon, 408 (18.5%) in the first half of the night, and 470 (21.4 %) in the second half of the night. There were no data about physical defects or illnesses in register books before 1881. Physical defects, premature birth or poor development were stated in only eight cases, which is not enough for estimation of the health state of newly born children in Kraljevo.
136
Radomir Risti}
DEJAN OBRADOVI] Narodni muzej Kragujevac
POVODOM JEDNOG KUMSTVA OBRENOVI]A I CUKI]A
Apstrakt 1
Idu}i tragom rodoslova Cuki}a, na osnovu stare legende, po mati~nim kwigama jaru{i~ke crkve, u fondu Varia Istorijskog arhiva [umadije nai{li smo na zanimqiv dokument iz 1837. godine, koji pru`a nov pogled na odnose dve znamenite srpske porodice, ali i me|u samim Cuki}ima, sa posebnim osvrtom na li~nost karanova~kog kneza Petra Cuki}a.
Ova legenda je do nas doprla preko kazivawa Miodraga V. Cuki}a (1928–1996), iz Beograda, i Miodraga D. Cuki}a (1922– 2003), iz Velikih Kr~mara. 2
Stara crkva u Kragujevcu sagra|ena je 1817/18. godine. Wen neimar bio je Milutin Go|evac. 3
Kqu~ne re~i: Cuki}i, Obrenovi}i, Kr~mare, Pavle Cuki}, Petar Cuki}, Karanovac
KNEZ MILO[ KUMUJE JANKU CUKI]U U rodu Cuki}a u Velikim Kr~marima (kod Kragujevca) generacijama se pamtilo da im je kumovao knez Milo{ Obrenovi} (1783–1860). Po{to je bilo hladno vreme, a putevi te{ki i za hodawe, neimenovani doma}in je put koji vodi do svoje ku}e zastro }ilimima, da knez ne bi gazio blato. S druge strane, knez Milo{ se ovde smatrao neprijateqem Cuki}a, zbog ubistva vojvode Pavla Cuki}a (1782–1817) i wegovog brata @ivana (posle 1782 – 1822). Delimi~nu potvrdu ovih kazivawa o kumstvu na{li smo u protokolima ven~anih i kr{tenih za 1837. godinu, koji su vo|eni u Staroj crkvi u Kragujevcu i u crkvi u Gorwim Jaru{icama, koja je bila parohijska crkva i za Veliko Kr~mare, zavi~aj ve}ine Cuki}a.1 Varqivo narodno pam}ewe ipak je sa~uvalo „kostur” pri~e. Janku i Stani Cuki} se 27. oktobra (s. k.) rodio sin. Kr{tewe, listom na praznik Vavedewe, 21. novembra (3. decembra) 1837. godine, izvr{io je sve{tenik \or|e Pavlovi}, iz crkve Svetog duha2 u Kragujevcu. Paroh crkve u Jaru{icama tada je bio Mihailo Gavrilovi} Bo`i}.3 Knez je poslao svog mla|eg sina Mihaila (1823–1868) da bude u ulozi kuma... Detetu je dato ime Pavle koje bi tako podse}alo na Jankovog strica, poznatog vojvodu, ubijenog marta 1817. godine u Roga~i, po nare|ewu kneza Milo{a, posle tzv. bune {est nahija. Mali Pavle je po`iveo vrlo kratko, ne do~ekav{i ni prvi mesec `ivota.4
Milo{ Obrenovi} je o svom tro{ku obnovio stari manastir u Jaru{icama, koji je prona|en u kr{u 1822. godine. Posao oko wegove obnove knez je poverio neimaru Todoru Petrovi}u iz Po`arevca, u leto 1823. godine. Ovaj hram se nalazi oko 3 km od ku}e Pavla Cuki}a, a oko 800 m od Cuki}kog grobqa. U narodu se veruje da je ovaj hram knez obnovio u znak pokajawa zbog ubistva vojvode Cuki}a, poput Pokajnice kod Velike Plane, na mestu Kara|or|evog ubistva. Tihomir R. \or|evi}, Arhivska gra|a za zanate i esnafe u Srbiji od Drugog ustanka do Esnafske uredbe 1847 godine, Beograd, 1925, 16. 4
Protokol kr{tenih jaru{i~ke crkve za 1837. godinu; Protokol umrlih jaru{i~ke crkve za 1837. godinu; Registar ro|enih Stare crkve u Kragujevcu za 1837. godinu, Istorijski arhiv [umadije, Kragujevac (IA[K). Najve}i deo rodoslovnih podataka u na{em radu poti~e iz gra|e protokola (kr{tenih, umrlih, ro|enih, ven~anih) crkve u Jaru{icama, za period od 1837. do 1906. godine. ^uvaju se u Istorijskom arhivu [umadije u Kragujevcu. I{~itali smo natpise na grobqima u Velikim Kr~marima (Cuki}ko grobqe) i Jaru{icama. 5
Knez kumuje Janku Cuki}u (Protokol kr{tenih crkve u Jaru{icama za 1837. godinu, Istorijski arhiv [umadije, Kragujevac) Knez Milo{ je ~esto kumovao svojim pouzdanicima, npr. Stojanu Simi}u (1797–1852) i Avramu Petronijevi}u (1791–1852), ~ak i strancima, poput dokSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
195
Prvo je bio u slu`bi beogradskog vezira, umesto Vita Romite, ~ijom }erkom Antonetom se o`enio 1826. godine. U septembru 1826. prvi put se pomiwe u Kragujevcu. Rano je stekao veliko poverewe i po{tovawe kneza Milo{a. Od 1828. je postao kne`ev lekar za platu od 500 gro{a me-
se~no. Po odlasku doktora Romite u Vla{ku, nasledio je ku}u i priru~nu apoteku u Beogradu. Napustio je Srbiju posle abdikacije kneza Milo{a (1839). Du{an T. Batakovi}, „Bartolomeo Kunibert”u: Bartolomeo Kunibert, Srpski ustanak i prva vladavina Milo{a Obrenovi}a 1804–1850, II, Beograd, 1988, 313–328. 6 Vasilije Kresti}, Nikola Petrovi}, , Protokol kneza Milo{a 1824–1825, Beograd 1973, 444; Radosav Markovi}, Kragujeva~ka nahija 1815–1839, sveska prva 1815–1827, Beograd 1954, 397. 7 Mita Petrovi}, Finansije i ustanove obnovqene Srbije, II, Beograd, 1898, 825, 835. 8
Vasilije Cuki} (Marinkovi}) bio je sreski na~elnik tokom vlade kneza Aleksandra Kara|or|evi}a (1842–1858), u Kozni~kom, Studeni~kom i Jaseni~kom srezu (Kragujeva~ki okrug). Penzionisan je nakon povratka kneza Milo{a i nastavio da `ivi u Kr~marima, gde je i umro, 9/21. novembra 1873. godine. Qubodrag Popovi}, [ematizam Kne`evine Srbije 1839–1851, Beograd 1999, 76; „Novine srbske”, br. 11, 6. februar 1843; Qubodrag A. Popovi}, [ematizam okruga ~a~anskog od 1852. do 1870. godine, ZRNM V, ^a~ak 1974, 222; „Srbske novine”, br. 44, 15. april 1858; AS, MF, Popis stanovni{tva i imovine 1863. godine, Popisna kwiga 165.
9
Wegov sin @ivko je na su|ewu povodom afere „Terazijska bomba” tvrdio da je on ro|en u Beogradu, a da su wegovi roditeqi iz Kr~mara. „Javnost”, br. 39, 5. april 1874.
10 @iveti u Beogradu, II, 1842–1850. Dokumenta Uprave grada Beograda, ur. Branka Prpa, Beograd, 2004. 11 Npr. dela: Georgija Zaharijadesa (Rukovodstvo k slavenskoj gramatici, Budim, 1830), Dositeja Obradovi}a (Etika, Kragujevac, 1834), zatim „Zabavnik?” Dimitrija Davidovi}a (Beograd–Kragujevac, 1833–1836) i dr. Milenko se pomiwe se kao praktikant u Beogradskom na~elstvu 1846. godine. Qubodrag Popovi}, Ibid., 60. 12
Dragoqub R. @ivojinovi}, Kraq Petar I Kara|or|evi}, I, Beograd 1988, 84, 87, 175, 176.
13
Pisma Filipa Hristi}a Jovanu Risti}u 1868–1880, sredio Grgur Jak{i}, Beograd, 1953, 267.
tora Bartolomea Kuniberta (1800–1851)5. Janko Cuki} je bio poznat kao trgovac sviwama, pa je odatle bio u poslovnim odnosima sa knezom, bez ~ije dozvole ne bi mogao ni da se bavi trgovinom. Prvi pomeni o wegovom bavqewu trgovinom se`u u 1825. godinu. Od kneza je dobio „objavqewe”, 22. decembra 1825 (3. januara 1826), zajedno sa bratom od strica Uro{em, „da mogu trgovati sa svakom marvom i preterivati je na svakoj skeli u Cesariju”.6 Janko je postao jedan od kne`evih trgova~kih ortaka, poput Miloja Radojevi}a (Bo`i}a) iz ^umi}a, Petra Topalovi}a (1774–1832) iz Grbica, Milutina Savi}a (1762–1842) iz Gara{a i drugih, koji su knezu dugovali i svoje uspone i svoje padove. Po jednom ra~unu iz aprila 1830. godine, Janko je kupio za prodaju 618 sviwa, od kojih je 264 bilo za kneza, a 354 za wega. Za svoj trud „gazda” Janko je iz kne`eve kase dobio 1000 gro{a.7 Janko (1797–1861) je najstariji sin Marinka Cuki}a (1765 – oko 1823), ro|enog brata vojvode Pavla (oko 1782–1817) i kapetana @ivana (posle 1782–1822). Imao je dva brata, Nikolu (1803–1841) i Vasilija (1813–1873)8. Janko je `iveo u Kr~marima, ali su ga poslovi vodili po okolnim krajevima. Po svemu sude}i, imao je ku}u i u Beogradu.9 Posle abdikacije kneza Milo{a (1839) i dinasti~ke promene (1842), Janko je nastojao da namiri svoja dugovawa iz vremena dok je poslovao sa knezom. Tako je, zajedno sa Milojem Bo`i}em i Mihailom Gara{aninom, tra`io da se neke stvari iz Kragujevca namewene knezu Milo{u stave pod sekvestar, zbog wihovog potra`ivawa od kneza u iznosu od {est hiqada cesarskih dukata. Uprava grada Beograda je 1/13. decembra 1843. nalo`ila Beogradskoj carini da sprovede odluku o sekvestrirawu kne`evih stvari po pre|a{wem zahtevu trojice trgovaca.10 Kao „po~tenorodnej{i kupec” bio je prenumerant na ~asopise, novine i kwige, za sebe i sina Milenka (1819–?), koji je verovatno bio najstariji od wegove dece.11 Osim Milenka i Pavla, koji je kr{ten 1837. godine, Jankovi sinovi su bili: @ivko, Simeun (1822–1870), Milan (1826–1869), Lazar (1832–1882) i Vladimir (1839–1839). Nije sigurno da su svi od jedne majke. Stana (1805–1876) je rodila Pavla i Vladimira, {to se vidi i po mati~nim kwigama, koje se vode tek od 1837. godine. @ivko Cuki} (~esto sa prezimenom: Jankovi}), pustolov, ~ovek neobi~nih ideja i ostvarewa, pomiwe se u aferi povodom bacawa bombe na kneza Milana Obrenovi}a, u beogradskom Narodnom pozori{tu, 1871. godine. Na su|ewu je, u prole}e 1874. godine, utvr|eno da je Cuki} bio izvr{ilac, po nalogu Kara|or|evi}a.12 Isti @ivko se 1879. godine pomiwe u prepisci Filipa Hristi}a (1819–1905) sa predsednikom vlade Jovanom Risti}em (1831–1899), oko nekih sumwivih poslova u Turskoj.13 Izgleda da je upravo on 1882. napisao i izdao jednu kwi`icu („^udnovati doga|aji jednog Srbina ili Orsinijeve bombe u plehovima”), ali mi nismo bili u mogu}nosti da je koristimo ovom prilikom. Simeun je nastavio o~evim putem, kao i brat Lazar14. Kao trgovac, stekao je prili~an imetak, koji se procewivao na oko sto pedeset hektara. Celo imawe je dao na miraz }erkama. @enio se dva puta. Iz prvog braka, sa Stanicom, }erkom Pavla Tucakovi}a15 iz gru`anskog ^estina, imao je, izme|u ostalih k}eri, i Persidu (1849–1908), koja se udala za u~iteqa Milo{a M. Domanovi}a (1848–1904), iz Jaru{ica. U tom braku se 4/16. februara 1873. godine, u Ovsi{tu kod Topole, rodio velikan na{e satiri~ne kwi`evnosti – Radoje Domanovi} (1873–1908).16 Kwi`evni istori~ar Dimitrije Vu~enov je uo~io da su na Domanovi}a naro~ito uticale porodi~na tradicija Cuki}a i `ustrina i otresitost wegove majke.17 Milan Cuki} je `iveo u Velikim Kr~marima, gde i danas `ive wegovi potomci. 196
Dejan Obradovi}
14 Ubijen je na spavawu 1882. godine.
RODOSLOVNE VEZE CUKI]A U istorijskim izvorima se, osim Janka i wegovih potomaka, sre}u brojni Cuki}i. Odatle se lako mo`e izvu}i zakqu~ak da su svi jedan rod, budu}i da je posredi re|e zastupqeno prezime. U na{em slu~aju re~ je o tri roda, koji su u vezi preko istog prezimena. Povezuje ih znamenita li~nost ustani~ke Srbije – vojvoda Pavle Cuki}. Vojvoda Pavle Cuki} i wegovi srodnici Pavle Cuki} (oko 1782 – 1817), vojvoda iz Prvog i Drugog srpskog ustanka ro|en je u Velikim Kr~marima kod Kragujevca, {umadijskoj matici Cuki}a, koji su starinom iz ~uvene ra{ke De`eve, stare prestonice Nemawi}a. Naro~ito se istakao u odbrani ju`ne granice ustani~ke Srbije, u kru{eva~koj @upi. U toku Drugog ustanka se nametao kao jedan od pretendenata na vlast. Isticao se hrabro{}u, ali i nepokorno{}u, pa je pritvaran i od Kara|or|a i od Milo{a Obrenovi}a. Odmetao se 1813, 1815. i 1817. godine. U posledwem slu~aju je re~ o „buni {est nahija”, koja je planula polovinom februara 1817. godine a u koju je bio upleten zajedno sa Simom Markovi}em18 i kapetanom Dragi}em Gorunovi}em iz Ropo~eva. Buna je obuhvatila severozapadni deo Beogradskog pa{aluka. Sima Markovi} i kapetan Dragi} su predati veziru i tamo pogubqeni 9/21. marta 1817. godine. Cuki} je ubijen, po Milo{evoj naredbi, u Roga~i, pod Kosmajem, gde mu je telo i sahraweno, dok je glava poslata u Carigrad. Milo{eva osveta pogodila je i Pavlovu bra}u. Stariji brat Marinko (1765 – oko 1823) je 1818. godine neuspe{no poku{ao da prebegne u Austriju, zajedno sa dva starija sina. Nema podataka da li je umro prirodnom smr}u, ali se ne spomiwe ni u spisku `rtava kne`eve borbe za vlast. @ivan Cuki} je najmla|i od bra}e. Za vreme ustanka bio je lepeni~ki kapetan. Pomiwe se u jednoj naredbi kneza Milo{a Milosavu Zdravkovi}u, 25. juna 1818.19 Izgleda da se zamerio knezu Milo{u, kao i wegov brat Pavle, pa je knez naredio da ga ubiju, u vreme `etve 1822. godine, zajedno sa izvesnim @ivadino(vi}e)m iz Jaru{ica. Miodrag Lale Cuki} je autoru kazivao da su @ivanove kosti na|ene na mestu gde je sada oltar Nove crkve u Kragujevcu. @ivanovi sinovi su Ranko (1815–1847) i Radosav (1822–1873), od kojih postoje brojni potomci u mati~nom selu, Beogradu i SAD-u. Vojvoda Pavle Cuki} se `enio dva puta. S prvom `enom Ankom imao je sinove Petka i Uro{a i }erku koja je bila udata za Stojana \or|evi}a iz Vi{evca, sina Kara|or|evog pratioca i hajdu~kog sabrata \or|a Luki}a \or|ica.20 Dok mu je Anka bila u Sremu, u izbegli{tvu, Pavle se, 1815. godine, otmicom o`enio Milicom ]irkovi} iz Qubave21, a da se nije ni razveo. Silom je naterao wenog brata, sve{tenika, da ih ven~a, ne ustuknuv{i pred izvesnim „Belostencem” koji je hteo da je otme22. Podatak wenog sina iz narednog braka Milana Piro}anca (1837–1897) o bratu sve{teniku, pomogao nam je da utvrdimo da je Milica bila sestra Radivoja ]irkovi}a, koji je bio qubavski sve{tenik jo{ od 1813. godine, sve do tridesetih godina, kada je bio prenumerant na Davidovi}ev „Zabavnik”23. Po Ankinom povratku u Kr~mare, Cuki} je `iveo sa obe `ene, koje su ~ak i posle wegove smrti nastavile da se po{tuju i pose}uju. S Milicom je imao jo{ jednog sina, ali je to dete „ranije umrlo”.24 Po{to je ostala udovica, Milica se udala za Stevana Nedeqkovi}a Piro}anca iz Jagodine, kome je bila tre}a `ena. Osim Milana, kasnijeg predsednika vlade (1880–1883) i jednog od lidera Napredwa~ke stranke, imali su Miloja (umro kao dete) i }erPovodom jednog kumstva Obrenovi}a i Cuki}a
197
15
Od ovih Tucakovi}a su, izme|u ostalih, Petar Tucakovi} (1792–1857), dr`avni savetnik, i Todor Tucakovi} (1825–1896), predsednik Narodne skup{tine... 16 Milo{ Domanovi} (1848/1852–1904) je i sahrawen na Cuki}kom grobqu, kao i wegov brat, Aleksije (1833–1901), sve{tenik jaru{i~ke crkve, veoma zaslu`an za wenu dogradwu 1890. godine. 17 „Ne{to buntovno, buntarsko, kao da je Radoje Domanovi} primio od svoga dede po majci, Pavla Cuki}a, jednog od najneobuzdanijih ustani~kih vo|a u Prvom i Drugom srpskom ustanku, ~oveka koji se nije pokoravao ni Kara|or|evom ni Milo{evom vrhovnom vo|stvu i kome je Milo{ Obrenovi} na kraju do{ao glave.” Dimitrije Vu~enov, Radoje Domanovi}, predgovor u: R. Domanovi}, Satire, Novi Sad – Beograd 1960, 9. 18
Simeun-Sima Markovi} (?–1817), iz Velikog Borka, knez, vojvoda, pope~iteq finansija od 1811. godine. 19 „20-g ovoga meseca do{ao sam u Kragojevac. Isti dan do|e k meni (sudbom nekom vidim) @ivan Cuki} s glasom da su 19-g no}u ajduci (Ilija sa svoim dru`stvom) kod wega ve~erali i da on nikom nije hoteo javiti pre`de, dok meni ne javi.” Obrad Gavrilovi}, ]uprijski okru`ni sud 1815-1865, Beograd 1991, 105. 20 Milan M. Jovanovi}, Prilog o nasequ Vi{evca, Kragujevac 1914, 29. 21
Qubava je bila u Temni}kom srezu Jagodinskog okruga (1846, 1884, 1892). Imala je 58 ku}a sa 297 du{a (1846), a 80 poreskih glava 1892. godine, kada je u sastavu Kowu{ke op{tine. Jovan Gavrilovi}, Re~nik geografijsko-statisti~ni Srbije, Beograd 1994, 98; J. Be{li}, Najnoviji re~nik mesta u Kraqevini Srbiji, Beograd 1884, 33, 81; S. M. Koturovi}, Re~nik mesta u Kraqevini Srbiji po slu`benim podacima, Beograd 1892, 72. 22 Po se}awu Milana Piro}anca: „Mati je bila stasita, veoma lepa `ena; o wenoj se lepoti i sad jo{ pri~a u Kr~marima.” Suzana Raji}, Milan S. Piro}anac, „Za moju decu” Beograd 1895, Me{ovita gra|a (Miscellanea), nova serija XXI (2003) 131. Milan Mili}evi} je tvrdio da je Milica bila iz Dulena i da je pop bio wen svekar, koji je su-
tradan trebalo da sina ven~a sa Milicom. Poverewe poklawamo svedo~anstvu wenog sina. Milan \. Mili}evi}, Dodatak Pomeniku od 1888, Beograd 1901, 125–127. 23 Dimitrije Davidovi}, Zabavnik za 1835. godinu, Kragujevac 1835. 24
Suzana Raji}, Ibid., 130, 131.
25
Item, 130, 131.
26
Item, 130, 131.
27
Po kazivawu Radomira Cuki}a Dragoqubu Petrovi}u: „U svojoj ranoj mladosti imao je priliku da vidi odse~enu o~evu glavu, koja je, po naredbi kneza Milo{a, bila izlo`ena u Majinoj kafani u Ra~i. Da bi je narod mogao videti bila je stavqena u tawir, a tawir na stolicu.” Dragoqub Petrovi}, Kragujeva~ki okrug sredinom XIX veka, Kragujevac, 1962, 18.
28
Aleksa Ivi}, Iz doba Kara|or|a i sina mu kneza Aleksandra, Beograd, 1984, 92; Dragoslav Strawakovi}, Vlada ustavobraniteqa 1842–1853 – unutra{wa i spoqa{wa politika, Beograd, 1936, 7, 8. Ovaj Jovica Nikoli} se kasnije sve ~e{}e sre}e pod prezimenom Nikolajevi}, kako se prezivao i wegov sin, general Milivoje Nikolajevi} (1861–1936). 29 Panta Sre}kovi}, Detiwstvo, Beograd, 1986, 42. 30 @ivojin B. Cuki} (1962) ima Suzanu (1988) i Sawu (1990). @ive u Velikim Kr~marima. 31
ke Katu i Nastu. Obe su `ivele oko 50 godina. Milica je umrla u Kwa`evcu 12/24. juna 1848. godine i sahrawena kod tamo{we crkve.25 Milan Piro}anac je poznavao Pavlovog sina Uro{a i „jo{ jednog, ~ini mi se Pavla, {to su ga hapsili i osu|ivali zbog neke vajne politike za vlade Kara|or|evi}a”. Nije izvesno na koga je Piro}anac mislio.26 Cuki}i su bili u bliskim vezama sa poznatim {umadijskim rodovima: Joki}ima u Topoli, Savi}ima (Gara{anima) u Gara{ima, Vuki}evi}ima u Svetli}u, Pervizima i Sre}kovi}ima u Velikim Kr~marima. Vrlo je mogu}e da je Pavle, sem Marinka i @ivana, imao i sestara, preko kojih je bio oro|en sa pomenutim rodovima. Mo`da je to srodstvo do{lo preko majke Stanke ili preko prve `ene Anke? Sve ovo tra`i potvrdu u izvorima kojih nema u vidokrugu istra`iva~a, koji se ne sme oslawati na predawa. Petku je `ena @ivana 10/22. juna 1844. rodila trojke: Todosija, Todoru i Todosiju, ali su deca ubrzo umrla. Kasnije mu se gubi svaki trag u mati~nim kwigama. Uro{ Cuki} (1801–1854) je celog `ivota bio li~ni i politi~ki protivnik Obrenovi}a. Po nadimku „Vidinlija” mo`e se zakqu~iti da je bio me|u onima koji su proterani iz Srbije, zajedno sa Tomom Vu~i}em Peri{i}em, u leto 1840. godine.27 Bio je Vu~i}ev oslonac u Lepenici tokom Vu~i}eve bune (1842), zajedno sa Jovicom Nikoli}em iz Sipi}a, tada{wim na~elnikom Lepeni~kog sreza.28 Posle bune, Uro{ je do{ao na Nikoli}evo mesto i ostao sreski na~elnik do smrti. Sedi{te sreza bilo je u Ra~i. Uro{ se, tako|e, `enio dva puta. O prvoj `eni nema podataka. S wom je imao sinove Radovana (1824–?) i Jevrema (1832–1869) i bar dve }erke. Jednu pomiwe Cuki}ev zemqak istori~ar Panta Sre}kovi} (1834–1903), ali ne navodi weno ime.29 Druga `ena bila mu je An|elija iz Junkovca (1814–1879), s kojom je imao sinove Iliju (1840 – pre 1863) i Pantu (1847 – 1894) i }erke, Ekaterinu (1839 – 1839), Stanicu (r. 1843), Anicu (r. 1845), Leposavu (1848–1850) i Katu (r. 1853). Od direktne mu{ke loze vojvode Pavla Cuki}a do danas je preostala samo jedna ku}a.30 Na Uro{evom grobu, pokraj Jaru{i~ke crkve, supruga An|elija je dala da se ure`e slede}i epitaf: O, qubezni, mili srpski rode u molviju prestoj malo ovde i pro~itaj ovaj grobni spomen da razume{ kog pokriva kamen. On pokriva ve~no kosti moje Smrt vremena uze}e i tvoje. Ovde po~iva biv{i trgovac 10 god. Na~elnik sreza lepeni~kog 12 god. Prestavio se 14. marta 1854. god. Ve~na mu pamjat!31
Natpis je danas gotovo ne~itak.
32 O Petru Lazarevi}u su op{irnije pisali: Milan \. Mili}evi}, Pomenik znamenitih qudi u srpskog naroda novijega doba, Beograd 1888, 806–810; Danilo Vulovi}, Nahija po`e{ka 1815–1839, Beograd, 1953, 534–536. 33
Pavle Cuki} se u @upi nalazio od kraja 1805. do 1813. godine, uz prekid po~etkom 1813. godine, kada je bio u zatvoru i u odmetni{tvu. Zamewivao ga je wegov zemqak vojvoda Milo{ Saranovac (oko 1775–1841).
34
Prema spisku ~inovnika iz 1835. godine Petar Lazarevi} je tada imao 40 godina. Branko Peruni~i}, ^a~ak i Gorwi Milanovac 1815–1865, ^a~ak, 1968, 256; Danilo Vulovi}, Ibid., 520, 521.
35 Ovde se ~au{ mo`e jedino shvatiti kao kurir, glasnik.
Petar Lazarevi} Cuki}32 Tokom boravka u kru{eva~koj @upi, za vreme Prvog srpskog ustanka,33 Pavle Cuki} je usvojio Petra Lazarevi}a iz Stopawe, ro|enog oko 1795. godine.34 Svuda ga je vodio sa ostalom vojskom, kao ~au{a35. Mali Petar je „nosio lisi~je repove za kapom”. Po svom dobro~initequ prozvan je Cuki}em.36 U Kr~marima se pamtilo da ovi Lazarevi}i nisu pravi Cuki}i, a uz to je Petar, navodno, okrvavio ruke prilikom Pavlovog ubistva (mart 1817), pa je 198
Dejan Obradovi}
prezime uzeo iz pokajawa. Druga verzija narodnog predawa bila je da je Petar ro|ak Pavlove druge `ene Milice, {to izvori potpuno obesmi{qavaju.37 Mladi Petar je stupio u slu`bu Milo{a Obrenovi}a, 1815. godine, najpre kao ~ibukxija u Crnu}i.38 Iza toga je postao momak, ~lan oru`ane pratwe, koja je ~esto imala nimalo prijatne zadatke. S Vuletom Gligorijevi}em (oko 1797 – 1855) i Markom [titarcem (1782–1830), 16/28. juna 1816. u~estvovao je u ubistvu vladike Melentija Nik{i}a (1780–1816), u {aba~kom vladi~anskom dvoru.39 Kao najpouzdaniji momci, Vule i Petar su le`ali ispod nogu kneza i knegiwe.40 Od 1820. godine Petar Lazarevi} je ~lan Narodne kancelarije u Beogradu, sve do 1823. godine, kada je pre{ao u Karanovac.41 Vodio je ra~una o kne`evim stvarima, javnim radovima, nabavkama, slawu i prevozu gra|evinskog materijala, majstora i zanatlija u Kragujevac, o radu na vezirovim imawima i dr.42 Krajem decembra 1820. primio je novac za plate knezova, pisara, momaka i drugog osobqa u Beogradu.43 Devetog maja 1821. imao je da po{aqe poznatog Pe{u Neimara u Kragujevac.44 Dve nedeqe kasnije, 23. maja, pisano mu „da spremi kalfu berberskog iz Nema~ke, koji se nahodi kod majstora Ni}ifora, sa svim wegovim alatom”, jer je potreban knezu.45 Petog juna 1821. Petar je imao da obezbedi kola berber-majstor Jovanu „da preveze svoju familiju u Kragujevac”.46 Opet se bavio pitawima prevoza 18/30. juna, kada je morao da obezbedi kola maureru Martinu za prevoz familije i alata u istom pravcu.47 Ve} 1822. pomenuti berberin Ni}ifor Ninkovi} putovao je iz Kragujevca za Beograd i nazad, a Petar mu je bio odre|en za pratioca.48 Nema podataka kako je Lazarevi} do{ao u sukob sa Kostom Prapor~etom. Beogradski knezovi su 11/23. januara 1823. nalo`ili svojim kmetovima da presude u wihovom sporu i „ako se wi[h]ovim presu|ewem ne uravnaju, da obe strane prate k nama sa svo[j]im presu|ewem”.49 Nema izvora koji govore o kona~nom ishodu ovog slu~aja. Izgleda da je u to vreme do{lo do Cuki}evog prelaska na novu du`nost, u Karanovcu. Petar Lazarevi} je pre{ao u Karanovac u prvoj polovini 1823. godine. Po saznawu da knez Milo{ namerava da gradi ku}e i kaldrmi{e ulice u Kragujevcu, u pismu od 19/31. maja 1823. godine, obe}ao je da }e mu poslati Goge zidare.50 Nekoliko dana kasnije, 27. maja (8. juna), javqa knezu o radovima na karanova~koj crkvi koje izvr{avaju isti Cincari, od kojih je deo upu}en knezu da se pogode oko daqih poslova.51 Ve} 5/17. juna, Lazarevi} obave{tava kneza Milo{a da je do{lo do problema sa majstorima oko kopawa bunara, jer nisu zadovoqni cenom, pa idu da se `ale knezu.52 U pismu od 31. jula (12. avgusta) 1823. godine, isti~e dobar prijem poslatog sve{tenika od strane Karanov~ana i moli kneza da mu po{aqe malo novca za gradwu ambara za sme{taj `ita.53 Poslovima oko zidawa karanova~ke crkve knez Petar se bavio i naredne godine.54 Knez Vasa Popovi} je 29. januara (10. februara) 1824. godine javio knezu Milo{u da je Lazarevi} zvani~no uveden u du`nost podibarskog kneza, sa sedi{tem u Karanovcu.55 Janko Paunkovi} Bugarin i Lazarevi} zajedno javqaju knezu, 26. juna (8. jula), da je spahija Ismail-aga isplatio dug spahiji Hasanu Axi}u.56 O bekstvu kne`evog seiza \or|a i Petra Kragujev~anina, knez Petar je obave{ten 7/19. avgusta 1824. „da bi se nastojalo pofatati i vezane poslati mi ih”. Isto treba da uradi sa svima koji su bez paso{a.57 U septembru 1824. knez Petar je najpre morao da naplati zaostala dugovawa u nahijama Po`e{koj i Rudni~koj, koja su ostala posle smrti dvojice poginulih trgova~kih ortaka, Mihaila Kuja~i}a i Joksima iz Karanovca.58 Knez ga je Povodom jednog kumstva Obrenovi}a i Cuki}a
199
36 Vuk Karaxi}, Istorijski spisi, I, Sabrana dela Vuka Karaxi}a XV, Beograd, 1969, 210, 212. 37 Zanimqivo je da i Pera Todorovi} u pripovesti „Gre{na no}” navodi Petra me|u onima koji su pratili Pavla Cuki}a do Roga~e, gde je ubijen. Pera Todorovi}, Smrt Kara|or|eva, Beograd, 1984, 17–27. 38
Od te godine mu se ra~unala i dr`avna slu`ba. Branko Peruni~i}, ^a~ak i Gorwi Milanovac 1815–1865, 256, 257. 39
Milan \. Mili}evi}, Pomenik, 103. 40 Radosav P. Markovi}, Pitawe prestonice u Srbiji kneza Milo{a, Beograd, 1938, 15–16. 41
Branko Peruni~i}, Beogradski sud 1819–1839, Beograd 1964, 20. 42
Tihomir R. \or|evi}, Arhivska gra|a za zanate i esnafe u Srbiji od Drugog ustanka do esnafske uredbe 1847. god., Beograd 1925, 7; Branko Peruni~i}, Beogradski sud 1819–1839, 99, 134; Miroslav V. Spasi}, Prvi beogradski dvor Obrenovi}a, Beograd 2004, 74–76. 43 Mita Petrovi}, Finansije i ustanove obnovqene Srbije, II, Beograd, 1898, 261. 44
Tihomir R. \or|evi}, Ibid., 7.
45
Item, 7.
46
Item, 7.
47
Item, 8.
48
Ni}ifor Ninkovi}, @izni opisanija moja, Beograd, 1988, 144. 49
Branko Peruni~i}, Beogradski sud 1819–1839, 169. 50
Danilo Vulovi}, Ibid., 120.
51
Item, 121.
52
Item, 122.
53
Item, 130, 131.
Klasicizam kod Srba, II, Gra|evinarstvo, Beograd 1966, 155; Tihomir R. \or|evi}, Ibid., 27; O ovoj crkvi: Nenad Makuqevi}, „Crkva u Karanovcu – zadu`bina kneza Milo{a Obrenovi}a”, Rudo Poqe – Karanovac – Kraqevo (od prvih pomena do Prvog svetskog rata), Beograd – Kraqevo, 2000, 283–293. 54
55
Danilo Vulovi}, Ibid., 137.
56
Item, 151, 152.
57
Vasilije Kresti}, Nikola Petrovi}, Ibid., 20.
58
Item, 47.
59
Item, 61.
60
Item, 65.
61
Radosav Markovi}, Kragujeva~ka nahija 1815–1839, 324; Vasilije Kresti}, Nikola Petrovi}, Ibid., 169, 170; Radomir J. Popovi}, Toma Vu~i} Peri{i}, Beograd 2003, 38.
62
Danilo Vulovi}, Ibid., 166.
63
Vasilije Kresti}, Nikola Petrovi}, Ibid., 292. 64
Item, 194, 195.
65
Item, 196.
66
Vuk Karaxi}, Istorijski spisi, I, 156. 67
Joakim Vuji}, Pute{estvije po Serbiji, Gorwi Milanovac, 2001, 95.
68
B. Peruni~i}, ^a~ak i Gorwi Milanovac 1815–1865, ^a~ak 1968, 115. 69
Branko Peruni~i}, Beogradski sud 1819–1839, 22.
70
Klasicizam kod Srba, gra|evinarstvo, 180, 181; Miodrag Kolari}, Gra|evine i gra|evinari Srbije od 1790 do 1839. godine, Zbornik Muzeja prvog srpskog ustanka, 1, Beograd 1959,19. 71
Klasicizam kod Srba, gra|evinarstvo, 179. 72
Miroslav V. Spasi}, Ibid., 79, 80.
73
Milan \. Mili}evi}, Pomenik, 807–809; Milan \. Mili}evi}, Dodatak Pomeniku, 192.
74
Miodrag Kolari}, Ibid., 17.
75
Branko Peruni~i}, Beogradski sud 1819–1839, 459–462.
76
Bukure{t-mala se naslawala na Varo{-kapiju, ne{to ni`e prema Savi. Branko Peruni~i}, Beogradski sud 1819–1839, 12.
77
Branko Peruni~i}, Beogradski sud 1819–1839, 444.
78 Oto Dubislav Pirh, Putovawe po Srbiji u godini 1829, Beograd, 1983, 187, 189.
16/28. septembra obavezao da pazi na `ito koje je ~uvao karanova~ki prota, jer je ono potrebno knezu.59 Dva dana kasnije, Lazarevi}u je nare|eno da ode u selo Lazac i tamo na licu mesta proveri da li neke ku}e pripadaju laza~kom spahiji ili konareva~kom Ismail-spahiji.60 Krajem 1824. godine morao je da vodi ra~una o hvatawu zaverenika koji su pretili pobunom u ~a~anskom kraju (Mr~ajevci, Bresnica, Be~aw), prethode}i dramati~noj \akovoj buni u smederevskom kraju.61 U februaru 1825. knez Petar se sukobio sa karanova~kim gra|anima, {to }e se u narednim godinama ponoviti nekoliko puta.62 Izgleda da se na taj slu~aj odnosi deo pisma knezu Vasi Popovi}u od 3/15. marta 1825. gde se knez sla`e „kako god on s wim bude uredio” u vezi sa Cuki}em. Sli~no se ponavqa i u pismu od 13/25. marta.63 O~igledno je da je, i pored svih optu`aba, Cuki} ostao u Karanovcu, ali sukobi sa okolinom nisu prestali. Pedeset vi|enih Karanov~ana, trgovaca i zanatlija, 31. maja (12. juna) 1826. godine je potpisalo tu`bu protiv wega i wegovog {uraka Sime Molerovi}a, `ale}i se da trpe svakodnevno vre|awe, probleme u trgovini i tvrde da „ni u crkvi mirni bili nismo” od ove dvojice i zato su tra`ili da ih knez smeni.64 ^etiri dana kasnije, kmetovi Kova~kog sreza, pre svih kmetovi Kova~a i Ribnice, `alili su se da im Karanov~ani seku {umu, ali tvrde}i da im od strane kneza Petra „ni{ta kvarno nema” i da nemaju primedbe na wega.65 Knez Milo{ je okrivio karanova~kog protu da je podgovorio Karanov~ane da se tu`e na svog kneza Petra Lazarevi}a. Prota je zbog toga dobio pedeset batina, a sutradan je prona|en obe{en, navodno od sramote. Vuk sumwa: „No ja upravo nisam mogao doznati: ili se zaista od sramote obesio, ili je Milo{ no}u poslao svoje momke te ga u to ime obesili.”66 Petra pomiwe u svom putopisu Joakim Vuji} (1772–1847), 20–22. septembra 1826. (s. k.), budu}i da je odseo kod wegovog {uraka Sime Molerovi}a.67 U januaru 1827. pomiwe se u vezi sa napadom Petronija Veli~i}a iz Kaone na trgovca Memeda Nik{i}a.68Od 1828. do 2/14. marta 1831. godine, Petar Lazarevi} je upraviteq srpskog dela beogradske varo{i, a uz to i ~lan Beogradskog suda (1830).69 Kao nadzornik gra|evinskih radova (bina-emin) nadzirao je gradwu Qubi~inog konaka (1829–31)70, kao i radove na crkvi Rakovici71. Tada je sru{en i jedan stari konak tzv. Petrova mehana koju je kupio knez Milo{ (izme|u 1815. i 1820. godine). Ovu zgradu su zvali Gorwim konakom, {to je unosilo zabunu me|u kasnijim istra`iva~ima.72 Pod Cuki}evim rukovo|ewem, prvi put su 15/27. februara 1830. zazvonila crkvena zvona stare beogradske crkve, na zaprepa{}ewe Turaka i na radost srpskog stanovni{tva.73 S prole}a 1830. godine otpo~eo je prosecawe i kaldrmisawe jedne ulice od Varo{-kapije do Palilule. Tom prilikom je sekao isturene placeve, ru{io stra}are, a uvu~enim placevima dodavao zemqi{te. To je izazvalo o{tre proteste beogradskog vezira, jer za te radove nije postojalo odobrewe turske vlasti.74 Odnosi sa Turcima su tih dana bili na ivici usijawa. Smetali su im srpski dobo{i i crkvena zvona; bilo je prepada i ubistava i puno neprospavanih no}i, ali je kakav-takav mir sa~uvan. To je svakako bila i zasluga Petra Lazarevi}a.75 Istovremeno je brinuo o javnom moralu. U pismu od 23. jula (4. avgusta) 1829. tra`io je od kneza Milo{a uputstvo kako da postupi sa bludnicama „koje se nalaze na Bukure{t-mali76 i izvan Varo{-kapije, 23. jula 1829. o bludnicama „koje su i burdeqe sebi napravile, pak po svu no} sa Turcima i top~ijama lome vrat, kavge se doga|aju, no`evima se seku, kao {to se dogodilo pre|e 5 dana”.77 Prilikom boravka u Beogradu, 1829. godine, putopisac Oto Dubislav Pirh (1799–1832) sreo se sa knezom Petrom Lazarevi}em. Zahvaquju}i wemu saznajemo da je Petar Lazarevi} tada pokazao da ume da peva i svira gusle.78 200
Dejan Obradovi}
Iz Beograda je Lazarevi} ponovo preme{ten u Karanovac, po naredbi kneza Milo{a od 2/14. marta 1831. godine, u kojoj on nagla{ava da `eli da se u~ini kraj „zlima i neporedcima” u posledwe dve godine u Podibru i Karanovcu. Naveo je da zna da je Petar wima povoqan i „od koga se nadam, da ne samo on ne}e u zla gaziti, no da }e i Vas svekolike od takva ~uvati, pravoga brane}i, a krivoga kazni predavaju}i”. Osim Podibra, Lazarevi}u je pripao pod upravu i Samailski srez, dok se tamo ne izabere novi stare{ina.79 Qudi u Podibru su mu izrazili `equ da obavezu kulu~ewa zamene nov~anim davawem, pa je knez Milo{ nalo`io knezu Vasi Popovi}u da ispita osnovanost wihovih zahteva i odobri ih, {to je Popovi} i u~inio, stavqaju}i u obavezu Petru da pro|e po selima, upozna se boqe sa qudima i popi{e sve nepravilnosti.80 Knez Milo{ je svom poverqivom stare{ini Petru Lazarevi}u namenio ulogu va`nog obave{tajnog izvora, da bi pratio zbivawa me|u pa{ama oko Skadra, Pri{tine, Prizrena, Pe}i, \akovice, Novog Pazara i Sjenice. To je bilo naro~ito va`no 1831. godine, kada je vladala velika uznemirenost u turskim oblastima, odmetnutim od sultana Mahmuda II (1808 – 1839), naro~ito u Bosni i Hercegovini i na Kosovu. Da bi saznao potrebne informacije, Lazarevi} se obra}ao putuju}im trgovcima i zanatlijama i drugim pouzdanim qudima. Takva opreznost bila je razumqiva i potrebna da bi se izbegle sve eventualnosti oko mogu}ih upada Turaka.81 U avgustu 1831. do~ekao je biv{eg bosanskog vezira, o ~emu je 20. avgusta (1. septembra) 1831. godine pisao knezu Vasi Popovi}u.82 Privatni pisar kapetana Petra Lazarevi}a bio je izvesni Antonije \urkovi} (Jurkovi}), koji je u Srbiju pre{ao iz Ugarske, 20. maja (1. juna) 1831. godine. Po~etkom 1832. godine molio je kneza Milo{a da mu da posao u dr`avnoj slu`bi i da mu odredi godi{wu platu. U julu iste godine je i daqe u kapetanovoj slu`bi.83 Posle smrti kneza Vase Popovi}a (po~etkom 1832. godine), Lazarevi} je imao obavezu da se pobrine o popisu pokojnikovih stvari i preseqewu wegove udovice Marte u Karanovac.84 Vasilijev sin Stevan je u novembru 1833. po{ao u {kolu u Kragujevcu (verovatno u Veliku {kolu, koja je tada preme{tena iz Beograda u Kragujevac). S wim je Petar poslao i svog sedmogodi{weg sina Konstantina – Ko~u, da bi mu pravio dru{tvo, jer nije bio dorastao za „visoke nauke”.85 U maju 1832. godine knez Milo{ je naredio Petru da organizuje snabdevawe sultanove vojske `itom, bra{nom i hranom. Knez je 23. maja (4. juna) zabranio da Srbi nose hranu carskoj vojsci daqe od Pazara. Podibarski stare{ina je, uz ovaj posao, nastavio svoju obave{tajnu delatnost.86 Krajem 1832. godine do{lo je novog sukoba kneza Milo{a i Petra Lazarevi}a. Knez je 12/24. decembra kritikovao Lazarevi}evu odluku da sam postavi Jovicu Pazarca za stare{inu u Gorwem Ibru umesto Pribak(ovi})a, ~ime je prekora~io svoja ovla{}ewa. Posebno je naglasio: „Zar sam vas ja tu postavio, da svojevoqnim postavqawem stare{ina wini[h] povod dajete, da qude, ko[j]i su se tek i jedva na{i nazvali, ogor~avate, i nezadovoqstvo me| wih sejete.” Zapretio je svom stare{ini da }e ga iz Karanovca poslati u Gorwi Ibar, ako ne vrati pre|a{we stawe.87 Nekoliko dana kasnije, knez ga je izgrdio zbog neurednih ra~una za `ito i bra{no, a jo{ vi{e zbog samovoqnog pla}awa spahijama `ita koje je no{eno carskoj vojsci. Milo{ je zakqu~io: „Priznajte sami da vam je ovaj postup88 lud.”89 Pribakovi} je vra}en na svoje mesto. Ipak, do smene nije do{lo, pa Lazarevi} nastavqa da obave{tava kneza o zbivawima u Pazarskoj nahiji i redovnim poslovima i 1833. godine. Po kne`evom nare|ewu, morao je tokom februara 1832. da se sa stare{inama u Gorwem Ibru dogovara o zajedni~koj odPovodom jednog kumstva Obrenovi}a i Cuki}a
201
79
Danilo Vulovi}, Ibid., 285–286.
80
Item, 288–290, 298.
Item, 307, 308, 311, 335, 336, 347–349, 352–356, 371, 372, 386–388. 81
82 Branko Peruni~i}, Jedno stole}e Kraqeva 1815–1915, Kraqevo, 1966, 40, 41. 83 Danilo Vulovi}, Ibid., 368; Branko Peruni~i}, ^a~ak i Gorwi Milanovac 1815–1865, 172. 84
Danilo Vulovi}, Ibid., 389–391, 395.
85
Item, 446.
86
Item, 391, 396–398, 400–404.
87
Item, 410, 411.
88
Postup=postupak.
89
Danilo Vulovi}, Ibid., 411, 412.
Item, 416–420, 423.
90
Danilo Vulovi}, Ibid., 420–422, 425, 426.
91
92
Danilo Vulovi}, Ibid., 424, 425.
93
Danilo Vulovi}, Ibid., 433–435.
94
Danilo Vulovi}, Ibid., 442, 443.
95
Branko Peruni~i}, ^a~ak i Gorwi Milanovac 1815–1865, 210–212; Danilo Vulovi}, Ibid., 368.
96
Ustav Kwa`estva Serbije, Beograd 2004, bez numeracije.
97
B. Peruni~i}, ^a~ak i Gorwi Milanovac 1815–1865, 249, 250, Baron Herder je u Srbiji boravio i 1837. godine, kada je knezu poklonio zbirku minerala i ruda koje je prikupio, kao prvi „muzeum”.
98
Branko Peruni~i}, ^a~ak i Gorwi Milanovac 1815–1865, ^a~ak, 1968, 256; Danilo Vulovi}, Ibid., 520, 521.
99
Rado{ Qu{i}, Kne`evina Srbija (1830–1839), Beograd 1986, 311, 312.
100 Kne`ev dvoroupraviteq u Kragujevcu i dr`avni savetnik. 101
Se}awa Alekse Simi}a na kwaza Milo{a, prir. Rado{ Qu{i}, Kragujevac, 1997, 60, 61.
102
Danilo Vulovi}, Ibid., 536.
103
Novine srbske, 9, 4. marta 1839, 65.
104
Rado{ Qu{i}, Kne`evina Srbija, 443.
105
Novine srbske, 26, 17. jun 1839, 205; Vuk Karaxi}, Istorijski spisi, II, Sabrana dela Vuka Karaxi}a XVI, Beograd, 1969, 229.
106
Po Jevremu Obrenovi}u (1790–1856), bratu kneza Milo{a i ~lanu Prvog namesni{tva (1839–1840).
107
Radomir J. Popovi}, Ibid., 115.
Radomir J. Popovi}, Ibid., 121, 122, nap. 88.
108
109
Aleksa Ivi}, Ibid., 91.
110
Novine srbske, br. 44, 31. oktobar 1842, 351.
111
Po svemu sude}i, Stojan Jovanovi} je sin beogradskog bazr|anba{e Jovana [i{manovi}a u braku sa Pemom, koja se u vreme sinovqevog {kolovawa pomiwe
brani od napada turskih nasilnika i buntovnika.90 Kapetan Petar je oti{ao u Studenicu i odatle poslao zahtev Ejup-pa{i da obuzda buntovne Turke u Novom Pazaru. Ipak, za svaki slu~aj du` granice su postavqene naoru`ane stra`e. Iza toga je i knez Milo{, preko Ejup-pa{e, pripretio pazarskim Turcima da }e Srbi, ako budu napadnuti, „odma[h] na Pazar udariti, buntovnike pobiti i varo{ spaliti”.91 U toku februara 1833. knezu su stigle nove tu`be kmetova iz Podibarskog i Moravskog sreza na zulum koji trpe od wihovog stare{ine Petra Cuki}a: psovke, batine, naru{avawe poseda, pohare, kuluk (iako je on pre toga zamewen nov~anim davawem od jednog gro{a po poreskoj glavi) i dr. Ponovo se optu`uje i Cuki}ev {urak, Sima Molerovi}.92 O~igledno je da ni ova molba nije urodila plodom. Unapre|en je u ~in potpukovnika, a pod wegovu vlast je pridodat i Kru{eva~ki srez. Ve} u maju 1833. godine, Petar knezu javqa o hvatawu politi~kih buntovnika u Pazarskoj nahiji i {aqe wihov spisak.93 Prilikom opravke manastira Studenice, ponestalo je novca, pa je 28. jula (9. avgusta) 1833. Petar, u ime igumana Gavra, molio kneza za zajam od 10 000 gro{a za zavr{etak poslova.94 U vreme krize oko Mokre gore, marta 1834, kne`ine Petra Cuki}a i Simeona Proki}a ostale su da paze na Novi Pazar, da ne bi odatle do{ao napad na Srbiju. Iz Studenice je najpre 27. februara (11. marta) op{irno izvestio kneza o stra`ama na karaulama i o radu obave{tajaca u Pazaru i [aqi, dok je o drugom pismu, 7/19. marta, objasnio razloge zbog kojih je preko no}i odlo`io demobilizaciju vojske.95 U toku 1835. godine, Petar Lazarevi} je u~estvovao na Sretewskoj skup{tini u Kragujevcu, kada je donet Sretewski ustav (14–16. februar).96 Iste godine je do~ekao barona Zigmunda Augusta Volfganga Herdera (Sigismund August Wolfgang von Herder, 1776–1838), geologa i {efa saksonskog rudokopstva (Oberberghauptmann), sina slavnog filozofa Johana Gotfrida Herdera (1744–1803). Herder je 1835. proputovao po Srbiju istra`uju}i rudna nalazi{ta.97Komisija za ocewivawe ~inovnika je u septembru 1835. godine, uz osnovne podatke o Petru Lazarevi}u, dala i konstataciju o wegovom radu: „sposoban, no neposlu{an sudu i svom vojenom na~alniku”.98 Ovakva ocena nije uticala na wegovu daqu karijeru, jer ga je knez 1836. unapredio u ~in pukovnika. Turci su 22. februara (6. marta) 1837. napali na srpsku karaulu kod Mramora u Kozni~kom srezu, ispoqavaju}i jasno teritorijalne pretenzije. Raweni su jedan Srbin i dva napada~a. Knez je o{tro ukorio srpske pograni~ne vlasti, kru{eva~kog okru`nog stare{inu Petra Lazarevi}a i stare{inu Kozni~kog sreza ^avi}a, zbog nebudnosti, i izdao im nalog da ne odstupe „od prave granice na{e ni jedne stope, i to za `ivot glave, dokle god Vas stotina tu na mestu ne pogine”. Tada se Lazarevi}u leskova~ki pa{a obratio pismom i molbom da knez po{aqe svog ~oveka radi ponovnog utvr|ewa granice. Knez je poslao svog „glavnog vojnog komisara” Jovana Veqkovi}a, pa je stawe ostalo nepromeweno.99 Do novih neslagawa sa knezom do{lo je u maju 1837. godine, pa je privremeno smewen sa mesta na~elnika Kru{eva~kog okruga. U to vreme se odr`avala Spasovska skup{tina. Aleksa Simi} (1800–1872) kasnije je optu`ivao kneza Milo{a da je hteo da iskoristi okupqeni narod na skup{tini da bi se li{io nepo`eqne stare{inske opozicije, spremiv{i akt sa takvim sadr`ajem koji je trebalo da bude pro~itan. Uz to je spremio Arsu Andrejevi}a (1790–1842)100 i Petra Cuki}a „da nagovore narod da odma[h] po pro~itaniju toga akta povi~u na te stare{ine i da ih poubijaju kamewem”. Do toga nije do{lo, pa je ova Simi}eva tvrdwa pod znakom pitawa, ali se ne mo`e iskqu~iti.101 Ve} 7/19. jula 1837. godine, Lazarevi} je postavqen na mesto ispravnika Kru{eva~kog okruga, {to je dokaz 202
Dejan Obradovi}
da je povratio kne`evo poverewe.102 Ukazom od 25. februara (9. marta) 1839. postavqen za kru{eva~kog okru`nog na~elnika.103 Nastojao je da suzbije pobunu kru{eva~kog garnizona u vreme Jovanove bune, {to jasno govori da se opredelio protiv svog dotada{weg za{titnika, kneza Milo{a.104 U~estvovao je na skup{tini u Beogradu u junu 1839. godine, gde je pro~itano wegovo pismo kojim je optu`ivao kneza Milo{a da je nagovarao pri{tinskog pa{u da udari na Srbiju.105 Tokom decembra 1839. godine primio je Vu~i}evo pismo, u kome ga je on podsetio na zbivawa u junu iste godine i optu`io knegiwu Qubicu da radi na Milo{evom povratku. Obavestio ga je i o radu nove partije („jevremovci”106) i o potrebi da se na novoj skup{tini pozovu ista lica koja su prisustvovala leto{woj skup{tini. Tako je Vu~i} utvr|ivao svoj polo`aj i poku{avao da pridobije nove pristalice.107 Nakon dolaska kneza Mihaila u Srbiju, u martu 1840. godine, Vu~i} je predlo`io okupqenim ~inovnicima da se novoizabrani knez odmah opredeli za jednu od dve partije: Vu~i}evu ili Jevremovu, nagla{avaju}i da wegova partija ~uva Ustav, dok ga Jevremova podriva. Da bi ostavrio svoj naum, predlo`io je obrazovawe {esto~lane delegacije koja bi knezu podnela takav predlog. Me|u ovom {estoricom bio je i Petar Lazarevi}. Tada{wi ministar unutra{wih dela (1793–1858) predupredio je Vu~i}eva nastojawa i izdejstvovao da se svi dr`avni zvani~nici zakunu na vernost knezu Mihailu.108 Lazarevi} je sve do 1842. godine ostao na mestu okru`nog na~elnika u Kru{evcu. U vreme Vu~i}eve bune bio je na strani ustavobraniteqa.109 Posle prevrata 1842. „polkovnik i kavaler” Lazarevi} je postao ~lan Dr`avnog saveta, ukazom od 26. oktobra (7. novembra) 1842. godine.110 Po~etkom novembra 1842. otkriven je ve}i poku{aj pripremawa bune u korist Obrenovi}a, u organizaciji mladog Stojana Jovanovi}a Cuki}a111, ~ija sestra Marija je bila druga `ena Petra Lazarevi}a. Iako je ona bila ukqu~ena u te pripreme, to se nije odrazilo na mu`evqev polo`aj, koji je ostao na mestu savetnika. I naredne godine, Stojan je ponovio svoj o~ajni~ki poku{aj, ali bez uspeha. Prema jednom izve{taju, Turci su 1843. godine napali sela u Kru{eva~kom okrugu, pa je oko {ezdeset kmetova do{lo u Beograd da mole Petra Cuki}a da se vrati u Kru{evac i povrati im imovinu, ali on se opravdao novim imenovawem i uputio ih je na Vu~i}a.112 Iako ne{kolovan i nepismen, Petar Lazarevi} je imao sluha za obrazovawe svoje dece, pa je svog trinaestogodi{weg sina Kostu uputio da zavr{i gimnaziju u Be~u.113 Bio je prenumerant za Vukove i ostale kwige i savremene ~asopise, kalendare i zabavnike. Zabele`eno je da je sa ostalim ~inovnicima i gra|anima uputio prilog francuskom konzulu u Beogradu, za pomo} postradalima u Gvadelupu, 1843. godine.114 Umro je 8/20. marta 1849. u Beogradu. Opelo u Sabornoj crkvi je odr`ao mitropolit Petar Jovanovi} (1800–1864). Besede su izgovorili arhimandrit Gavrilo Popovi} (1811–1871) i mladi Jovan Risti}, tada „prvi prevashodni” me|u licejcima, koji je tom prilikom napomenuo da zvona {to potresaju vazduh nad Beogradom tim svojim glasima pri~aju ko je bio Petar Lazarevi} Cuki}. Na posledwi ispra}aj su do{li knez Aleksandar i knegiwa Persida, kao i brojni ~inovnici.115 Petar Lazarevi} se `enio dva puta. @enidbom sa Anom, }erkom vojvode Petra Nikolajevi}a Molera, kao da je ponovo povezao svog poo~ima Pavla Cuki}a i Molera, koji su bili veliki prijateqi i buntovnici, posebno od zajedni~kog tamnovawa u Beogradskoj tvr|avi, po~etkom 1813. godine, i boravka u emigraciji izme|u 1813. i 1815. godine. Slu~aj je hteo da potomak dve znamenite porodice po~ne `ivot kao Konstantin Lazarevi}, a u istoriji ostane poznat kao KoPovodom jednog kumstva Obrenovi}a i Cuki}a
203
kao „trgova~ka udovica”. On nije Cuki} ni po ro|ewu ni po poreklu, ve} zato {to je po zetu Petru Stojan je ~esto nazivan Cuki}ev, Cuki}. Stojan je ro|en oko 1818. godine u Beogradu, gde je sa osredwim uspehom u~io osnovnu {kolu i krenuo u Veliku (Vi{u) {kolu, {kolske 1830/31. godine, s kojom je pre{ao u Kragujevac ({k. 1833/34) i zavr{io je 1836. godine. U Pan~evu je nau~io nema~ki jezik. Karijeru je otpo~eo u Kru{evcu, kao sreski pisar. Poslat je sa prvom grupom dr`avnih pitomaca (Dimitrije Crnobarac, Filip Hristi}, Kosta Magazinovi}) u Be~ 1839. godine, da bi neko vreme proveo i u Parizu. Isticao se kao `estoki protivnik Tome Vu~i}a Peri{i}a, pa je posle Vu~i}eve bune (1842) ostao bez stipendije, tako da se u septembru 1842. vratio u Beograd. Prema jednom savremeniku, nekoliko puta se spremao da ubije Vu~i}a. Nalazio se na ~elu obrenovi}evskih agitacija i zavera (1842–1844), od kojih je posebno bila va`na Katanska buna (1844), u kojoj je poginuo 25. septembra (7. oktobra) 1844, u Dowoj Bukovici kod Vaqeva. Napisao je priru~nik „Francuska gramatika za one koji, bez pomo}i u~iteqa, ho}e da u~e francuski jezik” (1844), sa posvetom knezu Mihailu. Milan \. Mili}evi}, Pomenik, 213–215; Sreten L. Popovi}, Putovawe po Novoj Srbiji (1878 i 1880), Beograd, 1950, 153, 154; Slobodan Jovanovi}, Ustavobraniteqi i wihova vlada, 73; Jovan Mili}evi}, „Istorija Katanske bune (Srbija 1844. g.)”, Dru{tvene pojave u Srbiji XIX veka, Beograd 144–211; Isti, Obrenovi}evske zavere na po~etku ustavobraniteqskog re`ima 1842–43. godine, nav. zbornik, 68–91. 112
Petar V. Kresti}, Pre~ani i [umadinci. Teodor Pavlovi} i „Serbske narodne novine” o Kne`evini Srbiji (1838–1848), Beograd – Novi Sad 1996, 38, nap. 209. 113 Jovan Mili}evi}, „Prva grupa srbijanskih studenata, dr`avnih pitomaca {kolovanih u inostranstvu (1839–1842)”, Dru{tvene pojave u Srbiji XIX veka, Beograd, 2002, 30–45. 114 Novine srbske, br. 36, 5. maj 1843, 144. 115
Milan \. Mili}evi}, Pomenik, 810. 116
Nakon gimnazije u Be~u, po~eo je studije dr`avnih nauka, koje je nastavio u Hajdelbergu, po kameralisti~kom konceptu, u kojem je centralni deo predstavqala ekonomija. Na wega je presudno
uticao profesor Karl Rau. Stekao je doktorat filozofije 1848. i vratio se u Srbiju, da predaje Narodnu ekonomiju na Liceju. Kratko vreme }e biti rektor Liceja (1851), a iste godine }e objaviti svoj uxbenik ekonomije, prvi u srpskoj ekonomskoj nauci, koji }e dovr{iti 1862. i 1863. godine. Od 1851. do 1853. sekretar je u Ministarstvu prosvete, a od 1853. do 1856. jo{ jednom je na Liceju. Od 1856. do 1858. na~elnik je u Ministarstvu inostranih dela, a 1858/59. srpski predstavnik u Dunavskoj komisiji u Be~u. Stvarala~ki vrhunac posti`e tokom druge vlade kneza Mihaila (1860–1868), kojem je bio jedan od najodanijih qudi. U vladi Filipa Hristi}a bio je pomo}nik ministra finansija, a od 1861. do 1868. u vladama Ilije Gara{anina (1861–1867) i Nikole Hristi}a (1867–1868), ministar finansija i zastupnik ministra prosvete i crkvenih dela. Izme|u ostalog, tada je reformisao {kolstvo, Licej pretvorio u Veliku {kolu (1863), osnovao Upravu fondova (1862), uspostavio Srpsko u~eno dru{tvo (1864), uveo u opticaj prvi srpski dinar (1868). Bio je veoma aktivan u radu Prvog beogradskog peva~kog dru{tva. Posle ubistva kneza Mihaila bio je ministar na raspolo`ewu, pa je 20. septembra (2. oktobra) 1869. poslat za diplomatskog agenta u Bukure{t. Od 1873. ~lan je Dr`avnog saveta. Iz Bukure{ta je preme{ten u Be~, 31. maja (12. juna), u istom svojstvu. Tu je do~ekao progla{ewe nezavisnosti Srbije (1878) i svoje imenovawe za vanrednog poslanika. Ali tu je i umro, od tuberkuloze, 5/17. marta 1879. godine, u 53-oj godini. Sahrawen je u Beogradu, deset dana kasnije. Qiqana Brankovi}, „Kosta Cuki}”, Ideje i pokreti na Beogradskom univerzitetu od osnivawa do danas, kw. 1, Beograd, 1989, 27–38; Dimitrije Boarov, Apostoli srpskih finansija, Beograd, 1997, 7–26; Milan \. Mili}evi}, Pomenik, 799–802; Lazar Peji}, Uticaj Berlinskog kongresa na ekonomsku misao Srbije i Austro-Ugarske, sa posebnim osvrtom na probleme ekonomske politike i privrednog razvoja Srbije, Balcanica IX, Beograd, 1978, 333–375; Slobodan Jovanovi}, Druga vlada Milo{a i Mihaila, Sabrana dela Slobodana Jovanovi}a 3, Beograd, 1990, 398.
sta Cuki}. Rodio se 13/25. aprila 1826. godine u Karanovcu. Wegov `ivot je krunisan zna~ajnim doprinosima srpskoj ekonomiji, kulturi i politici.116 Strpqiv, po{ten, neuobi~ajeno skroman, ostao je u senci, osim u uskostru~nim krugovima. Nizak rastom, kratkovid, bio je idealan primer savr{enog administratora, kako ga je nazvao Slobodan Jovanovi}, „maniak kancelarijskog rada”, koji radi od jutra do mraka, ozbiqno, stru~no, bez roptawa u javnosti. Po opisu Milana \. Mili}evi}a, „Cuki} je bio od sredwih qudi, sitnih kostiju, suh, crn, nosa kriva, o~iju izbuqenih, vida kratka, zbog ~ega je uvek nosio nao~are. U odelu i svemu dr`awu bio je vrlo ~ist i uredan”.117 U braku sa Marijom, sestrom Stojana Jovanovi}a, iz Beograda, Petar Cuki} je, po dosada{wim saznawima, imao Lazara (umro 1872)118 i Jelisavetu – Caju (1847–1915), udatu za Milana A. Petronijevi}a.119
117
Milan \. Mili}evi}, Pomenik, 802.
118
Zavr{io je Vojnu {kolu u Beogradu (1851–1856) i u woj predavao gimnastiku {k. 1858/59. go-
204
Dejan Obradovi}
Dejan Obradovi} ON A GODFATHER RELATION BETWEEN THE OBRENOVICS AND THE CUKICS Summary The contacts between Cuki} and the ruling Obrenovi}'s family started in the First Uprising, when both families appeared in Serbian history. Until 1810, Prince Milo{ was in the shadow of his step-brother Milan (around 1770-1810), but he had already been noticed in fights. Pavle Cuki} from Kr~mar was a duke, and his brother, @ivan, was a captain. In the Second Uprising, both Milo{ and Cuki} tended to become masters, which Milo{ managed to do in 1817, by a more adroit policy and after a series of political murders, among which Pavle was killed. Five years later, @ivan was killed, too. Since then, the relationship with the Cuki}s changed as they lost their heads because of the death of the third brother, Marinko, who died around 1823. Dealing with trade was allowed to Pavle's son, Uro{, and Marinko's son, Janko, who became one of the most famous prince's trade partners, and their connections were even strengthened by their godfather relation (1837). Uros again fell out of favour, but under the rule of Prince Aleksandar he became the Head of the Lepenica District, while his cousin, Vasilije, was the District Chief in the districts of Koznik, Studenica and Jasenica. During the first rule of Prince Milo{, the Prince's almost infinite trust was enjoyed by Pavle's adopted son, Petar Lazarevi} from Stopanja near Trstenik (1795-1849), who was the town head in Karanovac (Kraljevo) and Belgrade, then the Head of the Kru{evac District, the region in which Pavle Cuki} had stayed. Under the rule of the Defenders of the Constitution, he became a governmental counsellor, although his brother-in law, Stojan Jovanovic Cuki} (1818-1844) was the main organizer of plots and rebellions for the sake of the Obrenovics. Petar was the father of a new family line of the Cuki}s, among which the outstanding one was Kosta (18261879), the economist, politician and reformer of education. He started his career in 1848 under the rule of Prince Aleksandar Karadjordjevi}, but his creative apex was during the second rule of Prince Mihailo Obrenovi} (1861-1868).
Povodom jednog kumstva Obrenovi}a i Cuki}a
205
dine. U [apcu, slobodnom od Turaka, 8/20. aprila 1867. godine, izvr{io je smenu vojske. Dospeo je do ~ina pe{. kapetana. Umro 11/23. juna 1872. godine, posle du`eg bolovawa. Spomenica sedamdesetogodi{wice Vojne Akademije 1850–1925, Beograd 1925, 269; Miloje Pr{i}, Stvarawe i razvoj vojnog {kolstva u Srbiji od 1830. do 1919. godine, Zbornik IMS 29/30 (1995–1996), Beograd 1998, 86; Srpske novine, br. 73, 20. jun 1872, 431. 119 Milan Petronijevi} (1831–1914) sin je ustavobraniteqskog prvaka i namesnika Avrama Petronijevi}a. Studirao je prava u Minhenu i Hajdelbergu. Od 1853. do 1860. godine, sa prekidima, bio je na mestu kapu}ehaje (zastupnika) u Carigradu. Od 1860. do 1864. pomo}nik je ministra inostranih dela, a 1868. i ministar. Sedamdesetih godina je konzul u Rumuniji. Penzionisan je 1897. godine, kao potpredsednik Dr`avnog saveta. U prvom braku je bio sa ranopreminulom Kleopatrom (1835–1855), }erkom kneza Aleksandra Kara|or|evi}a. U braku sa Marijom Cuki} je imao jedinca Milo{a (1869–1923), koji je postao sekretar kraqa Aleksandra Obrenovi}a. Ponovo su se ukrstili putevi Cuki}a i porodice Piro}anac, jer se Milo{ o`enio An|elijom (1882).
206
Dejan Obradovi}
BOJANA MIQKOVI]-KATI] Istorijski institut Beograd
STO^ARSTVO U KARANOVA^KOM SREZU 1859-1866. GODINE
Apstrakt Rad je nastao na osnovu analize popisa stoke karanova~kog sreza iz 1859. godine i komparacije wegovih rezultata sa rezultatima popisa stoke u istim selima karanova~kog sreza 1866. godine. Prikazano je stawe u kowarstvu, govedarstvu, sviwogojstvu i ov~arstvu i pokazano da je ve}inu sto~arskih grana karakterisao neujedna~en razvoj i smawewe broja uzgojenih grla izme|u 1859. i 1866. godine. Najrazvijenija sto~arksa grana bilo je govedarstvo, koje se razvijalo na osnovu prirodnih pogodnosti obli`wih pa{wa~kih prostora i gotovo stalne tra`we za govedima u susednim oblastima Osmanskog carstva. Ostale sto~arske grane bile su na nivou prose~nog razvoja u zemqi, osim sviwogojstva, koje je bilo ispodprose~no razvijeno. Nerazvijeno je bilo i kozarstvo, dok je u ov~arstvu uo~en dinami~an razvoj izme|u 1859. i 1866. godine. Kqu~ne re~i: Srbija, 19. vek, karanova~ki srez, sto~arstvo, smawewe uzgoja Istra`ivawe sto~arstva u prvoj polovini XIX veka u Kne`evini Srbiji, ali i u mnogo mawim geografskim i administrativnim oblastima, umnogome ograni~ava nedostatak izvora. Kwige spahijskih prihoda jedan su od najva`nijih izvora, ali one, s jedne strane, pru`aju podatke uglavnom o stawu sviwskih krda napasanih na spahijskim posedima, na koja je napla}ivana nagonica ili `irovnica, i broju ovaca i koza, na koje je napla}ivan ~ibuk. O uzgoju goveda i druge stoke u ovim kwigama gotovo da nema podataka, jer su i u kwigama gde su predvi|ene kolone za naplatu kotarnog, one gotovo uvek ostajale nepopuwene. S druge strane, spahijske kwige prestaju da postoje s prestankom feudalnih obaveza stanovni{tva (1835. godine), pa i taj, ma koliko fragmentaran, izvor podataka nestaje. Skoro ~etvrt veka kasnije, 1859. godine, sproveden je op{ti popis sto~nog fonda Srbije i tako su dobijeni prvi sistematski podaci o stawu sto~arstva u Kne`evini. U me|uvremenu, podatke o stawu sto~nog fonda povremeno su sakupqale lokalne, sreske vlasti, ali su ti izve{taji sa~uvani u veoma malom broju i pravqeni su, izgleda, vi{e na osnovu procene broja stoke u pojedinim naseqima. Popisom stoke iz 1859. godine prikupqeni su podaci o imenu doma}ina i broju uzgojene stoke po vrstama, a u nekim oblastima zabele`ene su i opaske o kvalitetu ili osnovnim karakteristikama pojedinih sojeva stoke. Bele`en je broj kowa (ajgira, kobila, kowa i `drebadi), goveda (bikova, volova, krava (muzara i jalovih), junadi i teladi), sviwa (nerasta, krma~a, veprova i prasadi), ovaca (ovnova, ovaca i jagwadi), koza (jaraca, koza i jaradi), mazgi, magaraca, Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
137
1
Popis ku}evne stoke u Srbiji u godini 1866, Dr`avopis Srbije IV, Beograd 1870, 2–141.
2
Arhiv Srbije (daqe: AS), Ministarstvo finansija (daqe: MF), Ekonomsko odeqewe (daqe: E), 1859, popisna kwiga inv. br. 59, popis doma}e stoke okrug ^a~anski.
3
Sumarni popis, kao i cela popisna kwiga, ima trideset i tri kolone, ali su radi preglednosti materijala i lak{eg objavqivawa izostavqene one kolone u kojima nije bilo ni{ta upisano, kao i kolona s rednim brojem sela. Izostavqene su kolone za upis broja mazgi, magaraca, pet kolona za upis broja suvatne stoke, kolone za upis bivola i bivolica i kolona za primedbu. 4
Prema popisu iz 1834. godine, polovina sela u Kne`evini imala je do 36 ku}a (Leposava Cvijeti}, Popis stanovni{tva i imovine u Srbiji 1834. godine, Me{ovita gra|a (Miscellanea) XIII, Beograd 1984, 17). Prema popisu iz 1844. godine, u Srbiji je prose~no naseqe imalo 56 ku}a (Jovan Gavrilovi}, Re~nik geografijskostatisti~ni Srbije, priredio M. Radevi}, Beograd 1994, 155), a prema popisu iz 1866. godine 91 ku}u (Popis qudstva Srbije u godini 1866, Dr`avopis Srbije III, Beograd 1869, 100). Budu}i da je, pogotovo u seoskim naseqima, u jednoj ku}i naj~e{}e `ivela jedna porodica, bila ona inokosna ili zadru`na, koja je imala jedno doma}instvo, broj ku}a i broj doma}instava nisu zna~ajnije odstupali.
5
Popis ku}evne stoke u Srbiji u godini 1866, 82–86. Nazivi pet sela Karanova~kog sreza pisani su 1866. druga~ije, nego 1859. godine. Tako je Jar~ujak (1859) – Ar~ujak (1866), Metiko{e – Metiko{i, Ro}evi}i – Ro|evi}i. Sela Samaile nema 1866, ali je upisana pogre{no pro~itana Samoina, dok je ime M. Reke pro{ireno punim imenom naseqa – Musina Reka.
6
Branko Peruni~i}, Grad Para}in, Para}in 1975, 258, 294.
bivola (bivola i bivolica) i ko{nica. Bele`en je i broj tzv. suvatne i gojazne stoke (kowa, krava, sviwa, ovaca i koza), iako ih je malo ko u Srbiji posedovao, ali nije bele`en broj `ivine, koju je posedovalo gotovo svako doma}instvo. Popisne rubrike zavr{avale su odeqkom primedbe. Prikupqeni podaci objavqeni su po okruzima, kao komparativni materijal uz izvode popisa stoke iz 1866. godine, koji je objavqen po naseqima.1 Popisne kwige iz 1859. godine sa~uvane su u Arhivu Srbije (fond Ministarstvo finansija, Ekonomno odeqewe) u malom broju i gotovo ni za jedan okrug nisu potpune. ^a~anski okrug u tom pogledu je izuzetak – sa~uvana popisna kwiga obuhvata sela sva ~etiri sreza tada{weg okruga (Draga~evskog, Studeni~kog, Karanova~kog i Trnavskog), a za Draga~evski i Karanova~ki srez izvedeni su i sumarni popisi.2 Upravo taj sumarni popis Karanova~kog sreza bi}e ovde objavqen (videti Prilog 1).3 On, ujedno, ~ini osnov komparativne analize stawa sto~arstva u selima Karanova~kog sreza sredinom XIX veka. Tom analizom nastojalo se ukazati na mogu}nosti koje pru`a ova vrsta izvora za izu~avawe privrednih kretawa u mawim administrativnim celinama Kne`evine Srbije. Karanova~ki srez ~inilo je 1859. godine 48 sela i varo{ica Karanovac, sa ukupno 2.185 doma}instava. Samo su tri naseqa imala vi{e od 100 doma}instava – Kurilovo (157), Samaile (144) i sreska varo{ica Karanovac (128). Prose~no su naseqa imala 44 doma}instva, a dva najmawa samo 14 (Kovanluk), odnosno 16 doma}instava (Grdica). Prema ovim karakteristikama, sela Karanova~kog sreza bila su osetno mawa od prose~nih.4 Sedam godina kasnije, kada je sproveden novi popis stoke, broj naseqa u srezu ostao je isti, ali je selo Kurilovo nestalo, a srezu je pripadalo selo Gra~ac.5 Ova okolnost omogu}ava da se analizom dobijeni podaci o sto~arstvu u srezu mogu smatrati verodostojnim, jer pokazuju napredak, stagnaciju ili nazadovawe jedne privredne delatnosti u istim naseqima nakon ne{to vi{e od pola decenije. U selima Karanova~kog sreza stanovni{tvo se bavilo gotovo svim granama sto~arstva, izuzimaju}i uzgoj tovqene stoke, magaraca, mazgi i bivola, koji ni ina~e u Srbiji skoro da nisu gajeni (videti Prilog 2). To je sasvim razumqivo, budu}i da je sto~arstvo bilo ekstenzivno, i po na~inu uzgoja (tzv. pa{no sto~arstvo) i po opredeqewu uzgajiva~a za gajewe odre|enih vrsta stoke (tzv. sva{tarewe i uzgoj za sopstvene potrebe).6
KOWARSTVO Kowarstvo je u Kne`evini Srbiji bilo potpuno nerazvijena sto~arska grana. Godine 1859. na 1.000 stanovnika prose~no je dolazilo 129 kowa, a 1866. godine i mawe (101).7 Ni u Karanova~kom srezu ova grana sto~arstva nije bila razvijena, iako nije bilo sela u kome kowi nisu uzgajani. To je i razumqivo, s obzirom na to da je ^a~anski okrug, kome je pripadao srez, bio me|u posledwih pet okruga po broju kowa, kako 1859. tako i 1866. godine. Prose~no doma}instvo u Karanova~kom srezu gajilo je 1859. godine mawe od jednog grla (0,71 grlo). I s tako malim uzgojem, ostvarena je prose~na proizvodwa u Srbiji.8 Tada je u srezu uzgojeno 1.558 kowa (kowa, kobila, pastuva i `drebadi).9 Samo je u jednom selu – Samailama – kowarstvo bilo stabilna privredna delatnost. Na takav zakqu~ak upu}uje ~iwenica da je u tom selu gajen ve}i broj grla (ukupno 112, koliko i u sreskoj varo{ici) i pribli`no jednak broj kowa i kobila, kao i ~iwenica da je popisom registrovan i veliki broj `drebadi. U ostalim selima, kao i u sa138
Bojana Miqkovi}-Kati}
mom Karanovcu, broj grla odre|ene vrste varirao je, ~as u korist kowa, ~as u korist kobila, pastuva ili `drebadi, pa je u nekim selima, kao u Pek~anici, registrovano svega nekoliko kobila (3), veliki broj kowa (34) i nijedno `drebe, iako je bilo pastuva (6), dok je u Vrbi, na primer, bilo ~ak 14 pastuva, a nijedno `drebe, 22 kowa i 34 kobile. Uspe{no su se kowarstvom bavili i u selima Brezna (ukupno 79 grla), Vrba i Vrane{i (po 70 grla). Ipak, kowarstvo je bilo najrazvijenije u Brezni i Kamenici, gde su gajena skoro dva grla po doma}instvu (u Brezni 1,97 i u Kamenici 1,89). Sude}i prema broju grla po doma}instvu, kowarstvo je bilo ne{to razvijenije i u Ribnici, Meqanici, Drag~i}ima i Metiko{ima, gde je gajeno izme|u 1 i 1,23 grla po doma}instvu.10 U periodu izme|u 1859. i 1866. godine kowarstvo je stagniralo u celoj Srbiji, pa i u Karanova~kom srezu. Broj uzgojenih grla opao je u me|uvremenu za 4,62% i iznosio 1.484 grla. ^ak su i sela s najrazvijenijim uzgojem 1859. zabele`ila pad. Tako je u Brezni, na primer, 1866. godine registrovano 13,92% mawe grla nego 1859. godine, u Vrane{ima 10%, a u Vrbi 8,57%, dok je u Samailama broj grla ostao gotovo isti. U ve}ini sela broj grla opao je izme|u 30% i 50%. U nekim selima, me|utim, uzgoj kowa je pove}an. Pove}awe je iznosilo uglavnom izme|u 30% i 80%, a u selu Konarevo broj kowa je vi{e nego udvostru~en (pove}an je za 133,33%). Porast broja uzgojenih grla, me|utim, ne svedo~i o naglom razvoju kowarstva u srezu, jer ga uveliko relativizuje ~iwenica da je po~etni broj grla u tim selima bio mali (u Konarevu, na primer, svega 12).11 Ovi podaci mogu se tuma~iti samo kao izraz neravnomernosti razvoja ove grane sto~arstva. Neravnomernost razvoja pojedinih grana sto~arstva bila je karakteristi~na za Kne`evinu Srbiju u celini i za gotovo sve sto~arske grane, izuzimaju}i donekle sviwogojstvo, kao najrazvijeniju granu. Ona je uslovila da se u mnogim oblastima sela koja su predwa~ila u uzgoju odre|enih vrsta stoke krajem prve vladavine kneza Milo{a Obrenovi}a, posle vi{e decenija, odnosno u drugoj polovini XIX veka, ne samo ne nalaze na vrhu liste najuspe{nijih, ve} da spadaju u sela s ispodprose~nom proizvodwom. Primer Karanova~kog sreza i uzgoja kowa pokazuje da su isti trendovi uo~qivi i u mnogo mawim vremenskim razmacima. Stawe kowarstva u srezu sredinom XIX veka bilo je odraz tradicionalnih na~ina upotrebe kowa u Srbiji. Oni su, naime, kori{}eni uglavnom u saobra}aju, kao tovarni kowi, a kao tegle}a stoka mnogo mawe. Stoga u seoskim doma}instvima nije bilo potrebe za ve}im uzgojem ove vrste stoke. Pored toga, uzgoj kowa bio je relativno skup, jer ta stoka nije mogla da se prehrawuje samo ispa{om. Za uzgoj kowa bilo je potrebno obezbediti i znatne koli~ine zobi ili je~ma, koje su seoska doma}instva gajila u veoma maloj meri ili ih uop{te nisu ni gajila.12
7
Popis ku}evne stoke u Srbiji u godini 1866, 109.
8
Prose~an uzgoj po doma}instvu dobijen je mno`ewem broja uzgojenih grla po stanovniku brojem 6, oko koga je varirao broj ~lanova porodice u Srbiji tokom vi{e decenija. 9
AS, MF, E, 1859, popis. kw. inv. br. 59.
10
AS, MF, E, 1859, popis. kw. inv. br. 59. 11
GOVEDARSTVO
Popis ku}evne stoke u Srbiji u godini, 82–86.
Govedarstvo je, za razliku od kowarstva, bilo razvijena sto~arska grana u Karanova~kom srezu. U ve}ini sela uzgajano je izme|u 200 i 600 goveda (bikova, volova, krava, junadi i teladi), pa je prose~no doma}instvo raspolagalo sa 6,4 grla, {to je bilo osetno vi{e od proseka u zemqi, gde je na 1.000 stanovnika 1859. godine dolazilo svega 739 grla.13 Ukupno je u srezu 1859. godine uzgojeno 14.055 goveda. To je veoma veliki broj stoke, pogotovo ukoliko se uporedi s brojem uzgojenih sviwa, koje su naj~e{}e bile merilo razvijenosti sto~arstva u nekom kraju (a u Karanova~kom srezu ih je bilo svega 17.625). U najve}im selima broj goveda kretao se oko 1.000 (Kurilovo – 1009; Samaile – 973), ali ta sela Sto~arstvo u Karanova~kom srezu 1859–1866. godine
139
12
U Karanova~kom srezu 1856. godine, na primer, je~am je gajen u sedam od osamnaest op{tina, a prinos u je~mu ~inio je svega 2,37% ukupnog prinosa `itarica (Branko Peruni~i}, Jedno stole}e Kraqeva 1815–1915, Kraqevo 1966, 197). 13
Popis ku}evne stoke u Srbiji u godini 1866, 114.
U Srbiji je sredinom XIX veka govedarstvo bilo razvijeno u oblastima u kojima je zemqoradwa bila razvijena. Izuzetak je ~inio samo U`i~ki okrug, upravo zbog prirodnih pogodnosti za uzgoj goveda, usled velikih i kvalitetnih pa{waka, i zbog blizine Turske u koju je izvo`en veliki deo ove stoke (AS, MF, E, 1860, popis. kw. inv. br. 60, popis stoke u okrugu U`i~kom). Popis ku}evne stoke u Srbiji u god. 1866, 109, 114; Bojana Miqkovi}-Kati}, Privreda Kne`evine Srbije u doba ustavobraniteqa (1839–1858), rukopis doktorske disertacije, str. 140). Karanova~ki srez mogao bi se tretirati kao rubno podru~je ove planinske pa{wa~ke oblasti.
14
15
Videti, na primer, S. \. Milo{evi}, Spoqna trgovina Srbije od 1843–1875. godine, Beograd 1902, 15; Okret unutra{we trgovine Srbije u godini 1863, Dr`avopis Srbije II, Beograd 1865, 21.
16
Tako je, na primer, u Para}inskom srezu stoka „svakoga roda pripa}ena, no budu}i qudi samo po onoliko za domazluk ostavqaju, koliko izraniti i nadgledati mogu, ostalo prodaju i sami koqu, te tako svake godine s malom razlikom vi{e najmawe kao domazluka ostaje” (B. Peruni~i}, Grad Para}in, 258, 294; videti i: B. Peruni~i}, Petrovac na Mlavi, 96). 17
Popis ku}evne stoke u Srbiji u godini 1866, 115.
18
B. Peruni~i}, Jedno stole}e Kraqeva, 166, 205; Arhiv Srbije, Dr`avni savet, 1859, No 509.
ipak nisu predwa~ila, ve} ih je karakterisao prose~an uzgoj (6,4 grla u Kurilovu i 6,7 u Samailama). Govedarstvo je bilo najrazvijenije u selima Brezna, ^ibukovac i Adrani, gde je uzgajano oko 10 grla po doma}instvu (Brezna – 10,1 grlo, Adrani – 9,8, ^ibukovac – 9,7 grla), i u Drak~i}u i Meqanici, gde je uzgajano oko 9 grla po doma}instvu. Ovako zapa`en uzgoj goveda, neuobi~ajen u Srbiji, gde je govedarstvo bilo nerazvijeno, verovatno je posledica prirodnih pogodnosti za uzgoj ove stoke u karanova~koj oblasti, koja se naslawa na pa{wa~ka podru~ja Golije i Go~a.14 Na uzgoj ove stoke podsticajno je delovala i blizina Turske, u kojoj je postojala gotovo stalna tra`wa za uvozom goveda iz Srbije, zbog ~ega je i wihov izvoz decenijama bio ve}inom orijentisan na Osmansko, a ne na Habzbur{ko carstvo.15 Da je osnovu govedarstva ~inio izvoz stoke, a ne potrebe doma}e poqoprivrede za tegle}om marvom ili belim smokom, svedo~i, pored ostalog, i struktura krda. Ve} povr{na analiza pokazuje da je udeo mlade stoke (teladi i junadi) i udeo krava u krdima veoma velik. Mlada stoka ~inila je ~ak 56,65% goveda (5.070 grla). Wen udeo se u tri sela pewe skoro do tri ~etvrtine (Kovanluk – 71,42%, Ratina – 72,81% i Mrsa} – 74,21%), a u Adranima i na devet desetina (89,29%). Mogu}a su dva uzroka ovako velikog udela mlade stoke. Prvi je nedostatak sto~ne hrane, zbog ~ega se stoka koqe radi potro{we u doma}instvu ili prodaje u ve}oj meri, nego {to je to optimalno za normalan razvoj sto~arstva, a drugi je izrazita usmerenost na izvoz, koji je u slu~aju Srbije podrazumevao prvenstveno izvoz volova i, u mnogo mawoj meri, jalovih krava. Nedostatak sto~ne hrane bio je stalna pojava u Kne`evini. ^esto je zbog wega stoka lipsavala, ne samo krupna stoka, ve} i sviwe, a jo{ ~e{}e dolazilo je do prekomerne prodaje stoke.16 Jo{ je neobi~niji udeo krava i krava muzara u strukturi odrasle stoke. On je u odnosu na zemaqski prosek i u odnosu na lokalne prilike u drugim delovima Srbije bio veoma velik. Krave su ~inile ~ak 56,10% odrasle stoke (5.041 grlo) ili 35,86% u ukupnom broju stoke. ^iwenica da je me|u wima bilo mnogo krava muzara – 66,65%, odnosno 37,93% odrasle stoke, trebalo bi da upu}uje na zakqu~ak da je u srezu bilo razvijeno govedarstvo modernog tipa. To bi zna~ilo se ve} pre{lo na uzgoj goveda radi proizvodwe mleka i mle~nih proizvoda i da su volovi kao vu~na stoka ve} zameweni kowima. Iako je udeo krava muzara u odrasloj stoci karanova~kog sreza bio oko dva i po puta ve}i od proseka Srbije (gde je na 1.000 goveda dolazilo 200 krava muzara), prema{io prosek [kotske (od 312 krava muzara), na primer, i bio na oko tri ~etvrtine proseka Engleske (od 402 krave muzare), on ipak ne dokazuje da se u Karanova~kom srezu pre{lo na intenzivno govedarstvo.17 Naime, veliki udeo krava, pa i krava muzara, u krdima nastao je prekomernom prodajom volova, a ne intenzivnim gajewem krava. Takav zakqu~ak potkrepquje ~iwenica da je kowa, koji bi slu`ili za vu~u pri zemqoradwi, bilo veoma malo, da je sama zemqoradwa bila slabo razvijena, kao i da nema podataka o intenzivnijem {irewu tr`i{ta za mleko i mle~ne proizvode niti o rasprostrawenosti uzgoja krmnog biqa i stajskog gajewa goveda, {to je nezaobilazan uslov uspe{nog mlekarstva. Pored toga, na sto~nim sajmovima osnovni proizvod koji su seqaci prodavali bili su volovi, odnosno volovi i krave. Naime, struktura prodate stoke na karanova~kom pana|uru, ali i na ostalim pana|urima u Srbiji, nedovsmisleno upu}uje na zakqu~ak da su goveda ~inila osnovu prometa. Na pana|uru u Karanovcu prodavali su stoku uzgajiva~i iz celog okruga, kao i seqaci iz susednih okruga, ali je logi~no pretpostaviti da su ve}inu imali lokalni uzgajiva~i.18 Da su izvozne potrebe u ve}oj meri uticale na neobi~nu strukturu krda goveda u Karanova~kom srezu, svedo140
Bojana Miqkovi}-Kati}
~i, pored ostalog, pove}ana tra`wa za govedima u Turskoj krajem Krimskog rata (1853–1856), koja je verovatno trajala i neko vreme nakon wegovog zavr{etka i dovela do pove}anog izvoza volova i velike nesrazmere u broju volova i krava, odnosno u broju stare i mlade stoke u selima Karanova~kog sreza. Govedarstvo je u periodu izme|u 1859. i 1866. godine stagniralo: 1866. godine u srezu je bilo ukupno 13.818 goveda, {to zna~i da je u me|uvremenu uzgoj smawen za 1,68%. U periodu izme|u dva popisa smawen je uzgoj u 20 sela (najvi{e u Metiko{ima – za 55,05%), u tri sela je ostao gotovo isti, a u ostalima je pove}an izme|u 4% i 40%. Jedino je u Konarevu broj goveda pove}an za 90,44%. Sve vrste stoke gajene su u mawoj meri nego krajem pedesetih godina (uglavnom za 20% do 30%), osim volova i jalovih krava, kojih je bilo gotovo isto kao i 1859. godine. Jedino je telad gajena u mnogo ve}oj meri, pa je broj teli}a pove}an za 107,82%. Ovakvi podaci pokazuju da se struktura krda nije mnogo promenila, odnosno da su uslovi za govedarstvo, kao i sama ta delatnost, ostali gotovo isti. Oni, pored toga, posredno potvr|uju tezu da je osnov ovakvog govedarstva bila izvozna orijentacija proizvo|a~a goveda, budu}i da je najmawe promena u toku sedam godina nastalo upravo u uzgoju onih vrsta goveda koje su naj~e{}e izvo`ene.
SVIWOGOJSTVO Sviwogojstvo je bilo najrazvijenija grana sto~arstva u Srbiji i osnov wenog ekonomskog razvoja tokom prve polovine XIX veka, ali i jedan od najva`nijih podsticaja privrednog razvoja u drugoj polovini XIX veka. Ova sto~arska grana, me|utim, nije bila razvijena u Karanova~kom srezu, kao ni u celom ^a~anskom okrugu, koji je po uzgoju ove stoke (sa 759 grla na 1.000 stanovnika) 1859. godine bio me|u posledwa tri okruga u zemqi.19 Ukoliko se veli~ina krda sviwa u karanova~kim selima uporedi s krdima iz Vaqevskog okruga, u kome je ova sto~arska grana bila razvijena, dobija se ta~nija slika o zaostalosti sviwogojstva u Karanova~kom srezu. Naime, 1859. godine jedno doma}instvo Vaqevskog okruga gajilo jeprose~no 16,7 sviwa, a u Posavskom srezu, najrazvijenijem u okrugu, ~ak 37 sviwa.20 U Karanova~kom srezu doma}instva su imala prose~no tek osam sviwa. Ni u selima s najrazvijenijim sviwogojstvom (Mrsa} – sa 15,3 i Samaile – sa 13,7 sviwa po doma}instvu) nije gajen ni prose~an broj grla kojima su raspolagala doma}instva u Vaqevskom okrugu. Preko deset grla po doma}instvu bilo je jo{ u osam sela. Najmawe su sviwe gajene u Karanovcu (1 grlo po doma}instvu), a od seoskih naseqa u Zam~awu (1,9 grla) i Grdici (2,7 grla). Struktura sviwskih krda bila je ujedna~ena, s malim otklonom na {tetu veprova, kojima se, kao {to je poznato, prete`no trgovalo, zbog zabrane trgovine krma~ama, uvedene jo{ za prve vladavine kneza Milo{a Obrenovi}a. Veprovi su u Karanova~kom srezu ~inili 24,13%, krma~e 33,58%, a prasad 38,56% ukupnog broja sviwa. S obzirom na nerazvijenost ove grane sto~arstva, sasvim je o~ekivano da je broj sviwa u periodu izme|u 1859. i 1866. godine opao (za 29,71%), budu}i da je do smawewa uzgoja tada do{lo i u ovoj grani sto~arstva i u mnogo razvijenijim sredinama od karanova~ke. Prema popisu iz 1866. godine u srezu je bilo 12.388 sviwa. U skoro svim selima uzgajane su mawe nego 1859. godine, naj~e{}e za 30% do 60% mawe. Samo je u Karanovcu i jo{ ~etiri sela uzgojeno vi{e sviwa nego 1859. godine, ali je porast broja grla bio izuzetno neujedna~en. U Karanovcu je ta~no udvostru~en, u Dragosiwcima pove}an za 89,27%, Zam~awu za 77,14%, Kamenici 31,50%, a u Ro}evi}ima za svega 7,35%. Struktura sviwskih krda ostala Sto~arstvo u Karanova~kom srezu 1859–1866. godine
141
19
Tada su u Srbiji na 1.000 stanovnika gajene 1.673 sviwe (Popis ku}evne stoke u Srbiji u godini 1866, 119).
20
AS, MF, E, 1859, popis. kw. inv. br. 50, popis stoke okruga Vaqevskog.
je pribli`no ista, s tim da je udeo veprova opao (iznosio je 11,07%), a pove}ao se udeo mlade stoke (nazimadi i prasadi) na 59,10%.21
OV^ARSTVO22
21
Popis ku}evne stoke u Srbiji u godini 1866, 82–86. 22 Pojmom ov~arstvo naje~{}e se obuhvata kako uzgoj ovaca tako i uzgoj koza.
23 M. Matijevi}, Karanova~ki pana|uri, 11, 30-31, 39; B. Peruni~i}, Grad Vaqevo i wegovo upravno podru~je 1815–1915, Vaqevo 1973, 668; isti, Jedno stole}e Kraqeva, 15, 166, 205.
24
U popisu Rudni~kog okruga izri~ito se navodi: „Ovaca u ovom srezu [Moravskom – B. K.] imalo je mlogo vi{e, ali su ove godine odve} mlogo mawkale i to po kazivawu qudi od metiqa” (AS, MF, E, 1859, popis. kw. inv. br. 51, popis stoke okruga Rudni~kog).
U karanova~kim selima najmawe je uzgajano koza, pa ih je 1859. godine bilo svega 2.420. Skoro u polovini sela (u wih 22) koze uop{te nisu gajene, a u jo{ osam sela bilo ih je mawe od 100. Stoga ne ~udi da je prose~no doma}instvo u srezu uzgajalo svega 1,1 kozu. Koze su ne{to vi{e gajene samo u selima Brezna i Kamenica, gde je jedno doma}instvo raspolagalo sa 10,2 odnosno 8,5 koza. Sedam godina kasnije situacija nije bila ni{ta boqa. Tada su u srezu uzgojene 2.054 koze (15,12% mawe nego 1859. godine). Iako je pove}an broj sela u kojima su koze gajene (za dva), istovremeno se odustalo od uzgoja u tri sela, od kojih u jednom (Otrocima) potpuno, a u dva je uzgoj smawen za oko 95% (Progorelica i Mataruge). U ostalim selima uzgoj je smawen od 10% do ~ak 80%. Gajewe koza odr`alo se u selima u kojima su najvi{e uzgajane i 1859. godine, mada je i u nekima od wih broj grla smawen. Najve}i porast broja koza zabele`en je u selu Kru{evica (~ak 101,96%). Sasvim suprotne tendencije ispoqene su pri uzgoju ovaca, gde je broj grla gotovo udvostru~en izme|u 1859. i 1866. godine (pove}an je za 92,66% i iznosio 20.226). U svim naseqima pove}an je wihov broj, osim u Progorelici i Magli~u (u prvom je smawen za 29,71%, a u drugom za 22,45%). ^ak u 21 nasequ broj ovaca uve}ao se vi{e puta: najvi{e u Karanovcu (za 3294,11%), Adranima (1065,62%), Mrsa}u (833,33%) i ^ibukovcu (570,58%), a u ostalima za 100% do 500%. Naglim razvojem ov~arstva u ovom razdobqu ^a~anski okrug vi{e nije bio posledwi po uzgoju ovaca u Srbiji, kao 1859. godine, ve} je pretekao [aba~ki i Podrinski okrug. Ovo pove}awe utoliko je zna~ajnije {to ni po~etne vrednosti u ve}ini sela nisu bile bezna~ajne, mada se po broju grla kojima je raspolagalo prose~no doma}instvo (4,8 ovaca) vidi da su stada bila mala. Sa 10.489 ovaca u srezu 1859. godine nije bio dosegnut broj sviwa u srezu, kao ni okru`ni prosek (od 984 ovaca na 1.000 stanovnika). U ve}ini sela gajeno je izme|u 200 i 500 grla, a u Brezni ~ak 1.354 grla. Ov~arstvom su se, kao {to je i razumqivo, najvi{e bavili u Brezni, gde je prose~no doma}instvo imalo ~ak 33,8 ovaca. Vi{e od 13 ovaca po doma}instvu, koliko je iznosio prosek u zemqi, bilo je u jo{ dva sela – Kamenici (17,9) i Meqanici (15), dok ih je u Pek~anici gajeno ne{to mawe od proseka (11,3 po doma}instvu). Te{ko je objasniti nagli razvoj ov~arstva u ovom kraju tokom prve polovine sedme decenije, jer se, naizgled, ni{ta nije bitnije promenilo. Jedini motiv pove}anog uzgoja – prodaja na karanova~kom pana|uru – ~ini se suvi{e malim podsticajem za tako naglo pove}awe gajewa ovaca. Naime, od 1851. godine karanova~ki pana|ur bio je petodnevni, {to je pove}alo promet na pana|uru i broj posetilaca. Kao {to je poznato, najve}i deo sitne stoke prodat na pana|urima bio je namewen potro{wi na pana|uru, zbog ~ega se povremeno doga|alo da najvi{e prihoda na nekom od pana|ura bude ubrano od prodaje jagawaca.23 Veliki podsticaj za razvoj ov~arstva te{ko je mogao da obezbedi i drugi pana|ur organizovan u Karanovcu, bez obzira na to {to se tako pove}ao broj posetilaca. Zbog toga ostaju nejasni uzroci tako velikog pove}awa broja ovaca u srezu u vremenu izme|u 1859. i 1866. godine. Oni se, mo`da, mogu tra`iti u prevladavwu krize izazvane u ovoj grani sto~arstva zbog pomora stoke usled metiqavosti, koja se krajem pedesetih godina pojavila u dolini Zapadne Morave i deset142
Bojana Miqkovi}-Kati}
kovala stada. O pomoru stoke zbog metiqa postoje jasne bele{ke u popisnoj kwizi Rudni~kog okruga iz 1859. godine.24
OSTALE GRANE STO^ARSTVA Uzgoj mazgi, magaraca i bivola u selima Karanova~kog sreza nije zabele`en 1859. godine, kao ni gajewe suvatne, odnosno tovqene stoke.25 Uzgoj p~ela bio je ne{to zastupqeniji: p~ele su gajene u svim selima, ali u veoma malom broju. Naime, 1859. godine zabele`eno je u srezu svega 1.256 ko{nica – ni dve po doma}instvu (ta~no 1,7). To je tako mali broj da je te{ko mogao da zadovoqi i sopstvene potrebe doma}instva. Po broju ko{nica ^a~anski okrug bio je posledwi u Srbiji (sa 76 ko{nica na 1.000 stanovnika).26 P~elarstvo je bilo najrazvijenije u Dragosiwcima, gde su doma}instva posedovala prose~no 9 ko{nica (9,1), i u Kova~ima (6,7 ko{nica). Do 1866. godine ionako mali broj ko{nica dodatno je smawen (za 13,37%) i iznosio je 1.088. I pored toga, u tre}ini sela je broj ko{nica pove}an, najvi{e u selima koja su se i ranije bavila p~elarstvom: Dragosiwcima (157,14%), Kova~ima (125%) i Mrsa}u (97,05%). Analiza popisnih rezultata iz 1859. i 1866. godine nedvosmisleno pokazuje da je sto~arstvo u Karanova~kom srezu bilo nerazvijeno. To je sasvim o~ekivan rezultat, jer je ^a~anski okrug, kome je srez pripadao, spadao u sto~arski najnerazvijenije okruge. Jedini izuzetak u tom pogledu bilo je govedarstvo, koje se razvijalo na osnovu pove}ane tra`we za krupnom stokom u Turskoj i prirodnih pogodnosti, koje su u uslovima pove}ane tra`we iskori{}ene. Upravo je ono predstavqalo jedinu delatnost po kojoj je Karanova~ki srez iskakao iz uobi~ajenih trendova razvoja sto~arskih grana u okrugu i u Srbiji. Pored toga, analiza pokazuje da su u srezu postojali relativno stabilni sto~arski centri. Oni su bili vi{e karakteristi~ni za uzgoj pojedinih vrsta stoke, nego za sto~arstvo u celini. Jedino selo sa stabilnom sto~arskom proizvodwom u gotovo svim granama bile su Samaile, i ina~e jedno od najve}ih sela. Ovo selo bilo je u samom vrhu po broju uzgojenih kowa, goveda i sviwa u Karanova~kom srezu. Samo ovce nisu gajene u zna~ajnijoj meri, mada su Samaile 1866. godine, kada je naglo porastao broj ovaca u srezu, tako|e spadale u mesto s velikim brojem uzgojenih grla.
Sto~arstvo u Karanova~kom srezu 1859–1866. godine
143
25
AS, MF, E, 1859, popis. kw. inv. br. 59. 26
Popis ku}evne stoke u Srbiji u godini 1866, 129.
Prilog 1: Sumarni popis stoke Karanova~kog sreza 1859. godine
144
Bojana Miqkovi}-Kati}
Izvor: AS, MF, E, 1859, popisna kw. inv. br. 59, popis doma}e stoke, okrug ^a~anski. Obja{wewa: a) U tabelu je unet zbir koji je izveo popisiva~ 1859. godine, iako je ta~an zbir 2.377. Sto~arstvo u Karanova~kom srezu 1859–1866. godine
145
Prilog 2: Broj stoke u Karanova~kom srezu 1859. i 1866. godine
Izvor: AS, MF, E, 1859, popis. kw. inv. br. 59, popis doma}e stoke, okrug ^a~anski; popis ku}evne stoke u Srbiji u god. 1866, 82–86. Obja{wewe: – [tire] – broj nije upisan kao nula da se ne bi poremetili ukupni zbirovi kod izra~unavawa promena nastalih izme|u 1859. i 1866. godine.
146
Bojana Miqkovi}-Kati}
Bojana Miljkovi} Kati} LIVESTOCK BREEDING IN THE KARANOVAC DISTRICT 1859-1866 Summary The paper has been written on the basis of analysis of the inventory of cattle in the Karanovac District from 1859 and the comparison of its results with the results of an inventory of cattle in the same villages of the Karanovac District in 1866. It presents the situation in leather production, cattle, pig and sheep breeding and shows that most livestock breeding branches were characterized by uneven development and reduction of the number of head bred between 1859 and 1866. The most developed livestock breeding branch was cattle breeding, which developed on the basis of natural favourable conditions of the surrounding pastures and an almost constant demand for cattle in neighbouring areas of the Ottoman Empire. The other livestock breeding branches were at the level of average development in the country, except pig breeding, whose development was below average. Goat breeding was also undeveloped, while dynamic development was noticed in sheep breeding between 1859 and 1866.
Sto~arstvo u Karanova~kom srezu 1859–1866. godine
147
148
Bojana Miqkovi}-Kati}
\OR\E S. KOSTI] Balkanolo{ki institut SANU Beograd
ROMANTI^NO I LEPO Turisti~ke destinacije u vodi~ima za putnika s po~etka 20. veka
Apstrakt
U radu su analizirani tekstovi o turisti~kim destinacijama, objavqeni u vodi~ima za putnike na nema~kom jeziku od 1892. do 1914. godine. Odlazak na kra}e i du`e izlete nisu, dakle, novijeg datuma, oni su preporu~ivani putnicima jo{ krajem 19. i po~etkom 20. veka. Ve}ina ovih izleta vodila je do duhovnih sredi{ta srpskog srednjeg veka, @i~e, Studenice, Manasije, Ravanice. Kqu~ne re~i: Vodi~i za putnike i turiste; turisti~ke destinacije; duhovna sredi{ta; @i~a, Studenica; Manasija; Ravanica Prou~avaju}i danas istorijat vodi~a za putnike po Balkanu mo`e se govoriti o tri perioda wihovog razvitka. Prvi se nadovezuje na ranije vodi~e 19. veka i traje do kraja Prvog svetskog rata, tj. od 1878. do 1918. godine. U drugom odseku nalaze se vodi~i {tampani od 1919. godine pa sve do kraja Drugog svetskog rata. Tre}i period, najzad, jesu decenije druge polovine 20. veka. Wih su obele`ili kako nagli razvoj turizma i turisti~ke privrede tako i mnogobrojna izdawa raznih serija vodi~a.1 Iz godine u godinu, od Berlinskog kongresa pa do kraja Prvog svetskog rata, evropskim putnicima nema~kog jezi~kog podru~ja nu|en je veliki broj vodi~a po Jugoisto~noj Evropi raznih izdava~a. Bilo je to zlatno doba vodi~a Karla Bedekera, Bibliografskog instituta, Teobalda Gribena ili Adolfa Hartlebena; Balkansko poluostrvo postalo je pravo otkrovewe za autore i redaktore mnogobrojnih putovo|a. U ovom radu re~ je samo o vodi~ima za putnike prvog pomenutog perioda, i to o vodi~ima izdava~kih ku}a iz Lajpciga Karla Bedekera (Handbuch für Reisende von Karl Baedeker) i Bibliografskog instituta (Meyers Reisebücher).2 Godine 1881. pokrenuo je Bibliografski institut novu ediciju Majerovih putnih kwiga, pod nazivom „Orijent” i sve do Prvog svetskog rata vodi~i Jugoisto~ne Evrope ove izdava~ke ku}e {tampani su pod razli~itim naslovima. Prvo izdawe iz 1882. godine imalo je naziv „Syrien, Palästina, Griechenland und Türkei”, drugo, 1888, {tampano je pod naslovom „Türkei und Griechenland, Untere Donauländer und Kleinasien”, a isti naslov zadr`an je i u tre}em iz 1891. godine. Naredne, 1892. godine, Bibliografski institut od jednog vodi~a pravi dva. Tako se prvi tom ~etvrtog izdawa objavquje pod naslovom „Untere Donauländer und Türkei”, a drugi „Kleinasien und Griechenland”. Od tada }e balkanske zemqe, Srbija, Rumunija, Bugarska i Turska biti predstavqeSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
149
1
O vodi~ima za putnike videti: \. S. Kosti}, Vizantijsko nasle|e u bedekerima, Ni{ i Vizantija II, Ni{ 2004, 438–445; \. S. Kosti}, Baedeker und Meyer – Ein Bild der Balkanhalbinsel für Risende, Balcanica XXXIV, Beograd 2004, 223–235. Najnoviju literaturu o vodi~ima za putnike ~italac mo`e na}i u zborniku: Sa bedekerom po Jugoisto~noj Evropi. Urednik \. S. Kosti}. Beograd, Balkanolo{ki institut SANU, 2005. 2 Meyers Reisebücher. 1. Band. Untere Donauländer und Türkei. Türkei, Rumänien, Serbien, Bulgarien. Leipzig und Wien, Bibliographisches Institut, 1892; Meyers Reisebücher. Türkei, Rumänien, Serbien, Bulgarien. 5. Auflage. Leipzig und Wien, Bibliographisches Institut, 1898; Meyers Reisebücher. Türkei, Rumänien, Serbien, Bulgarien. 6. Auflage. Leipzig und Wien, Bibliographisches Institut, 18902; Meyers Reisebücher. Türkei, Rumänien, Bulgarien. 7. Auflage. Leipzig und Wien, Bibliographisches Institut, 1908; Meyers Reisebücher. Balkanstaaten und Konstantinopel (Anatolische und Bagdabahn). 8. Auflage. Leipzig und Wien, Bibliographisches Institut, 1914. Konstantinopel und das westliche Kleinasien. Handbuch für Reisende von Karl Baedeker. Leipzig, Verlag von Karl Baedeker, 1905; Konstantinopel, Balkanstaaten, Kleinasien, Archipel. Cypern. Handbuch für Reisende von Karl Baedeker, 2. Auflage. Leipzig, Verlag von Karl Baedeker, 1914.
3
O turisti~kim destinacijama vidi: O. Baki} – M. Nikoli} – M. Baki}, Osnove turizma sa osnovama ugostiteljstva, Beograd 1999.
ne u jednoj, a Gr~ka, u wenim tada{wim politi~kim granicama, i helensko nasle|e Male Azije, u drugoj kwizi. Ali ve} 1898. godine peto izdawe nosi ponovo promewen naslov „Türkei, Rumänien, Serbien, Bulgarien”, koji }e se zadr`ati u narednom iz 1902, kao i u sedmom {tampanom 1908. godine. I najzad, u sam osvit Prvog svetskog rata, predgovor je datiran „marta 1914”, Bibliografski institut objavquje posledwu kwigu, kao osmo izdawe edicije. Prate}i politi~ke promene na prostoru Jugoisto~ne Evrope redakcija je odlu~ila „da stari glavni naslov Turska zameni novim”, koji }e glasiti „Balkanstaaten und Konstantinopel (Anatolische und Bagdadbahn). 8. Auflage. Leipzig-Wien, Bibliographisches Institut, 1914”. Druga edicija, koja se izdvojila u zasebna izdawa 1892. godine, imala je jo{ dva izdawa, 1901. i 1906. godine, pod naslovom „Griechenland und Kleinasien”. Zemqe Jugoisto~ne Evrope opisane su, kao {to je gore obja{weno, u deset kwi`ica pod razli~itim naslovima, ali su u centru interesovawa redaktora uvek bile, na prvom mestu, dve zemqe: Turska i Gr~ka. Opisi Srbije, Rumunije, Bugarske i Makedonije mogli su da se na|u samo u zajedni~kim vodi~ima. Ove promene naslova, kao i razdvajawe i stvarawe novih biblioteka od jedne zajedni~ke nije karakteristi~no samo za Bibliografski institut. Sli~no je radio i najpoznatiji konkurent iz Lajpciga, Karl Bedeker. Sve do Berlinskog kongresa 1878. godina izdava~ka ku}a Karla Bedekera malo pa`we je posve}ivala Jugoisto~noj Evropi. Sve {to je o woj pisano u putovo|ama ovog izdava~a sa ve} dugom tradicijom i, svakako, najpopularnijeg i najboqeg izdava~a ovoga `anra putopisne literature, svodilo se samo na kratke opise putnih pravaca po Dalmaciji i putovawa Dunavom u okvirima mnogobrojnih izdawa kwi`ice pod zajedni~kim naslovom Austrougarska. Tek po~etkom 20. veka, ta~nije 1905. godine, izdava~ka ku}a Karla Bedekera posve}uje ve}u pa`wu celoj Jugoisto~noj Evropi. Naime, pomenute godine, pojavi}e se iz {tampe prvo izdawe kwi`ice prepoznatqivih crvenih korica na kojima je utisnut novi naslov „Konstantinopel und das westliche Kleinasien. Handbuch für Reisende von Karl Baedeker. Leipzig, Verlag von Karl Baedeker, 1905”. Devet godina kasnije, pred sam Prvi svetski rat ~itaocima }e biti ponu|eno novo izdawe, sa novim naslovom: „Konstantinopel. Balkanstaaten, Kleinasien Archipel. Cypren. Handbuch für Reisende von Karl Baedeker. Zweite Auflage. Leipzig, Verlag von Karl Baedeker, 1914”. I jedno i drugo izdawe bili su ilustrovani crte`ima, kao i mnogobrojnim geografskim kartama i planovima, od kojih su neki identi~ni u oba izdawa. U prvom izdawu pomenutog bedekera bili su opisani putni pravci koji su vodili preko teritorija tada{we Kraqevine Srbije, Rumunije, Bugarske, Severne Gr~ke, Turske i Male Azije. Tekst ovoga vodi~a pa`qivo je redigovan posle balkanskih ratova, tako da su u izdawu iz 1914. godine opisane promene politi~kih granica u Ju`noj Evropi. Za razliku od Majerovog vodi~a iz 1914, gde se na osnovu datuma iz predgovora mo`e utvrditi da je pripremqen i najverovatnije objavqen pred sam po~etak Prvog svetskog rata, u tekstu drugog izdawa Bedekerovog putovo|e iz iste godine ovakvog podatka nema. Pored op{tih podataka o Kraqevini Srbiji od Berlinskog kongresa do Prvog svetskog rata, kao {to su demografska struktura stanovni{tva, opisi naseqa, putnih pravaca i saobra}ajnica, na primer, redaktori vodi~a posebnu pa`wu su posve}ivali prirodnim bogatstvima zemqe i wenom kulturno-istorijskom nasle|u. U vodi~ima, o kojima je ovde re~, va`no mesto zauzimaju i turisti~ke destinacije po unutra{wosti Kraqevine Srbije.3 150
\or|e Kosti}
Stoga se mo`e re}i da odlazak na kra}e izlete po Srbiji nije novijeg datuma, za wih su bili zainteresovani putnici koji su ovim prostorima prolazili jo{ krajem 19. i po~etkom 20. veka. Neki od ovih izleta bili su pomiwani i u ranijim izdawima vodi~a, ali se oni tek 1908. godine izdvajaju kao zasebne celine. Putniku je, na primer, 1892. godine ve} obja{weno u Majerovom vodi~u da se nedaleko od ]uprije nalazi manastir Manasija, ali tek u sedmom izdawu iz 1908. godine posebno je istaknuta poseta ovom sredwovekovnom manastiru kao zaseban izlet kolima. U istoj kwi`ici nalazimo i ponudu za izlet po Isto~noj Srbiji iz Ni{a. Pred sam Prvi svetski rat, u Majerovom vodi~u iz 1914. godine, kra}im i du`im izletima obuhva}ena je skoro cela teritorija Kraqevine Srbije. Po vremenu trajawa, u osmom izdawu Majerovog vodi~a, iz 1914. godine, namernik koji je putovao Srbijom mogao je da bira izme|u nekoliko jednodnevnih i dva vi{ednevna izleta, u trajawu od jednog do pet dana. Jednodnevni izleti su bili poseta manastiru Manasiji, Ni{koj Bawi, Kwa`evcu ili planinarewe po Suvoj planini, kao i izlet na Avalu. Vi{e dana putnik je morao da odvoji za dva izleta. Na jednom je vo|en od Ni{a preko Para}ina, Negotina i Radujevca, da bi se brodom vratio za Beograd. Drugi, i najpoznatiji izlet, podrazumevao je otiskivawe na putovawe Centralnom Srbijom i obilazak sredwovekovnih manastira. Od svih pomenutih izleta jedan je zapo~iwao u Beogradu (Avala i Rakovica), drugi u ]upriji (Manasija), tre}i u Stala}u (Centralna Srbija), a preostala ~etiri u Ni{u. Od prevoznih sredstava za ovakve izlete kori{}ena su kola, po{tanska kola, vozovi po prugama normalnog i uskog koloseka i, najzad, brodovi. Tu su, naravno, i neki izleti na koje se odlazilo pe{ke, kao {to je planinarewe po Suvoj planini u okolini Ni{a. U Bedekerovim vodi~ima ovakvog pristupa izletima nema, u wima se redaktori oslawaju samo na sigurne i proverene `elezni~ke veze. U usputnim primedbama i obja{wewima nema izri~itog „reklamirawa” posebnih izleta. Prema mi{qewu redaktora Majerovih vodi~a, za putovawa po unutra{wosti Kraqevine Srbije ima nekoliko razloga. To su, prvo, „prirodne lepote” zemqe. Putnicima `eqnim odmora i u`ivawa u netaknutoj prirodi preporu~uju se planinarewe po Kopaoniku i Suvoj planini u okolini Ni{a, potom obilazak leve obale reke Timok, od Zaje~ara ka Negotinu, kao i izlet brodom od Radujevca do Beograda. Drugo, namernik mo`e da putuje po unutra{wosti zemqe i iz „poslovnih razloga”. Ovo se naro~ito odnosi „na trgovce”, koji }e sigurno na}i interes za sklapawe poslova u ovoj bogatoj zemqi. U pomenutim Majerovim vodi~ima tre}i razlog za putovawe po unutra{wosti zemqe je nasle|e pro{losti. Ovde se posebno isti~u dva perioda. Jedan „iz vremena Rimqana”, kada je „od Beograda do Timoka organizovan Limes, sli~an onom u Nema~koj”, i drugi, u koji se svrstava srpsko sredwovekovno nasle|e oli~eno u duhovnim sredi{tima, odnosno manastirima. Krajem 19. kao i po~etkom 20. veka „kola i putevi su lo{i” pa stoga namernik treba da putuje kowima, koji u Kraqevini Srbiji spadaju u „izdr`qivu i mirnu rasu”. Ali, krajem prve decenije 20. veka ve} su „kolovozi i seoski putevi boqi od lo{e reputacije koja ih je pratila”. Sada putnik ve} mo`e da se vozi kolima ~ija je cena od 16 do 20 franaka dnevno. Tu su i kowi, koji se iznajmquju za 4 do 8 franaka dnevno ili kupuju za 60 do 100 franaka. Nakon obavqenog putovawa i kola i kowi se mogu ponovo preprodati. Turisti~ke destinacije u vodi~ima za putnike s po~etka 20. veka
151
Sve neprijatnosti, koje mogu da se dogode tokom putovawa, namernik }e izbe}i, ako u Beogradu ili nekom drugom mestu, za izleta po unutra{wosti, na|e nekoga ko „poznaje jezik, zemqu i qude”, jer se tom prilikom mo`e ra~unati na „gostoqubivost doma}ina”. Godine 1908. redaktor izdawa }e zabele`iti da se putnik sa nema~kim jezikom mo`e lako sporazumeti u svakom kraju, a istovremeno mo`e ra~unati na „predusretqivost vlasti” po celoj zemqi. Tada preporu~eni izleti po Srbiji mogu se danas prikazati i na savremeniji na~in. Re~ je, ovde, naravno, o onim izletima na koje je kao destinacije skrenuo pa`wu neko od redaktora ili autora vodi~a. Svi podaci o turisti~kim destinacijama poti~u iz vodi~a Bibliografskog instituta, odnosno Majerovih putnih kwi`ica.4
Prva turisti~ka destinacija Avala, manastir Rakovica Mar{ruta Beograd–Ripaw–Avala–Rakovica; Beograd–Resnik–Rakovica; Beograd–Avala Prevozna sredstva: voz, kola Trajawe putovawa i pewawa: od 2 do 3 sata Avala (565 m) Obilazak: turskog utvr|ewa na vrhu Avale; {umarske ku}e; meteorolo{ke stanice; rimskih rudnika i kamenoloma u podno`ju Avale. Kafana za odmor na vrhu brda. Manastir Rakovica Na povratku u Beograd obilazak manastira Rakovice. (Meyer, 8, 1914, 78–79) Druga turisti~ka destinacija
4
O ovim destinacijama, kulturno-istorijskom nasle|u i duhovnim sredi{tima, vidi: Jugoslavija. Turisti~ka enciklopedija, Beograd, Turisti~ka {tampa, 1958; Putevima Jugoslavije. Beograd, Yugoslavia Public, 1983; J. Jani}ijevi}, Kulturna riznica Srbije, sastavio i uredio Jovan Jani}ijevi}, Beograd, Izdava~ka zadruga IDEA, 2001.
Manastir Manasija Mar{ruta: ]uprija–Manasija–]uprija Prevozno sredstvo: kolima od ]uprije do manastira i nazad. Trajawe vo`we: tri ~asa i trideset minuta kolima. Obilazak manastira Manasije, „jedne od najboqe o~uvanih gra|evina sredweg veka”. (Meyer, 8, 1914, 79) Tre}a turisti~ka destinacija Ni{ka Bawa Mar{ruta: Ni{–Ni{ka Bawa–Ni{ „Koristan izlet do Ni{ke Bawe.” 152
\or|e Kosti}
Prevozno sredstvo: kola. Cena prevoza: 12 franaka po osobi. Vreme putovawa: izme|u dva i tri sata od Ni{a do Bawe. (Meyer, 8, 1914, 83)
^etvrta turisti~ka destinacija Kwa`evac Mar{ruta: Ni{–Svrqig–Kwa`evac–Ni{ Od Ni{a preko poznatog vinogorja Derven do Kwa`wvca i nazad. Prevozno sredstvo: kola, po{tanska kola. (Meyer, 8, 1914, 83)
Peta turisti~ka destinacija Suva planina Jedan od zanimqivijih izleta je i uspon na jugo-istok, odnosno na Suvu planinu do visine od 1822 metra. Potrebna dokumenta: preporuka Austrijskog konzulata za duhovnike sela u podno`ju planine. Vreme polaska: rano ujutro. Vreme pewawa: oko {est sati. Najvi{i vrh uspona: 1822 metra. Potreb{tine: zalihe namirnica. Vodi~: stanovnik sela. Novac: obavezno poneti novac da se plati vodi~. (Meyer, 8, 1914, 83–84)
[esta turisti~ka destinacija „Romanti~no putovawe Dunavom” Mar{ruta: Ni{–Para}in–Zaje~ar–Negotin–Radujevac–Beograd „Ko nije upoznao romanti~no putovawe Dunavom izme|u Beograda i Or{ave, mora obavezno da se vrati od Radujevca do Beograda.” Prevozna sredstva: voz, kola i parobrod. Opis putovawa: – povratak iz Ni{a u Para}in; – vozom uzanog koloseka i „vijugavim serpentinama” putovawe do visine od 1566 metara, potom spu{tawe u Zaje~ar; – putovawe se nastavqa vozom romanti~nim predelima leve obale reke Timok sve do Negotina; – od Negotina se drumom dugim deset kilometara kolima putuje do Radujevca, luke na obali Dunava; – iz Radujevca se putnik otiskuje na „romanti~no putovawe Dunavom” da bi posle 24 sata parobrodom stigao u Beograd. Turisti~ke destinacije u vodi~ima za putnike s po~etka 20. veka
153
(Meyer, 8, 1914, 84) Sedma turisti~ka destinacija „Jedno od najlep{ih putovawa Balkanskim poluostrvom” Mali izleti dolinama Morave, Ibra i Studenice. Pewawe na Kopaonik Trajawe izleta: ~etiri do pet dana. Prevozna sredstva: voz: od Stala}a preko Kru{evca do Kraqeva; kola: od Kru{evca do Kraqeva, od Kraqeva do Studenice, od Brusa do Kru{evca; kowi: od Kraqeva do Studenice, od Studenice do Ra{ke, od Ra{ke do Brusa. Cena prevoza: – cena kowa: 4 franka dnevno; – cena kola: izme|u 7 i 12 franaka dnevno; – dodatak: hrana za kowe, dnevnice za vodi~a. Mesto iznajmqivawa kowa: Kru{evac, Kraqevo, Ra{ka. Mesto iznajmqivawa kola: Kru{evac, Brus. Preno}i{ta: „u manastirima ili kod gostoqubivih stanovnika”. Vodi~: „~oveka koji poznaje kraj i jezik”. (Meyer, 4, 1892, 43) Prvi dan Mar{ruta: Stala} – Kru{evac (8 km) – Trstenik (27 km) – Vrwa~ka Bawa (12 km) – Kraqevo (28 km) – @i~a (5 km) Od Stala}a dolinom Morave sporednom prugom do Kru{evca. Kru{evac (190 m) Okru`ni grad sa 6.500 stanovnika; prestoni grad cara Lazara, koji je poginuo u bici na Kosovu poqu 1389. godine. Turci su Kru{evac predali Srbiji 1833. godine. Poseta gimnaziji. Obilazak: – spomenika palima junacima u bici na Kosovu poqu, podignutom 1904. godine; – ostacima dvora cara Lazara (jedna kula u ru{evinama i razvaqeni zidovi); – crkve Lazarice. Trstenik (191 m) Obilazak lepe nove crkve u „vizantijskom stilu” sa slobodnim torwem. Manastir Qubostiwa Poseta manastiru Qubostiwi, koji le`i ~etiri kilometra severno od Morave u brdima. Prema predawu osnovala ga je knegiwa Qubica (supruga cara Lazara), koja je ovde i sahrawena. Vrwa~ka Bawa (oko 300 m) „Najlep{a i najpose}enija srpska bawa.” vi{e dobrih gostionica; delom sa ma|arskom kuhiwom. Kraqevo (222 m) Mesto sa 3 500 stanovnika u blizini u{}a Ibra u Moravu; va`no trgova~ko i garnizonsko mesto, sedi{te u`i~kog vladike i okru`nog na~elnika; poqoprivredna {kola. 154
\or|e Kosti}
Hotel „Pariz”. Manastir @i~a (244 m) Na jednom bre`uqku, pet kilometara udaqenom od Kraqeva, le`i manastir @i~a, izgra|ena izme|u 1207. i 1220. godine kao krunidbeni manastir dinastije Nemawi}a, sa renoviranom dvostrukom crkvom u dva stila, romanskom i vizantijskom, sa prete`no prvim (zidari su bili Dalmatinci). Preno}i{te: – u manastiru skroman sme{taj; – u blizini obi~na kafana; – najboqe preno}iti u Kraqevu. Drugi dan (prvi dan – bez izleta u @i~u) Mar{ruta: Stala} – Kru{evac (8 km) – Trstenik (27 km) – Vrwa~ka Bawa (12 km) – Kraqevo (28 km) – Magli~ (12 km) – U{}e (47 km) – Studenica (15 km) Od Kraqeva, kolima ili na kowu, dobrim putem dolinom Ibra. Magli~ (373 m) Na oko 12 kilometara od Kraqeva na levoj strani, na jednoj steni, obimne ru{evine tvr|ave Magli~. U{}e Preporu~uje se kafana Lazara Proki}a. Manastir Studenica (533 m) „Najponosnije i najvrednije duhovno sredi{te Srbije.” Obilazak: – Bogorodi~ine crkve od belog mramora, koju je podigao Stefan Nemawa (1122-36); – Kraqeve crkve (1314); – 35 malih crkava u okolini. Tre}i (drugi) dan Mar{ruta Studenica – U{}e (15 km) – Jo{ani~ka Bawa (23 km) – manastir Pavlica (12 km) – Ra{ka (12 km) Od Studenice povratak do U{}a, a potom, kolima ili na kowu, na jug dolinom Ibra. Posle nekih 13 kilometara uliva se sa leve strane reka Jo{anica, u ~ijoj dolini, deset kilometara isto~no usred brda le`i: Jo{ani~ka bawa (590 m) – najvreliji lekoviti izvori u Srbiji; – temperatura vode dosti`e 780 C; – spadala je me|u omiqenije rimske bawe. Manastir Pavlica (473 m) Obilazak manastira Pavlice. Ra{ka (417 m) Vi{e gostionica. ^etvrti (tre}i) dan Mar{ruta: Ra{ka – Kopaonik (4 do 5 sati) – Brus (4 sata) Kopaonik Pravac putovawa: uspon na Kopaonik iz Ra{ke. Najvi{i uspon: Suvo rudi{te (2140 m). Turisti~ke destinacije u vodi~ima za putnike s po~etka 20. veka
155
Vreme pewawa: ~etiri do pet sati. Ishrana: kupovina mleka, sira i jaja kod pastira. Povratak: povratak sa planine za oko ~etiri sata u Brus. Brus (450 m) No}ewe u Brusu. Peti (~etvrti) dan Mar{ruta Brus – Kru{evac (45 km) – Stala} [est sati vo`we kolima od Brusa do Kru{evca. Prevoz vozom od Kru{evca do Stala}a.
156
\or|e Kosti}
Djordje S. Kosti} ROMANTIC AND NICE - TOURIST DESTINATIONS IN TRAVEL GUIDES AT THE BEGINNING OF THE XX CENTURY Summary Analysing the contents of travel guides until the First World War, published from 1892 to 1914, it can be said that short trips around Serbia are not of a recent date because they were interesting to travellers who passed through these regions as early as at the end of the 19th and the beginning of the 20th century. Some of those trips were mentioned in earlier publications of guides, but only in 1908 they were made separate wholes and since then local tourist destinations in the interior of the Kingdom of Serbia occupied an important place in travelling. Just before the First World War, in Mayer's Guide from 1914, almost the whole territory of the Kingdom of Serbia was covered by short and long trips. According to their duration, the eight edition of Mayer's Guide from 1914 offered the traveller going around Serbia the choice of several one-day and two several-day trips, which lasted from one to five days. One-day trips were the visits to the Monastery of Manasija, Ni{ka Banja, Knja`evac or mountaineering on Suva Planina, as well as the trip to Avala. Out of the several-day trips, two were recommended: the first one being from Ni{ through Para}in, Negotin and Radujevac, then by ship to Belgrade, and the other trip, the most famous one, implies setting off to Central Serbia and visiting mediaeval monasteries. Out of all mentioned trips, one started in Belgrade (Avala and Rakovica), the second one in ]uprija (Manasija), the third one in Stala} (Central Serbia), and in the other four the itinerary began in Ni{.
Turisti~ke destinacije u vodi~ima za putnike s po~etka 20. veka
157
158
\or|e Kosti}
MILOQUB ARSI]
ULAZAK OKUPACIONIH TRUPA U KRAQEVO NOVEMBRA 1915. GODINE
Apstrakt Da se ne bi ugro`avali `ivoti i imovina gra|anstva, op{tinska uprava Kraqeva na ~elu sa predsednikom op{tine Jovicom Stojkovi}em donosi odluku da varo{ predaju Nemcima. Posle predaje grada, prilikom ulaska Nemaca 6. novembra 1915. godine, u samom centru grada nepoznati atentator ubio je kaplara Frica Milera. Zbog toga je grad ka`wen uvo|ewem kontribucije koja je data Nemcima da varo{ ne bi bila opqa~kana i spaqena. Nema~ka komanda je kasnije, novac uzet na ime kontribucije, vratila op{tinskoj upravi da ga ova podeli gradskoj sirotiwi radi ishrane. Kqu~ne re~i: I svetski rat, okupacija Kraqeva, Jovica Stojkovi}, \or|e Radi}, Fric Miler Posle velike pobede srpske vojske na reci Kolubari krajem 1914. godine nastao je odmor i oporavak vojske, weno kompletirawe qudstvom i materijalnim sredstvima. Srpska vrhovna komanda je znala da je dobila bitku, ali ne i rat i da Austrougarska ne}e tek tako lako da je ostavi na miru, pogotovu {to je wen ugled kao velike sile bio znatno poquqan i ona je nastojala da ga ponovo povrati. Ugled Srbije porastao je ne samo kod wenih saveznika nego i kod wenih neprijateqa i na srpsku vojsku se sada ra~unalo kao na ozbiqnog protivnika. Bugarska je bila spremna da u|e u rat na strani Centralnih sila, ali su je srpski uspesi u tome pokolebali. U politi~kom smislu Kolubarska bitka je zna~ajna jer je sada Srbija stekla veliku politi~ku vrednost i u politi~kim kombinacijama saveznika ona dobija ono mesto koje je svojim juna~kim delima na bojnom poqu potpuno zaslu`ila. Tako|e, spre~en je germanski prodor na istok, ~iji je ciq bio povezivawe sa Turskom i izolovawe Rusije od wenih saveznika na Bosforu i Dardanelima. Ratne operacije su krenule po~etkom oktobra, napadom zdru`enih nema~kih i austrougarskih snaga na Beograd. Uz masovnu upotrebu te{ke artiqerije, dunavskih monitora, pontonira i izvi|a~ke avijacije, operacije oko zauzimawa Beograda bile su zavr{ene do 11. oktobra. Trupe odbrane Beograda, iako malobrojne, pru`ile su herojski otpor nanev{i neprijatequ velike gubitke. Operacije na Dunavskom frontu po~ele su 7. oktobra prelaskom neprijateqa preko Dunava kod Rama. Ve} 11. oktobra zauzeto je Smederevo, a dva dana kasnije i Po`arevac. Na Drinskom frontu, tako|e, Prva srpska armija postepeno, pod borbom, povla~i se u unutra{wost Srbije. U tako te{koj situaciji 14. oktobra Bugarska objavquje rat Srbiji i istog dana preuzima napad na celom frontu. Po{to su u Solunu po~ele da se iskrcavaju francuske i engleske trupe, feldmar{al fon Makenzen je izdao svojim trupama nare|ewe da se srpske glavne snage zbiju u sredinu zemqe i da se tamo odlu~no potuku. Bugarskoj vrhovnoj komanSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
159
1 @ivko Pavlovi}: Rat Srbije sa Austro-Ugarskom, Nema~kom i Bugarskom, Beograd 1968, str. 289.
di je izdao nare|ewe da {to pre prese~e komunikaciju Skopqe–Solun kako bi se spre~ila pomo} srpskoj vojsci koja je ve} bila krenula iz Soluna. Srpske trupe vode danono}ne borbe na svim frontovima trpe}i velike gubitke, ali herojski brane}i svaku stopu zemqe. Svaki pogodan polo`aj kori{}en je za odbranu a povla~ewe je vr{eno tek onda kada bi zapretila opasnost od opkoqavawa ili uni{tewa. Ve} 31. oktobra delovi Prve srpske armije u povla~ewu bili su kod Kni}a, Bumbarevog brda i sela Pretoke, 9. pe{adijski puk II poziva nalazio se na Bukoviku, a Sokolska brigada je bila na polo`aju kod Preqine i Qubi}a. Prvog novembra 7. pe{adijski puk kretao se od Kni}a preko Kotlenika ka Zapadnoj Moravi. Komandant 7. puka poslao je jednu ~etu ka mostu na Moravi kod sela Milo~aja da isti utvrdi, ~uva i odr`ava red na wemu. Istog dana i {tab Drinske divizije II poziva stigao je u selo Cvetke i smestio se kod cveta~ke crkve. Kako je neprijateq istoga dana po~eo prelazak kod ^a~ka na desnu obalu Morave preko pontonskog mosta, komandant Dunavske divizije II poziva naredio je 7. pe{adijskom puku da odmah krene preko sela La|evaca i Milo~aja i da na milo~ajskom mostu pre|e Moravu a onda preko sela Mrsa}a odmar{ira ka ^a~ku. Kada je prethodnica puka stigla u Zabla}e, neprijateq je ve} bio u{ao u ^a~ak i krenuo daqe, ali je ubrzo zaustavqen i nastupaju}e neprijateqske jedinice vra}ene su nazad. Na osnovu tada{we situacije komandant Prve armije, vojvoda @ivojin Mi{i}, izdao je komandantima divizija slede}u zapovest: „Ako nastupi slu~aj i ako prilike budu takve ispred fronta Armije, da se mora vr{iti pokret ka Kraqevu, u ciqu prebacivawa preko Morave, a delom i preko Ibra, onda u tom slu~aju, za daqu borbu sa neprijateqem, ~inim u prvi mah ovakav raspored trupa na desnoj obali Morave i Ibra: Drinska divizija II poziva prelazi}e Moravu preko mosta kod Kamixore i pontonima kod s. Vrbe, sa jednim pukom II poziva, delom trupa 5. puka III poziva i potrebnom artilerijom, obrazuju}i desnokrilnu grupu ju`no od Kraqeva u visini s. Beranovca i Tre{wara. Ostala svoja dva puka upu}uje kao deo armijske rezerve na desnu obalu r. Ibra kod s. Mataruga. Most pontonski preko r. Ibra kod Janoka. Sa desnokrilnom grupom uputiti samo tovarnu stoku, po{to }e u s. Ribnici biti privremeno slagali{te hrane za 2-3 dana. Dunavska divizija II poziva prelazi}e preko mosta kod s. Milo~aja i pontonima kod s. Sir~e, sa jednim pukom i potrebnom artilerijom obrazuje sredwu grupu kod sela Drak~i}a, na desnoj obali Vrdilske reke. Isto sa jednim pukom i potrebnom artilerijom obrazuje levokrilnu grupu na levoj obali Vrdilske reke kod s. Lukavca i Musine reke. Sve ostale svoje trupe upu}uje kao deo armijske rezerve na levu obalu Ibra ju`no od s. Begluka. U`i~ki odred u celosti svojoj obrazuje zasebnu grupu na frontu: Jastrebar (k. 838) – Rankov grob (k. 535) – ^u~aw – ^ukar, s naslonom desnoga krila na ]avu, za upornu odbranu severno-zapadnog pravca. Jake patrole isturiti do u visinu s. Gora~i}a i u pravcu ^a~ka. Isto tako slati patrole i niz planinu Jelicu na {to ve}u daqinu. Zadatak armije u prvi mah: aktivna odbrana pravca Kraqevo–Ibar–Ra{ka. Napomiwem komandantima ovo: novi polo`aji su jaki, ispred polo`aja je ozbiqna prepona za neprijateqa, koju on mora da savla|uje pod na{om vatrom, i naposletku dosta je bilo kretawa na{ega u ovom pravcu. Ispred ovih polo`aja neprijateq treba da na|e svoj grob.”1 Usled povla~ewa Drinske divizije II poziva na polo`aje oko sela Guberevca i sela Vitkovca jakim snagama je napadnuta Dunavska divizija II poziva, pa je wen komandant, pukovnik Milo{ Vasi}, naredio da se divizija prebaci na de160
Miloqub Arsi}
snu obalu Morave, obrazla`u}i svoju naredbu mi{qewem da nema zgodnih polo`aja za odbranu. Me|utim, vojvoda @ivojin Mi{i} nije se slo`io sa ovakvim postupkom pukovnika Vasi}a i naredio mu je slede}e: „Protivno mom nare|ewu Obr. 8966, ukoliko sam ovog trenutka saznao vi ste oba puka i kowicu, sem jednog bataqona i 2 topa, ve} prebacili na desnu obalu Morave, bez ikakve borbe. Ovim va{im povla~ewem bez borbe vi ste doveli u vrlo nezgodan polo`aj trupe Drinske divizije II poziva, koje su ovog trenutka na liniji: s. Vitkovac – Rudenik – Gledi}. Ovim ponovo nare|ujem: da odmah, bez ikakvog izgovora, va{e trupe moraju odmar{evati po{to poto i odr`ati front s. La|evci – s. Cvetke – Papratna do ovog ve~era, pa tek pod ja~im pritiskom neprijateqa da otpo~nu povla~ewe sutra dan.”2 Po{to je pritisak neprijateqa bivao sve ja~i, situacija se mewala iz ~asa u ~as. Komandant Prve armije izve{tava petog novembra da je zbog nedovoqno poru{enih mostova na Moravi kod Kamixore i Milo~aja i pod jakom za{titom artiqerijske vatre s leve obale Morave, neprijateq te ve~eri po~eo da prebacuje svoje mawe pe{adijske delove na desnu obalu Morave. On, tako|e, nare|uje da komandu nad svim trupama leve obale Ibra primi komandant Dunavske divizije II poziva, pukovnik Krsta Smiqani}, sa zadatkom organizovawa odbrane na liniji: desna obala Ibra kod Lakta, daqe na istok preko O{tre glavice (k. 740) sa zatvarawem prolaza rekom Ribnicom. Preduzete su mere da se {to hitnije postave pontonski mostovi na reci Ibru kod Janoka (Konareva). Ali samo {to je most postavqen, Ibar je naglo nado{ao i uve~e oko 20 ~asova odneo most, ~ija se drvena gra|a zadr`ala na ledolomu ibarskog mosta kod Kraqeva. Preduzete su mere da se gra|a starog pontona izvu~e iz Ibra i prenese natrag. Na osnovu izve{taja poslatog Vrhovnoj komandi {estog novembra uve~e, na frontu kod Kraqeva situacija je bila slede}a. Neprijateq je prikupio oko pet bataqona i u 14 ~asova dva neprijateqska eskadrona su prelazila kamixorski most. Poku{aj neprijateqa da se od Kraqeva pribli`i mostu na Ibru nije uspeo a odbijen je i na pravcu od Jastrebara. Na{e trupe su ostale na svojim dotada{wim polo`ajima na liniji: Vranovica – ^ert – Jastrebar – ^u~aw – Lukavac – Drak~i}i – Metan livade. Tako|e, utvr|eno je da se ispred na{ih trupa nalazi 22. nema~ki rezervni korpus feldmar{ala-lajtnanta Falkenhajma, sastavqen od 43. i 44. divizije. U toku no}i 6/7. novembra neprijateq je preduzeo ja~i napad u pravcu ^ibukovca, ali je zadr`an. Sutradan on svoje snage rokira ka Ru`i}a brdu, dok je na frontu Drinske divizije drugog poziva dopro predwim delovima do linije Kraqevo–Samaila. Trupe Prve armije prikupile su se na glavnim polo`ajima severnog izlaza Ibarske klisure a {tab armije je preme{ten iz Bogutovca na U{}e. Po{to je pretila opasnost da neprijateq prese~e odstupnicu kroz Ibarsku klisuru ka Ra{koj i Mitrovici, Vrhovna komanda je naredila da se po svaku cenu brane pravci Aleksandrovac – Jo{ani~ka Bawa i pravac od Ariqa preko Ivawice ka Studenici. Zbog postepenog povla~ewa srpskih trupa sa svih frontova u unutra{wost Srbije, ka Kraqevu su se iz pravca Kragujevca, Kru{evca i ^a~ka kretale duge kolone komore i rawenika, zarobqenika, ~inovnika raznih dr`avnih ustanova i nadle{tava, koji su sa sobom vukli i svoje arhive, zatim izbeglice iz raznih krajeva zemqe. U Kraqevu se na{la i srpska vlada, deo Vrhovne komande i gotovo ceo diplomatski kor. Sama varo{, a i bli`a okolina Kraqeva, bila je pritisnuta ogromnom masom qudi koji su gacali po blatu izlo`eni hladnoj jeUlazak okupacionih trupa u Kraqevo novembra 1915. godine
161
2
Isto, str. 289.
sewoj ki{i i, {to je najgore, ta gomila se iz ~asa u ~as stalno pove}avala. Kada su Vlada i deo Vrhovne komande krenuli iz Kraqeva Ibarskom dolinom prema Ra{koj, ta ogromna masa sveta krenula je za wima. Jedinice Prve srpske armije stajale su na ulazu u Ibarsku klisuru brane}i odstupnicu i vojske i naroda. Uskoro Kraqevo je bilo ispra`weno jer su austro-nema~ke jedinice stigle do same Morave i petog novembra bile su na liniji Stubal – Staro Selo – ^ukojevac – Vitanovac – Kamixora – Skela (kod Sir~e) – Milo~aj odakle su sna`nom vatrom obasipale srpske polo`aje na desnoj obali Morave a neprijateqska artiqerija ga|ala je i `elezni~ku stanicu u Kraqevu, s ciqem da se onemogu}i evakuacija ratnog i drugog materijala koji je bio dopremqen do Kraqeva. O samom ulasku okupatorskih trupa u Kraqevo ostalo je veoma malo podataka u dokumentima srpske provinijencije. U „Beogradskim novinama” iz novembra meseca 1916. godine, listu koji je izlazio u okupiranom Beogradu, anonimni autor sa inicijalima S. P. R. objavio je delove dnevnika koji je vodio oktobra i novembra 1915. godine, kada se kao izbeglica na{ao u Kraqevu. On ka`e da je tre}eg novembra kroz grad, iz pravca Kru{evca pro{ao prestolonaslednik Aleksandar i oti{ao u pravcu Ra{ke i da su tog dana vlasti na `elezni~koj stanici razdavale narodu bra{no, mast, obu}u, petrolej i da je bila strahovita navala. Petog novembra kroz grad je pro{ao pukovnik Vasi}, komandant Dunavske divizije, a zatim i ceo 5. puk drugog poziva koji se povla~io iz pravca ^a~ka. On zatim nastavqa: „Moja nada u vjerovawe i rije~i ministra Marinkovi}a da }e se Kraqevo bez borbe predati, nije dugo trajala. U 13 ~asova po podne za~u se prva eksplozija granate, topovski pucaw se nije ~uo. Istr~ao sam na ulicu, pa potom se ~ula druga i tre}a eksplozija granata. Nekoliko seqaka reko{e mi da su Wemci sa Mr~ajevice (gru`anska strana) otpo~eli da bombarduju `elezni~ku stanicu iz svojih dalekometnih te{kih topova. Za~u se topovski pucaw sa zapadne strane. Na{e su baterije zaposele polo`aj negde na padinama Stolova a odatle otpo~ele da odgovaraju na vatru wema~kih topova... Topovska vatra trajala je do u samu no}. Na `elezni~koj stanici wema~ke granate zapali{e jedan magacin u kome je bilo benzina. Gust dim pokrio je cijelo Kraqevo. Usred ovog dima do|e mi jedan Beogra|anin, pozva me u op{tinski dom, jer je zakazana konferencija svih gra|ana radi savetovawa o predaji grada. Nisam oti{ao, ali sam ~uo da je izabran odbor koji }e iza}i pred neprijateqsku vojsku ujutru rano i predati grad da bi ga sa~uvao od po`ara i ru{ewa. Izabran je i g. Stevan ]ur~i} da u ime grada izvr{i predaju. To me je malo umirilo. Uve~e je grad bio mrtav, svako se odma s ve~eri povukao u svoj stan i spreman da sjutra ujutru do~eka neprijateqsku vojsku. ^uo sam da su wema~ke granate poru{ile i nekoliko ku}a u blizini stanice i da je u tom pravcu bila jaka topovska borba. Pu{~ane vatre te ve~eri nije bilo. 24. oktobra (6. novembar). Stra{an dan! Ta~no u 2 ~asa ujutru trgla me je iz sna topovska grmqavina. Na ulici nikoga, ~inilo mi se da Wemci ga|aju opet stanicu i zapadnu okolinu doweg grada. Paqba je sve ~e{}a i ja~a. Otpo~e{e i na{i topovi sa padina Stolova. U rasvitku je svijet iza{ao iz ku}a. Paqba presta oko 6 ~asova, sve se smirilo. Dan je bio prijatan i vedar. Krenuo sam kod prijateqa da vidim {ta se te no}i de{avalo, ali nisam dospio ni do wegovog stana, k meni u susret tr~i svijet, odozdo sa glavnog trga i vi~e: Wemci ulaze u grad! Potr~ao sam ka mom stanu. Otpo~e topovska vatra a s vremena na vreme se ~ula i pu{~ana paqba. U dvori{tu moga stana koje je prema severu bilo otvoreno, bacio sam pogled na vis, gde je bio dom upravnika Ratarske {kole, vidim Nijemce kako u 162
Miloqub Arsi}
streqa~kom lancu vrlo se obazrivo spu{taju preko vijenca visa u grad. Sa severne strane, Wemci mirno i oprezno ulaze u grad dr`e}i pu{ku na ’gotovs’… U{li su u ku}u, tra`ili su skrivene vojnike, gledali su u dvori{tu, {tali, podrumu, {upi, tavanu. Topovska paqba nije prestajala. Du` ulice, uz same ku}e sa obe strane povla~io se vrlo oprezno lanac wema~kih vojnika. Wihova obazrivost kazivala je da oni o~ekuju kakav napad na{ih vojnika ili ina~e iz ku}a. U svaku ku}u su ulazili i gledali sve prostorije. Jedan me je pitao gde je na{a vojska i u kom se pravcu povla~ila. Rekao sam mu sve {to znam. Otpo~ela je paqbu na{a baterija sa Stolova, ga|ala je {rapnelima wema~ku kolonu koja se sa isto~ne strane spu{tala u grad… [ta se de{avalo u gradu tog trenutka nisam znao, ali oko podne ~uo sam da su kraqeva~ki trgovci zlo pro{li i svojom pogre{kom su du}ane dr`ali zatvorene. Oko podne, kada su se Wemci malo smirili sa pretresom ku}a, jer su se uverili da nema vojske, oti{ao sam mome prijatequ da vidim kakvo je stawe i kako pre`ivqava ove trenutke. Kod wega sam zatekao jednog wema~kog ~asnika sa kojim je moj prijateq razgovarao kao sa svojim davwa{wim poznanikom. U toku razgovora udari{e jedna za drugom u neposrednoj blizini tri granate jakom eksplozijom. To su na{i topovi ga|ali veliki drveni most na Ibru i poru{ili ga. Jaka odeqewa wema~ke pe{adije prolazila su cijelo posle podne pored mog stana, pravac za Ra{ku. Oko 5. ~asova po podne na zapadnoj strani, otpo~e jaka, skoro plotunska pu{~ana vatra a zatim topovska obostrana. Na{e za{titnice u svom povla~ewu do~ekale su na visovima kraj Ibra prva neprijateqska odeqewa i borba je otpo~ela. Wema~ke kolone sa stanice se kre}u ~a~anskim drumom i savijaju iza grada na drumu za Ra{ku. Na tu kolonu, na{i topovi sa Stolova otvorili su paklenu {rapnelsku vatru. Oko 8 ~asova uve~e je borba bila u sve ve}em jeku. Prizor rasprskavawa {rapnela je bio vanredan, on je mogao biti smrtonosan, jer je najvi{a visina wihovog rasprskavawa bila 3-4 metra od zemqe. Borba je trajala neprekidno do pola no}i uprkos tome.”3 Da bismo saznali vi{e o ulasku Nemaca u Kraqevo (po{to nismo u mogu}nosti da koristimo dokumenta austrijskih i nema~kih jedinica koje su zauzele Kraqevo), poslu`i}emo se i podacima koje je ostavio austrijski publicista i kwi`evnik [andor Fridrih Rozenfeld, poznatiji pod pseudonimom Roda Roda. On je ro|en u Zdencima (Slavonija) 1872. godine, bio je austrougarski oficir i te ratne 1915. godine na{ao se kao dopisnik nekih be~kih novina i na srpskom rati{tu, prate}i austrijske i nema~ke trupe. Wegova kwiga u kojoj opisuje operacije austro-nema~kih trupa oktobra–novembra 1915. godine u Srbiji, poznata kao Srpski dnevnik, {tampana je 1918. godine u Be~u i Berlinu (Serbisches tagebuch, von Roda Roda, Berlin – Wien, 1918). Roda Roda je pratio nema~ke trupe koje su se kretale iz pravca Kragujevca ka Kraqevu i u Kraqevo je u{ao 7. novembra preko kamixorskog mosta. On zatim detaqno opisuje {ta je sve video ulaze}i u grad; opisuje samu varo{ i poredi je sa austrijskim Gracom a zatim hvali hrabrost i disciplinu nema~ke vojske. Ratni plen bio je ogroman. Zapleweno je 130 topova, ve}ina bez zatvara~a ali ina~e sasvim upotrebqivi (krupovi i {kodini topovi koje su Srbi zarobili od Turaka i Austrijanaca), mnogo municije, bodqikave `ice, lokomotive, jedan spakovan avion, ameri~ki dezinfektori i bolni~ki {atori sa potpunom opremom, benzin, zob, pola vagona ~aja, duvan i ogromne koli~ine jabuka. Trupe su u gradu zatekle engleske lekare i ruske bolni~arke, dobru polovinu srpske inteligencije, velike koli~ine akata i papira raznih dr`avnih nadle{tava Ulazak okupacionih trupa u Kraqevo novembra 1915. godine
163
3 Beogradske novine, Beograd 1916, broj 266.
4
Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb 1962, kw. 6.
5
Roda Roda: Srpski dnevnik, Berlin–Be~ 1918, str. 141.
6
Isto, str. 141.
(jer Srbi pate od piskarawa). Oslobo|eno je samo {ezdeset interniranih Austrijanaca i Ma|ara i samo dvanaest zarobqenika, dok je mno{tvo zarobqenika ve} bilo otpravqeno u Bitoq a odatle preba~eno u Italiju. Roda Roda tako|e navodi da su Srbi jo{ tvrd protivnik i da stoje sa glavninom svoje vojske na austro-nema~kom frontu. Daqe, Roda zakqu~uje kako su Srbi veoma podmukli i navodi slu~aj dva nema~ka bolni~ara koji su po{li po jednog rawenika, ali se nisu vratili: slede}eg dana wihova dokumenta na|ena su kod jednog zarobqenika. Pada u o~i da se navedeni opis ulaska Nemaca u Kraqevo, iz pera neprijateqskog publiciste, gotovo u potpunosti poklapa sa izve{tajima vojnih {tabova srpskih jedinica koje su bile na frontu kod Kraqeva. Da se ponovo vratimo na sam ulazak Nemaca u Kraqevo. Roda Roda ka`e: „U 8 ~asova izjutra (6. novembra) pojavila se brzo formirana deputacija grada: predsednik op{tine Stojkovi}, osniva~ Vo}arske {kole Dr Radi} (kao ro|eni Bana}anin znao je nema~ki), profesor [evi} i dr. Predali su kqu~eve grada i zamolili za{titu za `ivote i imovinu gra|anstva – u govoru koji je predhodno sro~en na sednici, ’da se ni~im ne pretrgne’. Nema~ki komandant pozvao je gra|ane da predaju oru`je i municiju, a trupama pribave namirnice i duvan.”5 Zatim nastavqa: „Kraqevo be{e nema~ko. Odmah je na glavnom trgu podignut spomen-kamen od mermera nad grobom kaplara Frica Milera iz 10 ~ete. Video sam taj spomenik 7. novembra ujutru. Nemci jo{ ni 24 ~asa nisu bili u Kraqevu, a natpis je ve} bio ugraviran, pozla}en, cve}e posa|eno.”6 Pred nama se postavqa pitawe kakva je to bila „predaja kqu~eva grada” i ko je taj kaplar Fric Miler; za{to mu je podignut spomenik u samom centru grada, i to preko no}i, i za{to su i slova wegovog imena na spomeniku bila pozla}ena. Svakako Fric Miler nije bio jedini nema~ki vojnik koji je poginuo u borbama oko Kraqeva i u samom gradu a nije ni imao neki visoki ~in da bi zaslu`io takvu po~ast. Dugo vremena ta tajna nije mogla biti odgonetnuta na verodostojan i nesumwiv na~in. U literaturi o tome nije niko pisao a relevantnih dokumenata na srpskom jeziku nije bilo; ili nisu sa~uvana ili nisu ni postojala. U nema~kim dokumentima o tome svakako ima traga ali ona nam nisu bila dostupna. Roda Roda je ostao nedore~en kada govori o Fricu Mileru. On je svakako o tome znao mnogo vi{e, verovatno da je to i opisao jer za Srbe ka`e da su podmukli, ali po{to je wegova kwiga {tampana za vreme rata, mo`e se pretpostaviti da je vojna cenzura taj pasus izbacila s obzirom na to da je mogao negativno da uti~e na moral kako vojske tako i gra|anstva. Anonimni autor u svom dnevniku ne pomiwe Frica Milera i sam ka`e da nije znao {ta se de{avalo u trenutku ulaska Nemaca u grad, ali je tek posle podne ~uo da se desilo ne{to neobi~no i da su za to kraqeva~ki trgovci zlo pro{li. Evo kako je taj doga|aj ostao u se}awima Kraqev~ana koji su ili bili prisutni ili su tu pri~u ~uli od svojih sugra|ana. Da neprijateqi ne bi ru{ili grad, ugro`avali `ivote gra|ana i uni{tavali wihovu imovinu, op{tinsko rukovodstvo na ~elu sa predsednikom op{tine Kraqevske Jovicom Stojkovi}em odlu~i da grad preda osvaja~u i u tom ciqu formira se jedna delegacija koja je trebalo da obavi taj zadatak. U delegaciji su bili predsednik op{tine i nekoliko uglednih gra|ana a me|u wima i \or|e Radi}, profesor Ratarske {kole, koji je uzet u delegaciju zato {to je znao nema~ki jezik. Napisan je kra}i govor i wega je Radi} trebalo da prevede i pro~ita nema~kom komandantu koji je komandovao podru~nim jedinicama. Delegacija je oti{la u pravcu milo~ajskog mosta, gde se tada nalazio nema~ki komandant i dogovor je bio postignut. Nemci su prihvatili predaju grada; na164
Miloqub Arsi}
re|ena je obustava vatre i oni donesu odluku da u grad u|u u mar{evskom poretku. Upara|ene nema~ke trupe su u grad u{le iz pravca kraqeva~ke crkve, pa pored Ratarske {kole (sada Narodni muzej) i krenule ka centru grada. Na ~elu nema~ke mar{evske kolone bio je kaplar Fric Miler. I kada je kolona stigla u sami centar grada (gde je sada spomenik srpskom vojniku) iznenada se ~uo pucaw i Fric Miler je pao mrtav. Neki zaostao srpski vojnik (pri~alo se da je komita), sakriven iza }o{ka hotela „Pariz”, sa~ekao je dolazak nema~ke kolone i jednim hicem, sa daqine od 60 koraka, ubio je kaplara Milera. Iskoristiv{i nastalu zabunu on je pregazio reku Ibar i pobegao ka Ribnici i daqe ka Go~u, gde su se nalazile srpske jedinice u povla~ewu. Ovim {to se desilo bili su iznena|eni i Nemci ali jo{ vi{e predsednik op{tine Jovica Stojkovi}. Nema~ki komandant, besan zbog ovog podlog ~ina, zapreti da }e prepustiti vojnicima da opqa~kaju i zapale grad. Predsednik op{tine se pravdao da je to pojedina~ni akt neke nerazumne osobe, da on za to nije kriv a pogotovu nije krivo gra|anstvo i tra`io je milost. Tako|e, napomenuo je da nema~ki komandant to ne sme da uradi jer je u suprotnosti sa va`e}im ratnim pravom. Najva`niju ulogu u tim pregovorima odigrao je svakako \or|e Radi} i na kraju su Nemci pristali, da bi se iz ove situacije izvukli ~ista obraza, da Kraqevo plati kontribuciju od 500.000 dinara. Po{to je op{tinska kasa bila prazna, ne{to novca je prikupqeno od bogatijih Kraqev~ana i predato nema~koj komandi. Kaplar Fric Miler sahrawen je odmah tu na ivici gradskog trga, gde se sada nalazi bor, da bi kasnije wegove kosti bile preba~ene na kraqeva~ko grobqe. Samo na mestu pogibije, sve do oslobo|ewa oktobra 1918. godine, stajala je spomen-plo~a kaplaru Fricu. Nakon oslobo|ewa plo~a je uklowena, a kasnije na wenom mestu podignut je spomenik srpskom vojniku. Po drugoj verziji, Fric Miler je bio vo|a jedne izvi|a~ke jedinice koja se od `elezni~ke stanice kretala ka centru grada. Kada je stigla na trg, iznenada jedan mladi ~ovek u narodnom odelu (komita) ispred hotela „Pariz” klekao je na koleno, nani{anio i ubio vo|u patrole Frica.7 Ovo je bila samo pri~a, sa~uvana u raznim ali sli~nim verzijama, koju je trebalo proveriti i dokazati kroz relevantna dokumenta. Arhiva op{tine Kraqevske spakovana je u nekoliko drvenih sanduka i zakopana je u ba{ti op{tinskog blagajnika Vitomira Jestrovi}a pre ulaska Nemaca u grad. Kada su posle oslobo|ewa otkopani sanduci, moglo je samo da se konstantuje da je arhiva potpuno satrula i kao takva bila je neupotrebqiva. Arhivska gra|a nastala u toku okupacije 1915–1918. godine tako|e nije sa~uvana a ni vi{a nadle{tva tada nisu funkcionisala da bi ne{to u vidu izve{taja bilo sa~uvano kod wih. Iznenada nekoliko slu~ajno prona|enih dokumenata bacilo je vi{e svetlosti na ovaj doga|aj. Naime, prilikom ru{ewa ku}e Jovice Stojkovi}a u Kraqevu, u Kara|or|evoj ulici, wegova }erka Darinka Stojkovi}, penzionisani profesor beogradskog univerziteta, poklonila je Istorijskom arhivu u Kraqevu, deo o~eve biblioteke i dve kutije arhivalija u dosta lo{em stawu. Me|u tim papirima na|ena su tri dokumenta koja govore o doga|aju koji se odigrao u Kraqevu 6. novembra 1915. godine. Prvo, prona|en je koncept govora koji je napisao Jovica Stojkovi} a zatim na nema~ki preveo i pro~itao nema~kom komandantu \or|e Radi}. Evo tog dokumenta: „Gospodine komandante, Kao predsednik op{tine ovoga grada ~ast mi je u ime gra|anstva predati vam grad Kraqevo. Predaju}i vlast u va{e ruke uveravamo vas da }emo se va{im naredbama i propisima strogo pokoravati a i sam sam ~vrsto uveren da }ete vi Ulazak okupacionih trupa u Kraqevo novembra 1915. godine
165
7
Qubodrag Zdravkovi}: Kraqevo 1915. godine (neobjavqeni rukopis), Narodni muzej Kraqevo.
{tedeti `ivote i imawa na{ih gra|ana, kako bi se ono moglo na miru odati svome redovnom `ivotu i radu. Predsed. op{tine Kraqevske Jov. Stojkovi}”8 Dokumenat nije datiran; papir je po`uteo i dotrajao, ali sam sadr`aj govori o ~emu se radi. Vidi se da je Roda Roda bio veoma dobro obave{ten kada ka`e da je delegacija grada Kraqeva tra`ila za{titu `ivota i imovine gra|anstva i da je govor bio veoma koncizan i kratak. Iz koncepta je jasno da su ovih par re~enica veoma te{ko sastavqene jer je trebalo sa~uvati obraz a ne rasrditi okrutnog okupatora. Drugi prona|eni dokumenat potvr|uje da je gradu stvarno bila nametnuta kontribucija. Dokumenat glasi: „Spisak Gra|ana varo{i Kraqeva koji su dali pozajmicu op{tini kraqevskoj za kontribuciju datu neprijatequ: 1. Petar Kuzmanovi} 4.000 2. Du{an Pribakovi} 500 3. Jovan Prodanovi} 1.000 4. Sotir Dimitrijevi} 500 5. Milan Kova~evi} 500 6. Radosavqevi} 1.000 7. Bo`o Borovi}anin 500 8. Momir Nikoli} 4.000 9. Laza Stefanovi} 3.000 10. Zora Sotirovi} 2.000 11. Stevan Milosavqevi} 3.000 12. Milenko Petrovi} 1.000 13. Joca Stojadinovi} 500 14. Savatije Bo`i} 500 15. Dobrosav Radosavqevi} 700 16. Sima Tomi} 5.000 17. Mladen Stojanovi} 500 18. Milentije Nov~i} 500 19. Velisav Tomovi} 500 20. Ivan Pavlovi} 500 21. Kosta Maksimovi} 500 22. Mita Ivkovi} 2.000 23. Budimir Ili} 2.000 24. Nikola Bugar~i} 4.000 25. Sreten Kova~evi} 400 26. Kne`evi} i Radovanovi} 9.000 dopunili 2.000 ————————————————svega dinara 50.100”9 8 Li~ni fond Jovice Stojkovi}a, kutija 1, Istorijski arhiv Kraqevo.
9
10
Isto.
Pravni leksikon, Beograd 1964, str. 389.
Dokumenat nije datiran, ali je iz sadr`aja sasvim jasno na {ta se odnosi. Kontribucija je bila nametnuta gradu iako to nije bilo u skladu sa Ha{kim pravilnikom o zakonima i obi~ajima rata iz 1907. godine. Tamo se izri~ito ka`e da „kontribucija ne mo`e biti osnov za kolektivnu nov~anu kaznu, kao {to se to nekada ~inilo, ili kao otkup da vojna sila ne bi vr{ila pqa~ku osvojenog grada”10. 166
Miloqub Arsi}
Kontribucija je bila dozvoqena samo na osnovu zakonite naredbe generala koji ima vlast glavnokomanduju}eg na okupiranoj teritoriji i ona je predstavqala poseban doprinos u novcu nametnut od okupatora okupiranoj teritoriji kad redovni porez, taksa i da`bine koje okupator ubira nisu dovoqne da podmire potrebe okupacionih jedinica ili potrebe uprave okupirane teritorije. Kako kontribuciju ima pravo da uvede samo glavnokomanduju}i na okupiranoj teritoriji, mo`e se smatrati verodostojnom i tvrdwa Darinke Stojkovi} da je wen otac zbog ovog doga|aja i{ao na dogovor i kod samog Makenzena, kako to ona navodi u svom se}awu. Evo {ta ona o tome ka`e: „Jedan vrlo te`ak i delikatan zadatak bio je za wega (Jovicu Stojkovi}a) predaja varo{i Kraqeva 1915. godine, kada je na otvorenoj terasi stare bolnice, pod kur{umima iznad glave, pregovarao sa glavnokomanduju}im mar{alom austrougarske vojske fon Makenzenom. Ovaj je tra`io kontribuciju od 500.000 dinara, da ne spali Kraqevo. Posle du`eg razgovora sa Makenzenom, preko tuma~a Dr \or|a Radi}a, tada{weg direktora Poqoprivredne {kole, uspeo je da se gorwa suma svede na 250.000 dinara i najzad na 50.000 dinara. Ovaj novac je vra}en pri povla~ewu prve neprijateqske komande, jer je Makenzen video da je op{tina siroma{na, da nema veleposednika ’boqara’.”11 Tre}i dokumenat koji govori o ovom doga|aju je priznanica sa~iwena prilikom primopredaje du`nosti predsednika op{tine Kraqevske izme|u Jovice Stojkovi}a i \or|a Radi}a. Dokumenat glasi: „Priznanica Na (50.100) pedeset hiqada i jednu stotinu dinara, koju je sumu novca predao g. Jovica Stojkovi}, dosada{wi predsednik op{tine kraqevske, a koji je novac nema~ka komanda vratila op{tini kao uzetu kontibuciju, koju su sumu ovda{wi gra|ani za op{tinu polo`ili bili, ali u ciqu za ishranu sirotnih porodica kao {to akt nema~ke komande glasi, koji se nalazi u kasi. Dn. Pr. Br. 1 17. novembra 1916. Kraqevo blagajnik Vit. Jestrovi}
Predsednik op{tine kraqevske Dr \or|e Radi}”12
Kao {to se vidi iz navedenog dokumenta, nema~ka Komanda je novac uzet na ime kontribucije ponovo vratila Op{tini ali sa naznakom da se novac utro{i za ishranu gradske sirotiwe. Kada se uporede gore navedena dokumenta sa podacima iznetim u kwizi Rode Rode, mo`e se sa velikom sigurno{}u tvrditi da je pri~a sa~uvana u pam}ewu starijih Kraqev~ana o ulasku nema~kih trupa u Kraqevo i pogibiji kaplara Frica Milera, uglavnom ta~na. Na mestu gde je pao mrtav Fric Miler danas se nalazi spomenik srpskom vojniku, mo`da ba{ onom koji je ubio Milera a ostao nepoznat do dana dana{weg.
Ulazak okupacionih trupa u Kraqevo novembra 1915. godine
167
11 Li~ni fond Jovice Stojkovi}a, kutija 1, Istorijski arhiv Kraqevo.
12
Isto.
Miloljub Arsi} ENTRANCE OF OCCUPIER'S TROOPS TO KRALJEVO IN NOVEMBER 1915 Summary Withdrawing before a more powerful enemy at the beginning of November 1915, the First Serbian Army occupied the positions at the entrance into the Ibar gorge thus protecting that communication line for withdrawal southward. Combined Austrian-German units advanced toward Kraljevo from west and north directions and on 6 November 1915 they entered the town. In order to stop the fights which were developing even in the town itself, the municipal administration with the Mayor Jovica Stojkovi} at its head surrendered the town to the German commander for the pupose of protecting lives and property of the town population. However, during the entrance of the German troops into the town, upon surrendering the town, there occurred an incident when a Serbian soldier, so far unknown, killed the corporal Fritz M端ller, who was at the head of the troops entering the town, in the very centre of the town. For the purpose of preventing the occupier's army from plundering and burning the town, contribution was imposed to the town population. As the municipal budget was empty, the town population collected 50,100 dinars, and the money was given to the German Command. The German Command later returned that money to the municipality with the note that the money should be distributed among the poor inhabitants for providing food. At the place where Fritz M端ller was killed, nowadays there is a monument to the Serbian soldier.
168
Miloqub Arsi}
VLADAN VIRIJEVI] Kraqevo
JAVORSKI KORPUS JUGOSLOVENSKE VOJSKE U OTAXBINI USTROJSTVO I KARAKTERISTIKE
Odredbama „Uputstva”, koje je imalo karakter nare|ewa, bilo je predvi|eno da se u svakom mestu gde je to bilo mogu}e, formiraju tri ~ete: prva, druga i tre}a. Prvu ~etu sa~iwavalo bi qudstvo starosti od 41 do 50 godina sa zadatkom „za{tite svog sela od opasnosti i za odr`avawe reda”, druga ~eta sa~iwena od qudi `ivotne dobi izme|u 31 i 40 godina bila je predvi|ena za izvo|ewe diverzija na komunikacijama (putevima, `elezni~kim prugama), a tre}a ~eta, sa~iwena od mladi}a starosti od 20 do 30 godina, predstavqala bi udarnu osnovu jedinica pod Mihailovi}evom komandom („ulaze u sastav operativnih jedinica i odlaze prema dobivenom nare|ewu – zadatku”). – Dragoqub M. Mihailovi}, Rat i mir |enerala – izabrani ratni spisi, kw. 1, Beograd, 1998, 106.
1
Apstrakt Rad prou~ava najva`nije karakteristike i ustrojstvo Javorskog korpusa, jedne od zna~ajnijih vojnih formacija Jugoslovenske Vojske u Otaxbini, koja je delovala na prostorima jugozapadne Srbije. Ambicija autora bila je da, koriste}i neobjavqenu i objavqenu arhivsku gra|u, te dostupnu literaturu, popuni neke beline o istorijatu ravnogorskog pokreta i wegovih oru`anih snaga na prostoru Ibarske doline, Golije, Rogozne i kopaoni~kog masiva, bez pretenzija da dubqe ulazi u analizu wihovih borbenih dejstava, smatraju}i da to prevazilazi okvire ovog ~asopisa, tj. zaslu`uje da bude obra|eno kao posebna sinteza.
2
Kosta Nikoli}, Istorija ravnogorskog pokreta 1941–1945, kw. 1, Beograd, 1999, 216. 3
Bojan B. Dimitrijevi}, Vaqevski ravnogorci – Jugoslovenska vojska u otaxbini u vaqevskom kraju 1941–1945, Vaqevo, 1998, 144.
Kqu~ne re~i: II svetski rat, JVuO, Javorski korpus Po~etkom druge ratne godine, 10. januara 1942, ukazom kraqa Petra II Kara|or|evi}a dotada{wi naziv oru`anih formacija koje su se nalazile pod zapovedni{tvom pukovnika Dragoquba Mihailovi}a, Vojno-~etni~ki odredi, bio je promewen u „Jugoslovenska Vojska u Otaxbini” (u daqem tekstu JVuO), kojom je komandovala Vrhovna komanda. Ovo preimenovawe bilo je su{tinskog karaktera jer je Mihailovi} na taj na~in za zapadne saveznike postao vo|a antifa{isti~kog otpora na tlu Jugoslavije, pa je kao takav mogao da ra~una na wihovu materijalnu, finansijsku i vojnu pomo}. Osim promene naziva Mihailovi} je, uvi|aju}i da se lokalni i regionalni komandanti ~esto ne osvr}u na wegove instrukcije i naredbe, nastojao da {to je mogu}e vi{e centralizuje komandovawe, pa je zato 14. februara 1942. godine izdao „Uputstvo broj 5”, koje je detaqno izlo`ilo principe ustrojstva JVuO.1 Nova reorganizacija JVuO sprovedena je po teritorijalnom na~elu. Vojne jedinice bile su tako, po principu obrnute piramide, vezane za selo, op{tinu i srez. Na teritoriji svakog sreza formirana je po jedna brigada koju je sa~iwavalo 2–5 bataqona, a u teritorijalno prostranijim srezovima bile su formirane po dve brigade.2 Na taj na~in ubrzo je do{lo i do stvarawa krupnijih vojnih formacija – korpusa, koji }e tokom rata biti biti „osnovna takti~ka jedinica JVuO”, „neka vrsta gerilskih zdru`eno-teritorijalnih sastava”, mada „nikad nisu do`iveli da i brojem i naoru`awem prerastu u korpuse kakvi su postojali u drugim vojskama”.3 O datumu formirawa Javorskog korpusa ne postoje pouzdani podaci. Prema dosada{wim saznawima, to se dogodilo aprila 1942. godine na terenima planine Golije.4 U wegov sastav u{le su tri brigade koje su delovale na teritorijama De`evskog, Studeni~kog i Moravi~kog sreza – De`evska (komandant poSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
169
4
Prema istra`ivawima Branka Bo{kovi}a, Javorski korpus je bio „jedan od prvih, ako ne i prvi” korpus JVuO, a prvi dokument koji govori o wegovim aktivnostima datiran je na 21. april 1942. godine. – Dr Branko Bo{kovi}, Narodnooslobodila~ka borba u Ibarskom bazenu, Pri{tina, 1968, 170. 5
Cveti} Radoslava Radomir ro|en je u selu Tioxu, u Studeni~kom srezu. Do Aprilskog rata u ~inu in`ewerijskog kapetana I klase nalazio se na du`nosti u {tabu I pionirskog puka u Ni{u. Ratnim rasporedom bio je odre|en na du`nost komandira 2. ~ete 22. pionirskog bataqona u Pri{tini, a kapitulacija jugoslovenske vojske zatekla ga je u {tabu Kosovskomitrova~kog odreda u Kosovskoj Mitrovici. Za svoje vojni~ke zasluge, do 1941. godine, bio je odlikovan „Zlatnom medaqom za vojni~ke vrline” i „Ordenom Jugoslovenske krune I reda”. – Arhiv Vojnoistorijskog instituta ( u daqem tekstu AVII), ^etni~ka arhiva ( u daqem tekstu ^A), 32–1–29. 6 Desa Pe{i}, Studeni~ki srez u NOR-u i revoluciji, Beograd, 1977, 211. 7
U jesen 1943. godine Drugom de`evskom brigadom zapovedao je poru~nik Milan ^arapi}. – Zbornik NOR-a, tom XIV, kw. 3, dokument br. 21. 8
Prema saznawima prire|iva~a „Zbornika dokumenata i podataka o narodnooslobodila~kom ratu naroda Jugoslavije” u sastavu Korpusa, jedno vreme, postojala je i [tavi~ka briga-
da. – Zbornik NOR-a, tom XIV, kw. 4, dokument br. 31. Zbornik NOR-a, tom XIV, kw. 1, dokument br. 73.
9
10 AVII, ^A), 32–3–43, 32–3–47, 32–5–7. 11
Lo{ sistem veza Javorskog korpusa sa Vrhovnom komandom i ostalim jedinicama JVuO, koji je umnogome umawivao efekte wegovih borbenih dejstava, opisao je pripadnik engleske vojne misije koja je 1943. godine izvesno vreme provela na Goliji, kapetan Robert Mensfild: „Dok smo pukovnik Sejts i ja bili na na{em inspekcijskom putovawu, videli smo u kojoj meri jedan tako neodgovaraju}i sistem (radio-oda{iqa~) mo`e da onemogu}i rukovawe jednom vojskom. Na pr. dok sam bio u ju`nom delu Cveti}eve oblasti, na~inio sam dvodnevno putovawe preko planina, po dubokom snegu, do [titkova poku{avaju}i da na|em Luka~evi}a ili Kalaitovi}a, koji su imali radio-oda{iqa~e, pomo}u kojih bih uspostavio vezu sa Vrhovnom komandom. Kada sam stigao video sam da su oba komandanta napustili taj kraj jo{ pre dva dana i da smo sa tri strane opkoqeni Nemcima i partizanima. Sve se ovo moglo izbe}i da je Cveti}ev komandant korpusa imao radio-vezu sa Vrhovnom komandom ili Luka~evi}em.” – Dejvid Martin, Mre`a dezinformacija, Beograd, 1991, 384. Zbornik NOR-a, tom XIV, kw. 1, dokument br. 113 i 163.
12
13
D. Pe{i}, Navedeno delo., 515.
14
Ina~e, kada je u pitawu nacionalni sastav bora~kog kadra, za Javorski korpus vezana je i jedna zanimqivost. Naime, tokom prve polovine 1944. godine u wegovim jedinicama nalazilo se i oko ~etrdeset Poqaka koji su, kao nema~ki zarobqenici, radili u basenu Borskog rudnika, odakle su prebegli u neke jedinice JVuO na prostoru Homoqa. U sporazumu s poqskom emigrantskom vladom generala Sikorskog, Britanci su tokom leta 1943. godine u rejon Homoqa uputili svog kapetana Nesa, sa zadatkom da pomenute Poqake okupi i, u sporazumu s lokalnim komandantima JVuO, formira oru`anu jedinicu koju bi oru`jem i opremom opskrbila britanska komanda iz Kaira. Tokom jeseni 1943. godine ova grupa predvo|ena kapetanom Nesom prebacila se na prostor jugozapadne Srbije, a nakon pogibije ovog britanskog kapetana u selu Luke kod Ivawice, decembra 1943. godine, sa improvizovanog aerodroma u Prawanima ona je ukqu~ena u bora~ki sastav Javorskog korpusa. Ve}ina ovih Poqaka evakuisana je ameri~kim avionima avgusta 1944. godine, prilikom evakuacije ameri~kih pilota oborenih nad teritorijom Srbije, a koje su spasili pripadnici JVuO. Zbornik NOR-a, tom XIV, kw. 3, dokument br. 12
15
16
AVII, ^A, 32–5–15.
Kvalitet naoru`awa pripadnika ravnogorskog pokreta slikovito do~arava slede}i opis: „^etni~ki vojnik u Srbiji naj~e{}e nosi jugoslovensku pu{ku, izjedene cevi i istro-
ru~nik Dragor Pavlovi}), Studeni~ka (komandant in`ewerijski kapetan I klase Radomir Cveti})5 i Moravi~ka (komandant vazduhoplovni kapetan Branivoje–Brana Petrovi}). Za wegovog prvog zapovednika imenovan je kapetan Brana Petrovi}, koga je na du`nosti komandanta Moravi~ke brigade zamenio poru~nik Uro{ Katani}.6 Ovakva organizaciona struktura Korpusa mewana je kasnije formirawem novih brigada, pa je tako po~etkom 1944. godine on u svom sastavu imao {est brigada: Prvu i Drugu de`evsku,7 Prvu i Drugu studeni~ku, Moravi~ku i „Lete}u” brigadu.8 Pored formacijskog naziva, svaka od ovih jedinica je, poput ostalih jedinica JVuO, imala i svoj broj „gorskog {taba” koji je kori{ten u me|usobnoj korespondenciji, a na pe~atu {taba Javorskog korpusa pisalo je „komanda Jugoslovenske Vojske u Otaxbini – Gorski {tab br. 17”.9 Osim korpusnog, i {tabovi svih brigada imali su svoje numeri~ke oznake koje su kori{tene radi konspiracije, ukoliko bi se dogodilo da slu`bena prepiska sa drugim jedinicama padne u ruke neprijatequ. Tako je Prva studeni~ka brigada nosila oznaku 113, Druga studeni~ka 113/I, Prva de`evska 114, a Druga de`evska 114/I.10 Vezu sa Vrhovnom komandom JVuO („Gorskim {tabom br. 1”) komanda Javorskog korpusa odr`avala je prete`no {ifrovanim porukama putem radio-stanice, a kada su prilike to nalagale i omogu}avale, i kurirskom slu`bom.11 Osim numeri~kog prikrivawa formacijskog naziva jedinice, postojala je i praksa da se na poverqivijim dokumentima istaknutiji komandanti potpisuju odre|enim pseudonimima, ili da ih pak koriste prilikom radio-komunikacije. Tako se Brana Petrovi} ogla{avao pod pseudonimom „Milo{”, dok se Radomir Cveti} potpisivao kao „Ajbih” ili „Bi-bi”.12 Iako je u pogledu qudstva Javorski korpus smatran jednim od sna`nijih korpusa JVuO, wegov mobilni, tj. stalni sastav, nije bio brojan. [tab Korpusa je pod neposrednom komandom imao, u proseku, oko 60 qudi, a {tabovi brigada oko 30 do 40. Jedino u slu~aju vojnih operacija ve}ih obima, brojno stawe qudstva Korpusa zna~ajnije je uve}avano mobilizacijom koja je izvo|ena po unapred ustrojenim spiskovima vojnih obveznika, a svako neodazivawe na poziv strogo je sankcionisano. Tako je prilikom mobilizacije u leto 1944. godine „ravnogorskim komandantima” De`evskog i Studeni~kog sreza nare|eno da „ponovo pozovu one koji se nisu odazvali prvom pozivu, i to }e ih komandanti op{tina privesti na odre|eno mesto stra`arno, vezane. One koji js po drugi put ne odazovu staviti pred preki sud i suditi im kao saboterima”.13 Bora~ki kadar sa~iwavalo je, uglavnom, lokalno stanovni{tvo sa teritorije De`evskog, Moravi~kog i Studeni~kog sreza, ali zna~ajan procenat ~inile su i izbeglice sa prostora Kosova i Metohije i Ra{ke oblasti (Novopazarskog sanxaka).14 Primera radi, prema jednom dokumentu, od 100 boraca, koliko je imala Prva de`evska brigada sredinom 1944. godine, iz De`evskog sreza je bilo wih 82, Studeni~kog tri, Beranskog {est, [tavi~kog ~etiri, Sjeni~kog, Kola{inskog, Kosani~kog i Moravi~kog po jedan, a jedan borac je bio ruskog porekla.15 U pogledu socijalne strukture jedinica Korpusa, najvi{e je bilo seqaka, a potom aktivnih podoficira, oficira i `andarma. Jedan od osnovnih problema sa kojim se suo~avalo qudstvo Korpusa bio je ~esta oskudica naoru`awa (posebno automatskog), municije i ostale vojne opreme. Osim {to je naoru`awe bilo dosta niske upotrebne vrednosti, dodatne pote{ko}e proisticale su i iz raznorodnosti wegovih tipova i kalibara. Najzastupqenija je bila pu{ka M-1924, koja se nalazila u naoru`awu jugoslovenske vojske.16 Veoma popularni, posebno kod stare{inskog kadra, bili su ne170
Vladan Virijevi}
ma~ki automati MP-40, tzv. {majseri, kao i automati tipa „Thompson” i „Sten”, dobijeni od saveznika. [arenilo je vladalo i kada se radilo o pu{komitraqezima. Najbrojniji su bili ~ehoslova~ki „Brno” i „zbrojovka”, zatim nema~ki M-34, poznatiji kao „{arac”, kao i pu{komitraqezi holandske proizvodwe, tzv. holandezi. U arsenalu Korpusa nalazilo se i nekoliko te{kih mitraqeza,17 a tokom 1944. godine u naoru`awe je uveden i izvestan broj lakih i te{kih minobaca~a.18 Od ostalog „lakog naoru`awa” pojedinci su bili naoru`ani i pi{toqima, bombama i no`evima – kamama. Popuna naoru`awem, municijom i ostalim ratnim materijalom vr{ena je na razne na~ine: kupovinom na „crnoj berzi”, ratnim plenom,19 a posebno dragocenu pomo} ~inio je ratni materijal dobijen od saveznika tokom leta 1942. godine, koji je dostavqan pomo}u padobrana.20 Snabdevawe `ivotnim namirnicama i hranom za kowe i drugu tovarnu i zapre`nu stoku vr{eno je uglavnom kupovinom od mesnog stanovni{tva, a ponekad i rekvizicijama.21 U okviru svake brigade postojala je intendantska slu`ba koja se starala o tome.22 Uniforma pripadnika Korpusa bila je krajwe {arenolika. Na wima su se mogli videti razni delovi jugoslovenske, bugarske, nema~ke ili engleske uniforme, kombinovani sa delovima obi~ne gra|anske ili seqa~ke ode}e.23 Na glavama su no{ene prete`no kape jugoslovenske vojske, {ajka~e ili {ubare, sa ili bez kokarde, a neizbe`ni dekor kod pojedinaca bili su redenici ukr{teni preko grudi.24 O na~inu na koji je bila organizovana sanitetska slu`ba, koja je zasigurno postojala, nemamo detaqnijih podataka.25 Prema svedo~ewu kapetana Mensfilda, „Mihailovi}evoj vojsci tragi~no nedostaju sanitetski oficiri i oprema. Svaka pojedina oblast, u najboqem slu~aju, ima po jednog ili dva sanitetska oficira, i nikakve sanitetske opreme osim zavoja. U nekim krajevima, kao na primer u Cveti}evoj oblasti, nema vojnih lekara, ali je komandant sklopio dogovor sa nekim lekarima u gradu da uka`u pomo} kada budu pozvani”26. Ipak, je da su nakon sukoba sa jedinicama Udarne grupe divizija NOV-a i POJ-a, vo|enih krajem marta 1944. godine, raweni pripadnici korpusa le~eni u nema~kim vojnim bolnicama. Prema navodima Dese Pe{i}, „u bolnici u Beogradu” le~en je i major Radomir Cveti}, koji je bio rawen u borbama oko Rudna, krajem aprila.27 Zna~ajnu pa`wu {tab Korpusa je, u skladu s instrukcijama Vrhovne komande, posve}ivao obuci mladih regruta. Tako je tokom leta 1943. godine organizovana obuka za one generacije mladi}a koje je Aprilski rat omeo u odlasku na odslu`ewe vojnog roka.28 Nedostatak odgovaraju}eg stare{inskog kadra, „boqka” mawe-vi{e ~itave JVuO, bio je jedan od krupnijih problema sa kojim se suo~avala i komanda Korpusa.29 Radi toga je 1944. godine na Rudnu obrazovana podoficirska {kola, o ~ijem radu ne raspola`emo podrobnijim podacima, ali pouzdano se zna da je nakon napada jedinica V narodnooslobodila~ke divizije NOVJ-a na Rudno, 8. septembra 1944. godine, ona bila definitivno rasformirana.30 Dosta truda ulagano je i na planu propagande, na ~emu je u brojnim dopisima upu}ivanim {tabu Korpusa, insistirala i Vrhovna komanda.31 Sredstva propagande bila su pisana (novine, leci, bro{ure, plakati) i usmena (govori i predavawa na zborovima i raznim sve~anostima, `iva re~, pesme sa nacionalnom sadr`inom i sl.).32 Tokom 1942. godine pri {tabu Korpusa pokrenut je list „Ravnogorski omladinac”, „umno`avan na ge{tetneru na polutabaku na 8 stranica slabije tehni~ke izrade”.33 Javorski korpus Jugoslovenske vojske u otaxbini – ustrojstvo i karakteristike
171
{enu, koja izgleda kao da je bila zakopana neko vreme posle kapitulacije... Ukratko, prose~na pu{ka vi{e li~i na muzejski primerak nego na instrument koji treba da se upotrebi na bojnom poqu... – D. Martin, Navedeno delo, 381–382. 17
Prilikom razoru`awa De`evske brigade na Odvra}enici, u no}i 3–4. novembra 1943. godine, partizani su zaplenili, pored ostalog naoru`awa, i tri te{ka mitraqeza. – D. Pe{i}, Navedeno delo, 392. 18
D. M. Mihailovi}, Navedeno delo, 190. 19
Radomir Cveti} je krajem avgusta 1944. godine nare|ivao pot~iwenim komandantima da „gu`vu i pometwu kod okupatora iskoriste do maksimuma, te da se do|e do oru`ja, municije i svog ostalog materijala”, nagla{avaju}i da „mi nemamo ni oru`ja ni municije, ali jedinice moraju da funkcioni{u. U ciqu dobijawa oru`ja upotrebite sva sredstva: kra|a, pqa~ka, otimawe pod vidom partizana. Ako je potrebno ofirati se, pa makar bilo i `rtava”. - D. Pe{i}, Navedeno delo, 509; K. Nikoli}, Navedeno delo, kw. 2, 264. 20
Aprila 1942. godine teritorija koja se nalazila u zoni odgovornosti Javorskog korpusa (Golija, okolina Ivawice) predstavqala je prostoriju na kojoj su britanski avioni, u nekoliko navrata, bacali oru`je, municiju i ostali ratni materijal (radiostanice, baterije za radio-stanice, ru~ne lampe, busole, dvoglede, sanitetski materijal, petrolej, skije, zlatne funte) namewen jedinicama JVuO, od ~ega je deo zadr`avan za potrebe Korpusa. Me|utim, usled toga {to „mesta za bacawe materijala nisu bila sasvim dobro utvr|ena”, zatim lo{ih vremenskih uslova, mraka i lo{ih oznaka na tlu, „deo materijala se razbio o zemqu, deo je rasturen, a bilo je i slu~ajeva da je lokalno stanovni{tvo ne{to prigrabilo”. – Jovan Marjanovi}, Dra`a Mihailovi} izme|u Britanaca i Nemaca, kw. I, Zagreb–Beograd, 1979, 265. 21 U zapovesti pot~iwenim komandantima od 21. oktobra 1943. godine Cveti} je nagla{avao: „Snabdevawe hranom sa terena. Svaki bataqon mora da ima komesara a brigada intendanta koji }e skupqenu hranu iznositi na polo`aj. Vojnici ne smeju ulaziti u selo u ciqu ishrane, jer imamo iskustva da je najvi{e vojnika poginulo u selu ba{ pri tra`ewu hrane. Za sve uzeto od naroda dati priznanice, pqa~ku zabrawujem.” – Zbornik NOR-a, tom XIV, kw. 3, dokument br. 21. 22
U jesen 1942. godine na lokalitetu [eremetovica, na Goliji, radila je pekara za hleb Javorskog korpusa. – D. Pe{i}, Navedeno delo, 265. 23 Nedostatak kvalitetne uniforme uzrokovao je dosta pote{ko}a, umawuju}i borbenu spremnost qudstva Korpusa. Tako se u jednoj depe{i {taba Korpusa upu}enoj Vrhovnoj komandi 21. januara 1944. godine, navodi: „Ve}i deo qudstva nam se razboleo zbog slabe ode}e i obu}e kao i
mrazeva.” - Zbornik NOR-a, tom XIV, kw. 3, dokument br. 67. 24 Izgled pripadnika ravnogorskog pokreta predstavqa nam ve} pomenuti kapetan Mensfild: „Sada{wi rezultat je prili~no jadan izgled trupa... Jedini izvor ode}e je napad na neprijateqske trupe... Trenutno, Mihailovi}eve trupe nose sve vrste raspara, ukqu~uju}i seqa~ku no{wu, italijanske, nema~ke, bugarske i britanske uniforme. Najve}i broj wih nosi doma}e opanke, a oni su slaba za{tita od ki{e, kamewa i snega... I pored svega, retko se mo`e ~uti da se vojnici i wihovi oficiri `ale na nedostatak ode}e. Sve {to zahtevaju jesu oru`je i municija. Polovina ~etnika imaju velike brade, nose uza se municiju, i jednu ili dve ru~ne bombe oka~ene o pojas, i bez sumwe izgledaju ~vrsti momci... ” – D. Martin, Navedeno delo, 381-382. 25
U jednoj naredbi {taba Korpusa podre|enim jedinicama isticano je da je „va`no rawenika izneti do prvog zaklona gde }e ga primiti bolni~ar”. – AVII, ^A, 32–5–7.
26
D. Martin, Navedeno delo, 389.
27
D. Pe{i}, Navedeno delo, 449.
28
Po~etkom jula 1943. godine {tab Javorskog korpusa primio je od Vrhovne komande depe{u slede}e sadr`ine: „Preduzmite mere da se nedeqom i praznikom izvodi ve`ba regruta koji su navr{ili 17 godina. Nastava ga|awa, upotreba bombe, borbena obuka, najpotrebnije iz strojeve obuke, pored toga moralne pouke. Ovo mo`e biti najboqi bora~ki elemenat jer ne zna za strah.” - D. Pe{i}, Navedeno delo, 336.
29 O ovom pitawu major Cveti}, koji je 17. oktobra 1943. godine bio imenovan za komandanta Leve grupe ~etni~kih odreda Jugoslovenske vojske u Otaxbini, privremene komande formirane za borbu protiv jedinica 2. udarnog korpusa NOVJ u dolini reke Lima, izve{tavaju}i Dra`u Mihailovi}a, zapisao je: „Stare{insko osobqe u op{te se ne pridr`ava izdatih zapovesti i radi po svom naho|ewu. ^ak i pojedini komandanti korpusa i aktivni oficiri smatraju da je i to inicijativa ako ne izvr{e zapovest na vreme ili pak promene dati pravac. Komandanti brigada, komandanti bataqona i ostale stare{ine nesposobni su za izvo|ewe samostalnih zadataka u najve}oj ve}ini slu~ajeva. Broj sposobnih stare{ina vrlo je mali. (...) Stare{ine se ne pridr`avaju ni najosnovnijih odredaba ratne slu`be u pogledu izvi|awa, obezbe|ewa i vo|ewa same borbe. Stare{ine bacaju u borbu celu jedinicu, ostaju}i bez rezerve i u slu~aju neuspeha na jednom delu fronta dolazi do neizbe`nog povla~ewa na celom frontu.” – Zbornik NOR-a, tom XIV, kw. 3, dokument br. 35. 30
31
D. Pe{i}, Navedeno delo, 528.
U jednom od wih Mihailovi} je nagla{avao: „Ne treba dozvoliti da nas komunisti nadja~aju u propagandi. U tu svrhu treba da koristimo istinu, a ne la`. Svaku wihovu la` treba izobli~iti i opovrgavati. Evo nekoliko najbitnijih dokaza na
Nedostatak ~vrste vojni~ke discipline i prili~no nizak borbeni moral, posebno kod mobilisanog qudstva, bili su jedna od osnovnih slabosti Korpusa. U ciqu da se pona{awe vojnika dovede {to je mogu}e vi{e u red, {tabovi brigada i korpusni {tab izdavali su gomile naredbi, pa je tako zabele`eno da je Cveti} u leto 1942. godine upozoravao borce „da }e svako ko uzme ma koju tu|u stvar biti streqan”.34 Ipak, da je bahato pona{awe bilo svojstveno ne samo obi~nim vojnicima, ve} i oficirima, svedo~i pismo koje je Cveti} septembra 1942. godine uputio Dra`i Mihailovi}u, u kome kao glavnog krivca za osionost i nequdsko pona{awe prema stanovni{tvu pomiwe kapetana Branu Petrovi}a, u to vreme komandanta Korpusa: „Gospodine Ministre, da sada do|ete na Rudno ili u okolna sela videli bi da i deca be`e od svakog naoru`anog ~oveka i da qudi ku}e ostavqaju i idu da se kriju pod za{titu Nemaca u varo{i. Za ovo je razlog i to {to kapetan Petrovi} i wegovi qudi ne biraju prilike da u pijanstvu prete svakom i to smr}u. (...) [ta ja predstavqam za qude pred kojima zastupam jugoslovensku misao i Vas, kada na mom terenu, koji ja trebam da {titim, vr{qaju drugi koji pqa~kaju, ubijaju i tirani{u”35. Sukob i nesuglasice na relaciji Petrovi} – Cveti} karakterisali su ~itavo leto 1942. godine.36 Te`e}i da smiri uzavrele strasti i na taj na~in konsoliduje pokret na Goliji i Javoru, Mihailovi} se li~no ume{ao i arbitrirao. Tako je Brana Petrovi}, krajem septembra 1942. godine, smewen i imenovan za delegata Vrhovne komande pri Varvarinskom, Ivankova~kom i Resavskom korpusu, a za komandanta Javorskog korpusa imenovan je Radomir Cveti}. Slab borbeni moral ispoqavan je posebno prilikom mobilizacija ili odlazaka jedinica na druge terene, daleko od domova mobilisanih. Primera radi, prilikom mobilizacije za pokret Korpusa ka Limu i Bosni, u prole}e 1943. godine, bilo je planirano da se iz tri op{tine Studeni~kog sreza (Beo~ke, Grada~ke i Trnavske) mobili{e oko 200 mladi}a, ali se na poziv odazvalo svega {ezdesetak, kojih su se neki tako|e, tokom putovawa ka odredi{tu razbe`ali i vratili natrag.37 Sli~no se dogodilo i po~etkom septembra 1944. godine, kada se, prema zapisniku Op{tinskog ravnogorskog odbora u Vra~evu, od 635 pozvanih vojnih obveznika, na zbori{tu pojavilo samo wih 89, od kojih je 59 vra}eno ku}ama „kao ~lanovi ravnogorskih odbora ili su bili nesposobni i prestareli za vojnu slu`bu”.38 Rezigniran slabim odzivom na mobilizacijske pozive i niskim borbenim moralom, Radomir Cveti} je u izve{taju Vrhovnoj komandi s kraja 1943. godine pisao: „Idealni borci u borbi protiv komunista su samo {umski qudi, dok je mobilisano qudstvo vrlo slabo, skoro pani~no. I {umski borci nerado idu u borbu u Sanxak iz slede}ih razloga: stanovni{tvo nesigurno u Sanxaku, zbog nepoznavawa terena ose}aju se nesigurno, ishrana vrlo slaba, obave{tajnu slu`bu nemogu}e je organizovati zbog nesigurnosti me{tana. 27. oktobra (1943. godine – prim. V. Virijevi}) naredio sam da Moravi~ka brigada krene i posedne Uvac, {to qudstvo nije htelo da izvr{i govore}i – ,Na granici }e mo svi izginuti, ali preko Uvca ne idemo’. Za ovo sam streqao trojicu vinovnika bunta.”39 Mobilisano qudstvo je lako napu{talo borbene polo`aje, {to se najboqe mo`e uo~iti posmatraju}i rasulo koje je usledilo prilikom borbe sa partizanskim snagama na Crepuqniku, 19. jula 1944. godine. Usled op{te be`anije {tab Korpusa je bio primoran da naredi povla~ewe, ne bi li tako o~uvao barem aktivni sastav svojih brigada.40 Naro~ito jak psiholo{ki efekat na borce, koji se grani~io sa panikom, ostavqala su dejstva neprijateqske artiqerije. Radi neutralisawa ove pojave Cveti} je 16. oktobra 1943. godine izdao naredbu stare{inama brigada u kojoj 172
Vladan Virijevi}
se, izme|u ostalog, navodilo: „Primetio sam da se na{i vojnici pla{e baca~a, {to je potpuno neopravdano. Bomba baca~a opasna je samo kada padne u grupu, ina~e streqa~kom stroju izuzetno mo`e naneti i to mawe gubitke nego mitraqez. Baca~ mo`e da ga|a samo velike ciqeve i to nepokretne. Prema tome, apsolutna je besmislica pla{iti se baca~a”41. Javorski korpus do`iveo je sudbinu ostalih korpusa JVuO. Prinu|en da pred plimom partizanskog pokreta i prodorom jedinica Crvene armije krajem 1944. godine odstupi sa svog mati~nog terena, do`iveo je pravu agoniju po bosanskim vrletima i bespu}ima. Veliki broj demoralisanih boraca napustio je borbeni stroj jo{ na po~etku povla~ewa ka zapadu, pa je tako, prema jednom nedatiranom dokumentu s kraja 1944. godine, u Prvoj studeni~koj brigadi ostalo svega wih 19.42 U skladu s nastalim okolnostima i naredbama Vrhovne komande o reorganizaciji snaga JVuO, jedinice Korpusa su krajem 1944. i tokom zimskih meseci 1945. godine nekoliko puta pregrupisavane ili objediwavane s drugim jedinicama JVuO. Posledwih dana decembra 1944. godine Korpus se nalazio u sklopu trupa Komande Srbije, tj. 2. juri{nog korpusa,43 da bi, s obzirom na ~iwenicu da se brojno stawe qudstva JVuO usled gladi, bolesti, surovih vremenskih uslova i gubitaka u borbama protiv partizana i usta{a, iz dana u dan rapidno smawivalo, a u skladu s nare|ewem Vrhovne komande o „preformirawu jedinica JVuO” od 11. marta 1945. godine, bio sveden na rang brigade i uvr{ten u sastav Cerskog korpusa, kojim je komandovao potpukovnik Dragoslav S. Ra~i}.44 Na ovaj na~in Javorski korpus je, kao formacijski borbeni sastav, prestao da postoji. Sudbina wegovih pripadnika, onih koji su odstupali ka zapadu, nam nije poznata, tj. ne raspola`emo pouzdanim podacima koliko wih je pre`ivelo Drugi svetski rat. ^iwenica je da je nekoliko pojedinaca i mawih grupa (Paja Pavlovi}a, Branislava Raketi}a Gembe{a i dr.) ostalo da, sticajem prilika, i nakon odstupawa Korpusa preko Drine, deluju na terenima Ibarske doline, Kopaonika, Rogozne i Golije, gaje}i u sebi iluzije o intervenciji „zapadnih saveznika” protiv nove komunisti~ke vlasti, vode}i neku svoju borbu koja je bila osu|ena na propast i izgubqena pre nego {to je i zapo~ela.
na{oj strani: Komunisti su stranci a mi smo iz naroda. Oni ru{e porodicu i crkvu a mi je branimo. Oni ho}e proleterijat i besku}nike, a mi ho}emo doma}i `ivot kako seqaka, tako i radnika. Oni ho}e komunisti~ku diktaturu... Mi ho}emo kraqa iz narodne dinastije, a ne}emo ni Hitlera ni Musolinija, ni fa{izam ni komunizam. Mi ho}emo slobodu, pravu narodnu slobodu.” - Dr B. Bo{kovi}, Navedeno delo, 127. 32
Propaganda je posebno bila intenzivirana onda kada je rasla opasnost od komunista za koje je isticano da su „najve}i unutra{wi neprijateqi”, i bila bazirana na konceptu patrijarhalnog konzervativizma i tradicionalizma. Tako je u proglasu objavqenom 16. oktobra 1943. godine major Cveti} poru~ivao: „Jugoslovenska vojska vodi danas odlu~nu i nemilosrdnu borbu protiv svih na{ih neprijateqa, kako spoqnih, tako i unutra{wih. Duh Kosova, Kumanova, Cera, Kajmak~alana mora i danas da pokre}e i vodi neustra{ive borce Jugoslovenske vojske na wenom slavnom putu ka pobedi i slobodi. Budimo dostojni svojih predaka!” – K. Nikoli}, Navedeno delo, 195. 33 Sa~uvan je samo jedan primerak ovih novina (broj 3 od 1. februara 1943. godine). U ~lanku „Svi moramo biti ravnogorska omladina” mladima se poru~ivalo da stupaju u jedinice Korpusa i bore se za pobedu ravnogorskih ideja: „Svaki mladi}, od 17 do 21 godine, mo`e biti Ravnogorski omladinac, ako ispuwava potrebne uslove. Prvo i najva`nije je da svaki mora biti nacionalno ~ist i da je ve} do sada pokazao da je wegova qubav prema otaxbini, kraqu i narodu ni~im neokaqana, daqe, da je potpuno spreman na sve `rtve radi ispuwewa op{teg zadatka, tj. stvarawa nove Jugoslavije oslobo|ene od neprijateqa spoqa i zelena{a i korupcije unutra i tre}e, da do|e u vezu sa predstavnicima Ravnogorskog omladinskog pokreta, koji bi svakoga pojedinca u~lanili u pokret i dali mu du`nosti i prava. Prva dva uslova ve}ina na{ih mladi}a potpuno ispoqava, naro~ito oni sa sela. Na{a mlade` vaspitana je nacionalno u po{tenim, doma}inskim ku}ama, ima ve} od prvih dana u srcima svojim usa|enu qubav prema narodnim svetiwama i velikanima i ona te nacionalne veli~ine istinski i u svakom momentu po{tuje. To je ~iwenica i na wih mo`emo biti ponosni i vedra ~ela gledati u budu}nost, imaju}i u du{i qubav prema otaxbini i iza sebe slavnu istoriju na{eg naroda. Za tre}i uslov potrebno je samo malo truda. Omladinski predstavnici obi}i }e svako selo i grad i olak{ati omladini i tu te{ko}u, ako se tako mo`e nazvati, da do|e do veze. Razume se da }e omladinci u svim slu~ajevima biti du`ni da ovim omladinskim predstavnicima pru`e svaku pomo}, a kada oni izvr{e organizaciju, da se pokoravaju nare|ewima i da s voqom izvr{avaju poverene zadatke. Ovo }e se ra~unati kao i vojni rok... ” – Dr Milan B. Mati}, Ravnogorska ideja u {tampi i propagandi ~etni~kog pokreta u Srbiji 1941–1944, Beograd, 1995, 119–120. 34
Javorski korpus Jugoslovenske vojske u otaxbini – ustrojstvo i karakteristike
173
D. Pe{i}, Navedeno delo, 244.
35
Vladan Virijevi}
Isto.
36
Naime, Cveti} je svakim danom sve te`e podnosio kabadahijsko pona{awe svog pretpostavqenog i wegovih najbli`ih saradnika iz {taba Korpusa, naro~ito narednika Jezdimira Vidi}a, koga su „po zlu” upamtili mnogi `iteqi golijskih sela. O tome kolika je bila napetost u odnosima {taba Korpusa i Cveti}eve brigade svedo~i i ~iwenica da je Cveti} svake no}i mewao kona~i{te, boje}i se napada Petrovi}a i wegovih qudi. – Milija K. Malikovi}, Ra{ka i okolina, Kraqevo, 1971, 123. 37 Dr B. Bo{kovi}, Navedeno delo, 173. 38 Dr @arko Jovanovi}, Seqa{tvo okoline Kraqeva u borbi za oslobo|ewe, Borbe sa glavninom nema~ke vojske grupe armija “E” u oslobo|ewu Zapadne Srbije 1944. godine, Beograd – Kraqevo – ^a~ak, 1990, 459–460. 39
AVII, ^A, 32-2-44.
40
D. Pe{i}, Navedeno delo, 466.
41
AVII, ^A, 32-2-29.
42
Isto, 32-5-7.
JAVOR CORPS OF THE YUGOSLAV ARMY IN FATHERLAND ORGANIZATION AND CHARACTERISTICS Summary The Javor corps represented an armed formation of the Yugoslav Army in the Fatherland, which was active on the territories of the Middle Ibar basin and the Kopaonik massif, Golija, Javor, Rogozna and other neighbouring mountains of south-western Serbia during the second half of 1942 and in the years of 1943 and 1944. Its organizational structure was adjusted to the circumstances imposed by the war. The corps staff, whose number varied, was mainly composed of domicile population recruited primarily from peasants. Unfavourable conditions of the guerrilla way of fighting imposed a series of difficult circumstances to the soldiers and commanding staff of the Corps, which reduced the effects of their activities. Similarly to other units of the Yugoslav Army in the Fatherland, this Corps experienced agony and definite collapse during the autumn of 1944 and in the first half of 1945.
43
Dvadeset petog decembra 1944. godine Korpus je vodio borbu protiv partizana na pravcu Zvornik – Tuzla, a 10. januara 1945. godine protiv usta{a u rejonu Modri~e. – Zbornik NOR-a, tom XIV, kw. 4, dokument br. 139. Osim Javorske, u sastav ovog „Ra~i}evog” korpusa u{le su jo{ dve brigade nastale od ranijih istoimenih korpusa – Cerska i Rogati~ka. Isto, dokument br. 171.
44
174
Vladan Virijevi}
SILVIJA KREJAKOVI] Kraqevo
PLAKAT KAO MUZEALIJA Ratni plakat 194 – 45. iz zbirke plakata Narodnog muzeja u Kraqevu Apstrakt Rad je poku{ao da objasni uzroke i na~ine promene u tretirawu plakata od {tampanog materijala sa iskqu~ivo propagandnim porukama do muzejskog predmeta, odnosno zbirke. Deo zbirke ~ine plakati iz II svetskog rata sa vi{eslojnim zna~ewima u vremenu svog nastanka, kao i u vremenu wihove percepcije. Sublimirane poruke plakata imale su u istoriji okupiranog Kraqeva stvarni izraz, ~ime ova vrsta istorijskih izvora dobija na zna~aju. Kqu~ne re~i: II svetski rat, plakat, propaganda, muzealija 1.1 PRIKUPQAWE I MUZEOLO[KA OBRADA PLAKATA / OD PAPIRA DO PREDMETA: U svesti epohe naj~e{}e percipiran kao propagandni materijal sa politi~kim porukama, plakat je i u Narodni muzej u Kraqevu dospevao uglavnom slu~ajno, usputno sa~uvan od strane pojedinaca ili ustanova. Materijal je godinama egzistirao u pomo}nim prostorijama Muzeja, na nivou – odlo`enog, bez selekcije, klasifikacije, obrade. Prikupqan tokom proteklih decenija od strane kustosa istori~ara nije stavqen u vrh relevantne gra|e, ali je vremenom ovaj {tampani materijal dobio zna~aj i zna~ewe pomo}nih istorijskih izvora. Plakat je percipiran, ne samo na osnovu nametqivih i doslovnih poruka koje nosi, kao vid nepovratne informacije u komunikaciji sa ciqnom grupom, ve} i kao nosilac vi{eslojnih zna~ewa u vremenu svog nastanka. Ulazio je u istorijsku zbirku kao specifi~an izvor, slojevit u sadr`aju, sociolo{kom, kulturolo{kom, psiholo{kom, estetskom zna~ewu, transparentan u formi. U zbirci je ovaj {tampani materijal za`iveo razvrstan prema formatu na plakat, letak, bro{uru, strip, u razli~itim hronolo{kim odrednicama.
1.2 FORMIRAWE ZBIRKE /PLAKAT KAO MUZEALIJA: Formirawe zbirke plakata, objava, letaka podrazumevalo je wihovu selekciju, spoqnu i unutra{wu analizu, muzeolo{ku obradu, adekvatnu za{titu i prostorno-sme{tajne uslove. Utvr|ena je hronolo{ka organizacija unutar zbirke na: plakat 1914–18; me|uratni plakat; plakat 1941–45; posleratni plakat: 1945–51; plakat – Rankovi}evo; plakat 1953–1970; savremeni plakat. Unutra{wa klasifikacija po datim hronolo{kim odrednicama, i{la je dubqe, uva`avaju}i wihov sadr`aj i provenijenciju. Na taj na~in plakati su razvrstani na kulturolo{ki Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
175
(pozori{ni, filmski, izlo`beni, manifestacioni...); politi~ki (ustanove, stranke, pojedinci) – {to va`i i za umetni~ki plakat, ekonomsko-socijalni (apelacioni, {trajka~ki) po navedenim periodima. Na kraju, muzejska praksa obuhvatala je i wihovo adekvatno odlagawe u metalne fioke planote~kog ormara, ~ija prostornost omogu}ava ~uvawe bez presavijawa i o{te}ewa spoqnim faktorima, ~emu je papir naro~ito podlo`an. Dugogodi{we zanemarivawe ostavilo je traga na papiru, tako da je ve}i broj primeraka koji su dospevali u Muzej, bio iskrzanih, negde i o{te}enih margina, i {to je najgore, usled presavijawa – pocepan. Urgentnom konzervacijom (Arhiv Srbije 25.2–25.5. 2004), sanirano je stawe samo ~etiri krucijalna plakata (inv. br. 86, 953, 954, 735). Metodologija prikupqawa, selekcije, obrade i za{tite plakata nije strogo utvr|ena, ali podrazumeva druga~ije tretirawe plakata u u`em smislu re~i i letka – srodne propagandne forme. Letak je donekle specifi~na vrsta plakatnog materijala, ne samo po obavezno mawem formatu, izostavqawu likovne invokacije, ve} i po na~inu, mestu „rada”. Dok su plakati postavqani na vidnim, ciqanim objektima, u velikom formatu, leci su uglavnom deqeni, upu}eni ciqnoj grupi.1 Letak je druga~ije tretiran u muzeolo{koj praksi i ne zahteva sme{taj u planote~kom ormaru. U istorijskom odeqewu Narodnog muzeja u Kraqevu nije zaboravqen ni materijal koji ima potencijalnu muzealnost, odnosno aktuelni plakat, u svim ovim vidovima, koji zasada nije deo zbirke.
1.3 RATNI PLAKAT 1941–1945 / PLAKAT KAO ORU@JE:
1 Danica Gavrilovi} , „Sre|ivawe i obrada zbirki plakata”, Arhivist, XXVII, 1, Beograd, 1977, 270.
2
Vuko Mihailovi} , Propaganda i rat, Vojnoizdava~ki zavod, Beograd, 1984, 140. 3
Mar{al Makluan , Poznavawe op{tila–~ovekovih produ`etaka, Beograd, 1964, 364.
4
Andrej Mitrovi}, Raspravqawa sa Klio, Klio pred isku{ewima, Beograd, 2001, 119.
Grupa plakata nastala u II svetskom ratu ~ini deo zbirke u istorijskom odeqewu od 27 primeraka (neki su ura|eni u vi{e primeraka). Ovi plakati iz ratnog razdobqa bili su uvek u slu`bi ostvarewa ratnih ciqeva, ~ak i kada je izostajala eksplicitna vojno-politi~ka poruka, a dominirao sociolo{ki, ili kulturolo{ki sadr`aj. Iz tog razloga, primerena je terminolo{ka odrednica – ratni plakat.2 Zbog mogu}nosti multiplicirawa, rasprostrawenosti i jednostavne ekspozicije ovaj plakat bio je ne samo nosilac informacija, ve} i mo}no psiholo{ko oru`je ratuju}ih strana. [est decenija iza tre}eg po redu rajha u nema~koj istoriji, kao spomenici iskqu~ivosti i ne~ove~nosti prema svemu {to nije „arijevsko”, ostali su nam i vizuelni, mahom jezi~ki, pisani, i materijalni izvori. Svedo~e}i o vremenu u kome je ~ove~no bilo vi{estruko ugro`eno, oni su jasno – slikom i re~ju progovorili o periodu okupacije. Ideologija zla, tada promovisana u propagandnim spektaklima ogla{avala se preko radio-talasa i mnogo ~e{}e, tekstualnim i slikovnim porukama na papiru – plakatima. Nacisti~ki plakat kao slikovita forma nema~ke propagande u II svetskom ratu, stvoren je da bi preneo ideologiju Rajha i porukama uticao na narode i pojedince, tendenciozan i uporan u poku{aju da oblikuje wihove stavove, sisteme psiholo{kih o~ekivawa, moralna na~ela. Bez tih „ikoni~kih predstava” Gebelsovog carstva propagande „Hitler bi ostao nemo}ni sapunski opsenar i pivni~ki demagog... Da je televizija bila rasprostrawena za vreme wegove vladavine, brzo bi i{~ezao”.3 Eksplicitna poruka {tampanog materijala trebalo je da Srbe obavesti o „Nema~kom novom poretku”, i „pravilima igre”, kako bi od wih napravila privr`enike.4 Hitlerova izjava iz 1934. da je vreme malih dr`ava pro{lo, bila 176
Silvija Krejakovi}
je nagove{taj politike vladavine „velikim prostorom”, ili „Grossraumom”, sa Rajhom u centru kao ~eli~nim jezgrom okru`enim „pomo}nim” narodima.5 Fundus ratnog plakata 1941–1945. u istorijskom odeqewu Narodnog muzeja u Kraqevu, mo`e se percipirati u tri sloja, ili tri pri~e. Prvi sloj – tretira plakat kao specifi~an istorijski izvor za vreme u kome nastaje. To je pri~a o wihovom dugogodi{wem prikupqawu, obradi, publikovawu od strane kustosa istori~ara u Kraqevu. Druga pri~a je op{ta, o plakatu kao propagandnom sredstvu tre}eg po redu rajha u nema~koj istoriji, koji je u formi saop{tewa, objave, letka, ilustrativnog plakata, banderole – izlazio iz {tamparija nema~kih sekcija za Jugoistok u Beogradu ili Kraqevu, i nosio poruke: prete}e, o odmazdama, ili one propaktovske, antijevrejske, odnosno antimasonske, antisovjetske, antiengleske... U toj pri~i, sadr`ajem i realisti~nim prikazom druga~iji od nema~kog, bio je i plakat tada{we srpske vlade – Milana Nedi}a, koji progovara o socijalnim, po srpski narod bolnim temama: izbeglicama, ratnoj siro~adi, neuposlenosti, nema{tini... Posledwa pri~a fokusira Kraqevo u ratnom okru`ewu, na ~ijim su ulicama tada{wa deca od lokalnog dobo{ara prikupqala, ~esto se u tome takmi~e}i, {areni papirni materijal, ~iji je sadr`aj odra`avao u stvarnosti okupiranog grada obi~no ispoqen u najsurovijim oblicima. U proteklom periodu zbirka plakata nastala u hronolo{kim odrednicama II svetskog rata, oboga}ena je grupom plakata, poklonom sugra|anina Vojislava Igwatovi}a, zanimqivim zbog svog, uglavnog slikovnog, karikaturalnog sadr`aja, i jo{ vi{e, zbog pri~e o tome kako su nabavqeni.6 Naime, lokalni dobo{ar, tih se godina u~estalo ogla{avao, dok su deca sa kraqeva~ke kaldrme, ostala bez najbli`ih nakon streqawa u Lageru, obletala oko wega takmi~e}i se u prikupqawu {arenih listova, letaka, proglasa, plakata, razglednica – pogodnih kao ~esto jedini dostupni vid zabave, igre... Propagandno odeqewe Jugoistok (Propagand Abstelung Sudost) {tampalo je plakatni materijal direktno u beogradskim {tamparijama – predratnoj Litografiji Jozefa Beraneka (ul. Vlajkovi}eva br. 4) i Deutche Druckerei Beletra – Martina Komplo{a (ul. Vuka Karaxi}a br. 14), u kojoj je nastao me|u najpoznatijim plakat – „V“ Nema~ka pobe|uje na svim frontovima.7 (kat. br. 1) Iz Nema~kih, odnosno {tamparija tada{we srpske vlade, u obimnom tira`u od 20 000 primeraka, ovaj slovni simbol nema~ke pobede na papiru distribuiran je i u Kraqevo, sistematski, tokom ~itavog perioda okupacije, prate}i aktuelne doga|aje na op{em planu. U stvarnosti okupiranog grada ovi plakati „visili” su uz obe{ene na glavnom trgu.8 U tom smislu, u zbirci funkcioni{u dve grupe plakata: sa op{tom temom u tekstu i ilustracijama, nameweni {irem podru~ju i ve}im ciqnim grupama, odnosno oni lokalizovani na u`i rejon i nameweni stanovni{tvu Kraqeva i okoline. Ovi drugi, {tampani su u beogradskim, ili u kraqeva~koj predratnoj {tampariji – ^ed. Milo{evi} i sin. Iz we su, od maja 1944, iza{li Nedeqni pregled – zidne novine Srpskog nacionalnog odbora Okruga kraqeva~kog i Obave{tewe o izlasku Nedeqnog pregleda u iste provenijencije (plakati: inv. br 60; 62, kat. br. 7; 8). U kontekstu ratnih doga|aja, na gradskom nivou, plakati prve ratne godine imali su najsuroviji, stvaran izraz. Iz ove grupe plakata, dva iskqu~iva, naredbodavna, konceptualno precizna, imala su u Kraqevu neposrednu primenu: Saop{tewe licima u javnim slu`bama (inv. br. 954; kat. br. 6), gde se progon, streqawe, konfiskacija imovine obrazla`u merama protiv sabota`a, letak o uvo|ewu Vanrednog stawa sa prekim sudom (inv. br. 86, kat. br. 5), nastao Plakat kao muzealija
177
5 Ristovi} Milan, Nema~ki novi poredak i jugoisto~na Evropa 1940/41-1944/45, Beograd, 1991, 47-48
6
NMK, Zbirka plakata, Inv. br. 1052, 1053, 1054,1055, 1057,1058, 1060. Ovom prilikom zahvaqujemo Vojislavu Igwatovi}u, wihovom darodavcu, danas penzioneru, koji je u streqawu oktobra 1941. izgubio oca. 7
]iri} Darko, Stani} Biqana, Vreme na zidu – Politi~ki plakat Muzeja grada Beograda 19412000, Katalog izlo`be, Muzej grada Beograda, 2005. 8
NMK, IAK, Kraqevo 1941 - 45, Katalog izlo`be, Kraqevo, 2001.
kao strate{ki prethodnik i neumitni pratilac velikog streqawa u Lageru, oktobra 1941. godine. O va`nosti propagande govori i podatak da je odmah po formirawu vojno-okupacione nema~ke uprave u Srbiji (20. aprila 1941), pri woj nastalo i propagandno odeqewe Jugoistok.9 Novi, totalitarni kulturolo{ki obrasci zasnovani na na~elu nacije i rase, preno{eni su delovawem sedam sekcija pri ovom odeqewu na svaku {tampanu re~, audio-zapis, telegraf. Pri svakom ve}em garnizonu postojale su propagandne ~ete. Poruke srpskom narodu bile su jasne, jednostavne, konkretne, oslowene na doma}u tradiciju. Izlagane su na vidnim i pose}enim mestima po srpskim gradovima. Na ulice su „silazile” u dva osnovna oblika:
1. SAOP[TEWE, PROGLAS, OBJAVA, LETAK 2. PLAKAT – ILUSTROVANI
9
Kosta Nikoli} , Nema~ki ratni plakat u Srbiji 1941-1944, Beograd , 2001, 15, 16.
10
NMK, Zbirka arhivalija 1941–1945, Telegrami o sabota`ama, inv. br. 1036
11 Venceslav Gli{i}, Teror i zlo~ini nacisti~ke Nema~ke u okupiranoj Srbiji 1941–1944, Beograd, 1970, 265.
12 Zbornik radova: Kraqevo oktobra 1941, Kraqevo, 2003.
1. Prva grupa plakata nosila je preovla|uju}u tekstualnu poruku sa`etog izlagawa. Nema~ka saop{tewa, objave, leci, tendenciozni, informativni, ~esto u dvojezi~noj formi, odnosili su se na konkretne doga|aje, na koje je trebalo da upozore lokalno stanovni{tvo, ili o kojima je trebalo da slu`beno obaveste pripadnike sopstvenih jedinica. Naj~e{}e su bili potpisani od vojne ili civilne uprave u ~ijoj su provenijenciji nastala, i nekad – datovana: (plakat: Saop{tewe, Komanduju}i general i zapovednik u Srbiji – Bader, Artiq. general; inv. br. 954; kat. br. 6); (plakat: Saop{tewe, Feldkomandant Fi{er, general-major; inv. br. 953; kat. br. 10) Opomene i saop{tewa o odmazdama, ~iji je su{tinski ciq bio da zapla{e i strahom ubede i opredele Srbe, na kraqeva~kim ulicama pojavquju se od avgusta 1941. i sadr`ajem prate aktuelne doga|aje: sabota`e ustanika na putevima, prugama, mostovima...10 U celoj Srbiji od septembra mere represije pretvaraju se u odmazdu nad stanovni{tvom. Generalno nare|ewe za izvr{ewe zlo~ina inicirano je Hitlerovom naredbom od 10. oktobra, zavedeno pod brojem 2848/41 u {tabu opunomo}enog generala u Srbiji, Franca Bemea.11 Ovla{}ewa su bila jasna, wihovo izvr{ewe konkretizovano. (plakat: Opomena/Warnung, Bader, artiq. general, inv. br. 1038; kat. br. 4) Najradikalniju primenu po Kraqevo, ova vrsta plakata ima u oktobarskim doga|ajima, posle zajedni~kih ~etni~ko-partizanskih poku{aja da oslobode grad. Istog dana, 15. oktobra, kad je uvedeno vanredno stawe sa prekim sudom po~elo je streqawe talaca u Lageru. Mali proglas – (dimezije: 19 h 14 cm) najavio je veliki zlo~in.12 Plakat je tekstualan, u formi letka – brzo ura|en jer je iniciran doga|ajima (napadi ustanika, blokada grada), datovan. (plakat letak: Uvo|ewe vanrednog stawa, inv. br. 86; kat. br. 5) Sadr`aj plakata – „Nema~ka oru`ana sila od danas vi{e ne}e pra{tati, nego }e objavqenu meru: za 1 ubijenog nema~kog vojnika streqawe 100 Srba, biti od danas sprovedeno” – nije ostao mrtvo slovo na papiru. Naredbu Komande mesta od 15. do 20. oktobra 1941, proklamovanu ovim letkom, sprovele su Wehrmacht posadne jedinice. Naredni plakati, naredbe, leci, posle ovog oktobarskog iz prve ratne godine, mawe su surovi u svom neposrednom iskazu i primeni u stvarnosti okupiranog Kraqeva. 178
Silvija Krejakovi}
Naredbe koje je izdavalo Pretstojni{tvo gradske policije neredovno su plakatirane. Dve godine iza najsurovijih oktobarskih doga|aja gradska policija izdala je naredbu u formi plakata koja gra|ane starije od 17 godina obavezuje na prisustvo zborovima, konferecijama, skupovima, a ugostiteqe na zatvarawe radwi u vreme wihovog odr`avawa. Naredbu je potpisao i tada{wi okru`ni na~elnik Miloqub Dostani}. (plakat: Naredba Pretstojni{tva gradske policije; inv. br. 61; kat. br. 18) 2. Ilustrovani plakat – ima mozai~ku formu. Koloristi~ki je jak, a poruka je piktoralna, ekspresivna, sa malo ili bez teksta i datovawa. Naj~e{}e su bili nepotpisani od strane autora, ili sa ne~itkim inicijalima. Po sadr`aju ili odabiru neprijateqa, mogu se svrstati u nekoliko grupa: propaktovski, antisovjetski, antijevrejski, antisaksonski, socijalno-pedago{ki.13 Svi su, osim posledwih koje je objavila vlada Milana Nedi}a, potekli iz sekcija Jugoistok, nema~ke vojnoupravne komande. a. Najraniji plakati su propaktovski. Slovni elementi na grupi plakata koji se odnose na doga|aje 25. i 27. marta 1941. upu}uju jasnu poruku srpskom narodu – da Rajh je primoran na rat antipaktovskim demonstracijama. Konceptualno precizne parole velikog formata {tampane su na papiru upadqive boje. (plakat: 25. mart – mudrost, 27. mart – ludost, inv. br. 955; kat. br. 2) b. Antisovjetski – za`iveo je u Srbiji posle kr{ewa sporazuma Molotov – Ribentrop i po~etka rata sa SSSR-om. Jarkim bojama stvarana je ikonografska predstava boq{evi~kog aparata koji ugwetava obi~nog ~oveka, ru{i crkve, otima imovinu od seqaka... (strip-bro{ura: San jednog Srbina, inv. br. 1060; kat. br. 16) Na godi{wicu pristupa Jugoslavije Trojnom paktu iza{ao je plakat s motivom srpskog seqaka koga od pada u provaliju sa agitatorima Moskve i Londona zadr`ava ruka srpskog oficira. (plakat: Ne u provaliju, Srbine; inv. br. 1053; kat. br.11) Ova vrsta plakata imala je svrhu da zastra{i „baukom komunizma” i kao alternativu Srbima pru`i sliku blagostawa nema~kog novog poretka. Dok je na jednoj strani postavqeno pitawe: [ta bi bilo ako pobedi boq{evizam?, a kao odgovor istaknuto da bi Srbija postala zemqa robova, ponu|ena alternativa – [ta }e biti kad pobedi nacional-socijalizam? – daje idili~nu sliku (plakat: Nema~ka – `ivot ili boq{evizam – smrt! inv. br. 1219; kat. br. 19). Simboli komunizma (srp, ~eki}, zvezda) likovnim re{ewima ga`eni su nacisti~kim realijama: razara ih mo}ni juri{ni bombarder pod za{titom germanskog simbola – belog orla, sa kukastim krstom. (plakat: inv. br. 1052; kat. br. 12). v. Antisemitski – propagandni materijal sa antijevrejskom konotacijom prati za~etke nacisti~kog pokreta koji grleno {iri priprostu tezu o uspe{nosti svoje ~iste rase i opasnom neprijatequ identifikovanom u jevrejstvu. [irewem Rajha antisemitizam postaje vrsta „kulturolo{kog radnog pojma” koji obuhvata i Jevreje, i masone, aristokate, boq{evike, me|unarodne finansije... Teza o jevrejsko-masonsko-boq{evi~koj zaveri bila je i tema Antimasonske izlo`be u Beogradu 22. oktobra 1941,14 ~iji je promotivni materijal lokalni dobo{ar delio i u Kraqevu, tek pro{lom kroz strahote masovnog Plakat kao muzealija
179
13 14
K. Nikoli}, op. cit, 79-87. D. ]iri}, Stani} B., op cit.
streqawa. Tipizirana likovna re{ewa na ovim plakatima, bro{urama, razglednicama bila su: beskrajno zli, gramziv, korumpirani Jevrejin dr`i simbole mo}i. Na jednoj od razglednica izdatoj povodom antimasonske izlo`be u Beogradu, iznad tipizirane invokacije Jevrejska posla, Jevrejin sedi na robi kojom pritiska srpskog seqaka, gra|anina, radnika. U stvarnosti – hiqade Jevreja bez mo}i je da sa~uva goli `ivot u novom nacisti~kom izumu – koncentracionim logorima. (NMK, Razglednice sa antimasonske izlo`be, inv. br. 1050; kat. br. 15) d. Socijalno-ekonomski plakat – Izradom i distribucijom ove vrste plakata, a u vezi sa aktuelnim doga|ajima – prilivom izbeglica u okupiranu Srbiju, potrebom za radnom snagom u Nema~koj zbog anga`ovawa nema~kih vojnika na frontovima, najvi{e se bavilo propagando odeqewe vlade Milana Nedi}a. Weno anga`ovawe u organizovawu prihvata, evidencije i pomo}i izgnanicima, podrazumevalo je apelacione poruke srpskom narodu upu}ene nizom plakata sa realisti~nim simbolima. (plakat: Majko Srbijo, pomozi!, inv. br. 1055; kat. br. 3) Kako su ilustrovani plakati naj~e{}e bili nedatovani i nepotpisani, ~ak i posredan podatak o autoru ima te`inu. Ovaj plakat delo je poznatog srpskog crta~a, slikara Dragoslava Stojanovi}a, koji je iza dugogodi{weg rada na mestu nastavnika u Umetni~koj {koli, po~etkom okupacije odveden u zarobqeni{tvo (Nurnberg, Offlag XIII b), a u Beograd se vratio krajem 1942, sa brojnim crte`ima svojih sapatnika iz logora.15 Taj plakat, kojim je Nedi}eva vlada apelovala na humana ose}awa gra|ana da pomognu sunarodnicima izbeglim pred usta{kim terorom, bio je jedan od najja~ih razloga da po~etkom 1945. Stojanovi} bude iskqu~en iz ~lanstva u ULUS-u. Odmah posle ove sednice je streqan.16 Srpska zajednica rada – osnovana 1942. godine pri tada{woj vladi, s ciqem da konkretnim merama pomogne ugro`enom stanovni{tvu, prijavqivawem za rad u Nema~koj, {kolovawem radni~ke dece, otvarawem radni~kih kuhiwa, ove socijalne ciqeve promovisala je glasilom „Srpski radnik” i nizom plakata, apelacionog karaktera.17 Plakat sa stilizovanom predstavom majke sa detetom u naru~ju, upu}uje jasan poziv u naslovu za pru`awe pomo}i radni~koj deci. (plakat: Prilo`ite za radni~ku decu, inv. br. 1054; kat. br. 9)
Zagorka Janc, „Dragoslav Stojanovi}, beogradski karikaturista i slikar 1891–1945.”, Godi{wak grada Beograda, kw. XXXVIII, Beograd, 1991, 143–145.
15
16
Z. Janc, ibid. str. 144.
17 Branko Petranovi}, Srbija u II svetskom ratu, Beograd, 1992, 479–482.
e. Anti-anglosaksonski plakat – Su{tina propagande naro~ito od 1943. imala je za ciq da uni{ti neprijateqe u ekspanziji: Britance i u rat tek u{le – SAD. Ikonografska predstava na ovoj vrsti plakata asocirala je na poznate doga|aje i ismevala wihove vinovnike, oblike vladavne, „imperijalisti~ki egoizam”. Crte` na wima je ekspresivan, jakih boja, i prete`no karikaturalan, stripovski. Motivi na wima su naj~e{}e socijalni (izgladneli posr}e pod teretom robe koju nosi engleskom kraqu – plakat: Smrt Engleskoj!; inv. br. 1058; kat. br. 14), ali i vojni, inspirisani velikim kopnenim i pomorskim bitkama. (plakat: Jedan brod tone, inv. br. 1057; kat. br. 13) Tragedija savezni~kog bombardovawa srpskih gradova 1944. predstavqa „veliku” temu plakata. Bombardovawe Kraqeva od strane saveznika u tri navrata (jul–august) 1944. predstavqeno je mozai~ki – fotografijama ru{evina pogo|enih lokacija u kombinaciji sa tekstom se, kao odgovorni, prozivaju ne 180
Silvija Krejakovi}
samo „angloameri~ki vazdu{ni gangsteri”, ve} i „vo|a bandita Josip Broz”. (plakat: Kraqevo – masovna grobnica, inv. br. 735; kat. br. 15)
1.4 PREZENTOVAWE ZBIRKE PLAKATA / PLAKAT KAO EKSPONAT: Pored dokumentarne i saznajne vrednosti, plakati u istorijskim zbirkama imaju i muzeolo{ku vrednost koja se naro~ito manifestuje u prire|ivawu tematskih izlo`bi, jer su pogodni za eksponirawe, bilo na panou, ili u vitrinama, zavisno od svog zna~aja, likovnog re{ewa, dimenzija.18 Vredan i specifi~an po svom sadr`aju i formi, ovaj autenti~ni i verodostojan deo jedinstvenog muzejskog fundusa, zaslu`io je da prvi put samostalno bude izlo`en, jer je do sada, uglavnom zbog svoje vizuelnosti, deo plakata tretiran u istorijskim izlo`bama kao prate}i, mahom ilustrativni materijal.19 Ideja o izlo`bi plakata koji su „silazili” na ulice okupiranog Kraqeva potekla je sa okruglog stola 2001. godine i tada aktuelne postavke o Kraqevu, 60 godina iza streqawa u Lageru. Re~itost, slojevitost u zna~ewu poruka ratnog plakata u vizuri sada{we antiratne percepcije, dali su izlo`bi edukativnu dimenziju i privukli pa`wu mla|ih nara{taja. Tekstualne i piktoralne, vi{eslojne i uvek tendenciozne poruke plakata, saop{tewa, objava, letaka, bro{ura, banderola, zidnih novina – razli~ite provenijencije, u surovoj stvarnosti okupirane Srbije, danas govore pri~u ~ija je su{tina ista – koliko je tada{wi „mali” ~ovek bio je zapravo „veliki” gubitak.
Plakat kao muzealija
181
Savo Andri}, „Plakati”, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije, kw. X, Beograd, 1973, str. 164. 18
KATALOG:
1. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1056, plakat: „V” – Nema~ka pobe|uje na svim frontovima; plakat u boji; 63x94; {tampano u 20 000 primeraka, Beograd 1941–1944.
2. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 955, plakat: 25. mart – mudrost, 27. mart – ludost! plakat u boji; Beograd, mart 1943. 50x70
182
Silvija Krejakovi}
3. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1055, plakat: Majko Srbijo, pomozi! Autor: Dragoslav Stojanovi}; ilustrovani plakat u boji; 62x95.
4. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1038, Plakat: Opomena/Warnung! Komanduju}i general i zapovednik u Srbiji – Bader, artiqerijski general plakat crno-beli, {tampan dvojezi~no, 94x61. Plakat kao muzealija
183
5. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 86. Plakat letak: Uvedeno vanredno stawe sa prekim sudom u Kraqevu! letak crno-beli; Kraqevo, 15. X 1941; 19x14.
6. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 954, plakat: Saop{tewe, Bader, komanduju}i gen. u Srbiji; plakat crno-beli, {tampan dvojezi~no; Beograd, 21. XI 1942; 84x59.
184
Silvija Krejakovi}
7. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 60, plakat: Uz Nedeqni pregled; Izdava~: Srpski nacionalni odbor Okruga kraqeva~kog. [tampa: ^ed. Milo{evi} i sin; Kraqevo, maj 1944. 42x60.
8. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 62, plakat zidne novine: Nedeqni pregled; Izdava~: Srpski nacionalni odbor Okruga kraqeva~kog; god. I, br.1; [tampa: ^ed. Milo{evi} i sin; Kraqevo, 28. V 1944; 60x41. Plakat kao muzealija
185
9. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1054, plakat: Prilo`ite za radni~ku decu! ilustrovani plakat, crno-beli; 50 x75; Izdava~: Srpska zajednica rada, septembar – oktobar 1942.
10. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 953; plakat: Saop{tewe, Fi{er-feldkomandatura Vrwa~ka bawa; plakat crno-beli; 59x43; {tampan dvojezi~no; Vrwa~ka Bawa, 23. II 1943. 186
Silvija Krejakovi}
11. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1053, plakat: Srbine, ne u provaliju! ilustrovani plakat u boji; Beograd, 25. 3. 1942; 84x116;
12. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1052; plakat: Juri{ni bombarder razara simbole komunizma; ilustrovani plakat u boji, izdat od propagandnog odreda „S�; Beograd, 1. 10. 1941; {tampa: offsetdruck Beranek Belgrad; 20 000 primeraka; 63x95. Plakat kao muzealija
187
13. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1057, plakat: Jedan brod tone...; ilustrovani plakat u boji, 84x60, 5; [tampan: Beograd, 20. 10. 1942; u 3 000 primeraka.
14. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1058, plakat: Smrt Engleskoj! ilustrovani plakat u boji, 70,5x100; {tampan: 1941–1944. u Beogradu. 188
Silvija Krejakovi}
15. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 735, plakat: Kraqevo – gomila ru{evina, masovna grobnica; ilustrovani plakat u boji sa osam fotografija; 86x61; {tampan: Beograd, avgust 1944.
Plakat kao muzealija
189
16. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1050, Razglednice sa antimasonske izlo`be; ilustrovane u boji; Beograd, oktobar 1941.
190
Silvija Krejakovi}
17. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1060; Stripovana bro{ura: San jednog Srbina.
Plakat kao muzealija
191
18. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 61; plakat: Naredba pretstojni{tva gradske policije; plakat crno-beli, 30x40; {tampa: ^ed. Milo{evi} i sin, Kraqevo; 12. X 1943.
19. NMK, Zbirka plakata, inv. br. 1219; plakat: Nema~ka – `ivot ili boq{evizam – smrt! ilustrovani plakat u boji; 100x69; 1943. 192
Silvija Krejakovi}
BIBLIOGRAFIJA: Andri} Savo, „Plakati”, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije, kw. X, Beograd, 1973. Gavrilovi} Danica, „Sre|ivawe i obrada zbirki plakata”, Arhivist, XXVII, 1, Beograd, 1977. Gli{i} Venceslav, Teror i zlo~ini nacisti~ke Nema~ke u okupiranoj Srbiji 1941–1944., Beograd, 1970. Zbornik radova: Kraqevo oktobra 1941, Kraqevo, 2003. Janc Zagorka, „Dragoslav Stojanovi}, beogradski karikaturista i slikar 1891-1945.”, Godi{wak grada Beograda, kw. XXXVIII, Beograd, 1991. Makluan Mar{al, Poznavawe op{tila – ~ovekovih produ`etaka, Beograd, 1964. Mihailovi} Vuko, Propaganda i rat, Vojnoizdava~ki zavod, Beograd, 1984. Mitrovi} Andrej, Raspravqawa sa Klio, Klio pred isku{ewima, Beograd, 2001. Nikoli} Kosta, Nema~ki ratni plakat u Srbiji 1941– 1944, Beograd, 2001. NMK, IAK, Kraqevo 1941 – 45., Katalog izlo`be, Kraqevo, 2001. Petranovi} Branko, Srbija u II svetskom ratu, Beograd, 1992. Ristovi} Milan, Nema~ki novi poredak i jugoisto~na Evropa 1940/41– 1944/45, Beograd, 1991. ]iri} Darko, Stani} Biqana, Vreme na zidu – Politi~ki plakat Muzeja grada Beograda 1941– 2000, Katalog izlo`be, Muzej grada Beograda, 2005.
Plakat kao muzealija
193
Silvija Krejakovi} POSTER AS AN ARTEFACT Summary The printed material collected during the past decades by the custodians-historians of the National Museum in Kraljevo has not been put on top of the relevant material, but in the course of time it has gained the importance and meaning of auxiliary historical sources for the period from which it dates, that is the objects or artefacts. By museological practice, it has entered the historical collection as a specific source, layered in its content and sociological, culturological, psychological and aesthetic meanings as well as transparent in its form. In this collection, the printed material has started its existence classified according to its format into posters, leaflets, brochures, cartoons, with certain chronological entries. In that way, the poster has been perceived not only on the basis of the obtrusive and literal messages it carries, either as textual or illustrative in its main historiographical classification, or as a form of irretrievable information in communication with its target group, but as the carrier of multi-layer meanings in the time of its origin as well. The paper has tended to sublimate the story of their collection for a long time, their procession, storing, publication - efforts which are most explicit in the collection segment referring to the war poster with the chronological entries of the II World War, in accordance with the fact that these posters have the value of a source. In the context of war events in Kraljevo, the posters from the first war year had the cruelest and realistic expression, especially as inexorable heralds following the big October tragedy. Notices, announcements and leaflets, which were tendentious and informative, frequently in two languages, referred to concrete events about which they should officially inform, give orders and warn the population of the occupied zone or the members of their own units. They were most often signed by the military or civil administration in whose provenance they arose and sometimes - dated. Coming out from the printing houses of German sections for South-East in Belgrade, or Kraljevo, they carried the following messages: threatening, about reprisals, or those pro-pact, anti-Jewish, that is anti-mason, anti-Soviet, anti-English; or those by which the then Serbian Government of Milan Nedi} spoke about the social topics which were painful for the Serbian nation: refugees, war orphans, unemployment or poverty. Their eloquence and painting properties as well as layers in the meaning of their messages are a good base for presenting posters in the form of thematic exhibitions, which completes the process of transformation of the printed material into an artefact.
194
Silvija Krejakovi}
MARKO TERZI]
NEKI SLU^AJEVI KONFISKACIJA U SREZU @I^KOM POSLE SVR[ETKA DRUGOG SVETSKOG RATA
Apstrakt Konfiskacije u srezu @i~kom deo su nove jo{ nedovoqno istra`ene lokalne istorije, a koja usled zahteva vremena mora biti napisana. I to ne samo zarad istine i kroz wu dostignute katarze, ve} i zarad denacionalizacije, ~iji je deo povra}aj imovine koja je bila oduzeta primenom mere konfiskacije. To je proces koji se ne mo`e prenebregnuti i koji neminovno predstoji na{em dru{tvu i dr`avi. Kqu~ne re~i: konfiskacija, denacionalizacija, @i~ki srez Ovaj rad je deo {ireg razmatrawa ~ija je tema proces konfiskacija u srezu @i~kom (tada{wi pribli`an ekvivalent op{tini Kraqevo) od 1944. do sredine 1946. godine. Ta dru{tveno veoma va`na tema }e, nadamo se, uskoro biti kompletnije predstavqena javnosti objavqivawem celine koja sadr`i obradu procesa konfiskacije u srezu @i~kom u wegovoj sveobuhvatnosti, odnosno wegovog toka i sumarijuma, kao i karakteristi~nih i specifi~nih slu~ajeva tada ostvarenih konfiskacija u delu uslovno nazvanom „Govor dokumenata�. Ovde izdvojeno jeste deo imenovanog, drugog kqu~nog dela rada. U wemu se obra|uju specifi~ni pojedina~ni slu~ajevi konfiskacija koji ukazuju na karakteristike tog procesa koji se odvijao po uspostavqawu komunisti~kog dru{tvenog sistema i poretka. Konfiskacije su tada postale sredstvo obra~una sa ideolo{kim neistomi{qenicima, ali i na~in sticawa vrednosti u ciqu dru{tvene preraspodele resursa u skladu sa novouspotavqenom vladaju}om ideologijom. U DFJ (pa u FNRJ) preko konfiskacija se te`ilo demoralisawu i obeshrabrivawu simpatizera i preostalih pripadnika u narodu ukorewenih suparni~kih politi~kih pokreta. Wima se postizao jo{ jedan ciq: razvla{}ivawe i osiroma{ivawe do tada vladaju}e elite. Za ciqeve KPJ preuzimawe ve}ine dobara iz ruku privatnih lica u posed dr`ave nesumwivo je bilo od vanredne va`nosti. Koliki je bio zna~aj konfiskacija re~ito govori podatak iz popisa industrije iz 1945. godine, prema kome je ve} po samom svr{etku rata u posedu dr`ave bilo ~ak 82% industrije, od ~ega je 55% bilo oduzeto konfiskacijama, a 27% je bilo stavqeno pod sekvestar, kao i najve}i deo bankarskog sektora i skoro cela trgovina na veliko.1 Sekvestar se kao mera naj~e{}e koristio u slu~aju stranog ili sumwivog kapitala i zna~io je stavqawe imovine pod upravu dr`ave do kona~ne sudske odluke u vezi sa wom. Sudske odluke su uglavnom bile da se ta imovina dodeli dr`avi, pa je pod sekvestrom u praksi bila imovina koja se ~uvala od kra|e i preprodaje do zvani~ne konfiskacije. Polazi{te za takvo dosledno i hitno bavqewe konfiskacijama nalazi se u politi~koj i strate{koj odluci KPJ da dominantni, mo`da i jedini oblik Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
207
1
Vladimir Todorovi}, Denacionalizacija izme}u nacionalizacije i privatizacije, Beograd 2001, str. 10.
svojine koji u novoj dr`avi treba da postoji bude dr`avna ili kasnije dru{tvena svojina. Konkretna odluka koja je tu te`wu prva realizovala, a sve kasnije zakonodavstvo je u praksi ostvarivalo i nadogra|ivalo, bila je odluka Predsedni{tva AVNOJ-a od 21. XI 1944. godine. Ona nosi naziv „Odluka o prelazu u dr`avnu svojinu neprijateqske imovine, o dr`avnoj upravi nad imovinom neprisutnih lica i o sekvestru nad imovinom koju su okupatorske vlasti prisilno otu|ile”2, a kasnije je uspostavqawem stvarne komunisti~ke vlasti i zvani~no stupila na snagu. U istra`ivawu konfiskacija u srezu @i~kom koristili smo se iskqu~ivo izvorima prve vrste, odnosno javnosti i istra`iva~ima dugo nedostupnom dokumentacijom dva suda, Op{tinskog i Okru`nog suda Kraqevo, kao i fondom Okru`nog narodnog odbora, koji se sada nalazi u Istorijskom arhivu ^a~ka. To smo do`iveli kao jednu od privilegija koje nosi bavqewe istorijskom naukom, ali i obavezu da nam oprez pri dono{ewu zakqu~aka bude na jo{ ve}em nivou.
SLU^AJ SVE[TENIKA MILANA SRETENOVI]A
2 Sne`ana Radi}, Konfiskacija imovine u Vaqevskom okrugu 1944–1946, Vaqevo 2002, str. 19.
3 IAK, Fond Op{tinski sud Kraqevo, Konfiskacija 36/45.
„Zakon o konfiskaciji i o izv{ewu konfiskacije” donet je 12. VI 1945. godine. Po wemu se nije smela konfiskovati li~na imovina neophodna za egzistenciju porodice osu|enog, a {to se do tada masovno ~inilo. Takvu ve} konfiskovanu imovinu po zakonu trebalo vratiti porodicama osu|enika.
4
5
Na ovu ~iwenicu kao veoma va`nu posebno skre}emo pa`wu.
U vreme priprema da se poduhvatimo pisawa rada koji je sada pred vama, slu~ajno smo do{li do informacije koja nas je zaintrigirala. Naime, na{e planove o pisawu smo spomenuli gospodinu Milivoju Luki}u, koji nam je u daqem razgovoru ispri~ao da su wegovog kuma Milana Sretenovi}a partizani bez povoda i razloga ubili odmah po ulasku u Kraqevo i da se on i porodica toga dobro se}aju. Da je pride od porodice ubijenog sve{tenika bila konfiskovana sva imovina do posledwe stvari, te da su supruga i deca sve{tenika Sretenovi}a ostavqeni bukvalno bez igde i~ega. Vo|eni razumqivom znati`eqom gospodina Luki}a, kao i sopstvenom, krenuli smo da istra`ujemo pomenuti slu~aj. Ubrzo smo do{li do iznena|uju}eg i neo~ekivanog saznawa3 koje je ukazalo u jednoj crtici kakvo je odista bilo postupawe novih komunisti~kih vlasti nakon pobede u gra|anskom ratu i proterivawa okupatora. Pomenuti sve{tenik, naime, nije bio vo|en ni u jednoj dostupnoj evidenciji koja se ticala konfiskacija! Naprosto ga nigde nije bilo! Logi~no je bilo zapitati se nije li porodi~no se}awe ipak omanulo i nije li nadgradwa pokrila istinu? Ili se pak ne{to {to je davalo lo{u sliku o postupcima novih vlasti krilo i pre}utkivalo u zvani~nim izve{tajima? I onda, u slabo sa~uvanoj i sa te{kom mukom dobijenoj gra|i Sreskog narodnog suda, rade}i sa dokumentima koji „nisu ugledali svetlo dana” du`e od {ezdeset godina, pojavili su se spisi koji su donekle rasvetlili slu~aj. Pred nama se ukazala tu`ba supruge ubijenog sve{tenika Milese M. Sretenovi}, kako stoji „doma}ice sa stanom u ulici Kara|or|evoj Br. 10 – Kraqevo”. Ona je bila datirana na 26. juli 1945. godine, i o~ito napisana od strane advokata sa `eqom da se najli~nije oduzete stvari vrate nazad porodici nakon {to je u me|uvremenu od wihovog oduzimawa donesen Zakon o konfiskaciji4. U tu`bi supruga pokojnog sve{tenika izjavquje: „... Moj mu` pok. Milan Sretenovi} biv. sve{tenik iz Kraqeva osu|en je na smrt od strane vojnog suda i streqan u januaru mesecu ove godine. Ne znam da li je moj mu` osu|en i na konfiskaciju imovine 5 (obel. autor), ali su meni 20.-dana posle wegovog streqawa, oduzeli slede}e stvari: Prilog: spisak oduzetih stvari Po ~l. 6 Zakona o konfiskaciji, od konfiskacije se izuzimaju predmeti poku}anstva /odelo, obu}a, name{taj, sudovi i dr./ neophodne za `ivot osu|enoga i wegove u`e porodice. 208
Marko Terzi}
Moj mu` pok. Milan po svojoj smrti ostavio je mene udovu i troje dece: k}eri Radmilu staru 15 godina i Branislavu staru 13 godina i sina Borislava starog 10 godina. Od imovine moj mu` nije ostavio ni{ta, jer svoga imawa nije imao, a ostavio je od pokretnosti poku}stvo, koje ne pripada samo wemu ve} i meni, jer sam od svega poku}anstva {to u ku}i imamo prete`an deo ja donela prilikom udaje po na{em obi~aju... s pogledom na ~l. 6 Zakona o konfiskaciji, poku}stvo se od konfiskacije izuzima. Sa iznetog molim Sreski Narodni Sud da u smislu ~l. 29. Zakona o konfiskaciji, donese svoju odluku, da mi se napred pobrojane a oduzete stvari povrate.” Tu molbu pratila su dva dokumenta. Uverewe izdato od strane Gradskog narodnog odbora 8. avgusta 1945. godine „ da moliqa, Melisa Sretenovi}, wen mu` pok. Milan Sretenovi}, sve{tenik iz Kraqeva, i wenih troje maloletne dece nemaju nikakve imovine...” i pomenuti spisak, o~ito bez validnog obrazlo`ewa datog porodici, oduzetih stvari iz ku}e ubijenog Milana Sretenovi}a. On je prepis originala datog Melisi Sretenovi} po oduzimawu imovine. Original je datiran na 1. mart 1945. godine u Kraqevu. ^lanovi komisije koji su oduzimawe izvr{ili bili su Rako Vukajlovi}, Petar Grahovac i tre}e ime je prepisiva~u sa orginala bilo ne~itko. U dokumentu pod nazivom „Spisak oduzetih stvari” stoji da je imovina oduzeta po re{ewu „Vojnog suda Br. 19 od 24I-1945 i re{ewa Komande mesta u Kraqevu”, {to u celini, sude}i prema tekstu tu`be, nije nikada zaista pokazano porodici ubijenog sve{tenika. Na spisku se nalazi 25 razli~itih stavki oduzetih li~nih stvari kao npr: {ifower, „dva astala boqa”, vuneni pokriva~, dva ~ar{ava krevetska, servis za rakiju sa {est ~a{a, osam krpara, tri mala jastu~eta, ~etiri tawira porculanska, mre`a pamu~na za krevet, miqe, natkasna, ~etiri sobne stolice, jorgan, dva pamu~na prekriva~a, dva ~ar{ava jorganska, servis za slatko sa sedam ~a{ica, dva velika jastuka sa navlakama, zavesa sa garni{lom... Na kraju stoji podatak da se nepokretna imovina nalazi u selu Trnavi u Trnavskom srezu. Sreski narodni sud kojim je predsedavao sudija Qubomir Kovijani} a sudije prosuditeqi bili Dragutin Babi} i Aleksandar Le{evi}, doneo je 21. avgusta 1945. godine presudu da se tu`ba Milese Sretenovi} zaista i uva`i, i da joj se stoga u skladu sa zakonom vrate oduzete stvari. U obrazlo`ewu stoji izme|u ostalog da je sud „ na raspravi od 21. avgusta 1945. g. izveo dokaze putem saslu{awa `aliqe i podnetog uverewa Gradskog narod. oslobod. odbora u Kraqevu br. 11282 od 8. avgusta 1945. g. ustanovio, da je `aliqa udova Milesa zaista siroma{nog stana i da konfiskovane stvari navedene u dispozitivu... presude delom wena li~na svojina, a delom streqanog Milana, te kako su ove stvari nu`na potreba za `ivot dece i udove streqanog, to je u smislu ~l. 6. ta~. i Zakona o konfiskaciji sud i odlu~io kao u dispozitivu”. Tako je uvidom u citirane dokumente postalo o~igledno da je sve{tenik iz Kraqeva Milan Sretenovi} bio zaista ubijen i da mu je bila konfiskovana imovina. Kako videmo, posle izvesnog vremena ona je supruzi i deci vra}ena, ali pitawe koje nas je mu~ilo ostalo je isto kao na po~etku bavqewa slu~ajem. Za{to wegovog imena nema ni na jednom od zvani~nih detaqnih spiskova koje smo u celini prou~ili6, a koji datiraju iz sredine 1946. godine? Mo`da deo odgovora stoji u posledwem dokumentu koji je uz pravni slu~aj, o~ito naknadno, bio prilo`en. Taj spis je nastao na o~iglednu rekciju sudija koje su odlu~ivali o pomenutoj tu`bi. Oni su verovatno zbuweni nepostojawem bilo kakvog zvani~nog traga (sem navodnog broja presude vojnog suda br. 19 od 24. januara Neki slu~ajevi konfiskacije u srezu @i~kom posle svr{etka Drugog svetskog rata
209
6
Ti kompletni spiskovi qudi na koje se primewivala (u bilo kom obliku) mera konfiskacije u periodu od 1944. do 1946. godine, nalaze se u prilozima koji su integralni deo na{ega rada a ~iji je pak deo tekst koji je sada pred Vama.
1945. godine) o postojawu presude po kojoj je ubijen sve{tenik Sretenovi} i zatim mu bila konfiskovana imovina, zatra`ili zvani~no obrazlo`ewe od nadle`nih. Odgovor i zvani~no obja{wewe za nepostojawe presude (koja podse}amo nije pokazana pri oduzimawu imovine porodici streqanog) upu}eno presedniku suda glasi ovako: „Izve{tavam druga Predsednika da se nestali predmet (obel. autor) Konf. br. 36/45 g. koji se odnosi na ispravku u smislu ~l. 29 Zakona o Konfiskaciji koji je podnela Milesa ud. Sretenovi}, iz Kraqeva, da bi joj se povratile izvesne stvari, ni do danas se nije prona{ao (obel. autor). Molim druga Presednika da naredi obnovu predmeta po{to su svi izgledi da je predmet pogre{no ekspedovan nekom drugom nadle{tvu...” U nastavku istog dokumenta stoji i potpisana odluka da se predmet obnovi i da treba „zatra`iti od Uprave narodnih Dobara otpravak presude i spisak popisa sa ostalim prilozima”. To je bila ona ista nadle`na dr`avna institucija (Uprava narodnih dobara (UND) sreza @i~kog) koja sve{tenika Milana Sretenovi}a nije stavila ni u jednu evidenciju povezanu sa konfiskacijama. Ako ona o wemu nije znala ni{ta, da je to na neki na~in i bilo mogu}e, posle te odluke suda bi morala biti upoznata sa slu~ajem. Pomenuta odluka datirana je na 27. mart 1946. godine, tj. vi{e meseci po povra}aju konfiskovane imovine, a nekoliko meseci pre sastavqawa pomenutih zvani~nih izve{taja. Pomenuti izve{taj i odluka predsednika suda je i posledwi dokument koji postoji u sudskom slu~aju, a {to ukazuje da u stvarnosti nikakve pribavke novih dokumenta i obnove slu~aja nije bilo. Slu~aj je najverovatnije sklowen i zata{kan. Da li to zaista zna~i i da je sve{tenik iz Kraqeva Milan Sretenovi} bez razloga i obrazlo`ewa ubijen a imovina mu oduzeta po ulasku partizana u Kraqevo, te zatim da bi se zlo~in skrio wegovo ime se ne nalazi u zvani~noj evidenciji o konfiskacijama, to je na ~itaocu da zakqu~i iz citiranih dokumenta. Mi smo li~no skloni da verujemo da je porodi~no se}awe kuma ubijenog zaista istinito, te da u prethodno iznetom ima dovoqno dokaza za to.
„VREDNOST” IMOVINE MIQKA PETROVI]A RI@E
7 IA^, Fond ONO, 1945, UND K19, dokument SNO br. 676/45.
8 Sve {to je u citatu ozna~eno obele`io je autor rada zarad isticawa poente citata.
Najbogatiji predratni Kraqev~anin Miqko Petrovi}, u narodu poznatiji po nadimku Ri`a, li~nost je koja svojim `ivotnim putem i sudbinom uvek iznova intrigira palana~ku javnost na{eg grada. Kada bi nam bio ciq da pravimo popis svega {to je posle svr{etka Drugog svetskog rata od wega bilo oduzeto, dobro bi se pomu~ili u prepisivawu mnogih stranica spiskova krcatih ku}ama, radwama, ma{inama, placevima... pa i u Kraqevu ~uvenom prugom koju je za potrebe svoje strugare dao izgraditi ne{to pred po~etak pomenutog rata. O obrazlo`ewu presude po kojoj je Ri`a osu|en na vi{egodi{wu robiju i konfiskaciju celokupne imovine, imalo bi se mnogo toga re}i. Ona je upravo jasan primer pravosu|a i pravde kakvi su karakterisali to vreme. Me|utim, kako je proces konfiskacija u srezu @i~kom prvenstvena tema koja nas interesuje, izabrali smo da se pozabavimo jednim, po nama, daleko interesantnijim i specifi~nijim dokumentom do koga smo uspeli do}i, a koji se odnosi upravo na imovinu konfiskovanu od Miqka Petrovi}a Ri`e. Razmatraju}i u Istorijskom arhivu grada Kraqeva izuzetno obimnu gra|u koja se odnosila na konfiskaciju wegove imovine i maratonski sudski proces u kome su u~estvovali mnogobrojni Ri`ini ro|aci i poslovni partneri, zapazili smo da se u jednom momentu posredno nagove{tava da ne{to nije u redu sa 210
Marko Terzi}
procenom vrednosti dela wegove imovine. No, kako nije bilo daqeg bavqewa tom temom, nismo isprva na to obratili posebnu pa`wu. Nakon nekog vremena me|u brojnim dokumentima Sreskog narodnog odbora koji se nalaze u Istorijskom arhivu grada ^a~ka pojavio se dokument koji je tu pri~u nastavio i otvorio brojna pitawa i na izvestan na~in oslikao jednu stranu karaktera vlasti koja je inicirala i sprovela konfiskaciju imovine. Dokument je naslovqen, tj. upu}en, Okru`nom narodnom odboru u gradu ^a~ku, konkretno odseku Uprave narodnih dobara, od strane Sreskog narodnog odbora sreza @i~kog. Uredno je datiran na 2. januar 1945. godine.7 U wemu stoji da je prilikom predaje konfiskovanog [umskog preduze}a Miqka Petrovi}a Ri`e na upravu dr`avnim preduze}ima Sokoqe i ^emerno napravqen zapisnik u tri primerka, kako je to ve} pozitivno zakonodavstvo nalagalo. Me|utim, sa svoje strane Uprava narodnih dobara u Kraqevu predla`e da se zapisnici ipak ne odobre, i za to daje obja{wewe: „Premer ogrevnog drveta i gra|e izvr{en je okularno, te se zbog toga pojavquje razlika ogrevnog drveta i gra|e sa zapisnikom o primopredaji i zapisnikom o popisu i proceni”. Daqe se obrazla`e i ni`u se drasti~ni primeri koji sami za sebe govore a koje }emo u celini preneti8: „U zapisniku o popisu u proceni na mestu Zv. Sokoqe od 19-IX-1945 god. pod ta~. 4 popisana je jedna strugara na Gvo`da~koj reci sa {nel gaterom a procewena je sa 5.000 dinara. Ovu je strugaru raniji sopstvenik neposredno pred rat kupio od Kalajxi}a Mihajla iz Kraqeva za 345.000 dinara, i wen prodavac izli~nom tu`bom od ove Uprave tra`i pred sudom rest kupoprodjnu cenu od 75.000 dinara. Vrednost ove strugare ogleda se u gateru a ne u drvenoj zgradi koja je poru{ena. Pod ta~. 7 istog zapisnika procewena je jedna zgrada-magacin sa 10.000 dinara, dok ona po kazivawu sopstvenika ko{ta pre rata 120.000 dinara. Pod ta~. 8 ku}a je procewena sa 8.000 dinara, dok ona po kazivawu sopstvenika ko{ta 90.000 dinara. Pod 11 procewena je jedna strugara sa 7.000 dinara, dok ona po kazivawu sopstvenika (vredi – prim. autora) preko 265.000 dinara. Pod ta~. 12 jedna vaona na Gvozda~koj reci sa ~eli~nim u`etom procewena je sa 5.000 dinara. Samo ~eli~no u`e debqine 30 mm a du`ine oko 4 km. verovatno da ko{ta mnogo vi{e. Po kazivawu sopstvenika jedan du`ni metar ko{ta oko 125 dinara. Pored ovoga tu je pruga za izvla~ewe vagona, i kuglageri za u`e. Pod ta~. 13 jedna {upa sa Brenzbergom proceweni su sa 30.000 dinara. Na ovom Brenzberku postoji jedan motor, pa onda pruga u du`ini 2.500 met. sa gvozdenim pragovima. Nije uzet u obzir ni rad oko proseka i postavqawa koloseka. Pruga te`i odprilike 65-70.000 kg. te ona sama kao staro gvo`|e vredi oko 200.000 dinara. Pod ta~kom 2 i 3 istog zapisnika 2.350 `el. pragova proceweno je sa 51.700 dinara. Prema nalazu primaoca oni za wega imaju negativnu vrednost. Dok po na{em mi{qewu kao nestru~nom oni ko{taju vi{e. Ovde primaoc ne priznaje ni stvarnu vrednost ko{tawa se~e, obrade i dotura. Pod ta~. 9 jedna vodena ri`a sa dva kraka u du`ini oko 13 km. procewena je 460.000 dinara dok po kazivawu sopstvenika ona wega pre rata ko{ta preko 2.500.000 dinara... Pod ta~. 5 procewena je jedna vodena ri`a u du`ini od 9 km. sa 665.000 dinara. Ova ri`a po kazivawu sopstvenika gra|ena je 1944 god. gotovo nova neupotrebqivana. Sada{wa izgradwa prinudne upraviteqe i Dr`avno preduze}e ^emerno ko{ta po jednom kilometru oko 100.000 dinara. ... Pored okularne procene primalac smawuje koli~inu ogrevnog drveta sa 40% procenata trule`i. Tu ne priznaje ni stvarne tro{kove se~e i dotura. Neki slu~ajevi konfiskacije u srezu @i~kom posle svr{etka Drugog svetskog rata
211
9
IAK, Fond Op{tinski sud Kraqevo, Konfiskacija 34/45.
Strugara na sastavku Velikog i Malog Risovca procewena je sa 50.000 dinara, wena vrednost iznosi mnogo vi{e...” U istom dokumetnu daqe stoji ne{to mo`da jo{ neverovatnije. Naime, pored svega ovoga {to je gore navedeno primopredaja je ipak izvr{ena „prema nare|ewu toga odseka (verovatno se misli na odsek Uprave narodnih dobara Okru`nog narodnog odbora u ^a~ku, zana~i vi{e, nadre|ene instance, kojoj se ovaj dokumet-prigovor i upu}uje prim. autora) u aktu Br. 536 od 9-X-1945 god. i to neposredno od prinudnih upraviteqa, jer je nare|eno da se izvr{i predaja bez ikakvih formalnosti u ciqu br`e eksplatacije...” To ukazuje da se nije radilo o nekom eventualnom diletantizmu u proceni vrednosti imovine Miqka Petrovi}a Ri`e, ve} da je to izvesno bio diktat vi{ih instanci organa vlasti zarad nekih ciqeva. Ali kojih, pitawe je koje se name}e? Da se realno pretpostaviti da se nije radilo o obi~anom privrednom kriminalu jer je nova vlast svejedno koliko je ta imovina nominalno vredela do{la u wen celokupni posed, pa tu nema nikakvog materijalnog interesa. Podatak da o celom ovom slu~aju nema ni{ta konkretno u vi{e nego obimnim spisima u predmetu su|ewa i konfiskacija imovine Miqka Petrovi}a Ri`e, ukazuje da vlast nije dozvolila da se ta stvar daqe proverava, ve} je izvesno da je dokument koji je sre}nim slu~ajem do{ao do nas nastao kao incident neuigranog dr`avnog aparata. Nijedan drugi spis ne ukazuje da su gore izneti (veoma ~vrsti i {okantni, prime}ujemo) argumenti naveli organe vlasti da se uva`e preporuke ni`e instance, odnosno Uprave narodnih dobara Sreskog narodnog odbora @i~kog sreza. Ta preporuka je bila da treba „izvr{iti naknadni premer, popis i procenu sa stru~nim licima kao proceniteqima Uprave narodnih dobara uz sadejstvo suda”, kao i da treba „stru~no pregledati celokupni rad prinudnih upraviteqa i prinudnu upravu likvidirati, jer oni jo{ nisu razre{eni od strane ove Uprave” Pri ~emu u istom dokumentu se i pored svega {to je pre toga obja{weno ipak preporu~uje, ne da se prinudna uprava krivi~no goni, {to se ~ini jedino logi~nim, ve} da im treba „odrediti honorar za celokupni rad kao prinudnih upraviteqa”. To upu}uje na neminovan zakqu~ak da su vi{e puta pomiwani prinudni upraviteqi bili u to vreme istaknuti qudi nove vlasti, ~ega su svakako bili svesni i pisci dokumenta. Stoga je i politika kakvu su prinudni upraviteqi sprovodili verovatno bila sa vrha diktirana. Dati odgovor na pitawe za{to su zvani~ne procene vrednosti imovine prikazane tako radikalno umawene, veoma je te{ko i ipak spada u domen spekulacija. Izvesno, sve to otvara brojna pitawa. Mi se usu|ujemo na poku{aj da, vo|eni logikom i poznavawem celine situacije, damo jedan od mogu}ih odgovora za takvo postupawe novih vlasti. Smawewe vrednosti moglo je da ima efekta jedino u odnosu na one kojima bi eventualno neko morao da isplati obe{te}ewe za oduzetu imovinu, bilo da su to biv{i vlasnici, rodbina ili poslovni partneri osu|enog. U razmi{qawu u tom pravcu ne treba smetnuti sa uma da je vreme oko 1945. godine bilo vreme velike nestabilnosti i daleko bilo od toga da su nove, revolucionarne vlasti sigurne u svoja postignu}a. Tada jo{ nisu bile ukinute politi~ke partije, republikanizam i komunizam su se uvodili oprezno i u strahu od napetog i prete}eg odnosa zapadnih sila prema pobednicima koji su polako izigravali u istoriskoj nauci poznatu „politiku kompromisa” zasnovanu na dva sporazuma Tito – [uba{i}. Stoga ni konfiskacije, posebno one zasnovane na nesigurnim „pravnim nogama”, kao {to je to bio slu~aj konfiskacije celokupne imovine Miqka Petrovi}a Ri`e, nisu se ~inile vlastima kao sigurna stvar. Razumno je pretpostaviti da su vlastodr`ci u strahu da }e eventualno pod velikim priti212
Marko Terzi}
skom morati tako oduzetu imovinu da obe{tete ili vrate predtodnim vlasnicima, makar i privremeno, nastojali da tu mogu}nost preduprede tako {to bi najvredniju imovinu, tj. gro strate{ki va`ne privrede, kroz zvani~ne dokumente obezvredili. Tako bi samo mali deo vrednosti platili prethodnim vlasnicima a sebi bi na~inili legalno pokri}e koje bi bilo te{ko osporiti sem konkretnim uvidom na terenu u vrednost imovine. To pak predstavnicima stranih sila, shodno realnoj situaciji i politici kakava je vo|ena u to vreme, izvesno ne bi bilo dozvoqeno. Stoga nam izgleda da je to pravac u kome treba razmi{qati kada se nastoji razumeti razmatrano postupawe vlasti. Naprosto, ~ini se da je to bilo otvarawe manevarskog prostora ~ime su se nastojali preduprediti potencijalni problemi u sprovo|ewu planiranog. Za potvrdu takve teze potrebna su ipak obimna ista`ivawa koja bi obuhvatila mnogo ve}u teritoriju od sreza @i~kog. To ostavqamo kasnijim vremenima. Mogu}a su druga i druga~ija obja{wewa.
ZLA SUDBINA DOMA]INA SLAVKA VIRIJEVI]A U spisima Op{tinskog suda u Kraqevu nalaze se podaci o doma}inu iz sela Ravanice, Slavku Rista Virijevi}u i konfiskaciji wegove imovine.9 Sli~nih slu~ajeva kao {to je wegov ima puno. On je, kako se u spisima vidi, pro{ao sve turbulentne, neizvesne i tragi~ne godine rata bez decidnog vezivawa za bilo koju zara}enu stranu. Tako je u relativnom miru do~ekao proterivawe okupatora. U pomenutim spisima jo{ stoji da je u momentu hap{ewa imao 56 godina, da je bio o`ewen i da nije imao dece, te da je bio dobrog imovinskog stawa, {to za slu~aj nije neva`no. Sudbina ili ne{to drugo, nije dozvolila da mir do~eka kao ve}ina obi~nih qudi koji se nisu vezali ni za jednu zara}enu stranu u ratu. Naime, kako se vidi u presudi Vi{eg vojnog suda u ^a~ku od 26. maja 1945. godine broj 534, u wegove kolibe, negde u brdima iznad ku}e u kojoj je sa porodicom `iveo, oko praznika Svetoga Save 1945. godine (27. januar, po novom kalendaru) do{li su od vlasti progoweni ~etnici. Wih nekolicinu je predvodio li~no komandant ~etni~kih `i~kih brigada, predratni vazduhoplovni kapetan Mile Vasi}. U @i~kom srezu ime Mila Vasi}a se i sada, vi{e od 60 godina po wegovom samoubistvu na o~evom grobu, izgovara sa strahom ili strahopo{tovawem zbog surovosti i doslednosti sa kojom je presu|ivao neprijateqima ~etnika i uvodio „gvozdenu” disciplinu i red me|u svojom vojskom i narodom. Kakvu je reakciju tada izazivala wegova pojava mo`e se lako pretpostaviti. On je bio najprogoweniji i najpoznatiji neprijateq novih vlasti pod ~ijom su se komandom nominalno nalazili svi ~etnici @i~koga sreza, a koga su se veoma pla{ili qudi iz vlasti, sude}i po brojnim dokumentima koja o tome svedo~e. Mawe ga se nije bojao ni ideolo{ki neutralan narod. Prst sudbine je januara 1945. godine bio okrenut Slavku Virijevi}u, za koga su, po sopstvenom svedo~ewu, ~etnici do{li no}u u wegovu ku}u, tj. kako u presudi ta~no stoji „ da je morao ovo da radi, jer su za wega bili do{li naoru`ani koqa{i, vodili ga no}u od ku}e u dva maha do koliba” A kada je tamo oti{ao „ bio je prinu|en da im tamo preda ono {ta su ovi zahtevali, jer bi ovi uzeli i ina~e i protiv wegove voqe”. To {to je predao (prodao) bilo je jedno sviw~e koje je Mile Vasi} uredno platio i jo{ neke sitne `ivotne namernice kojima su se ~etnici nahranili dok su tu boravili. Da bi ~etnici svakako uzeli {ta su hteli i da se Slavko Virijevi} usprotivio, vi{e je nego izvesno. Ali bi pri Neki slu~ajevi konfiskacije u srezu @i~kom posle svr{etka Drugog svetskog rata
213
tome on i wegova porodica najverovatnije bili ubijeni. Isto bi usledilo i da je prijavio vlastima gde se ta grupa ~etnika nalazi, jer ~ak i kada bi ih sve pohapsili ili likvidirali, za izdaju komandanta svih ~etnika @i~kog sreza odmazda bi usledila brzo i neminovno od strane izuzetno brojnih ~etni~kih grupa koje su 1945. godine posebno bile koncenrisane po {umama i brdima oko Ravanice i obli`wih sela. To je bio kraj gde im je u toku ~itavog rata bio {tab, a taj brdoviti teren je zbog nepristupa~nosti izuzetno pogodan za skrivawe i gerilsku borbu. Slavko Virijevi} je takvu nespornu istinu i rekao na sudu, a {to Vojni sud interpretira ovako: „ Optu`eni se izgovara (ozn. autor) da ih nije smeo prijaviti, boje}i se za sebe, porodicu i ku}u”. Kada je od nekoga (verovatno uvek za dojave a`urnih kom{ija) bio mesecima kasnije za to prijavqen organima nove vlasti, oni su ga odmah uhapsili i sproveli u zatvor gde je optu`en da je ~etni~ki jatak. Islednicima je bez uvijawa kao i na sudu „ priznao da je u wegovim kolibama zaista boravio zloglasni Vasi}, sa svojim koqa{ima nekoliko dana i da im je on prodao jednu sviwu i neke `ivotne namernice”. Pitawe je {ta je drugo mogao da uradi? Sudbina ili ne{to drugo stavili su tog ~oveka u situaciju iz koje nije bilo izlaza. Nove vlasti nije zanimao `ivot wegove porodice ni wegov, jer je bilo izvesno da ih nije bilo mogu}e za{titi po brdima oko Ravanice, kada se zna da u tome kraju vlast nije bila sigurna ni jo{ mnogo godina posle doga|aja o kome pi{emo. Ali ono {to ih je svakako zanimalo jeste bila wegova imovina. Presudom Vi{eg vojnog suda u ^a~ku, a {to su potvrdile sve sudske instance, Slavko Virijevi} iz sela Ravanice sviw~e koje je protiv svoje voqe prodao ~etnicima Mila Vasi}a, bio je te 1945. godine osu|en na „ robiju dve godine uz gubitak gra|anske ~asti za pet godina po izdr`anoj kazni i konfiskaciju 50% celokupne imovine” (obel. autor). Spisak imovine koja je od wega konfiskovana sadr`i 22 stavke, raznih parcela {uma, livada i wiva. Iako se efekat zastra{ivawa potencijalnih jataka zaostalih ~etni~kih grupa ne sme zanemariti, neminovno se javqa pomisao da je imovina u stvari bila primarni ciq presude. Relativno mala osuda na robiju tog imu}nog seqaka ukqu~ivala je konfiskaciju polovine imovine, a u spisima sudova koje smo pretra`ili ima slu~ajeva da presude na pet, sedam ili deset godina robije nisu podrazumevale konfiskacije. Vlast se putem te i sli~nih presuda dokopavala imovine bogatijih pojedinaca, sve dok kasnije putem nacionalizacije i drugih mera to nije bili kona~no re{eno. Slu~ajevi konfiskacija obra|eni u ovom radu jesu deo slu~ajeva koji su se iz „mora” sli~nih dokumenata izdvojili takore}i sami. Oni svojim odstupawima ukazuju na isto na {ta i mnogi drugi obra|eni i neobra|eni dokumenti. Na to kakav je bio karakter vlasti koje su u ime novog, druga~ijeg dru{tvenog poretka zavladale na{om dr`avom nakon proterivawa okupatora sredinom pro{log veka.
214
Marko Terzi}
Marko Terzi} CERTAIN CASES OF CONFISCATION IN THE @I^A DISTRICT AFTER THE END OF THE SECOND WORLD WAR Summary By considering three cases of confiscation, out of a large number of characteristic cases of confiscation carried out after the defeat of the occupier's troops in Yugoslavia, this paper tends to note certain peculiarities and contribute to creation of a historically founded image of that process. All the three cases, which were not directly interconnected, have been considered through the documents of the first kind, and they are linked by their happening on the territory of the @i~a District, i.e. on the territory of today's Kraljevo Municipality. The data about the real character of the communist regime, which performed mass confiscations of property, are revealed through the confiscations of properties of Milan Sretenovi}, a priest, Miljko Petrovi} - Ri`a, an industrialist, and Slavko Virijevi}, a rich peasant.
Neki slu~ajevi konfiskacije u srezu @i~kom posle svr{etka Drugog svetskog rata
215
216
Marko Terzi}
BOJAN B. DIMITRIJEVI] Nau~ni saradnik Institut za savremenu istoriju Beograd
ORGANIZACIJA JEDINICA GARNIZONA KRAQEVO 1945-2005
Apstrakt Tekst je napisan na osnovu originalne dokumentacije koja se ~uva u Upravi za organizaciju Ministarstva odbrane, uz kombinaciju sa ostalom gra|om i izvorima i predstavqa okvir za istoriju organizacije jedinica garnizona Kraqevo (Rankovi}evo od 1949. do 1955) u periodu od zavr{etka Drugog svetskog rata do dana{wih dana.
GARNIZON KOPNENE VOJSKE U periodu do vremena sukoba sa Informbiroom, u Kraqevu se nije bazirala nijedna ve}a jedinica kopnene vojske (divizija, brigada). Zanimqivo je da se u ovom periodu tako|e, nijedna jedinica Korpusa narodne odbrane Jugoslavije za unutra{wu upotrebu, ve}a od ~ete, nije bazirala u garnizonu. U vojnoteritorijalnom smislu, u 1946. godini, vojni odsek Kraqevo, bio je u sastavu vojnog okruga ^a~ak. U 1947. godini formiran je vojni okrug Kraqevo, u ~ijem su sastavu 29 vojnih odseka: (Kraqevo, ^a~ak, Ivawica, Gu~a, Gorwi Milanovac, Kosjeri}, Bajina Ba{ta, Titovo U`ice, Ariqe, U`i~ka Po`ega, Ra{ka, Prijepoqe, Sjenica, Kragujevac 1, 2. i 3, Kru{evac 1. i 2, Trstenik, Varvarin, Aleksandrovac, Brus, Svetozarevo, Rekovac, Priboj, Nova Varo{ i Tutin. Popis ovih mesta govori da je vojni okrug bio odgovoran za veliki deo Srbije, od Drine do Morave, i od [umadije pa do Crne Gore.1 Jo{ po~etkom 1948. godine, dakle pre sukoba sa Sovjetima, nare|ene su velike organizacijske promene u armiji. Dotada{we komande armija i armijskih oblasti preformirane su u komande vojnih oblasti ili su preimenovane.2 Garnizon Kraqevo u{ao je u sastav Tre}e vojne oblasti, nastale od ranije komande 1. armije, sa komandom u Ni{u, i od jedinica 1. i 5. armije. Tako je ova armija pokrila Srbiju (bez Beograda i Vojvodine), Kosovo i Metohiju i Makedoniju. U okviru ove oblasti formirane su dve armije: 8. u Skopqu (ranija 5. armija) i 9. u Kragujevcu (od 1. armije). Reorganizaciju je dodatno pogor{ala ~iwenica da je sredinom marta 1948. do{lo do prekida odnosa sa Sovjetskim Savezom, ~iji su vojni savetnici imali mogu}nost da upoznaju strukturu, raspored i druge jugoslovenske vojne tajne u periodu do tog trenutka, a sasvim mogu}e i novi plan organizacije. Zbog toga je jugoslovenski General{tab, ve} 14. maja 1948. izdao naredbu da se kompletno prenumeri{u svi sastavi od armija do samostalnih bataqona, izmene brojevi vojnih po{ta koje su skrivale prave formacijske nazive. Na taj na~in je trebalo ote`ati identifikacije jediniSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
217
1
Razvoj Oru`anih snaga SFRJ, kw. 3, Kopnena vojska, deo 3, Beograd 1988, str. 545–550. 2
Oru`ane snage SFRJ 1941-1981, Beograd 1981. str. 160; Razvoj Oru`anih snaga SFRJ, kw 3-3, str. 513-514.
3 Razvoj Oru`anih snaga SFRJ 1945-1985, kw 3, Kopnena vojska deo 1, Beograd, 1988, str. 43–44, 57–67.
4 Razvoj OS SFRJ, kw 3/1. str. 44. Naredba str. pov.902, 20. 9.1948
5
Razvoj OS SFRJ, kw 3/3. str. 1821.
6 Mogu}e da je 156. puk nastao preimenovawem 9. crnogorske udarne brigade.
7 Kwiga mobilizacijskog razvoja JA i KNOJ-a prema Nare|ewu 67. od 24. jula 1949. 3. uprava G[.
ca i pra}ewe kretawa i stawa vojnih efektiva JA. Plan je simboli~no nazvan ^elik. U slede}em periodu tokom leta 1948. godine, sve divizije, brigade, pukovi i samostalni bataqoni i ~ete dobili su druge brojne nazive a neki i nova mesta dislokacije. Promena numeracija jedinica imala je ciq da za{titi tajnost novog rasporeda JA. U jedinicama kopnene vojske ratni brigadni sistem zamewen je pukovskim. Puk je uzet kao najpovoqnija organizacijska forma za obrazovawe divizije trojne formacije, ali i za samostalno delovawe.3 Nazivi jedinica su vojnicima poznati samo kao vojne po{te sa ~etvorocifrenim brojem. Tako se kao praksa ustalilo da vojnik odslu`i vojni rok i ne zna u kojem je puku bio u kadru, sem ako jedinica nije imala nekakvu ratnu tradiciju, onda ju je mogao znati po imenu iz rata. Planirana pre sukoba, sprovedena sa dodatnim motivom da se Sovjetima i neprijateqskim susedima ote`a pra}ewe aktivnosti u JA, ova preformacija je ukinula jedan od glavnih oslonaca partizanske ratne pro{losti: originalne nazive brigada koji su u najve}em delu imali i regionalnu/nacionalnu oznaku. Umesto slavnih divizija i brigada sada su u armijskom stroju stajale divizije i pukovi koji su imali samo broj~anu oznaku. Na taj na~in stvoren je novi jugoslovenski armijski profil, koji se oslawao na partizanske tradicije, ali je imao svu drugu formu zvani~ne jugoslovenske armije, bez posebnih regionalnih osobina.4 U garnizonu i okolini se nalazilo nekoliko skladi{ta i radionica: artiqerijsko vojno skladi{te br. 73 (vp 6286) u Bogutova~koj Bawi, koje je u ratu razvijalo za potrebe fronta, oblasti i armije po jedno skladi{te, odnosno radionicu za 9. armiju; in`ewerijsko vojno skladi{te i radionica br. 288 (vp 5660), koje je u ratu razvijalo za potrebe fronta jo{ jedno skladi{te sa radionicom (277 za potrebe fronta), a samo je ulazilo u sastav oblasti; intendantsko vojno skladi{te br. 184 (vp 2089) u kome se ~uvala hrana. Ovo skladi{te je razvijalo u ratu pored sebe i marveni depo br. 3 i 49. mesarsko-pekarsku ~etu. U Bogutovcu se nalazilo pogonsko vojno skladi{te br. 350 (vp 2185), sa odeqcima u Vitanovcu, Jemenskim stenama i Br|anima. U slu~aju rata ovo skladi{te je pored sebe za potrebe oblasti, razvijalo i (352) skladi{te u Jemenskim stenama za potrebe 9. armije. U ratnoj formaciji u Rankovi}evu su se razvijali: 329. `elezni~ki puk RVK, 327. vozarska ~eta U drugoj polovini 1949. godine, u Rankovi}evu je bio sme{ten 355. pionirski puk (vp 8944). Ovaj puk bio je prethodne godine u Kru{evcu.5 Prema ratnom razvoju ovaj puk je formirao tri puka (302, 355, 407) i dva maskirna bataqona (155, 197) za potrebe rezerve Vrhovne komande, kao i 13. pionirski bataqon za istoimeni korpus. Rankovi}evo je tek 1950. dobilo pe{adijsku jedinicu u svoj garnizon. Iz Pri{tine i Podujeva je prebaziran 156. brdski streqa~ki puk (vp 4542), do prebazirawa u sastavu 10. streqa~ke divizije (ranije 3. udarna, crnogorska6). Ovaj puk je dislocirao jedan bataqon u Kragujevac. Puk je u ratnom periodu razvijao jo{ 344. i 448. brdski streqa~ki puk. Ta tri puka onda su na oglas mobilizacije ulazili u sastav 127. brdske streqa~ke divizije (razvoj wene komande i pri{tapskih jedinica je obezbe|ivala komanda 53. brdske divizije iz Titovog U`ica). Nekako u isto vreme u R formaciji u Rankovi}evu je u ratnom razvoju formiran 531. dopunski puk RVK, kao i 771. stra`arska ~eta. Objekte u Bogutovcu, Vitanovcu, Jemenskim stenama i Br|anima, trebalo je da u ratu obezbe|uje 860. stra`arska ~eta.7 Mnoge od promena u organizaciji 1948–1949, nisu bile uspe{ne, pa je u formaciji iz 1950. do{lo do povratka na neka re{ewa iz formacije pre reor218
Bojan Dimitrijevi}
ganizacije. Novom organizacijom JA je dobila ve}i broj operativnih komandi. Komande armija preformirane su u streqa~ke korpuse, i to: 9. armija u 4. korpus u Kragujevcu, kojem je pripao i garnizon u Rankovi}evu. Sada je, me|utim, ova komanda bila vezana za 1. vojnu oblast u Beogradu.8 Od tada pa do 2002. ovaj garnizon je u sastavu 1. vojne oblasti / armijske oblasti ili armije, u zavisnosti kako se nazivala u pojedinoj reorganizaciji ili vremenu. U ovom periodu 355. pionirski puk je napustio garnizon Rankovi}evo. U dopuni reorganizacije od 1952. nije bilo promena vezanih za kraqevski garnizon. U Rankovi}evu je za potrebe 17. tenkovske divizije iz Kragujevca razvijana u ratnoj formaciji Remontna baza 1. U ovoj fromaciji pojavquje se i artiqerijsko vojno skladi{te br. 110 u Mrsa}u, a in`ewerijsko skladi{te u Rankovi}evu nosi broj 294. Slede}a ve}a reorganizacija i smawewe JNA usledili su 1956. godine.9 U toj promeni vojne oblasti nazvane su armijske oblasti, u okviru kojih su formirana vojna podru~ja (VP) umesto komandi korpusa. Kraqevo je pripalo Kragujeva~kom vojnom podru~ju. Kraqeva~ki 156. puk i daqe je imao isti mobilizacijski razvoj (156, 344. i 448. puk za 127. ratnu brd).10 Slede}e godine formirane su u ratnom razvoju JNA vojnoteritorijalni bataqoni, a formirani su i bataqoni narodne vojske. Neke od ovih ratnih jedinica trebalo je da budu formirane i u Kraqevu.11 Kako se u to vreme smatralo, radi daqeg usavr{avawa odbrane socijalisti~ke Jugoslavije, 1958. godine donesena je nova koncepcija odbrane, poznatija pod nazivom Strategija op{tenarodnog rata. Tokom 1959. godine na osnovu ove koncepcije, zapo~eta je velika reogranizacija JNA, poznatija pod nazivom Drvar.12 U skladu sa ovim planom izvr{ene su brojne formacijske promene u jedinicama. Planom Drvar, po ameri~kom uzoru, pre{lo se na petornu formaciju, tako da je trebalo da divizije imaju po pet pukova, a ovi pet ~eta. Formiran je i niz pe{adijskih divizija tipa B, koje su imale jezgro komande sa pet ~eta, koje su u ratu razvijale pukove. Nove divizije su dobile nazive prema partizanskim divizijama iz Drugog svetskog rata. U Kraqevu je, po ovom modelu, 156. pe{adijski puk preformiran u 22. srpsku pe{adijsku diviziju B (vp 4542). Ona je u svom sastavu imala slede}e pe{adijske ~ete (u ratu, dakle, pukove) 156, 344, 448, 266, 104. koje su bile u Kraqevu. Kada se uporede ovi brojni nazivi vidi se da su brojeve 156, 344. i 448. ranije nosili ratni pukovi koje je razvijao 156. puk za ratnu 127. brdsku diviziju, ~iji je razvoj ukinut, a da su brojevi 104. i 266. do tada nekori{}eni nazivi. Ovim planom u Kraqevu je formiran 234. oklopni puk (vp 2760) nastao podelom 252. oklopne brigade iz Kragujevca na dva oklopna puka. Kraqevo tako dobija i tenkovsku jedinicu u svoj garnizon. Protivavionska za{tita bila je organizovana u 339. objekat PVO III varijante (vp 3707), koji je nastao od 167. PAA diviziona. U garnizonu je formirana 424. samostalna pionirska13 ~eta (vp 9976) koja je u ratu razvijao puk.14 U okviru istog procesa reorganizacije skladi{ta u i oko Kraqeva u{la su u sastav novoformirane 184. skladi{ne grupe.15 U 1962. godini u Kraqevo je iz Gorweg Milanovca stigao 370. in`ewerijski poligon.16 Ovaj poligon koji je nastao kao Rukovodstvo radova broj 2, kasnije kao in`ewerijski poligon izvr{avao je radove u Belom Potoku, Qigu i Gorwem Milanovcu. Osamdesetih godina 370. poligon postao je Vojno-in`ewerijska gra|evinska ustanova.17 Osnovni problemi nastali preformacijom Drvar bili su brojni, a mnoga od re{ewa nisu bila adekvatna mogu}nostima i ranijoj praksi. Novi plan reorganizacije poznat kao Drvar 2, obuhvatao je kao i prethodni plan, promene u Organizacija jedinica garnizona Kraqevo 1945-2005
219
8
Oru`ane snage Jugoslavije 1941-
1981, str. 163. 9
Naredbaedba vrhovnog komandanta Oru`anih snaga (daqe VKOS), pov.50, 51, 1.mart 1956. 10
Razvoj OS SFRJ 3-1, str. 235.
11
Naredba VKOS pov. 11, 12. jul 1957 12 Naredba VKOS s/pov. 9, od 27. jula 1959, i Naredba s/pov. 293, 3. uprava, 5. avgust 1959
13
Kasnije samostalna ~eta in`iwerijskih ma{ina, potom od 1968, samostalna in`ewerijska ~eta. 14 Naredba VKOS s/pov. 9, od 27. jula 1959, i Naredba s/pov. 293, 3. uprava, 5. avgust 1959
15
Naredba 3. uprava s/pov. 452, 24. oktobar 1959. 16
Naredba DSNO,s/pov. 391, 30. oktobar 1962. 17 Razvoj Oru`anih snaga SFRJ, kw 9 Pozadina, deo 3, Beograd 1988. str. 146.
18
Naredba DSNO, s/pov. 154, 8. jul 1964 i Naredba 3. uprave s/pov. 12. 5. 1964. 19
Naredba DSNO, s/pov. 203, 12. jun 64. Naredbaedba s/pov. 308, ozvani~ila je ovo formirawe, jer je po prvoj verziji 234. okp trebalo da ide u Skopqe, a od 230. puka iz Kragujevca trebalo je formirati brigadu. 20
Naredba DSNO, s/pov. 319, 3. jul 1965. 21
Naredba DSNO, str. pov. 361, 24. avgust 1966.
22
Naredba DSNO, str. pov. 529, 20. septembar 1968.
23
Naredba DSNO, str. pov. 592, 24.10.1968 Od 1970, ova divizija nosi nazi 37. pe{adijska divizija B-1 (Naredba DSNO, str. pov. 394, 21.7. 1970)
24
Naredba DSNO, str. pov. 619, 29.10.1970
25
Naredba DSNO, str. pov. 106, 6.3. 1970; Naredba DSNO, str. pov. 142, 27.3. 1970
26
Naredba SSNO, str. pov. 45-54, 25.12.1973
27
Naredba SSNO, str. pov. 75-10, 21.3.1975
organizaciji, formaciji i dislokaciji jedinica JNA i u stvari bio je korekcija prethodnog plana, iako se to ~esto kasnije predstavqalo kao nastavqawe reorganizacije. Ovaj plan tako|e je „zavrteo� mnoge jedinice na terenu, doneo niz novih re{ewa i novih (i starih) organizacionih formi. Prema reorganizaciji Drvar 2 nare|enoj 8. jula 1964. godine18 22. divizija B bila je rasformirana. Kraqeva~ki 234. oklopni puk prefomira se u 252. samostalnu oklopnu brigadu (vp 8977) pripajawem ostataka 26. oklopne divizije iz Kragujevca i direktno se pot~iwava 1. armiji. Ova jedinica do danas }e ostati osnovna jedinica garnizona Kraqevo. Uprava takti~kog poligona oklopnih jedinica (OJ) Kraqevo po ovom planu preformirana je u takti~ki poligon OJ 1. armije sa zadatkom da u ratu razvija nastavni dopunski bataqon OJ armije. Reorganizacije nije mimoi{la ni 339. objekat PVO, preformiran u grupu za razvoj 339. lakog PAA diviziona. Ovim planom formirana je i jedna teritorijalna pontonirska ~eta, kao i grupa za razvoj partizanske brigade. U Kraqevu je ovom reorganizacijom baziran i 971. auto-nastavni centar (formiran 1956. godine u Titogradu), pot~iwen Dr`avnom sekretarijatu za narodnu odbranu. Centar je u ratnom razvoju razvijao 183. i 346. auto-bataqon DSNO. Kasnije ovi bataqoni bili su nameweni za potrebe armija (1. i 2)19. U 1965. godini uvedeni su novi nazivi za ratne partizanske brigade, koje su do tada nosile naziv mesta (Kraqeva~ka, itd.), a sada broj i regionalno odre|ewe. Tako je brigada u Kraqevu postala 27. srpska partizanska brigada.20 Zavr{etkom reorganizacije po planu Drvar 2 1965, nisu prestale reorganizacije u JNA. ^ini se da proces promena i tragawa za novim re{ewima traje bez prekida sve do sedamdesetih godina, kada se organizacija ustaquje sve do novog talasa promena prema planovima Jedinstvo od 1987/8. godine. Tako je do{lo do rasformirawa 27. partizanske brigade u Kraqevu 1966.21 Vojni vrh JNA poquqan sveop{tim napretkom odnosa sa Isto~nim blokom naredio je 25. decembra 1967. da se izvr{i smawewe mirnodopskih efektiva, tako {to su mnoge divizije preformirane u pukove, a wihovi pukovi u bataqone i tako ni`e. Prema iskustvima iz ~ehoslova~ke krize u leto 1968, do{lo je do obnavqawa talasa reorganizovawa jedinica, i to upravo kada je u toku bio ili je ve} zavr{en proces prethodne reorganizacije. Do{lo je do formirawa niza novih jedinica, predvi|enih u ratnom razvoju. Ponovo je u Kraqevu obrazovana 27. partizanska brigada, koja je u ratu ulazila u 37. srpsku partizansku diviziju sa sedi{tem u Kru{evcu. Istim nare|ewem do{lo je do formirawa grupe za razvoj 539. lakog pe{adijskog puka (vp 9884).22 Prema jednom od nare|ewa vidimo da je u ovo vreme u Kraqevu i 3. me{oviti artiqerijski puk R (dva divizona 105 mm i jedan 122 mm) iz sastava 3. divizije R iz Ra{ke, odnosno da je iz sastava 252. oklopne brigade formiran 3. oklopni bataqon (vp 2460) za ovu istu diviziju u Kraqevu.23 Od 1970. godine, 252. samostalna ok. br dobila je da razvija 134. brigadu (sa hab 122 mm). Iste godine brigada je preoru`ana sa T-34 na tip T-5524. Iste 1970. godine Grupa za razvoj 339. lad PVO R i 424. samostalna in`ewerijska ~eta bile su rasformirane.25 U 1974. godini rasformirana je 37. tenkovska ~eta, koja je razvijala 37. okb R (vp 3972-16)26. Iz sastava 37. divizije u 1975. godini iz Ra{ke se preme{ta u Kraqevo 259. pe{adijski puk i preformira u komandu za razvoj 259. pp R. Istim nare|ewem 252. oklopna brigada ukinula je svoj tre}i bataqon i predala ga za popunu 3. proleterskog gardijskog puka u Po`arevcu, ostav{i tako sa dva oklopna i jednim mehanizovanim bataqonom.27 Tri godine kasnije prema nare|ewu od 8. 9. 1978. ponovo se u brigade formira 3. oklopni bataqon. Kra220
Bojan Dimitrijevi}
qeva~ka 27. partizanska brigada je u 1974. godini bila u sastavu titovou`i~ke 51. partizanske divizije R, a wena grupa za razvoj postala je komanda za razvoj.28 Kasnije, 1982. naziv partizanski promewen je u laki, ali je u toku 1986. godine lakim divizijama i brigadama vra}en naziv partizanski. Kasnije po planu Jedinstvo, nije bilo promena u organizaciji ove divizije.29 U 1982. godini ratni 259. pe{adijski puk preformiran je u motorizovani puk R.30 Posle ispitivawa dve opitne formacije tehni~kih baza, u 1976. godini odlu~eno je da se objedine po slu`bama razne usitwene jedinice (koje nismo razmatrali u ovom tekstu) i formiraju na nivoima armija tehni~ke, intendantske i sanitetske baze. Skladi{ta oko Kraqeva u{la su u nadle`nost 524. tehni~ke baze (Kragujevac) i to: 6. u Mrsa}u, 7. u Bogutova~koj Bawi, 8. u Bogutovcu, 9. u Jemenskoj Steni. Ovakav sistem pozadinskog obezbe|ewa ostao je na snazi sve do 1988. godine, kada je do{lo do objediwavawa u jedinstvene, pozadinske baze.31 Krajem 1978. godine nare|eno je predislocirawe saobra}ajnog nastavnog {kolskog centra (vp 8415) iz Titograda u Kraqevo. Ovom reorganizacijom ukinut je 971. anc DSNO, kao i mobilizacijski razvoj 346. atb R.32 Od ovog perioda saobra}ajni centar u Ribnici posta}e jedna od najva`nijih jedinica garnizona Kraqevo, u kojoj se do danas vr{i obuka voza~a, kako vojnika tako i stare{ina. Sredinom ´80-ih zapo~eta je reorganizacija JNA poznata kao plan Jedinstvo, koji je pretpostavqao organizaciju kroz jugoisto~no, centralno, severozapadno i jadransko-pomorsko voji{te. Na svakom od wih trebalo je formirati vojne oblasti, nezavisne od teritorijalnog odre|ewa republi~kih granica.33 U kopnenoj vojsci promene su se odvijale u toku cele 1988. godine. Jedan, zna~ajan deo ove organizacije sastojao se u promeni statusa jednice A, B ili R, a ova oznaka je ozna~avala nivo wene popuwenosti qudstvom, kod A 60-100%, kod B 15-60% i kod R od 0-15%. Garnizon u Kraqevu je po ovoj reorganizaciji potpao pod 37. korpus u U`icu 1. vojne oblasti. Oklopna 252. brigada bila je od juna 1984 preoru`ana na tenk T-72 i BVP M-80. Prema planu Jedinstvo 1987/88. u sastavu 37. korpusa, mewa status iz A u B. U Kraqevu je trebalo formirati u ratu i 37. auto-bataqon za potrebe ovog korpusa. Ovaj ratni razvoj bio je u nadl`enosti Saobra}ajnog nastavnog centra (iz naziva izostavqeno: {kolski) SSNO-a, kao auto-bataqona za korpus u Pri{tini. Ovim promenama, ukinut je ratni 127. auto-transportni puk R, koji je u ratu trebalo da razvija ovaj centar. Potom, tokom 1989. godine nastalo je sre|ivawe prilika, i nije bilo zna~ajnih promena gotovo u celoj JNA. Godine 1990. nastavqena je reorganizacija sa tendencijom smawewa JNA kroz plan Jedinstvo 2 i Jedinstvo 3. U ovoj reorganizaciji nare|eno je rasformirawe 27. partizanske brigada R (zajedno sa 51. partd), ali izgleda da nije izvr{eno. Razvoj 37. atb spu{ten je na nivo auto-~ete R.34 Prema nare|ewu ZNG{/uprava za OMJ od 2. 3. 1991, 1. okb 252. oklopne brigade A pre{ao je iz Kraqeva u Gardijsku brigadu kao wen oklopni bataqon u kasarni „Vasa ^arapi}� u Beogradu. Rok izvr{ewa bio je do 30. marta, ali bataqon i daqe u ratnom razvoju bio kod 252. ok br. Radi popune brigade, posle odlaska ovog bataqona za Beograd, 2. ok b R prefomiran je u 2. ok b A tipa. Zbog ratnih dejstava a prema nar. 2124 od 15. 8. 1991, brigada je prevedena iz B u A status. U ovakvoj formaciji brigada je uzela u~e{}a u ratnim operacijama u isto~noj Slavoniji u jesen 1991. godine. Posle borbenih dejstava u Sloveniji u leto 1991. u Kraqevo je preba~en 3, oklopni bataqon 1. oklopne brigade iz Vrhnike. Posle kakve-takve konsolidacije, ova jedinica je tako|e upu}ena na front u Hercegovinu. Prema reorganizaciji armije od januara 1992. godine35, 252. ok br Organizacija jedinica garnizona Kraqevo 1945-2005
221
28
Naredba SSNO, str. pov. 12-37, 31. 12. 1974 29
Naredba SSNO, str. pov. 10511, 4. jun 1986. 30
Naredba SSNO, str. pov. 5501,22.3.82 31
Naredba SSNO, str. pov. 76-32, 11. maj 1976. 32
Naredba SSNO, str. pov. 78-39, 22. novembar 1978. 33
Naredba SSNO, str. pov. 15141, 17. septembar 1987. Naredbaedba o org. form promenama, plan Jedinstvo. 34 Naredba SSNO, str. pov. 43212, 23.7.1989
35
SSNO Naredba odbrana - Dr`. tajna 263-1 20.,1992
36 Ministar odbane, Naredba s/pov. 3442-17. 8. 1992
37 Na~elnik General{taba Vojske Jugoslavije (NG[ VJ) 1038-1, 23.6. 1993
38
NG[ VJ 486-1, 2. mart 1994.
39
NG[ VJ 2457-1, 18. septembar 1995
40
NG[ VJ 3076-1, 5. novembar 1996 41
Str.uktura Vojske srbije i Crne Gore, Uprava za organizaciju, mobilizaciju i vojnu obavezu, Sektor za PMI SP General{tab VSCG, april 2003.
bila je u sastavu 1. mehanizovanog korpusa. Saobra}ajni centar SSNO je u ovom periodu prema ratnoj formaciji razvijao 125. autotransportni puk. Centar }e kasnije preuzeti ovu broj~anu oznaku, po{to u drugoj polovini bude ukinut ratni razvoj ovog puka. Prema neostvarenom nare|ewu G[ PS SFRJ sp 2088-1 od 12. maja 1992. snage JNA iz Bosne trebalo je da se povuku u Srbiju, a po tom planu u Kraqevo je trebalo da stigne 563. atb iz Sarajeva, 329. oklopna brigade iz Bawa Luke i 293. puk, obe jedinice iz Petog korpusa. Preformirawem JNA u Vojsku Jugolsavije 19. maja 1992. jedinice u Kraqevu bile su podeqene izme|u dve armije, {to }e ostati osobenost ovog garnizona u narednih deset godina. U sastavu 1. armije, odnosno mehanizovanog korpusa, bila je 252. oklopna brigada, koja se upravo bila vratila u garnizon posle u~e{}a u borbenim dejstvima od septembra 1991. godine. Ostale jedinice bile su u odgovornosti U`i~kog korpusa, koji je u{ao u sastav 2. armije. Tu je bila 27. brigada R (51. pd), sada preformirana u 27. motorizovanu brigadu R ~etnog sastava (vp 5192) u Kraqevu. Po ovoj reorganizaciji skladi{ta u okolini Kraqeva bila su i daqe u sastavu 524. pozadinske baze Prve armije, i to 531. tehni~ko skladi{te (municija i minsko-eksplozivna sredstva) u Mrsa}u sa odeqkom u Bogutova~koj Bawi, i 627. intendantsko skladi{te u Kraqevu. Za to vreme 626. tehni~ko skladi{te (pogonsko) u Jemenskoj steni u{lo je u sastav 608. pozadinske baze General{taba. Vojni odsek Kraqevo bio je od maja u sastavu Vojnog okruga U`ice. Odsek je razvijao 55. (vp 6308) i 57. (vp 6318) vojno-teritorijalni odred u Kraqevu i 59. vtod (6328) u Gorwem Milanovcu.36 U kasnijim dogradwama formacije vojske tokom devedesetih godina, efektivi su postepeno smawivani. U 1993. formiran je 125. atnb R u Kraqevu.37 Ina~e, uz 252. oklopnu brigadu, druga najve}a jedinica u garnizonu bio je 125. saobra}ajno-{kolski automobilski centar. Centar je u strukturi vojske bio pot~iwen Saobra}ajnoj upravi Sektora za logistiku General{taba. U reorganizaciji 1994. godine, 27. mt br R preformirana je u laku pe{adijsku brigadu, a vojni odsek je dobio jo{ tri vojno-teritorijalna odreda (65, 67, 188) pod svoju kontrolu.38 U 1995. godini 27. lpbr R je bila rasformirana.39 Od 1994. do kraja 1996. godine 252. okbr je bila direktno pod 1. armijom, da bi potom pre{la u sastav Kragujeva~kog korpusa. Tom prilikom ukinut je radi popune brigade wen 3. oklopni bataqon i kratkotrajni komandni bataqon.40 Kraqeva~ka 252. oklopna brigada uzela je aktivnog u~e{}a u ratnom sukobu 1999. godine, kada je sa gotovo kompletnim sastavom bila u akciji na Kosovu i Metohiji. Po preformirawu Vojske Jugoslavije, krajem februara 2002. godine Komanda Kragujeva~kog korpusa je ukinuta, pa je 252. oklopna brigada pre{la u sastav U`i~kog korpusa. Brigada je 2003. godine imala u sastavu aktivne (A) jedinice: 1. oklopni bataqon (tenkovi M-84), 1. mehanizovani bataqon (BVP M-80), me{oviti artiqerijski divizion (VBR 128 mm, samohodne haubice 122 mm) i pozadinski bataqon, a kao ratne (NA) jedinice 2. oklopni bataqon, 2. mehanizovani bataqon, i Samohodni artiqerijsko-raketni divizion PVO. U isto vreme 125. saobra}ajni i automobilski nastavni centar Saobra}ajne uprave General{taba imao je: bataqon za obuku u~enika vojnih {kola i akademija, automobilski nastavni i saobra}ajni nastavni bataqon.41 Daqom reorganizacijom i ukidawem U`i~kog korpusa 2004/2005. godine 252. oklopna brigada prelazi u sastav Komande operativnih snaga, a saobra}ajni centar u Komandu logistike.
222
Bojan Dimitrijevi}
VAZDUHOPLOVNI GARNIZON42 Posebnu istoriju granizona Kraqevo predstavqa wegov vazduhoplovni garnizon. Nastao jo{ pre Drugog svetskog rata, on je do danas stvorio jaku vazduhoplovnu tradiciju ne samo garnizona, ve} i samog grada. Posle 1945. godine u Kraqevu nije bilo leta~kih jedinica u naredne dve decenije. Vazduhoplovni garnizon su ~inile uglavnom vazduhoplovno-tehni~ke {kole. Vazduhoplovna podoficirska {kola koja je formirana u Novom Sadu 3. februara 1945, 29. jula te godine predislocirana je u Kraqevo, a zatim 1. aprila 1946 u Rajlovac, gde je postala Vazduhoplovna podoficirska mehani~arska {kola. U wenom sastavu, 1. jula 1945, formirana je Prva vazduhoplovna {kola specijalista. Ova {kola je 1947. vra}ena iz Rajlovca u Kraqevo i izdvojena iz VPM[. Jo{ jedna {kola je nastala u ovo vreme u Kraqevu. Vazduhoplovna podoficirska {kola veze (VP[V) formirana je 1. aprila 1947. kao Druga vazduhoplovna {kola specijalista. Kasnije, spaja se sa 1. vazduhoplovnom {kolom specijalista i Foto-{kolom iz Pan~eva ({kola vazduhoplovnih specijalista) u VP[V. U 1953. ulazi u sastav V[CV. Prestala da radi 1970 a {kolovawe kadra preuzima Vazduhoplovna tehni~ka vojna {kola. U Kraqevu je u isto vreme postojala i Vazduhoplovna oficirska {kola veze (VO[V). Nastala je preimenovawem {kole za usavr{avawe oficira roda veze i wenim ukqu~ivawem u sastav Vazduhoplovnog {kolskog centra veze. Ve}a objediwena {kolska ustanova pod nazivom Vazduhoplovni {kolski centar veze V[CV (i elektronike od 1955) formiran 1953. godine u Kraqevu. Centar je u svom sastavu imao VO[V, VP[V i Kurs za usavr{avawe podoficira veze. Rasformiran je 1969. godine, a {kolovawe ovakvog kadra preuzele su VTSV[ i VTVA u Rajlovcu43. Drugi elemenat vazduhoplovnog garnizona bila su razna skladi{ta u blizini grada koja je koristilo Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo. Tako u periodu 1948–1951. identifikujemo dva skladi{ta: 12. ubojno (VP 4493), koje je bilo za potrebe Komande JRV, i 14. ubojno (VP 9866), za potrebe i u sastavu 48. vazduhoplovno-tehni~ke komande. Ovo skladi{te brisano je 1951/52. iz sastava vazduhoplovstva. U 1951. godini formirano je 465. vazduhoplovno skladi{te (vp 2895) tako|e u sastavu 48. vtk. Prema planu reorganizacije JNA Drvar, ovo skladi{te je 1959. preformirano u 465. skladi{nu grupu. U wen sastav su u{la skladi{ta 12. i 465. (iz Kraqeva), i 6. i 15. Ve} u slede}oj reorganizaciji Drvar 2 (nar od 12. 5. 1964.), kada su skladi{ta i skladi{ne grupe u{le u organizacijski sastav vazduhoplovnih baza, rasformirana je i 465. skladi{na grupa, odnosno u{la je u sastav novoformirane 285. vazduhoplovne baze na novoizgra|enom aerodromu u La|evcima. Zanimqivo je da je broj vojne po{te ove skladi{ne grupe preuzela nova 285. vb La|evci koja je formirana istim nare|ewem 1964. godine. U toku izgradwe ovog aerodroma, u La|evcima je od 1961. do 1965. godine bazirao i 333. in`ewerijski bataqon. Kratkotrajna 210. teritorijalna radio-relejna ~eta formirana je 1964. u Kraqevu, ali ova jednica ve} 1965. prelazi u Zemun. Kraqeva~ka 285. vazduhoplovna baza primila je svoju prvu vazduhoplovnu jedinicu tek 1967. godine. Iz Batajnice, prema nare|ewu od 5. maja te godine, preletela je 235. lova~ko-bombarderska avijacijska eskadrila. Ova eskadrila formirana je aprila 1961. godine u okviru 88. lbap u Batajnici (puk formiran 1947. u Somboru kao 43, potom kao 88. od 1949. do 1960. u Zagrebu). Naoru`ana je bila mlaznim avionama tipa F-84G Tanderxet. Po rasformirawu mati~nog puka 1964. godine, postaje samostalna, preuzimaju}i avione i qudstvo 88. lbap. Organizacija jedinica garnizona Kraqevo 1945-2005
223
42
U ovom delu teksta uneli smo va`nije Naredbe u tekst. Materijal je tako|e baziran na arhivskoj gra|i organizacione uprave General{taba (sada Ministastva odbrane), kao i na raznoj gra|i Muzeja jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva. 43 Za detaqe o vojnim {kolama u Kraqevu, videti ^uvari na{eg neba, (Trideset pet godina ratnog vazduhoplovstva i protivvazdu{ne odbrane), Beograd 1977 kao i: Vojni leksikon, Beograd 1981. prema nazivu pojedine {kole.
Eskadrila je u{la u sastav skopske 98. avio-brigade u februaru 1966. godine. Eskadrila je prenaoru`ana na doma}i tip Soko J-21 Jastreb 1971. godine. U me|uvremenu, formacija baze dogra|ivana je formirawem raznih ratnih jedinica. U periodu od 1968. do 1977. u bazi su postojali 178. ~eta i 104. vod za obezbe|ivawe avijacije R. Baza je prema nare|ewu od 31. decembra 1977. preformirana u 28. bataqon za opslu`ivawe avijacije (boa). Kao bataqon ostaje sve do 1. februara 1985, kada je po{to se predvi|alo poja~avawe vazduhoplovnih jednica u La|evcima, ponovo preformira u 285. vazduhoplovnu bazu. Zanimqivo je da je na ovom aerodromu, po nare|ewu od 28. januara, 1982. formirana 208. samostalna tenkovska ~eta R (rj 1506) naoru`ana sa tenkovima M-47, koji su prethodno bili povu~eni iz raznih jedinica 1. armije. Ovi zastareli tenkovi bili su povu~eni i podeqeni po aerodromima, da bi u slu~aju rata vazduhoplovne baze mogle da se suprotstave vazdu{nim desantima potencijalnog agresora. Ove ~ete nisu imale qudstvo u miru, a tenkovi su stajali na aerodromu. Rukovalac mobilizacije bio je 28. boa, odnosno kasnije 285. vb La|evci. U skladu sa promena Jedinstvo 1987, u toku 1988. ova ~eta bri{e se iz R razvoja, a tenkovi su rashodovani. Od 1971. godine na aerodormu bazira i 359. in`ewerijski bataqon (vp 2202). Ovaj bataqon formiran je 1968. u Ni{u za potrebe 1. vazduhoplovnog korpusa. Jedinica je ostala do dana{wih dana u bazi La|evci. U toku 1986. godine nare|en je po~etak obuke po profilu izvi|a~ke avijacije u 235. lbae na aerodromu La|evci, da bi 1987. ona bila preformirana u 354. izvi|a~ku eskadrilu (prema ranijoj naredbi od 28. februara 1986). Eskadrila se preoru`ava na izvi|a~ku verziju IJ-21 Jastreb, u okviru iste brigade. Istim nare|ewem predvi|eno je i formirawe 714. protivoklopne helikopterske eskadrile. Eskadrila je formirana 1988. godine (KRV i PVO s/p 08/327-1 od 2. 2. 1988, Nar. 3. Ko s/p 08/76-1 od 23. 5. 1988. rok formirawa jezgra 1. 6. 1998, sa krajwim rokom 23. 9. 1988) u sastavu ni{ke 119. avijacijske brigade. Naoru`ana je borbenim helikopterima tipa soko gama. I ova eskadirla je dana{wi stanovnik garnizona. Rat i slom Jugoslavije 1991–1992. godine done}e novu etapu u istoriji vazduhoplovne baze u La|evcima. Povla~ewem snaga JNA iz Makedonije u Kraqevo dolaze nove vazduhoplovne jedinice. Sa aerodorma Skopski Petrovac, prelazi 98. avijacijska brigada (vp 2116) sa 241. i 247. lba eskadrilom. Avijacijska eskadrila na aerodomu La|evci ina~e je bila sastavni deo brigade od 1966, pa skoro da je prirodno {to je brigada pre{la na ovaj aerodrom. Tako|e iz Skopqa su pre{li 450. raketni puk i 31. bataqon VOJIN. Tako|e, posle povla~ewa snaga iz Bosne i Hercegovine iz Mostara je preletela 353. izvi|a~ka eskadrila naoru`ana avionima orao. Kako je prebazirawem avijacije na aerodrome u Srbiji, nastala prili~na gu`va i po pitawu qudstva i po pitawu aviona, nu`no je bilo pristupiti reorganizaciji novog-starog vazduhoplovstva nove dr`ave Savezne Republike Jugoslavije. Krajem leta, po nare|ewu od 7. septembra 1992. godine rasformirana je u La|evcima 354. eskadrila, tako {to je ona sa prido{lim izvi|a~ima iz Mostara pretopqena u eskadrilu koja je zadr`ala broj 353. Ova eskadrila, naoru`ana avionima IJ-22 orao je sa 241. lbae formirala 98. lova~ko-bombarderski puk. U istom periodu 285. vazduhoplovna baza je preformirana u puk logisti~ke podr{ke, da bi od 1994. godine ponovo bio vra}en naziv vazduhoplovna baza. U periodu 1994–1997. godine, 98. puk je preformiran ponovo u brigadu, u ~iji su sastav u{le jo{ dve eskadrile, jedna na Ponikvama i jedna u Batajnici. Reorganizacijom iz 1997. godine godine, brigada je ponovo postala puk, ali sada samo 224
Bojan Dimitrijevi}
sa 241. eskadrilom u La|evcima i 252. eskadrilom u Batajnici. Izvi|a~ka esakdrila 353. postala je samostalna, vezana za vi{e nivoe vazduhoplovnog komandovawa u Zemunu. U ovakvoj organizaciji, avijacijske jedinice iz Kraqeva u~estvovale su u ratu protiv NATO 1999. godine. Ovaj na~in organizacije ostao je do danas. Nova komanda 450. raketnog puka PVO (VP 2190) uspostavqena je u Kraqevu. Puk je u~estvovao u borbenim dejstvima 1999. godine, od kada i nosi naziv Kraqevske lisice. Posle istih zbog gubitka tehnike, u reorganizaciji prema naredbi NG[-a od 14. 7. 1999. smawen je na dva raketna diviziona (rd) i jedan raketno-tehni~ki divizion (rtd). Puk je rasformiran u jesen 2004, a wegova tehnika i deo qudstva u{li su u sastav novog rd/250 i rtd u Zucama. Kona~no, 31. bataqon VOJIN (3358) po dolasku u Kraqevo, a od leta 1992. ulazi u sastav 126. brigade VOJIN. Posle rata 1999. godine ovaj bataqon je obuhvatio i jednice VOJNI u Crnoj Gori. Istom reorganizacijom u sastavu baze formiran je 285. artiqerijsko raketni puk PVO A (naredba NG[ od 14. 7. 1999), od diviziona koji je formiran jo{ 1987. godine u ovoj istoj jedinici za protivvazdu{nu odbanu aerodroma. Iako je pretrpeo zna~ajna razarawa infrastrukture u toku ~estih bombaradovawa za vreme NATO–srpskog rata 1999. godine, usled ~ega je i poletno-sletna staza bila van upotrebe do prole}a 2001. godine, garnizon Kraqevo je danas zna~ajan vazduhoplovni garnizon u kome se bazira nekoliko jedinica ratnog vazduhoplovstva. Prema strategijskom pregledu odbrane koji je zapo~et sa izradom u drugoj polovini 2005. godine u Ministarstvu odbrane, sa predvi|enom dinamikom planom usvajawa sredinom 2006. garnizon Kraqevo treba da i daqe ostane aktivan. Uvo|ewem mogu}nosti civilnog slu`ewa vojnog roka, smawewem trajawa vojnog roka na 6 meseci, i sve mawom zainteresovano{}u za vojni poziv, ovaj garnizon je, kao i mnogi drugi sastavi, do{ao u situaciju da ima brojno stawe znatno mawe od predvi|enog mirnodopskog stawa, tako da je profesionalizacija i smawewe jedini izlaz za opstanak kvalitetne vojske na ovom prostoru. Ipak, tradicija i raspolo`ivi kapaciteti u~inili su da u predvi|enom op{tem smawewu garnizon ima budu}nost. U wemu bi se prema ovom planu i novoj organizaciji vojske na{li komanda brigade kopnene vojske, automobilski centar i vazduhoplovna baza. Ostaje da se vidi kakvim }e putem i}i ovaj reformski proces i kako }e u budu}nosti `iveti kraqeva~ki garnizon.
Organizacija jedinica garnizona Kraqevo 1945-2005
225
Bojan Dimitrijevi} ORGANIZATION OF UNITS OF THE KRALJEVO GARRISON 1945-2005 Summary The text prepared on the basis of the source material of the organizational administration of the general staff presents the review of the units based in the Kraljevo garrison (Rankovi}evo) in the period after 1945. It also presents the organizational development of those units, before all the garrison of the land army, and then the air force garrison. It emphasizes development of several most important units which are still based in Kraljevo and the air force garrison of Ladjevci.
226
Bojan Dimitrijevi}
MIRJANA SAVI] Narodni muzej u Kraqevu
OSNOVNE [KOLE U @I^KOM SREZU 1944–1955. GODINE (PRILOG PROU^AVAWU)
Apstrakt Na osnovu arhivske gra|e Istorijskog arhiva u Kraqevu i literature ovaj rad daje osnovne podatke i karakteristike osnovnih {kola u @i~kom srezu u prvoj posleratnoj deceniji. Nova dr`avna vlast po zavr{etku Drugog svetskog rata i ovde je vi{estruko uticala na prosvetu i sve wene ~inioce. Niz novih propisa doneo je mnogobrojne izmene u {kolstvu, kako u organizacionom, tako i u nastavnom delu, {to sve skupa posmatrano ovaj period ~ini veoma dinami~nim. Kqu~ne re~i: @i~ki srez, Kraqevo, osnovna {kola, prosveta.
@I^KI SREZ Odmah nakon oslobo|ewa, decembra 1944. godine, @i~ki srez sa sedi{tem u Kraqevu nastavio je funkciju teritorijalno-upravne jedinice, s tom razlikom {to je sada na wegovom ~elu nova socijalisti~ka vlast oli~ena u Sreskom narodnooslobodila~kom odboru. U po~etku, veoma kratko, bio je podre|en Kraqeva~kom, odnosno do 1947. ^a~anskom okrugu. Od 1949. do 1951. godine bio je u okviru Kragujeva~ke oblasti. U periodima 1947–1949. i 1951–1955. bio je neposredno podre|en republi~koj vlasti. Progla{ewem Kraqeva za grad, krajem 1945. godine, Gradska op{tina Kraqevo izlazi iz sastava @i~kog sreza, odnosno gradski i sreski organi vlasti postaju ravnopravni. Od polovine 1949. do po~etka 1955. godine, umesto Kraqevo, grad se zvao Rankovi}evo.1 @i~ki srez kao teritorijalno-upravna jedinica postoji do 20. jula 1955. godine, kada se utapa sa Studeni~kim i delovima susednih srezova u novi – srez Kraqevo sa sedi{tem u Kraqevu.2 Teritorija sreza nije se zna~ajnije mewala. Godine 1955. @i~ki srez ima povr{inu od 1.120 km2 i obuhvata 69 naseqenih mesta raspore|enih u 32 op{tine.3 Zapadnomoravska dolina, a posebno Kraqevo i wegova bli`a okolina, i nakon rata zadr`avaju karakter dinami~nog imigracionog podru~ja. Ako se uporedi 11.170 stanovnika iz 1948. godine sa 15.984 iz marta 1953. godine u Kraqevu, ili 2.327 stanovnika 1948. i pet godina kasnije 2.837 stanovnika u Ribnici, uo~ava se primetan porast. Popisom izvedenim po~etkom 1948. godine utvr|eno je da je u @i~kom srezu bilo 66.982 stanovnika (oko 59 stanovnika na km2), a do 31. marta 1953. godine taj broj se pove}ao na 73.976 ili 66 stanovnika po kvadratnom kilometru.4 Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
227
1
Vodi~ kroz arhivsku gra|u Istorijskog arhiva Kraqevo, Kraqevo 1993, 49, 69–70 (u daqem tekstu: Vodi~..., ). 2
Vodi~..., 50; Kraqevo i okolina, Beograd 1966, 437 (u daqem tekstu: Kraqevo i okolina...). 3
Statisti~ki godi{wak FNRJ, Beograd 1955, 384. 4
Prvi rezultati popisa stanovni{tva od 31. marta 1953. godine, Statisti~ki bilten, br. 17, Beograd 1953, 5.
5
Dragoqub Milanovi} , Kraqevo i wegovo u`e gravitaciono podru~je, Beograd 1973, 188–190. „Fabrika vagona” je obnovqena, a u skladu sa Prvim petogodi{wim planom industrijalizacije (1947–1951) orijentisana je na proizvodwu {inskih vozila. Izgradwa fabrike „Magnohrom” otpo~ela je 1948, a zavr{ena 1952. godine, preduze}e „Elektrokombinat” osnovano je odmah posle rata, Grafi~ko preduze}e „Slovo ” 1947. godine...; Isto, 104, 108. 6
7
Kraqevo i okolina..., 473, 476.
8
U borbi protiv nepismenosti, Beograd 1946, 20; Mara Aleksi} , [kolstvo u U`i~kom okrugu 1944–1946, U`i~ki zbornik, br. 24, U`ice 1995, 341.
Iz aspekta geografske regionalizacije @i~ki srez ~inila su ~etiri rejona: ravni~arski, rejon pobr|a, planinski i rejon Ibarske klisure. Ravni~arski rejon zahvata ravan Zapadne Morave, kao i ravni oko dowih tokova Gru`e i Ibra i wihovih pritoka. Pobr|e obuhvata ju`nu podgorinu Kotlenika, isto~nu i jugoisto~nu podgorinu Gledi}kih planina, kao i severne podgorine Troglava, Stolova i Go~a. Planinska oblast su padine planina ^emerna, Stolova, Troglava, Kotlenika, @eqina, Rado~ela, Gledi}kih planina i Go~a. Rejon Ibarske klisure poznat je po rudarstvu, kao i po termalnim izvorima u Mataru{koj Bawi i Bogutovcu. Konfiguracija zemqi{ta odredila je dominantne na~ine privre|ivawa stanovni{tva, tako da se u ravni~arskim selima me{tani prete`no bave ratarstvom, u pobr|u vo}arstvom i ratarstvom, a u planinskim podru~jima {umarstvom i sto~arstvom.5 Kraqevo je imalo zna~ajnu industriju kako pre tako i posle Drugog svetskog rata. U posleratnom periodu prvo su obnovqena postoje}a, a potom izgra|ena nova preduze}a.6 Grad i srez nalaze se gotovo u sredi{tu republike Srbije, sa relativno dobrom saobra}ajnom povezano{}u sa ostalim delovima zemqe. Blizina manastira @i~e doprinela je da Kraqevo ima i dugu tradiciju duhovnog, prosvetnog i kulturnog centra. Od 1854. godine u wemu je sedi{te @i~ke eparhije. Prva {kola pomiwe se jo{ pre Prvog srpskog ustanka, Ratarska {kola, kao prva sredwa {kola po~iwe sa radom 1882, a Gimnazija od 1909. godine. Pre Prvog svetskog rata ustanovqena je trgova~ka {kola a uo~i Drugog svetskog rata i stru~na zanatska. Nakon 1945. godine nastavqaju rad Op{tinska ~itaonica kao „Narodna biblioteka”, Kulturno umetni~ko dru{tvo „Abra{evi}”, bioskop, osnivano je pozori{te, zatim, Narodni muzej (1950), a od 1953. godine stalno izlazi lokalni list „Ibarske novosti”.7 Sticajem istorijskih okolnosti, u Srbiji je do 1941. godine oko polovine stanovnika starosti iznad 10 godina bilo nepismeno. U ~etvorogodi{wem ratu, koji je usledio, taj broj se pove}ao.8 Izve{taj od 5. maja 1945. godine, ~iju pouzdanost relativizuje neta~an broj stanovnika, daje podatak da je u srezu bilo 33,3% pismenih i 66,7% nepismenih.9 Zama{ni napori koji su preduzeti posle Drugog svetskog rata u ciqu da se nepismenost iskoreni dali su dobre rezultate, tako da je 1954. godine u @i~kom srezu od celokupnog stanovni{tva nepismenih bilo 22,4%.10 Poboq{awu su, pored redovnih osnovnih {kola, doprineli i analfabetski te~ajevi organizovani za opismewavawe osoba starijih od 15 godina.
9
U izve{taju pi{e da su prilikom utvr|ivawa broja pismenih i nepismenih ura~unate izbeglice, i da za pojedine mesne narodne odbore nije bilo ta~nih podataka. IAK, Skup{tina sreza Kraqevo, kut. Prosvetni odsek, inv. br. 694 (u daqem tekstu. IAK, SSK, kut. inv. br. 694). 10
Rejoni N. R. Srbije, br. 9, Beograd, 1954, 35. 11
Arsen \urovi} , Modernizacija obrazovawa u Kraqevini Srbiji 1905–1914, Beograd 2004, 13.
OD ~ETVOROGODI[WE DO OSMOGODI[WE OSNOVNE [KOLE Princip obaveznog poha|awa osnovne {kole, kod nas prvi put pravno uobli~en jo{ daleke 1883. godine, nije imao sve uslove da u potpunosti za`ivi. Tu obavezu sadr`avali su i kasnije doneti zakoni u Kraqevini Jugoslaviji.11 U tom ciqu i pre Drugog svetskog rata na teritoriji @i~kog sreza postojala je relativno razvijena mre`a osnovnih {kola. ^etvororazredne osnovne {kole radile su u slede}im mestima: Kraqevo ({kola je osnovana na samom kraju 18. veka), Adrani (1897), Bogutovac (1919), Bukovica (1930), Bresnik (1934), Vitanovac (1932), Vitkovac (1904), Me|ure~je–Gok~anica (1874), Vrane{i (1910), Vrba (1852), Vrdila (1839), Drak~i}i (1939), Gledi} (1911), Goda~ica (1925), Ravanica (1924), Gra~ac (1843), Dragosiwci (1919), @i~a (pre 1857), Jar~ujak (1939), 228
Mirjana Savi}
Kamenica (1928), Konarevo (1929), La|evci (1885), Mataruge (1932), Milo~aji (1921), Mrsa} (1930), Otroci (1930), Obrva (1929), Popovi}i (1936), Pe~enog (1934), Podunavci (1923), Ratina (1918), Ribnica (1929), Ro}evi}i (1910), Savovo (1938), Samaila (1891), Sir~a (1893), Stubal (1937), Tavnik (1930), Trgovi{te (1934), ^ukojevac (1883) i Cvetke (1843).12 Nakon zavr{etka Drugog svetskog rata ove {kole su nastavile sa radom, a pristupilo se i otvarawu novih, ne bi li se {to pre omasovilo obrazovawe. Nove {kole su otvorene u slede}im mestima: Milav~i}i krajem 1944, potom, [umarice, Grdica, Toli{nica, Zam~awe, Magli~ i Brezna – 1945, Lopatnica i Gradi – 1946, Dedevci – 1947, Milakovac i Popova Reka – 1948, i Drlupa, Le{evo, Predole i Borovo – 1949. godine. [kola u La|evcima je 1945. godine podeqena na [kolu br. 1 u Dowim La|evcima i [kolu br. 2 u Gorwim La|evcima. U Mataru{koj Bawi radila je osnovna {kola za decu Srpskog izbegli~kog doma13 Osnovna {kola u Kraqevu obnovila je rad 1. marta 1945. godine. Neke {kole u @i~kom srezu otpo~ele su sa radom jo{ ranije, u Ribnici krajem decembra 1944. i u @i~i januara 1945. godine.14 Me|u najva`nijim izmenama u osnovnom obrazovawu nakon rata jeste ona od 6. decembra 1945. godine, kada je za decu oba pola uvedeno obavezno sedmogodi{we osnovno {kolovawe.15 Obavezno sedmogodi{we obrazovawe potvr|eno je i Zakonom iz 1948. godine, u kome pi{e: „Osnovno sedmogodi{we {kolovawe ostvaruje se u dr`avnim sedmogodi{wim {kolama – sedmoletkama. U mestima u kojma ne postoje sedmoqetke, sedmogodi{we {kolovawe ostvaruje se u dva stupwa: u ~etvorogodi{woj osnovnoj {koli i u trogodi{woj progimnaziji, ili u prva tri razreda sredwe {kole. Sedmoqetke i progimnazije osniva Ministarstvo prosvete na predlog izvr{nog sreskog, gradskog odnosno reonskog narodnog odbora. U re{ewu se mora navesti podru~je za koje se sedmoletka ili progimnazija osniva.”16 Prilikom odlu~ivawa gde }e se otvoriti progimnazija nastojalo se da to bude mesto sa {kolskom zgradom koja ima dovoqno prostorija i kojem gravitira vi{e sela. U @i~kom srezu su 1946. godine otvorene tri progimnazije (nepotpune gimnazije) i to u Vitkovcu, Gorwim La|evcima i Ro}evi}ima.17 [kolu u Vitkovcu poha|ali su u~enici koji su zavr{ili ~etvorogodi{we {kole u Pe~enogu, Gorwem Milakovcu i Dowem Milakovcu. U vi{e razrede progimnazije u Gorwim La|evcima i{li su u~enici iz Obrve, Tavnika, Milo~aja i Cvetaka. Progimnaziju u Ro}evi}ima poha|ali su i u~enici koji su zavr{ili ~etvororazredne {kole u Dedevcima, Pek~anici i Gorwoj Lopatnici.18 Pored ~etiri razreda osnovne {kole, u tim mestima je 1946/47. godine otvoren i prvi razred progimnazije. U~enici koji su zavr{ili tre}i razred progimnazije, odnosno sedmi razred sedmoletke, polagali su ni`i te~ajni ispit.19 Prvi ni`i te~ajni ispit u progimnazijama @i~kog sreza polagan je {kolske 1948/1949. godine. Predmetna nastava u sedmogodi{wim {kolama podrazumevala je prosvetni kadar odgovaraju}e stru~nosti, {to je bilo sprovedeno samo u progimnaziji u Vitkovcu, koja je 1949. godine imala 218 u~enika i {est nastavnika. Progimnazija u La|evcima imala je 193 u~enika i samo tri nastavnika, dok je u Ro}evi}ima 60 u~enika bilo bez nastavnika, tako da su u~iteqi dr`ali predmetnu nastavu.20 [kolske 1946/1947. godine na teritoriji sreza radilo je 46 ~etvorogodi{wih osnovnih {kola. Imale su 7.243 u~enika raspore|enih u 123 odeqewa (me|u kojima i polaznici jednogodi{weg i dvogodi{weg skra}enog {kolovawa, koji nisu bili redovni |aci) i 141 u~iteqa. [to se socijalne strukture |a~kih roditeqa ti~e, na osnovu statisti~kih podataka iz 1946. godine, veliku Osnovne {kole u @i~kom srezu 1944–1955. godine
229
12
Vodi~..., 131–162; Sre}ko ]unkovi} , [kolstvo i prosveta u Srbiji u XIX veku, Beograd 1971, 47; Risti} Radomir i Filipovi} Vera, [kolstvo u Karanovcu–Kraqevu tokom XIX veka, Rudopoqe– Karanovac – Kraqevo, Beograd – Kraqevo 2000, 182; Almanah Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1927/1928, VIII, Zagreb 1929, 104–105; Istorijski arhiv Kraqevo, Skup{tina op{tine Kraqevo, kut. Izve{taji {kola 1949–1960. godine, Kartoni osnovnih {kola (u daqem tekstu: IAK, SOK, Izve{taji 1949–1960). 13
Vodi~..., 133–160. 14
IAK, Osnovna {kola „Vuk Karaxi}” Ribnica, Letopis, inv. br. 2, 7. 15
Savezni zakon o sedmogodi{wem {kolovawu donet je 1945. godine – Slu`beni list Demokratske federativne Jugoslavije, 84/45; Zakon o uvo|ewu sedmogodi{weg osnovnog {kolovawa u Srbiji, Slu`beni glasnik Narodne republike Srbije, 43/45; Savezni op{ti zakon o sedmogodi{wem osnovnom {kolovawu donet je 1946. godine – Slu`beni list Federativne Narodne Republike Jugoslavije, br. 56/46.
16
Zakon o potvrdi i izmenama i dopunama Zakona o uvo|ewu obaveznog sedmogodi{weg osnovnog {kolovawa u Srbiji, Slu`beni glasnik Narodne republike Srbije, 4/48. 17
Na osnovu pe~ata {kole u Vitkovcu prati se promena naziva {kole: od 1947. do 1948. godine „Dr`avna progimnazija Vitkovac”, 1949–1952. godine „Nepotpuna gimnazija Vitkovac”. Osnovna {kola u Vitkovcu 1904–2004, Kraqevo, 2004, 216 (u daqem tekstu: Osnovna {kola u Vitkovcu...). 18
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 44, 26–27.
19
Pravilnik o polagawu ni`eg te~ajnog ispita, Slu`beni glasnik NR Srbije, br. 22, 1949.
20
IAK, SSK, kut. 718.
21 IAK, SOK. kut. Izve{taji {kola 1945–1961, statisti~ki list br. 1 (u daqem tekstu: IAK, SOK, Izve{taji 1945–1961).
22
IAK, SSK, kut. 718.
23
Rezultati popisa {kola na po~etku 1951/1952 {kolske godine, Beograd, 1952, 5–6.
24
Velizar Nedovi} , Oblici pedago{ko-instruktivne delatnosti, Beograd, 1982, 43. (u daqem tekstu: V. Nedovi}, Oblici...)
25 IAK, SOK, kut. Izve{taji {kola 1951–1953. (u daqem tekstu: IAK, SOK, Izve{taji 1951–1953.)
26
Vodi~..., 136; Arhiva O[ „Branko Radi~evi}” Vrane{i, Letopis {kole.
27
Gimnazija u Kraqevu 1909–1999, Kraqevo, 2000, 224 (u daqem tekstu: Gimnazija...). 28
Ibid., napomena br. 23.
29
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 42, 12.
30
Isto, 42.
31
Luka Cvijovi}, Deset godina prosvete i {kolstva u gradu i srezu, Ibarske novosti, 27. novembar 1954. godine, 3. 32
Ibid., napomena br. 27.
33
IAK, SOK, Izve{taji 1949–1960, 20. jun 1952. 34
IAK, SOK, kut. Izve{taji Saveta za prosvetu i kulturu 1951–1953 (u daqem tekstu: IAK, SOK, Izve{taji 1951–1953).
ve}inu ~inili su seqaci – 6027, zatim: radnici – 549, dr`avni slu`benici247, trgovci – 50, zanatlije – 288, industrijalci – 2, slobodne profesije – 19 i vojna lica – 61, a 799 u~enika je izgubilo roditeqe tokom rata.21 Broj {kola postepeno se pove}avao. U @i~kom srezu je, ukqu~uju}i i grad Kraqevo, na kraju {kolske 1948/1949. godine, bilo 50 osnovnih {kola (~etvorogodi{wih {kola i sedmoletki), 5.981 u~enik raspore|en i 99 nastavnika.22 Na po~etku {kolske 1951/1952. godine u srezu je bilo ukupno 55 {kola za osnovno obrazovawe, 7.196 u~enika i 116 nastavnika.23 Slede}a va`na novina je zahtev sa Tre}eg partijskog plenuma 1949. godine, prvi put u posleratnoj Jugoslaviji, da se produ`i obavezno osnovno {kolovawe sa sedam na osam godina, {to je realizovano zakonskim propisima po~ev{i od 1951. godine.24 U skladu sa rezolucijom Tre}eg plenuma i saglasno postoje}im zakonima, 1952. godine Savet za prosvetu, nauku i kulturu Vlade NR Srbije doneo je odluku o obaveznom osmogodi{wem {kolovawu dece uzrasta do 15. godine.25 Osmoletke u @i~kom srezu pomiwu se pre 1952. godine. Odlukom Ministarstva prosvete od 28. jula 1950. godine, {kola u Vrane{ima pretvoreni su u osmoletku.26Godinu dana kasnije, odlukom Narodnog odbora kragujeva~ke oblasti na po~etku {kolske 1951/52. godine izvr{ena je reforma u {kolskom sistemu i od dve potpune gimnazije u Rankovi}evu, mu{ke i `enske, stvorena je Vi{a me{ovita gimnazija i dve osmoletke.27 Popisom izvr{enim zakqu~no sa 30. septembrom 1951. godine utvr|eno je da su u Rankovi}evu radile dve osmoletke sa 18 odeqewa, 1.127 u~enika od prvog do ~etvrtog razreda i 19 nastavnika, a u ostalim mestima @i~kog sreza bilo je jo{ pet osmoletki sa 13 odeqewa, 874 u~enika od prvog do ~etvrtog razreda i 12 nastavnika.28 Broj osmogodi{wih {kola u srezu pove}avao se postepeno. Savet za prosvetu i kulturu sreza @i~kog odlu~io je da se „u {kolama sa vi{e odeqewa, koje imaju najmawe tri nastavnika, do 15. decembra 1952. godine otvori peti razred produ`ne {kole za decu koja su prethodno zavr{ila ~etvrti razred osnovne {kole i samo za dobrovoqce iz ranijih godina”.29 Na osnovu te odluke, od 1953. godine ne otvaraju se odmah osmoletke, ve} se postepeno uvode novi, vi{i razredi, kao na primer u Konarevu, Samaili, Tavniku i Stublu peti, a u Ribnici i Goda~ici {esti razred.30 Krajem 1954. godine, povodom desetogodi{wice oslobo|ewa Kraqeva, u „Ibarskim novostima” napravqen je osvrt na prosvetu u srezu u minuloj deceniji: „Sada u srezu ima 59 osnovnih {kola sa 4.957 u~enika, 17 zgrada za osnovne i 1 za osmogodi{wu je novonapravqenih. U srezu je 4.957 u~enika, a u gradu jo{ 4.700 i 336 prosvetnih radnika...”31 Osnovna {kola u Kraqevu, po~ela je da radi 1. marta 1945. godine, sa 26 odeqewa osnovne {kole i 2 odeqewa zabavi{ta. Od decembra 1945. godine nazvana je Narodna osnovna {kola „^etvrti kraqeva~ki bataqon” i taj naziv je povremeno upotrebqavan, sa ili brz prideva „narodna” do 1949. godine. [kola nije imala svoju {kolsku zgradu, ve} se, kao na primer {kolske 1948/1949. godine, de{avalo da radi u ~etiri zgrade. Po~etkom {kolske 1951/1952. godine formirani su Vi{a me{ovita gimnazija i dve osmoletke.32 To je zna~ilo da osnovne {kole i ni`i razredi (I–IV) gimnazije ~ine osmoletke. Zbog velikog broja odeqewa {kola je podeqena na Osmoletku br. 1 i Osmoletku br. 2.33 Osmoletku br. 1 {kolske 1952/53. godine u ni`im razredima poha|alo je 553 u~enika, raspore|enih u 14 odeqewa, kojima je nastavu izvodilo 17 u~iteqa. U vi{im razredima bilo je 1.086 u~enika, raspore|enih u 24 odeqewa, a nastavu je izvodilo 25 nastavnika.34 230
Mirjana Savi}
Osmoletka br. 2 otpo~ela je sa radom 6. septembra 1952. godine u potpuno renoviranoj zgradi koja je 1939. godine namenski napravqena za {kolu. U ni`im razredima bilo je 191, a u vi{im 474 u~enika.35 U okviru {kole radilo je i zabavi{te od dva odeqewa. Nastavni kadar su ~inila: tri profesora, dva profesora pripravnika, ~etiri nastavnika sa zavr{enom Vi{om pedago{kom {kolom, deset u~iteqa, jedan stru~ni u~iteq, jedan stru~ni nastavnik pevawa i jedna zabaviqa.36 Po~etkom 1954. godine od dela odeqewa Osmoletke br. 1 formirana je Osmoletka br. 3, zvani~no nazvana Osmogodi{wa {kola „Bratstvo i jedinstvo”. Ova {kola je formirana od pet odeqewa ni`ih i deset odeqewa vi{ih razreda Osmogodi{we {kole „^etvrti kraqeva~ki bataqon”. Samostalan rad otpo~ela je 11. februara 1954. godine. Ni`i razredi su radili samo pre podne u zgradi [kole u~enika u privredi, dok su odeqewa vi{ih razreda radila u svojoj zgradi u dve smene. [kola nije imala fiskulturnu salu. Kolektiv je ~inilo: pet u~iteqica za ni`e razrede, dvanaest stalnih nastavnika, tri nastavnika za dopunu ~asova i jedan honorarni nastavnik.37 Savet za prosvetu i kulturu u Rankovi}evu, avgusta 1954. godine doneo je odluku o ukidawu Vi{e gimnazije i tri osmoletke. Ni`i razredi, od prvog do ~etvrtog, bili su u „novim” {kolama, u Osnovnoj {koli br. 1 i Osnovnoj {koli br. 2. Vi{i razredi, od petog do osmog, bili su u Prvoj i Drugoj me{ovitoj gimnaziji, ali kao prvi i ~etvrti razredi. Osnovna {kola br. 1 sme{tena je u {kolskoj zgradi gde je bila Osmoletka br. 2, a Osnovna {kola br. 2 u zgradama u centru grada gde su se nalazile Osmoletka br. 1 i Osmoletka br. 3. Od februara 1955. godine Osnovna {kola br. 1 naziva se Osnovna {kola „Jova Kursula”, a Osnovna {kola br. 2 „^etvrti kraqeva~ki bataqon”. 38 [kolske 1954/55. godine u @i~kom srezu, pored ~etvororazrednih {kola, radilo je i jedanaest osmoletki, u slede}im mestima: Vitkovac, La|evci, Samaile, Ribnica, Ro}evi}i, Konarevo, Goda~ica, Vrane{i i tri u Kraqevu. Mre`a osmogodi{wih {kola bila je neravnomerno raspore|ena. Jedan od uzroka neravnomernosti bile su geografske karakteristike sreza, odnosno neujedna~en raspored stanovni{tva. Najvi{e {kola bilo je u samom gradu, kao i u selima koja le`e u ravni~arskom delu sreza. U ju`nom, brdsko-planinskom delu, sa rasutim selima, kako se vidi na prilo`enoj karti, mre`a {kola nije bila zadovoqavaju}a. Iznena|uje {to na tom prostoru nije postojala osmoletka, jer su neka sela bila udaqena i preko 50 kilometara od najbli`ih osmogodi{wih {kola.39 O tom problemu raspravqano je i na sednici Saveta za prosvetu i kulturu @i~kog sreza, kada je, analizom stawa {kolske mre`e 1954. godine, uo~eno da mre`a osmogodi{wih {kola ne zadovoqava, jer ne obuhvata svu decu koja su zavr{ila ~etvorogodi{wu {kolu.40
35
IAK, SOK, Izve{taji 1949–1960. 36
IAK, SOK, Izve{taji 1951–1953, 2. oktobar 1952. god. 37
IAK, SOK, kut. Godi{wi i polugodi{wi izve{taji 1950–1960. (IAK, SOK, Izve{taji 1950–1960). 38
NASTAVNI PLANOVI I PROGRAMI
39
Odmah po oslobo|ewu, Povereni{tvo za prosvetu Antifa{isti~ke skup{tine narodnog oslobo|ewa NR Srbije donelo je Skra}eni nastavni plan i program za ~etvororazrednu {kolu, koji je imao dve varijante: skra}eno nastavno gradivo za prestarele u~enike kojima je omogu}eno da za {est meseci zavr{e osnovno obrazovawe odraslih i op{irnije gradivo za u~enike koji su redovno poha|ali nastavu kroz ~etvorogodi{we {kolovawe. Taj plan je bio na snazi do 1945. godine.41 Za u~enike ~ije su {kole radile za vreme rata, „ali su oni iz Osnovne {kole u @i~kom srezu 1944–1955. godine
Gimnazija..., 230, 232.
231
Tek je 1962. godine {kola u Gok~anici prerasla u osmogodi{wu, mati~nu za Borovo, Popovu Reku i Predole. Vodi~..., 138. 40
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 44, 4.
41
Osnovna {kola u Vitkovcu..., 207.
Kni} Kragujevac
Tavnik
La|evci Cvetke
Gledi}
^a~ak
Rekovac
Drlupa Milo~aj Obrva Trgovi{te
Vitkovac
Goda~ica
Popovi}i Milakovac Pe~enog Sir~a
Mrsa}
Samaila Adrani Musina Reka
Ravanica
Milav~i}i Jar~ujak
Bukovica
Grdica
Kraqevo
Vitanovac ^ukojevac
Dedevci
[umarice
Vrdila
Stubal
Ratina Pek~anica
Lu~ani
Le{evo
^ibukovac
Drak~i}i
Za
p.M
Ribnica
Konarevo Ro}evi}i
Vrba Zmajevac Mataruge
or
Vrane{i
av
a
@i~a
Lopatnica Podunavci Dragosiwci Gra~ac
Bogutovac Otroci
Toli{nica
Magli~
Kamenica
Vrwa~ka Bawa Ib
ar
Bresnik Brezna Savovo Borovo Predole
Aleksandrovac Gok~anica
Popova Reka
U{}e Ra{ka
OSNOVNE [KOLE U @I^KOM SREZU 1955. GOD. Osmogodi{we {kole [estogodi{wa {kola ^etvorogodi{we {kole
Trstenik
opravdanih razloga izgubili jednu ili vi{e godina”. Tamo gde nije bilo dovoqno polaznika organizovano je pojedina~no privatno polagawe ispita.42 Prosvetni savet Srbije, koji je rad otpo~eo aprila 1945. godine, doneo je nastavni plan i program za tu godinu koji je, uz pregled gradiva po razredima i predmetima, sadr`ao i metodi~ka uputstva za obradu pojedinih nastavnih predmeta, odnosno sistem mera za ostvarivawe ciqeva socijalisti~kog vaspitawa. Obuhvatao je jedanaest nastavnih predmeta: srpski jezik, istorija, zemqopis, ra~un, priroda i privreda, ru~ni rad, crtawe, pisawe, pevawe, telesno vaspitawe i veronauka.43 Veronauka je februara 1945. godine postala fakultativni predmet, a ubrzo, aprila 1945. godine Prosvetni savet NR Srbije ukinuo je veronauku kao nastavni predmet u {kolama. Neposredno po zavr{etku rata uspeh u~enika ocewivan je ocenama: odli~an 5, vrlodobar 4, dobar 3 i slab 2 i r|av 1.44 Od 1946. godine smawuje se raspon ocena, od slab 2 do odli~an 5.45 Vladawe u~enika tako|e je ocewivano, ali nije uticalo na op{ti uspeh u~enika. Ustav FNRJ iz 1946. godine ~lanom 25 proklamovao je odvajawe dr`ave od crkve. Dr`ava je preuzela brigu o vaspitawu i obrazovawu omladine u duhu tekovina narodne revolucije. Zna~ajan momenat u ovom periodu predstavqa dono{ewe prvog petogodi{weg plana razvoja privrede za razdobqe 1947–1951. godine. Prilikom izrade ovog plana po{lo se od pretpostavke da privredni razvoj treba da bude povezan sa podizawem kulturnog nivoa naroda.46 U ciqu sticawa prakti~nih znawa po~etkom 1952. godine Ministarstvo prosvete NR Srbije odlu~ilo je da se u peti razred uvede predmet lepo pisawe sa jednim ~asom nedeqno, u peti i {esti razred predmet ru~ni rad sa dva ~asa nedeqno i u sedmi i osmi razred predmet pouke iz privrede i doma}instva, sa dva ~asa nedeqno.47 Predmet moralno vaspitawe u osnovne {kole uveden je 1953. godine sa jednim ~asom nedeqno u tre}em i ~etvrtom razredu.48 Republi~ki Savet za prosvetu i kulturu uveo je 22. novembra 1954. godine svakodnevnu nastavu telesnog vaspitawa u trajawu od po 30 minuta u svakom razredu, pored redovnog ~asa predvi|enog nastavnim planom.49 Mnogobrojni propisi koji su se odnosili na prosvetu, jasno ukazuju koliki je stepen va`nosti ona imala za novu dr`avu, ali i neumerenost u me{awu re`ima u {kolstvo. Od 1945 do 1971. godine doneto je 110 saveznih i 524 republi~ka propisa, {to je iznosilo u proseku 20 propisa godi{we.50 U @i~kom srezu, odmah nakon oslobo|ewa, osetio se novi ideolo{ki kurs, nametan kroz razne vidove rada u {koli. U nastavi, neki predmeti, posebno oni dru{tveni, pretrpeli su izvesne izmene. To najboqe ilustruje nastavni predmet istorija u planu i programu iz 1948. godine. Samo jedan ~as bio je namewen pokr{tavawu Slovena, pojavi prve pismenosti i upoznavawu sa radom ]irila i Metodija. Za sve republike u sastavu nove Jugoslavije bilo je nazna~eno ime vladara o kome treba najvi{e u~iti: Hrvatska – Tomislav i borba za jadransku obalu Petra Sva~i}a, Bosna – Kulin ban, Tvrtko, Makedonija – Samuilo i za Srbiju i Zetu – Nemawi}i – 6 ~asova. Za turska osvajawa i Kosovski boj bio je namewen samo jedan ~as, dok je za Narodnooslobodila~ku borbu bilo planirano 10 ~asova, a za FNRJ 5 ~asova.51 Teme za pismeni rad iz srpskog jezika 1949. godine tako|e slikovito prikazuju stepen zadirawa aktuelne politike u prosvetu: Uloga i zna~aj narodnih heroja, Uloga {kolske omladine u izgradwi zemqe, Izgradwa i napredak na{e zemqe danas i u budu}nosti...
42
IAK, SSK, kut. 694. IAK, O[ „Branko Radi~evi}” Vitkovac, Upisnice, inv. br. 10. 43
IAK, O[ „@ivan Mari~i}” @i~a, kut. 8.
44
IAK, O[ „Bo{ko Buha” Bogutovac, Upisnice, inv. br. 38.
45
46
Qubomir Krneta, Jedinstvena {kola, Beograd 1963, 164.
47
IAK, SOK, Izve{taji 1951–1953, Akt br. 14985. IAK, O[ „Jovo Kursula” Kraqevo, Zapisnik, inv. br. 7, 44.
48
49
Prosvetni glasnik Narodne Republike Srbije, 10 – 11/1954. 50
Velizar Nedovi}, Od dr`avnih propisa ka samoupravnom obrazovawu, Pedagogija, 4, Beograd, 1973, 376.
51
Osnovna nastava u FNRJ, Komitet za {kolu i nauku vlade FNRJ, Beograd, 1948, 15, 89–90.
Osnovne {kole u @i~kom srezu 1944–1955. godine
233
U^ITEQI, NASTAVNICI
52
IAK, SSK, kut. 694.
53 IAK, SOK, Izve{taji 1945–1961, Preme{taji, penzionisawe i postavqawe prosvetnih radnika 1945–1950.
54
Isto, Re{ewe br. 1076.
55 Nikola Potkowak, Obrazovawe u~iteqa u Srba, U`ice, 1999, 317 ( u daqem tekstu: N. Potkowak, Obrazovawe...).
IAK, O[ „@ivan Mari~i}” @i~a, kut. 8. 56
57
N. Potkowak, Obrazovawe..., 315.
Prvih meseci po zavr{etku rata nije bilo dovoqno nastavnog kadra u osnovnim {kolama. Mobilizacija, otpu{tawe politi~ki nepodobnih u~iteqa, wihovo ~esto preme{tawe u druge {kole ili srezove, neretko samo uz saglasnost sreskih vlasti, bez tra`ewa odobrewa iz Ministarstva prosvete, dodatno su ote`avali rad {kola prvih posleratnih meseci. Februara 1945. godine, ~etiri u~iteqa se nisu prijavili Sreskom povereni{tvu za prosvetu u Kraqevu, jer su jo{ uvek bili u vojsci: Rado{ Vujo{evi} iz Mataruga, Jovan Radovanovi} iz Me|ure~ja (Gok~anice), Pavle Popovi} iz Mrsa}a i Vitomir A}imovi} iz Bukovice. Tri u~iteqa su mobilisana 1. marta 1945. godine: \or|e Nikoli} iz Cvetaka, i Dragi} Levajac i Branislav Projovi} iz La|evaca. Zbog saradwe sa ~etnicima po~etkom 1945. godine, iz slu`be su otpu{teni: Slobodan Trajkovi} – u~iteq iz Me|ure~ja, Nikola Mamula – u~iteq u ^ukujevcu, Stefanija Popovi} – u~iteqica iz Obrve.52 Na teritoriji op{tine Kraqevo {kolske 1945/46. godine osam u~iteqa je na sopstveni zahtev upu}eno u druge srezove, u Kraqevo je do{lo sedam u~iteqa, a dva su pre{la iz Kraqeva u Ribnicu i Drak~i}e.53 Narednih godina migracija prosvetnih radnika bila je slabijeg inteziteta i naj~e{}e unutar sreza. Prvih posleratnih meseci jedan od uslova da se zadr`i posao u prosveti, ili da se dobije preme{taj u drugu {kolu, bio je dobijawe povoqne karakteristike od Sreskog povereni{tva za prosvetu u Kraqevu. Povoqnu karakteristiku su ~inile tri stavke: da osoba nije za vreme okupacije sara|ivala sa okupatorom, doma}im i stranim izdajnicima, da je odana narodnooslobodila~kom pokretu i da je „li~nog `ivota ispravna”, a kao nastavnik stru~no spremna, vredna i marqiva. U suprotnom, onima koji su bili optu`eni za saradwu sa okupatorom i ~etnicima, i opisani kao karakterno lo{e osobe, nije bilo da zadr`e posao.54 Kontinuirano uspostavqawe nove, posleratne ideologije u prosveti, bilo je neraskidivo povezano sa ideolo{kim oblikovawem prosvetnih radnika. Promene u nastavnim planovima i programima u~iteqskih {kola prvih posleratnih godina bile su usmerene na slede}e: sve nastavne predmete „socijalisti~ki idejno usmeriti” i „marksisti~ki nau~no zasnovati”, obezbediti nereligijski karakter vaspitawa i obrazovawa, u~initi marksizam i lewinizam osnovom celokupnog obrazovawa i vaspitawa u~iteqa, ugraditi u nastavne sadr`aje socijalisti~ke ideje i tekovine Narodnooslobodila~ke revolucije.55 Nastavnici su svojim `ivotom i radom morali biti komplementarni sa aktuelnim dr`avnim potrebama. Za u~iteqe i nastavnike @i~kog sreza tokom 1945. godine, organizovan je niz konferencija, za koje je va`ilo pravilo da se „izostanak ne mo`e pravdati”, i time je nagove{ten visok stepen upliva re`ima u {kolstvo.56 Ministarstvo prosvete NR Srbije organizovalo je 1949. godine savetovawe sa svim direktorima u~iteqskih {kola na svojoj teritoriji, na kome su date osnovne smernice za izmenu nastavnih programa i organizaciju rada u~iteqskih {kola. Tada je ispoqeno nastojawe da u~iteqske {kole postanu ne samo „socijalisti~ke institucije za obrazovawe i vaspitawe u~iteqa”, ve} i pedago{ki centri za unapre|ivawe i preorijentaciju (socijalisti~ku, marksisti~ku) obrazovawa i vaspitawa u svim osnovnim {kolama NR Srbije.57 Nedostatak stru~nih prosvetnih radnika nakon otvarawa osmogodi{wih {kola, nadokna|ivan je tako {to su zapo{qavani i nesvr{eni studenti Vi{e pedago{ke {kole. Posebno su nedostajali nastavnici stranih jezika i matematike, pa su prvih godina te predmete dr`ali u~iteqi, apsolventi, pa i studen234
Mirjana Savi}
ti. U @i~kom srezu {kolske 1951/1952. godine od ukupno 141 u~iteqa i nastavnika bila su nekvalifikovana dva nastavnika, a u ~etvorogodi{wim {kolama 31 u~iteq. Naredne {kolske godine, zbog pove}awa broja odeqewa u vi{im razredima, stru~na nastava je bila ne{to slabije zastupqena. Me|u zaposlenima u seoskim {kolama radilo je osam vanrednih studenata Vi{e pedago{ke {kole i 16 u~iteqa na mestima nastavnika u predmetnoj nastavi. U {koli u Rankovi}evu, u vi{im razredima radilo je osam u~iteqa i jedan vanredni student.58 Gradske {kole su, uglavnom, imale stru~niji kadar u odnosu na seoske. Godine 1954. Osmoletka br. 1 imala je deset profesora, ~etiri nastavnika i sedamnaest u~iteqa. Osmoletka br. 2 imala je tri profesora, dva pripravnika profesora, ~etiri nastavnika, jednu stru~nu u~iteqicu, dva nastavnika pripravnika, jednog stalnog honorarnog nastavnika, jednog honorarnog nastavnika za fiskulturu i jedanaest u~iteqa.59 Na sednici Nastavni~kog saveta {kole u Vrane{ima, 16. marta 1954. godine, prisutni inspektor Sava Jaki} primetio je da nisu svi predmeti stru~no zastupqeni u vi{im razredima osnovne {kole, ve} da ih predaju u~iteqi.60 Interesantan je komentar upraviteqa {kole Osmoletke br. 2 na temu stru~ne spreme i rada kolega: „Stru~nost nije u potpunosti zastupqena, no s obzirom da nastavnici – nestru~waci predaju du`e vremena, u uspehu nisu podbacili a ulo`ili su vi{e truda nego i neki stru~wak koji je nemaran prema radu.”61
REDOVNOST POHA\AWA NASTAVE Uspostavqawe sistema obaveznog osnovnog obrazovawa nakon ~etvorogodi{weg rata, prvih godina realizovano je sa delimi~nim uspehom. Da bi se {to boqe sproveo Zakon o obaveznom slawu dece u {kolu, doneta je i Uredba o obaveznom slawu dece u {kolu, koja je predvi|ala kazne za roditeqe koji to ne ~ine: opomena, ukor i nov~ana kazna od 200 do 1.000 dinara ili prinudni rad deset dana.62 Kada je 22. marta 1952. godine doneta Uredba o usagla{avawu propisa o prekr{ajima, onda je nov~ana kazna povi{ena na 5.000 dinara, a zatvor na dvadeset dana.63 [kole u @i~kom srezu suo~avale su se sa problemom neredovnog poha|awa i nepoha|awa nastave, posebno prvih posleratnih meseci. [kolske 1945/1946. godine u Osnovnoj {koli br. 1 u La|evcima od 68 upisanih nastavu je redovno poha|ao 61 u~enik, a u Osnovnoj {koli br. 2 od 184 upisanih – 155 su redovni.64 U Milo~aju, u Osnovnoj {koli br. 1 {kolske 1946/1947. godine bilo je upisano 96 u~enika, od kojih 71 redovan na nastavi, dok je u Osnovnoj {koli br. 2 od 111 upisanih bilo 103 redovna. 65 U Gok~anici, 1948. godine, u {kolu je i{lo svega 30% u~enika.66 Jedan od razloga nepoha|awa nastave bilo je i veliko siroma{tvo. Februara 1945. godine, {kola u @i~i dostavila je Sreskom prosvetnom odeqewu u Kraqevu spisak od dvadesetoro dece koja su zbog siroma{tva prekinula {kolovawe.67 U ni`im razredima osnovnih {kola u~enici su redovnije poha|ali nastavu nego u vi{im razredima. Marta 1949. godine u ni`im razredima osnovnih {kola @i~kog sreza bio je upisan 6.061 u~enik, odnosno 3.147 de~aka i 2.914 devoj~ica, od kojih je nastavu redovno poha|alo 5.981 u~enik, odnosno 3.121 de~ak i 2.860 devoj~ica, {to je procentualno iskazano predstavqalo redovnost poha|awa od 98,68%. Od 6.061 upisanog u~enika bilo je: u prvom razredu 1.367, u drugom 1.551, u tre}em 1.574 i u ~etvrtom 1.569 u~enika.68 Osnovne {kole u @i~kom srezu 1944–1955. godine
235
58
IAK, SSK, kut. 734.
59
IAK, SOK, Izve{taji 1950–1960, 6. septembra 1952. IAK, O[ „Branko Radi~evi}” Vrane{i, Zapisnik, inv. br. 1, 25. 60
61
IAK, SOK, Izve{taji 1950–1960, 15. jul 1954. 62
Uredba o obaveznom slawu dece u {kolu, Slu`beni glasnik NR Srbije, 6/49.
63
Slu`beni glasnik NR Srbije, 11/52.
64
IAK, SOK, Izve{taj 1949–1960, 12. jun 1946. 65
Isto, 30. maj 1947. god.
66
IAK, O[ Gok~anica (Me|ure~je), Delovodnik, inv. br. 4, 25. IAK, O[ „@ivan Mari~i}” @i~a, kut. 8.
67
68
IAK, SSK, kut. 718.
Odlazak na nastavu postao je problem naro~ito nakon prelaska na osmogodi{we {kolovawe i to u petom i {estom razredu. U Ribnici je {kolske 1948/1949. godine otvoren peti razred koji je poha|alo samo 4 u~enika, pa je i pre kraja {kolske godine zatvoren, da bi ponovo bio otvoren tek {kolske 1952/53. godine, kada se upisalo 24 u~enika.69 Povereni{tvo za prosvetu preduzimalo je mere da deca redovno idu u {kolu, ali bez zna~ajnijih rezultata. Sastanci sa |a~kim roditeqima i pojedina~na ube|ivawa nisu mnogo pomagali, jer su se roditeqi pravdali da zbog zime i nedostatka ode}e i obu}e ne mogu da {aqu decu u {kolu.70 U upisnicama za peti, {esti i sedmi razred iz 1951–1952. godine postojale su rubrike: opa`awa o u~eniku, prilike pod kojima se {kolovao i telesni i drugi organski nedostaci; za dosta u~enika stoji da su „nemarni, povr{ni, sredwe sposobni,” kao i da su im „lo{e prilike u kojima se {koluju”.71 To je, donekle, razumqivo jer su seqaci, koji su ~inili ve}inu stanovni{tva, smatrali da je va`nije da im deca poma`u pa su u tom duhu i podizali svoje potomstvo. U selima udaqenim od grada, problem nepoha|awa nastave bio je izra`eniji. Osim dece koja nisu poha|ala nastavu, bilo je i slu~ajeva neredovnog poha|awa. U~iteqica {kole u Dedevcima izve{tava sreske prosvetne vlasti da {kolske 1954/1955. godine u {koli ima 16 |aka koje roditeqi neredovno {aqu u {kolu.72 ^esto se pribegavalo ube|ivawu roditeqa, uglavnom na roditeqskim sastancima da redovno {aqu decu u {kolu. Vremenom su roditeqi shvatili neophodnost obrazovawa i prednosti koje ono donosi, tako da {kolske 1954/55. godine u @i~kom srezu samo 34 u~enika nije i{lo u {kolu.73
PROSVETNE VLASTI I PROSVETNA INSPEKCIJA
IAK, O[ „Vuk Karaxi}” Ribnica, Letopis, inv. br. 2, 10, 14.
69
70
IAK, SSK, kut. 718.
IAK, O[ „^etvrti kraqeva~ki bataqon” Kraqevo, Upisnice, inv. br. 23.
71
72
IAK, SSK, kut. 741.
73
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 44, 4.
74
Isto, 55.
75
V. Nedovi}, Oblici..., 37.
76 IAK, O[ Mataruge, Zapisnik, inv. br. 1, 9.
77
V. Nedovi}, Oblici..., 10.
78 IAK, O[ Mataruge, Zapisnik, inv. br. 1, 14.
IAK, O[ „Jovo Kursula” Kraqevo, Zapisnik, inv. br. 17. 1–2.
79
Prosvetnim radom u srezu i gradu rukovodili su posebni politi~ko-izvr{ni organi sastavqeni od odbornika i gra|ana. U po~etku nosili su naziv odseci, kasnije povereni{tva, saveti i sekretarijati, da bi od jula 1953. godine te poslove obavqao Savet za prosvetu i kulturu.74 U @i~kom srezu, kao i u celoj Srbiji, pedago{ke instrukcije od 1945. do 1950. godine davali su prosvetni instruktori, a od 1950. do 1955. godine prosvetni inspektori.75 Prvi {kolski instruktor u @i~kom srezu posle Drugog svetskog rata, bio je Goroqub Katani}. On je, na primer, 4. juna 1945. godine nakon obilaska osnovne {kole u Matarugama konstatovao da su: predmeti obra|eni metodski i pravilno, da je u drugom razredu obra|ena i istorija Narodnooslobodila~ke borbe, da je u~iteqica i van {kole aktivna kao sekretar Antifa{isti~kog fronta `ena, vodi analfabetski te~aj i da je odr`ala dva predavawa za narod. Zbog uredno obavqenih nastavnih i vannastavnih aktivnosti, Katani} je u~iteqicu ocenio odli~nom ocenom.76 Pod rukovodstvom poverenika za prosvetu, na sastancima koji su odr`avani jednom nedeqno, instruktori su se dogovarali o aktivnostima za narednu sedmicu. Pored davawa instrukcija nastavnicima, instruktori su rukovodili radnim akcijama, obavqali administrativne poslove u organima vlasti, radili na sprovo|ewu raznih propisa.77 Zanimqivo, posebna pa`wa posve}ivana je tome da li i koliko ima Titovih slika po u~ionicama. Tako je inspektor prilikom obilaska {kole u Matarugama, novembra 1951. godine, primetio da je: „{kolska zgrada okre~ena, ukra{ena slikama i parolama, ~ista”78. Osmoletku br. 1 u Rankovi}evu krajem 1950. godine obi{ao je instruktor koji je utvrdio da slika druga Tita nema ni u jednoj u~ionici.79 236
Mirjana Savi}
U Rankovi}evu 1952. godine nije bilo inspektora, pa su wihovu du`nost obavqali direktori osmoletki.80 Ubrzo je taj nedostatak prevazi|en, tako da je u @i~kom srezu po~etkom 1955. godine bilo osam prosvetnih inspektora.81 [kolske inspektore naro~ito je optere}ivalo ocewivawe nastavnika. U skladu sa raspisom Ministarstva prosvete Srbije od 10. aprila 1951. godine, ocewivali su u~iteqe u nepodeqenim {kolama. U {kolama gde su upraviteqi {kola imali odeqewa, inspektori su radili zajedno sa upraviteqima, dok su upraviteqi bez odeqewa sami ocewivali svoje nastavnike. Na primer, List ocewivawa u~iteqice u Osmoletki br. 2 sadr`ao je slede}e podatke: u potpunosti je izvr{ila postavqene zadatke, iz porodi~nih razloga nije mogla da obavqa vannastavne aktivnosti, imala je socijalisti~ki duh, administrativne poslove je uredno obavqala.82 Nastavnici su ~esto bili nezadovoqni ocewivawem {kolskih inspektora. Smatrali su da ih je malo s obzirom na veli~inu @i~kog sreza i broj {kola i odeqewa u wemu, kao i da prisustvo inspektora na nekoliko ~asova godi{we nije dovoqno da bi nastavnik bio objektivno ocewen. U po~etku su se nastavnici `alili samo na nezadovoqavaju}u, negativnu ocenu, a kasnije i na „mali raspon pozitivnih ocena”. Postojale su ~etiri ocene, od kojih tri pozitivne (zadovoqava, isti~e se i naro~ito se isti~e), kojima je trebalo oceniti sve nastavnike @i~kog sreza.83
[KOLSKE ZGRADE, OPREMA I U^ILA Mawak radnog prostora, lo{i materijalni uslovi, nedovoqan broj u~iteqa i nastavnika, nedostatak u~ila i name{taja, kao i ogreva, obele`ili su prvu posleratnu deceniju. Trebalo je popraviti i pro{iriti gotovo sve {kolske zgrade i izgraditi nove, pogotovu nakon odluke da se obrazovawe omasovi. U izve{taju sa~iwenom jula 1945. godine pi{e da su tokom okupacije bile popaqene {kolske zgrade u Sir~i, Samailama i Vrbi. Delimi~no o{te}ene bile su {kolske zgrade u selima: Ro}evi}i, Mataruge, Kamenica, Drak~i}i, Gra~ac, Bogutovac, Vitanovac, @i~a, Konarevo, Vrdila, Dragosiwci, Adrani i Ribnica.84 Detaqnije upoznavawe sa uni{tewima i o{te}ewima {kola u srezu bilo je ote`ano zato {to u {kolskoj administraciji nije bilo dokumentacije i fotografija o o{te}enim objektima.85 [kolske 1945/46. u @i~kom srezu radilo je 46 dr`avnih {kola, od kojih 39 u dve smene (pre podne i popodne) i sedam u jednoj smeni (pre podne). U najlo{ijim uslovima odvijao se rad {kola u Bresniku, Goda~ici, Gra~acu i Gledi}u. U Bresniku, {kola je radila u privatnoj ku}i, gde je u jednoj u~ionici radio jedan u~iteq sa 111 u~enika. [kolska zgrada u Goda~ici imala je ~etiri u~ionice, 210 u~enika i samo jednu u~iteqicu. [kola u Gra~acu imala je dve u~ionice, jednog u~iteqa i ~ak 254 |aka. U {koli u Gledi}u bilo je dve u~ionice, 220 u~enika i jedan u~iteq.86 Prvih posleratnih meseci u~enici iz Mataruga i okoline nastavu su imali u Mataru{koj Bawi, u prostoru u kojem su bila sme{tena deca Srpskog izbegli~kog doma.87 Izvr{ni odbor @i~kog sreza predlo`io je po~etkom 1946. godine Ministarstvu prosvete NR Srbije ambiciozan plan rasporeda, osnivawa {kola i podizawa {kolskih zgrada i u selima gde ih nije bilo. U predlogu je stajalo: „Prve godine treba osnovati {kole u: Milakovcu, Le{evu, ^ibukovcu, Predolama i Dowem Gra~acu, druge godine u Progorelici, Drlupi, Kova~ima, Oplani}ima, Kovanluku, Metiko{u, Zaklopa~i i Bapskom Poqu i tre}e godine u GotovOsnovne {kole u @i~kom srezu 1944–1955. godine
237
80
IAK, SOK, Izve{taji 1951–1953, 20. decembar 1952. 81
IAK, SOK, kut. Izve{taji i zapisnici 1955, 21. septembar 1955. 82
IAK, O[ „^etvrti kraqeva~ki bataqon” Kraqevo, kut. 67. 83
Osnovna {kola u Vitkovcu, 220.
84
IAK, SSK, kut. 694. 85
Isto, Izve{taj 2. mart 1945.
86
IAK, SOK, Izve{taji 1945– 1961. 87
IAK, SSK, kut. 694.
88
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 1, 78.
89
IAK, SSK, kut. 705.
90
IAK, SOK, Izve{taji 1951–1953.
91
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 42, 23.
IAK, O[ „@ivan Mari~i}” @i~a, kut. 8. 92
93
Bata \or|evi}, ^ibukovac gradi {kolu, Ibarske novosti, 27. avgust 1954. godine, 2.
94
IAK, SSK, kut. 741.
95
IAK, Vodi~..., 29–72; IAK, SSK, kut. 741.96 IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 1, 81. 97
IAK, Prosvetno pedago{ki zavod Kraqevo, Izve{taji o radu {kola za {kolsku 1960/1961, I, 117.
98
IAK, SSK, kut. 741.
cu, Dedevcu i Musinoj Reci”.88 Ministarstvo prosvete se na~elno saglasilo sa predlo`enim planom, ali je za 1947. godinu odobrilo kredit u iznosu od 400.000 dinara; za osnovne {kole u Vrbi, @i~i i Vitkovcu po 100.000 dinara, a za osnovne {kole u Popovi}u i Drak~i}ima po 50.000 dinara. Osim za izgradwu, zna~ajna sredstva su izdvajana i za renovirawe {kola, kao u slu~aju {kole u Vrbi, koja je septembra 1947. godine dobila 20.000 dinara.89 [kole su najve}im delom finansirane neposredno iz sreskog i gradskog buxeta. Na primer, buxet Gradskog narodnog odbora za 1951. godinu iznosio je 45.731.000 dinara, od ~ega je za prosvetu odvojeno 17.107.940. Naredne 1952. godine od 95.195.000 prosveti je bilo nameweno 31.193.220 dinara, a 1953. godine od 77.000.000 dinara u buxetu, ~ak 44.332.000 planirano je za prosvetu.90 Na po~etku {kolske 1952/1953. godine iz sreskog buxeta dodeqena je pomo} {kolama za nabavku u~ila i name{taja u iznosu od 960.000 dinara, a za izgradwu i obnovu 1.060.000 dinara: u Popovoj Reci 150.000 dinara, Borovu 80.000, Predolama 120.000, Me|ure~ju 80.000, Ro}evi}ima 200.000, Le{evu 100.000, Otrocima 100.000, Vitkovcu 50.000, [umaricama 40.000, Magli~u 100.000 i Milav~i}ima 40.000.91 Prvih godina mesni narodni odbori su obezbe|ivali novac za renovirawe {kola, kre~ewe, nabavku name{taja, ogreva, u~ila i nastavnih sredstava, a kasnije i za izgradwu novih {kolskih zgrada.92 Ta sredstva, ipak, nisu bila dovoqna, pa se pribegavalo sakupqawu mesnog samodoprinosa ili organizovawu priredbi u korist {kolskog buxeta. Primera radi, sa izgradwom {kole u ^ibukovcu otpo~elo se 18. jula 1954. godine, a sredstva su obezbe|ivana sa razli~itih strana: me{tani su dali 1.500.000, a pomogli su i Sreski narodni odbor, Savez boraca i radne zadruge.93 Naredne godine, novosagra|ena {kola u Zmajevcu, nemaju}i sredstava za opremawe u~ionica, koristila je mesni samodoprinos (14.000 dinara) i novac od priredbi (26.000 dinara).94 U @i~kom srezu u prvoj posleratnoj deceniji izgra|ene su nove {kolske zgrade u: Dowem Milakovcu 1948, Pek~anici 1950, Otrocima 1952, Bresniku 1952, Grdici 1953, Magli~u 1953, [umaricama 1953, Le{evu 1953, Lopatnici 1954, Zmajevacu 1954, Drlupi 1954, Bukovici 1954, Gorwoj Lopatnici 1955. i Milo~aju 1955. godine.95 [kole u Vrbi, Vitanovcu i @i~i dobile su od dr`ave 1946. godine finansijsku pomo} za obnovu i izgradwu, a ostalim selima je predo~eno da }e dobiti pomo} ako prvo sami preduzmu mere za podizawe {kola.96 To je bio jedan od razloga {to se otpo~iwalo sa izgradwom {kolskih zgrada i kada nije bilo dovoqno finansijskih sredstava za wihov zavr{etak, tako da su neke {kole godinama radile nezavr{ene, brzo propadaju}i, kao {to je slu~aj sa onima u: Tavniku, Sir~i, Predolama, Pek~anici, Grdici i Drlupi. U Milo~aju, {kolska zgrada podignuta 1932. godine bila je na kraju sela, udaqena od nekih seoskih ku}a i po pet kilometara, tako da su deca iz sela i{la u {kolu u Popovi}e. Nezadovoqni me{tani, posle rata su podigli drugu {kolsku zgradu, na drugom kraju sela.97 ^itavu deceniju nakon zavr{etka rata, u nekim selima nastava se i daqe odvijala u neadekvatnim prostorijama: u Vitanovcu jedno odeqewe bilo je u op{tinskoj zgradi, a dva u prostorijama zadru`nog doma; u Kamenici je nastava umesto u oronuloj i staroj {kolskoj zgradi, izvo|ena u „vrlo malom odeqewu Zadru`nog doma, gde zbog zagu{qivosti ~asovi ne mogu trajati 45 minuta”; u Savovu je {kolski prostor prvobitno bio namewen mesnoj upravi; u Ratini, zbog dotrajalosti stare {kolske zgrade, ~asovi su dr`ani u neadekvatnoj zgradi gde je ranije radio op{tinski odbor.98 238
Mirjana Savi}
I u samom Kraqevu {kole su imale probleme sa prostorom. Narodna osnovna {kola „^etvrti kraqeva~ki bataqon” radila je {kolske 1948/49. godine u ~etiri zgrade: prva je bila u centru grada i imala je pet u~ionica; druga zgrada je bila biv{a Op{tina sa tri u~ionice; jedan broj odeqewa bio je sme{ten u zgradi @enske zanatske {kole, a drugi u zgradi Gimnazije.99 Poboq{awe je po~elo 1952. godine, kad je Osmoletka br. 2 pre{la da radi u potpuno renoviranu zgradu (dana{wa zgrada Osnovne {kole „Dimitrije Tucovi}”), koja je 1939. godine namenski napravqena za {kolu, za vreme rata bila oduzeta za potrebe okupatorske vojske, a posle rata do 1951. godine u woj je bila sme{tena bolnica ~ija je zgrada 1944. bila poru{ena prilikom bombardovawa grada od strane savezni~ke avijacije. Ova zgrada imala je osam u~ionica, od kojih je jedna bila pretvorena u kabinet za fiziku. Tada je nabavqeno i 50 klupa.100 U izve{taju Sreskog izvr{nog odbora u Rankovi}evu iz 1952. godine pi{e da je u selima bilo prose~no po 35 u~enika u odeqewu, dok je u gradu bilo oko 3.000 u~enika, a samo 38 u~ionica.101 Osnovna {kola u Ribnici {kolske 1953/54. godine, zbog velikog broja |aka, uzela je u zakup dve prostorije zadru`nog doma. Naredne {kolske godine prostorije u zadru`nom domu nisu bile spremne, pa je sedmi razred pratio nastavu u hodniku.102 U odnosu na {kole prepune u~enika, bilo je i suprotnih slu~ajeva. Neke novootvorene {kole, nakon svega nekoliko godina, prestajale su sa radom, zbog nedovoqnog broja |aka. [kola u Zam~awu otvorena je 1945. godine, a ve} 1950. godine zatvorena.103 [kola u Gradima, otvorena 1946. godine, prestala je sa radom ~etiri godine kasnije.104 U @i~kom srezu krajem 1951. godine bilo je 54 {kolske zgrade za osnovne i vi{e osnovne {kole (sa petim i {estim razredom) i sedam {kolskih zgrada za osmoletke.105 Otvarawem vi{ih razreda osnovnih {kola problem nedostatka prostora se intezivirao, o ~emu u „Ibarskim novostima” iz 1955. godine pi{e: „Gotovo nijedna osmogodi{wa {kola nema pogodnu prostoriju za u~ionicu i kabinete. Zbog ste{wenosti prostora pojedine {kole }e morati da rade u dve smene. [kole u Ribnici, Bogutovcu i Goda~ici koristi}e zadru`ne domove. Nedostatak stanova za prosvetne radnike na selu i daqe je problem. [kole su zabrinute i nedostatkom {kolskog pribora i kwiga u kwi`arama. Me{tani u vi{e sela re{ili su na zborovima bira~a da pristupe gradwi novih {kolskih zgrada. U Gorwoj Lopatnici i Milo~aju privodi se kraju gradwa osnovnih {kola. Priprema se gradwa u Ratini, Dedevcima i Tavniku.”106 Osim nedostatka prostora, hroni~an problem {kola bio je i nedostatak ogreva, {to se odra`avalo na kontinuitet u nastavi. Krajem 1951. godine, od preko 50 {kola u srezu, samo je osam bilo snabdeveno ogrevom.107 Iako su u~iteqi i nastavnici koji su radili u seoskim {kolama po zakonu imali pravo na besplatan ogrev, to nije umawilo wegovu nesta{icu, pa su {kole prestajale sa radom zbog hladno}e i po nekoliko dana tokom zimskih meseci. Op{te siroma{tvo prvih posleratnih godina dovelo je do nedostatka nastavnih sredstava i u~ila. Izgled ve}ine u~ionica u @i~kom srezu mo`e se rekonstruisati na osnovu izve{taja {kole u Drlupi 1950. godine, gde pi{e da je u u~ionici bilo: jedna tabla, osam |a~kih klupa, jedna pe}, po jedna slika Josipa Broza Tita i Vladimira Iqi~a Lewina. Od u~ila: slika ~ovekove utrobe, slika oka, slika krokodila, slika lekovitog biqa, slika qudskog uva, dve mape Jugoslavije, slika grbova i zastava savezne dr`ave Jugoslavije i wenih republika. [kola u Dowem Milakovcu, sagra|ena 1948. godine, od name{taja je imala stare klupe i tablu, a od u~ila ra~unaqke, kartu Evrope i FNR Jugoslavije, kao i „sliku za Osnovne {kole u @i~kom srezu 1944–1955. godine
239
99
Decembra 1945. godine prvi put se pojavquje ime Narodna osnovna {kola „^etvrti kraqeva~ki bataqon”. Taj naziv je upotrebqavan do 1949. godine. IAK, O[ „^etvrti kraqeva~ki bataqon, Kraqevo”, Istorijska bele{ka. 100
IAK, SOK, Izve{taji 1949– 1960, 20. jun 1952. 101
IAK, SSK, kut. 734.
IAK, O[ „Vuk Karaxi}” Ribnica, Letopis, inv. br. 2, 15–16
102
103
IAK, Osnovna {kola Zam~awe, Upisnice, inv. br. 2.
104
IAK, Osnovna {kola Gradi, Upisnice, inv. br. 1. 105
U uvodnom delu Zavod za statistiku i evidenciju isti~e mogu}nost da se broj {kolskih zgrada ne sla`e sa brojem {kola, jer je bilo slu~ajeva da je u jednoj {kolskoj zgradi bilo vi{e {kola, ili da je jedna {kola radila u vi{e {kolskih zgrada. Osnovni statisti~ki podaci..., 88. 106
Luka Cvijovi}, Nove {kolske godine, Ibarske novosti, Kraqevo, 2. septembar 1955, 4. 107
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 42, 9.
poznavawe prirode”. 108 U nekim drugim {kolama u srezu pomiwu se, osim navedenih u~ila, jo{ i globus, slovarica, metar, toplomer, slika mikroskopskih posmatrawa, qudski kostur na slici i sl.109 Finansijska sredstva za nabavku nastavnih sredstava i u~ila dobijana su od sreskih prosvetnih organa, kao i od mesnih narodnih odbora. S obzirom na ~iwenicu da to nije bilo dovoqno, u svom nastojawu da obezbede raznovrsna u~ila i sprovedu princip o~iglednosti u nastavi, {kole su se dovijale na razne na~ine kao na primer, {kola u Bogutovcu, koja je tra`ila od rudnika Zenica, Bor i Trep~a da joj po{aqu razli~ite rude.110 Kada je uveden predmet Pouke iz privrede i doma}instva, u~enici nisu imali uxbenike, pa su morali da u~e iz literature i ~lanaka iz dnevne {tampe.111 Nakon osnivawa Osmoletka br. 2 u Kraqevu 1951. godine, pristupilo se kupovini i nabavci u~ila, pa je nabavqeno vi{e geografskih karti, nekoliko istorijskih karti i albuma, kao i ve}i broj u~ila za fiziku, hemiju i biologiju. Gradski odbor je buxetom 1952. i 1953. godine dodelio znatnu sumu (200.000 dinara) za kupovinu u~ila, {to je utro{eno za upotpuwavawe zbirke u~ila iz fizike. Do dela o~iglednih nastavnih sredstva {kola je do{la pozajmicom ili poklonom od „Fabrike vagona” i Jugoslovenske narodne armije. Iako su znatno oboga}ene zbirke u~ila, nije bilo dovoqno novca za daqe opremawe {kole, tako da se upraviteq Osmoletke br. 2 `ali na stari {kolski name{taj, posebno na {kolske klupe koje su „toliko stare da se vi{e ne mogu popravqati”.112 Krajem 1953. godine, {kole u @i~kom srezu su od sreskih vlasti dobile 988 |a~kih klupa, 65 katedri s podijumom, 87 {kolskih tabli i 65 stolica za nastavnike. Najvi{e name{taja dobile su osmoletke u Vitkovcu, La|evcima, Ro}evi}ima i Samaili, po 100 {kolskih klupa, 6 katedri s podijumom, i 6 stolica, a u Vrane{ima 5 katedri i 5 stolica, po 3–6 {kolskih tabli itd.113 Iako je ova nabavka {kolskog name{taja bila zna~ajna, nije zadovoqila potrebe svih {kola. U izve{tajima {kola u selima Dedevci, Gorwa Lopatnica, Tavnik, Ratina, Pek~anica, Podunavci, Drak~i}i, Drlupa i Bresnik juna 1955. godine pomiwe se da nemaju dovoqno name{taja, kao i da je name{taj koji imaju uglavnom zastareo i ruiniran.114
[KOLSKE KWI@NICE (BIBLIOTEKE) 108
Osnovna {kola u Vitkovcu..., 271. 109
IAK, SSK, kut. 721.
IAK, O[ „Bo{ko Buha” Bogutovac, Delovodnik , in. br. 16, 8.
110
111 IAK, SOK, Izve{taji 1950–1960, 1. jul 1954, 45.
112
IAK, SOK, Izve{taji 1951– 1953, 26. jun 1953. god.
113
IAK, SSK, kut. 727.
114
IAK, SSK, kut. 741.
115
IAK, SSK, kut. 694.
IAK, O[ „Jovo Kursula” Kraqevo, Zapisnik, inv. br. 6, 1.
116
Jedan od bitnih elemenata kvalitetnog i obrazovno sveobuhvatnog rada {kole jeste postojawe {kolskih kwi`nica, kako |a~kih, tako i nastavni~kih. Ve}ina {kola u @i~kom srezu imala je {kolske kwi`nice pre rata. Me|utim, ratna razrawa nisu zaobi{la i ina~e osetqiv kwi`ni fond, tako da su oslobo|ewe do~ekaale potpuno propale {kolske kwi`nice u Tavniku, Ro}evi}ima, Milo~aju, Pe~enogu, Vrane{ima, Konarevu, Drak~i}ima, Gra~acu, La|evcima, Vrbi, Samaili, Stublu, Bogutovcu, Vitanovcu, @i~i, Vrdilima, ^ukojevcu, Obrvi, Ribnici, Cvetkama i Kraqevu.115 U skladu sa mogu}nostima, brzo se pristupilo osnivawu novih i dopuwavawu postoje}ih kwi`nica. Narodna osnovna {kola u Kraqevu, ve} u februaru 1945. godine, tra`i od gradskih i sreskih vlasti sredstva za osnivawe |a~ke i nastavni~ke biblioteke.116 Devet godina kasnije Osmoletka br. 1 i Osmoletka br. 2 imaju |a~ke i nastavni~ke kwi`nice sa, za to vreme, zavidnim brojem kwiga. Nastavni~ka kwi`nica Osmoletke br. 1 brojala je 630, a Osmoletke br. 2, kao kasnije formirana, imala je 258 kwiga. \a~ka kwi`nica Osmoletke br. 1 imala je 830 kwiga, dok je 590 kwiga imala |a~ka ~itaonica Osmoletka br. 2. U 240
Mirjana Savi}
Osmoletki br. 3 |a~ka biblioteka od 224 kwige bila je sme{tena u kancelariji sekretara {kole, a nastavi~ka biblioteka, koja je brojala 119 kwiga, u kancelariji direktora {kole. Seoske {kole uglavnom su raspolagale mawim kwi`nim fondovima od gradskih.117 Kwi`nica {kole u Drak~i}ima brojala je 67 kwiga, u Vitanovcu 80, u Vrdilima 75, u [umaricama 42, u Milav~i}ima 17 itd.118 U {koli u Vrane{ima osnivawu kwi`nice pristupilo se 1951. godine. Finansijska sredstva su obezbe|ena tako {to je od novca za upis u~enika u {kolu odvojeno 1.000 dinara za kupovinu kwiga.119 [kola u Ribnici osnovala je |a~ku kwi`nicu 1954. godine.120 Za razliku od pomenutih, bilo je i seoskih {kola koje su se mogle podi~iti svojim bibliotekama, poput {kole u Vitkovcu, koja je 1954. godine imala 1.510 kwiga i 600 ~italaca, tako da ju je sreski Savet za prosvetu i kulturu predlo`io za republi~ku nagradu.121 Tokom 1955. godine {kola u Vitkovcu je nabavila jo{ 265 kwiga. Va`an deo bibliote~kog fonda ~inili su ~asopisi na koje su nastavnici i u~enici bili pretpla}eni. Na primer, Osmoletka br. 1 bila je pretpla}ena i na ~asopise: Nauka i priroda, Privreda, Nastava i vaspitawe, Prosvetni pregled, Pedago{ki rad, Savr{ena {kola, Letopis Matice srpske, Nauka i tehnika i Fizi~ka kultura.122 [kola u Obrvi 1955. godine bila je pretpla}ena na: Prosvetni pregled, Ibarske novosti, Roditeq, Zdravqe. Savet Saveza pionira Srbije izdavao je de~ije listove Poletarac i Pionir, na koje su bili pretpla}ene sve {kole.123
VANNASTAVNE AKTIVNOSTI NASTAVNIKA I U^ENIKA Osim u nastavi, prosvetni radnici su na razli~itim poqima bili organizovani i van {kole. U svakom izve{taju koji su slali nadle`nim instancama, u Listu ocewivawa, uop{te u svoj dokumentaciji koja se ticala rada prosvetnih radnika, bila je i napomena o wihovoj vannastavnoj anga`ovanosti u razli~itim udru`ewima. Uobi~ajeno je bilo ~lanstvo u Socijalisti~kom savezu radnog naroda, u kulturno-prosvetnim dru{tvima, sindikalnim podru`nicama, Crvenom krstu, Antifa{isti~kom ve}u `ena, sportskim dru{tvima, Savezu boraca, U~iteqskom udru`ewu sreza @i~kog. Savez kulturno-prosvetnih dru{tava za srez @i~ki osnovan je 16. aprila 1948. godine.124 Kasnije, zbog velikog broja udru`ewa, na sastancima nastavni~kih ve}a odre|ivano je ko }e biti gde anga`ovan. Nastavnici su ~esto birani na funkcije koje nisu bile u vezi sa {kolstvom, kao {to su one u zemqoradni~kim zadrugama i sl. Nastojawe da kontroli{e ideolo{ki razvoj mladih, posleratna vlast je sprovodila formirawem raznih udru`ewa i organizacija, ve} prvih dana nakon oslobo|ewa. Sreski prosvetni odsek uputio je 9. maja 1945. godine dopis upravitequ {kole u @i~i da svu decu od 10 do 14 godina organizuje u mlade pionire, „jedinu organizaciju koja je mogla da postoji u {kolama”. Uputstva o organizaciji pionira i wihovom radu davao je Sreski {tab mladih pionira u Kraqevu.125 U~enici osnovnih {kola starosti od 7 do 11 godina postajali su podmladak, a od 11 do 14 godina pioniri.126 Svi u~enici su bili organizovani u Ujediweni savez antifa{isti~ke omladine, u ~ijem okviru je bila pionirska organizacija. U @i~kom srezu 1948. godine formiran je Dom pionira, gde su primani najboqi u~enici od 12 do 14 godina. Pionirske domove uredio je Gradski narodni odbor Kraqevo, koji je i postavio u~iteqa za upravnika. Prema mese~nim planovima rada svih kru`oka po sektorima, trebalo je da pioniri provedu u Domu dobar deo dana.127 Osnovne {kole u @i~kom srezu 1944–1955. godine
241
117
IAK, SOK, Izve{taji 1950– 1960, 1. jul 1954. godine
118
IAK, SSK, kut. 741.
O[ „Branko Radi~evi}” Vrane{i, Zapisnik, inv. br. 1, 21.
119
IAK, O[ „Vuk Karaxi}” Ribnica, Letopis, inv. br. 2, 15.
120
121
IAK, SSK, Zapisnik, inv. br. 43, 14.
122
IAK, SOK, Izve{taji 1950– 1960, 1. jul 1954. godine, 22. IAK, O[ „Branko Radi~evi}” Vitkovac, Zapisnik, inv. br. 31, 2. 123
IAK, O[ „^etvrti kraqeva~ki bataqon” Kraqevo, kut. 67.
124
125
Isto.
IAK, O[ „Jovo Kursula” Kraqevo, Zapisnik, inv. br. 6, 62.
126
127
IAK, SOK, Izve{taji 1949– 1960, Izve{taj Povereni{tva za prosvetu i kulturu u Rankovi}evu za 1949, 2.
128 IAK, O[ „Branko Radi~evi}” Vitkovac, Zapisnik, inv. br. 6, 5.
IAK, O[ „Vuk Karaxi}” Ribnica, Letopis, inv. br. 2, 15.
129
IAK, O[ „Jovo Kursula” Kraqevo, Zapisnik, inv. br. 6, 78.
130
131
IAK, SSK, kut. 766.
IAK, O[ „Jovo Kursula” Kraqevo, Zapisnik, inv. br. 6, 55.
132
133 IAK, O[ Zam~awa, kw. 1; IAK, O[ “Vuk Karaxi}” Ribnica, Letopis, inv. br. 2 16
IAK, O[ „@ivan Mari~i}” @i~a, kut. 8. 134
135
IAK, SSK, Kwiga programa pionirskih priredbi 1948–1955, inv. br. 366. 136
Osnovna {kola u Vitkovcu..., 279. O[ „Branko Radi~evi}” Vrane{i, Zapisnik, inv. br. 1, 18.
137
138
Dana{wi Trg srpskih ratnika u Kraqevu. IAK, O[ „Jovo Kursula”, Kwiga obave{tewa, inv. br. 83, 50, 82.
139
IAK, O[ „@ivan Mari~i}" @i~a, kut. 8.
140
Pionirsku zakletvu polagali su sve~ano, na roditeqskom sastanku ili, naj~e{}e, na priredbi povodom Dana republike. Pionirska organizacija @i~kog sreza imala je tri odreda podeqena na ~ete, a ~etama su rukovodili desetari iz starijih razreda. Aktivnosti pionirskih organizacija bile su kulturno-zabavne prirode: organizovawe izlo`bi, posela, priredbi, izleta, kroseva.128 Rad sekcija pionirskih organizacija pomagale su i van{kolske ustanove i udru`ewa. Pioniri {kole u Ribnici 1954. godine dobili su 15 garnitura {aha kao poklon od Seqa~ke radne zadruge „Go~ki partizani” i osnovali {ahovsku sekciju.129 Sredinom 1948. godine pionire u Kraqevu posetili su pioniri iz Sarajeva, kojima je organizovan sve~an do~ek.130 Savet pionira sreza @i~kog organizovao je mar{rutu {tafete za Dan mladosti 1952. godine, {to je postalo praksa i narednih godina.131 Aktivnosti pionirskih organizacija kontinuirano su pra}ene budnim okom nastavnika. Na sastancima nastavni~kog ve}a odlu~ivano je koji nastavnik upravqa radom pionirske organizacije u okviru {kole, a pored toga, u Osmoletki br. 2 svaka dva meseca odr`avani su sastanci Nastavni~kog ve}e sa pionirskim rukovodiocima.132 U~enici su anga`ovani i van {kole da, u skladu sa svojim uzrastom, potpomognu oporavak ratom uni{tene zemqe. Osnovci seoskih {kola su sakupqali dudovo seme za po{umqavawe, uni{tavali gubare, prikupqali staru hartiju, gvo`|e itd.133 U~eni~ke priredbe mogu poslu`iti kao ogledalo tog novog trenda. [kole su bile u obavezi da dostavqaju mese~ne izve{taje sreskom Odeqewu za prosvetu o odr`anim priredbama, sa kompletnim podacima o programu.134 Osim u svom mestu, u~enici su izvodili priredbe i u susednim selima i gradovima. U prva tri meseca 1948. godine odr`ano je 20 pionirskih priredbi u selima @i~kog sreza. U 1951. godini odr`ano je 94 priredbe, 1952. godine – 59, 1953. godine evidentirano je samo 44, 1954. godine 61, da bi opet u samo prva dva meseca 1955. godine bile izvedene 23 priredbe.135 Programi priredbi pa`qivo su planirani. Upraviteq {kole bi se, obi~no na po~etku programa, obratio posetiocima pozdravnim govorom, a potom pristupio tuma~ewu aktuelne politike, {to se nazivalo politi~ka informacija. Nakon dono{ewa Rezolucije Informbiroa, politi~ka informacija je postala vrlo sadr`ajna. Kritikovao se stav dr`ava koje su sprovodile Rezoluciju, osu|ivali pograni~ni sukobi sa susednim zemqama i sli~no.136 \a~ki horovi pevali su „Himnu radu”, „Slavicu”, „Dru`e Tito”, spletove makedonskih pesama... Po pravilu, izvo|ene su recitacije i ske~evi sa temom iz NOB-a, pevane pesme iz drugih republika, a znatno re|e su recitovani stihovi iz epske poezije (Stari Vujadin, Starina Novak). Vremenom su se ustalile priredbe za do~ek Nove godine, zavr{etak {kolske godine, Dan `ena, Praznik rada, Dan JNA i Dan republike.137 Za do~ek Nove godine (1951) obavqen je defile pionira oko jelke na Trgu mar{ala Tita u Rankovi}evu.138 Za Dan mladosti, 25. maj, u~enici su ukra{avali {kolske prozore cve}em, kao i slikama Tita i visokih partijskih funkcionera.139 U predratnoj Srbiji uobi~ajeno {kolsko slavqe na dan Svetog Save, nakon rata je sve re|e odr`avano, da bi 1948. godine bilo organizovano jo{ samo u {koli u @i~i, ali sa neprimerenim programom. Na priredbi od 16 ta~aka, samo je jedna ta~ka bila recitacija o Svetom Savi, a ostale: „Na{i saveznici”, „Pesma o Istri”, „Evropi”, „Na{a armija”, „Omladinska pruga”, slovena~ke pesme i drugo.140 Neke od priredbi organizovane su sa ciqem sakupqawa novca za {kole: u Tavniku za popravku klupa i name{taja, u Vitkovcu i Ro}evi}ima za |a~ku kuhiwu, u Le{evu i Pek~anici za pionirski fond, u Milo~aju i Popovi}ima za letovawe u~enika. U osnovnoj {koli Mataruge, od {est izvedenih priredbi to242
Mirjana Savi}
kom 1950. godine, samo na novogodi{woj i priredbi za Dan republike nisu napla}ivane ulaznice.141
IZLETI I EKSKURZIJE Ekskurzije i izleti, kao omiqeni vid vannastavnih aktivnosti u~enika, bili su u skladu sa aktuelnim geslima „upoznaj svoju zemqu da bi je zavoleo” i „{irimo bratstvo i jedinstvo”, tako da se nastojalo da budu {to ~e{}e izvo|eni. Prvih posleratnih godina, zbog op{teg siroma{tva, uobi~ajeni su bili jednodnevni izleti u obli`wa mesta. [tavi{e, nadzorni organi su preporu~ivali nastavnicima „da jednom nedeqno idu na izlet u nastavne svrhe”.142 U~enici iz seoskih {kola obilazili su susedna sela, Kraqevo i Vrwa~ku Bawu. Pedesetih godina otpo~elo se sa organizovawem ekskurzija, van Srbije. Tro{kove ekskurzija najve}im delom snosili su roditeqi, delom su finansirani iz sreskog ili gradskog buxeta, a pomagale su i razne mesne i op{tinske organizacije. Gradski odbor je 1953. godine Osmoletki br. 2 stavio na raspolagawe 20.000 dinara za dve ekskurzije: peti i {esti razred je putovao do U`ica i Kadiwa~e, a sedmi i osmi razred u Dubrovnik, Sarajevo i u povratku do Beograda.143 Tako|e su organizovane i priredbe, gde su od napla}enih ulaznica skupqana sredstva za izlete i ekskurzije. Naj~e{}e destinacije bile su: Beograd, Sarajevo, Skopqe, Novi Sad, Dubrovnik i Cetiwe. Ekskurzije do Slovenije bile su prava retkost. U @i~kom srezu, prvu vi{ednevnu ekskurziju na razdaqini od preko 1.000 kilometara, organizovao je direktor osmoletke u Ro}evi}ima u intervalu od 9. do 18. aprila 1952. godine. Putovao je sa 42 u~enika do Sarajeva, Dubrovnika i Beograda. Problem je nastao kada je sreski Savet za prosvetu i kulturu odbio da plati putne tro{kove. Direktor {kole u Ro}evi}ima podneo je `albu republi~kom Savetu za prosvetu i izneo da je finansirawe ekskurzije bilo najve}im delim iz li~nih sredstava, a kod siroma{ne dece iz sredstava zara|enih na |a~kim priredbama. Pomo} im nisu pru`ile ni zadruge iz Ro}evi}a.144 Ovaj slu~aj je, ipak, bio presedan, tako da je ve} naredne godine u septembru, {kola u Vitkovcu izvela ekskurziju sa identi~nom mar{rutom, bez sli~nih problema.145 Osmoletka br. 1 izvela je 1954. godine tri trodnevne ekskurzije: do Beograda je putovalo 40 u~enika tre}eg i ~etvrtog razreda sa ~etiri u~iteqa; u Pe} je i{lo 40 u~enika petog razreda sa tri nastavnika, i u Skopqe je putovalo 120 u~enika {estog i sedmog razreda sa {est nastavnika.146 Naj~e{}i ciq ekskurzija bio je razgledawe fabrika, elektrana ili nekog postrojewa, a re|e kulturno-istorijskih spomenika.
Osnovne {kole u @i~kom srezu 1944–1955. godine
243
141
IAK, O[ Mataruge, Kwiga pionirskih priredbi 19491951, inv. br. 14, 3. IAK, O[ „Jovo Kursula", Kwiga obave{tewa, inv. br. 83, 44. 142
IAK, O[ „Jovo Kursula" Kraqevo, Zapisnik, inv. br. 7, 67. 143
144
IAK, SSK, kut. 734, @alba br. 846, 10. jun 1952. godine 145
Osnovna [kola u Vitkovcu..., 300.
146
IAK, SOK, Izve{taji 19501960, 1. jul 1954. godine
Mirjana Savi} PRIMARY SCHOOLS IN THE @I^A DISTRICT 1944 -1955 (CONTRIBUTION TO STUDY) Summary The @i~a District, established in December 1944, covered the town of Kraljevo with about 70 surrounding villages. It firstly belonged to the Kraljevo Region, and then to the ^a~ak Region until 1947, when it fell within direct authority of the highest governing bodies of Serbia. From 1949 to 1951, it was within the responsibility of the Area National Board of the Kragujevac Area in Kragujevac, and then again of the governing bodies of Serbia. Immediately after the liberation, schools in the @i~a District continued their work in very difficult conditions. Despite the lack of funds, the old ones were renovated, and the new ones were built in order to increase the number of educated people. Before the war, on the territory of the Zica District there were 41 primary schools, which continued their work after the liberation. From 1945 to 1949, 16 new primary schools were opened in the villages of the @i~a District. In 1946, seven-grade schools (pro-grammar schools, incomplete grammar schools) started their operation in the villages of Rocevici, Vitkovac and Ladjevci. The Law on EightGrade Schooling passed in 1952 legitimated obligatory eight-grade schooling. In the @i~a District, there were 7 eight-grade schools even before 1952. In Kraljevo, in the school year 1951/1952, lower grades (I-IV) of the Grammar School and the existing primary school were joined, and due to a large number of classes, the Advanced Mixed Grammar School, the Eight-Grade School no. 1 and the Eight-Grade School no. 2 were established. At the beginning of 1954, several classes of the Eight-Grade School no. 1 were turned into the third eightgrade school in Kraljevo. At the beginning of 1955, there were 59 primary schools - out of them 11 were eightgrade schools - in the @i~a District with the town of Kraljevo with the tendency of opening new ones. The curriculum underwent significant changes. The influence of the ruling political-ideological structure was reflected on almost all segments of education. Certain school subjects, especially history and the Serbian language, underwent considerable changes in the way of teaching, number of classes for certain fields and topics imposed to pupils. Religious education was abolished, and in 1952 new subjects of practical importance were introduced, such as lessons in agriculture and home economics as well as nice handwriting. In 1953, the subject called moral education was introduced, and physical education was introduced in 1954. Upon the introduction of higher grades in primary schools, there arose the problem of insufficient number of skilled teachers for subject teaching, which was solved by employing undergraduates and those who had already attended all the courses at the Teacher Training College but had not passed all the examinations for earning a degree. The principle of obligatory schooling was regulated by a series of bylaws and decrees, starting from the Law on Obligatory SevenGrade Education for pupils of both sexes from 1945. In spite of that, the schools, particularly those in villages, faced for a long time the problem of irregular attendance of classes, which especially referred to the pupils in higher grades of primary schools. The educational work in the district and the town was managed by politicalexecutive bodies composed of councillors and citizens. From 1945 to 1950, pedagogic instructions were given by education instructors, and from 1950 to 1955 by education inspectors. There were eight education inspectors in the @i~a District in 1955. In the interval from 1944 to 1955, 18 new school buildings were constructed. Although district and town authorities allocated considerable funds for education, that was not enough, so that most schools were lacking school furniture, means of instruction and teaching aids. Destroyed pupils' and teachers' booklets were renewed, and the new ones were formed in those schools in which they did not exist. Several times a year, schools organized performances in which pupils presented a programme in accordance with the achievements of the National Liberation War and the requirements of the current policy. Teachers had to be members of various associations and organizations (the Socialist Alliance of Working People, the Antifascist Council, cultural-educational societies, etc.), and all pupils aged 11 - 14 became pioneers. In 1948, the House of Pioneers with abundance of cultural-entertainment activities was opened in Kraljevo. Trips were frequently organized for teaching purposes, and in the fifties there were excursions to other republics.
244
Mirjana Savi}
TIJANA [IBALI]
KO[UQE IZ ETNOLO[KE ZBIRKE NARODNOG MUZEJA U KRAQEVU Apstrakt Muzeolo{ka obrada ko{uqa iz Etnolo{ke zbirke Narodnog muzeja u Kraqevu ~ini sadr`aj ovog rada. Ko{uqe izra|ene od kraja XIX do sredine XX veka razvrstane su po grupama, uslovqenim lokalitetom wihovim osnovnim karakteristikama - materijalom od kog su izra|ene, krojem i na~inom ukra{avawa. U Srbiji je do sredine XX veka ko{uqa bila osnovni deo mu{ke i `enske narodne no{we. Dugo je no{ena kao gorwi i kao dowi haqetak. Ume{nost i kreativnost `ena posebno dolazi do izra`aja kod izrade ovog dela ode}e. Pored ko{uqa, u Vukovom Rije~niku nailazimo na nazive rubina i ruba~a. Nije navedeno u kojim oblastima se dati termini koriste. Ko{uqa i ga}e ~esto se nazivaju ko{uqe ili rubine. Ove stare slovenske re~i ponegde su jo{ u upotrebi.1 Ko{uqa dinarskog tipa no{ena je u najve}em delu Srbije. Duga~ka je, pravo krojena, sa umetnutim klinovima – trouglastim komadima platna kojima se ko{uqa u dowem delu pro{iruje, rukavima pri{ivenim za stan – osnovu za koju se pri{ivaju klinovi, priklinci, rukavi i ople}ak – ~etvrtasti komad platna pri{iven na grudima za stan. (sl. 1). U Posavini, Podunavqu i Vojvodini ko{uqa je panonskog tipa. Duga~ka je, {iroka i oko vrata bogato nabrana (sl. 2). Mu{ka ko{uqa je u svim delovima Srbije gotovo ista, duga~ka, pravo krojena, tipa tunike sa rukavima (sl. 3).
Sl. 1. @enska ko{uqa dinarski tip, XIX vek
1 M. Jovanovi}, Narodna no{wa u Srbiji u XIX veku, SEZ, kw. XCII, Beograd, 1979. str. 48.
Sl. 2. @enska ko{uqa panonski tip, XIX vek Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
245
Sl. 3. Mu{ka ko{uqa XIX vek
Ko{uqa je proizvod doma}e radinosti. Dobijawe vlakana biqnog i `ivotiwskog porekla, od sejawa industrijskih biqaka i stri`e ovaca, preko niza slo`enih i dugotrajnih procesa, sve do stvarawa tkanina i gotovih odevnih predmeta, tradicionalno je `enski posao. Izrada ode}e podrazumevala je poznavawe ve{tine tkawa, pletewa, krojewa, {ivewa, veza, izrade ~ipki. Ru~ni radovi prilika su za socijalnu interakciju `ena u dugim jesewim i zimskim ve~erima. Kombinovan su rad, u~ewe i zabava. U~estvovale su i devoj~ice sa obavezom da nau~e sve ve{tine na vreme i izrade svoju spremu do udaje. Vrsta i tehnika tkawa zavisila je od tipa vlakna i budu}e namene tkanine. Tkalo se konopqanom, lanenom, me{anom konopqanom i pamu~nom pre|om. Naj{iru primenu imala je konopqa, zvana i te`ina. Prema narodnom predawu, naziv poti~e od te`ine poslova koji prate obradu ove biqke. @ene na pomen ove biqke samo ka`u prokletuqa, uz obrazlo`ewe da im zadaje mnogo truda. Me|utim, konopqa je dugo bila nezamenqiva pri izradi tekstilnog poku}stva i ode}e. Lan je te`i za obradu i sejan je u mawim koli~inama. Od uvoznih tekstilnih sirovina najvi{e je upotrebqavan pamuk. Stizao je kao poluprodukt, u vidu prediva, a zatim i kao gotova tkanina. Srpsko ili prizrensko platno, s jednobojnim prugastim dezenom, ~esto protkano svilom, preuzeto je iz gradskog tekstilnog inventara.2 Od sredine XX veka karakteristi~na je upotreba sinteti~kih materijala. Vez je najzna~ajniji na~in ukra{avawa ode}e, naro~ito platnene. Vezlo se raznobojnim vunenim i pamu~nim koncem, raznovrsnim tehnikama, a motivi su geometrijski i stilizovani biqni (sl. 4). Koncu je ~esto dodavana i metalna nit, zlatna ili srebrna, {qokice, perle, trake fabri~ke izrade (sl. 5).
*
2
M. Pro{i}-Dvorni}, Narodna no{wa [umadije, Zagreb, 1989.
Kolekcija od 55 ko{uqa deo je zbirke Etnolo{kog odeqewa Narodnog muzeja u Kraqevu. Ko{uqe su izra|ene krajem XIX i sredinom XX veka od konopqanog, lanenog, pamu~nog i polupamu~nog platna. Jednostavnog su i ravnog kroja, pravih, {irokih i neukrojenih rukava. Poreklo stanovni{tva Kraqeva i okoline uglavnom je uslovilo sadr`aj materijala etnolo{ke zbirke. Danas op{tina Kraqevo obuhvata Podibar, Nadibar, Moravu i Dowu Gru`u, oblasti raspore|enih oko u{}a 246
Tijana [ibali}
Sl. 4 Ko{uqa ukra{ena pamu~nim koncem, inv. br. E-72
Sl. 5 Ko{uqa ukra{ena vezom od pamu~nog konca, metalnih i svilenih niti, perlama i {qokicama, inv. br. E-128
Ibra u Zapadnu Moravu s juga i reke Gru`e sa severa. Doline ovih reka prirodne su raskrsnice migracionih kretawa. Od davnina, stanovni{tvo je upu}eno na me|usobne uticaje i dodire sa susednim antropogeografskim celinama. Polo`aj i stalna kretawa uslovili su da Kraqevo i okolina, budu etapna stanica doseqenicima iz Novog Pazara, Gorweg Ibra, Kola{ina, Vasojevi}a i Starog Vlaha, pri wihovom naseqavawu dubqe u Srbiju. Mnogi su ostali, na ovim prostorima i sa sobom doneli tvorevine materijalne i duhovne kulture mati~nog kraja.3 Ko{uqe iz Muzeja u Kraqevu obra|ene su po grupama formiranim na osnovu oblasti iz kojih poti~u i po osnovnim karakteristikama – materijal, kroj, ukra{avawe. Kao {to se celokupna no{wa mewa kroz vreme, tako su i na ko{uqama o~igledne promene do sredine XX veka. Na izgled no{we odnosno ko{uqe, uticale su istorijske, politi~ke, ekonomske i dru{tvene prilike, kao i wihova namena. Uzimaju}i u obzir navedene uticaje i promene, mu{ke i `enske ko{uqe iz Etnolo{ke zbirke Muzeja u Kraqevu obra|ene su i po karakteristi~nim periodima – od druge polovine XIX veka do 1912. godine, od 1912. godine do Drugog svetskog rata i od Drugog svetskog rata do danas. Ko{uqa ima veliku ulogu u svim va`nim ciklusima ~ovekovog `ivota. Bila je prigodan dar i uzdarje. Prisutna je od ro|ewa pa do darivawa pokojnika. Detetu se na kr{tewu poklawa platno od koga se potom {ije ko{uqa. Va`an deo devoja~ke spreme su ko{uqe kojima ona na dan ven~awa daruje kumove, starog svata, svekra, svekrvu, devera. Posebnom lepotom, bogatstvom veza i {irinom isti~u se nevestinske ko{uqe (sl. 6). Pokojnik se, tako|e, na onaj svet oprema ko{uqom. Ko{uqe iz Etnolo{ke zbirke Narodnog muzeja u Kraqevu
247
3
P. Vlahovi}, Etni~ki pregled stanovni{tva u Kraqevu i okolini, Kraqevo i okolina, Beograd, 1966, 248.
Sl. 6 Nevestinska ko{uqa, XIX vek
U Etnolo{koj zbirci Muzeja u Kraqevu najbrojnije su ko{uqe iz Sjenice, [tavice, Ra{ke i Novog Pazara. Ko{uqe iz okoline Kraqeva i Vrwa~ke Bawe sli~nih su karakteristika i obra|ene su u istoj grupi.4 Do prvih decenija XX veka, mu{ka i `enska ko{uqa koju je nosilo stanovni{tvo u pomenutim oblastima Srbije, pripada vrsti pravo krojene tunike sa rukavima. Ukra{ena je vezom oko vrata, na grudima i oko dowe ivice rukava (sl. 10). Vez je ~esto dopuwen ~ipkom i trakama doma}e ili fabri~ke izrade (sl. 9). Posmatrano po oblastima, razlike su se odnosile na {irinu, du`inu, na~in no{ewa. Svakodnevne ko{uqe su od konopqanog (sl. 7.), a prazni~ne od pamu~nog ili platna sa uzvodima, odnosno platna sa jednobojnim prugastim dezenom (sl. 11). Vremenom se mu{ka i `enska ko{uqa skra}uju i nose uz ~ak{ire i sukwu zimi, a leti uz ga}e i podsukwu. Letwi dowi delovi ode}e su uglavnom od platna iste vrste. Primetna je i redukcija vezenih ukrasa.5 Posle Drugog svetskog rata nije bilo dovoqno fabri~kih tkanina i nastavqeno je sa upotrebom doma}eg platna. Kroj ko{uqe odgovara onima konfekcijske izrade (sl. 8).
4
T. [ibali}, Ko{uqe, Etnolo{ka zbirka Narodnog muzeja u Kraqevu, Kraqevo 2002.
5
J. Bjeladinovi}, Srpska narodna no{wa u Sjeni~ko-pe{terskoj visoravni, GEM 45, Beograd, 1981.
Sl. 7 Mu{ka ko{uqa, po~etak XX veka, inv. br. E-436
248
Tijana [ibali}
Sl. 8 Mu{ka ko{uqa, XX vek, inv. br. E-1422
Sl. 9 @enska ko{uqa po~etak XX veka, inv. br. E-982
Sl. 10 @enska ko{uqa po~etak XX veka, inv. br. E-449
Sl. 11 @enska ko{uqa oko 1930,6 inv. br. E-55
Na formirawe {umadijske narodne no{we uti~e i ode}a doseqenika.Ona se prilago|ava ode}i starosedelaca, a wihovi elementi se me{aju i pro`imaju. Muzej u Kraqevu ~uva ko{uqe iz Dowe Gru`e dinarskog tipa koje do kraja druge decenije XX veka nisu pretrpele zna~ajnije promene. Izra|ene su od konopqanog, lanenog, pamu~nog, a za prazni~ne dane od svilenog platna.7 Dose`u do ispod kolena, dugih su i ravno krojenih rukava (sl. 12). Bogato su ukra{ene vezom i ~ipkom oko vrata i dowe ivice rukava. Posle 1925. godine ko{uqa je znatno kra}a i no{ena je uz podsukwu od istog materijala (sl. 13). Krojne odlike su uglavnom nepromewene. Mu{ka svakodnevna ko{uqa po~etkom XX veka je od konopqane, a prazni~na od pamu~ne ili polusvilene tkanine. Po krojnim odlikama odgovara onima fabri~ke izrade i nema vezenih ukrasa. 249 Ko{uqe iz Etnolo{ke zbirke Narodnog muzeja u Kraqevu
6
T. [ibali}, Ko{uqe, Etnolo{ka zbirka Narodnog muzeja u Kraqevu, Kraqevo 2002.
7
P. @. Petrovi}, @ivot i obi~aji narodni u Gru`i, SEZ, kw. LVIII, Beograd, 1948.
Sl. 13 Kratka `enska ko{uqa Dowa Gru`a, posle 1925, inv. br. E-59
Sl. 12 @enska ko{uqa Dowa Gru`a, XX vek, inv. br. E-98
Va`an deo crnogorske narodne no{we do sredine XX veka su ko{uqe sa o{vicom. U kraqeva~kom muzeju sa~uvane ko{uqe ovog tipa su od svilene tkanine s jednobojnim prugastim dezenom (sl. 14). Kratke su, ravne i sa dugim i pravo krojenim rukavima. Diskretnim vezom od raznobojnog svilenog konca i srmenih niti, ukra{ene su oko dubokog izreza na grudima i oko vrata. Zlatne o{vice krase nevestinske ko{uqe od tankog, svilenog platna protkanog srmenim nitima.8
Sl. 14 @enska ko{uqa, Makedonija, po~etak XX veka, inv. br. 965 Sl. 15 Ko{uqa sa o{vicom, Crna Gora, po~etak XX veka, inv. br. 930
8
M. S. Vlahovi}, @enska no{wa u Vasojevi}ima, GEM 9., Beograd, 1934.
250
Tijana [ibali}
Ko{uqe iz Makedonije, iz Doweg Pologa (sl. 15) i okoline Kumanova, upotpuwuju kolekciju. Narodne no{we Makedonije predstavqaju ogromno bogatstvo u pogledu brojnosti haqetaka, raznovrsnosti ukra{avawa i o~uvanosti arhai~nih elemenata.9 Iako postoje razlike izme|u ko{uqa iz razli~itih oblasti, wihove zajedni~ke karakteristike su kroj, materijal i raspored veza uslovqen gorwom ode}om. Ukra{eni su samo nepokriveni delovi. Osnovni tip je pravo krojena, duga~ka tunika sa rukavima. Naj{iru primenu imalo je konopqano platno. Osim {to je bogatstvom i lepotom veza pru`ala estetski do`ivqaj, ko{uqa je imala jasnu dru{tvenu funkciju i bila je pokazateq uzrasta devojke. Kako je devojka sazrevala, ko{uqa je postajala bogatija vezenim ukrasima.
Ilustracije Sl. 1–3, M. Jovanovi}, Narodna no{wa u Srbiji u XIX veku, SEZ, kw. XCII, Beograd 1979,sl. 23, 24, 8 Sl. 4, 5, Dokumentacija NMK Sl. 6, J. Bjeladinovi}, Srpska narodna no{wa u Ibarskom Kola{inu, [tavici i okolini Novog Pazara, GEM 43, Beograd 1989, str. 57–118 Sl. 7–15, Dokumentacija NMK
Re~nik Klin – trouglasti komad platna kojim se ko{uqa pro{iruje u dowem delu O{vica – vez oko vratnog i grudnog dela na ko{uqama iz Crne Gore Stan – osnova na koju se pri{ivaju ostali delovi ko{uqe
Skra}enice GEM – Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu GCM – Glasnik cetiwskih muzeja NMK – Narodni muzej u Kraqevu SEZ – Srpski etnografski zbornik
9
J. Bjeladinovi}, Etnografska spomen-zbirka Hristifora Crnilovi}a, Katalog izlo`be, Etnografski muzej u Beogradu, Beograd, 1986.
Ko{uqe iz Etnolo{ke zbirke Narodnog muzeja u Kraqevu
251
Literatura J. Bjeladinovi}, Srpska narodna no{wa u Ibarskom Kola{inu, [tavici i okolini Novog Pazara, GEM 43, Beograd 1979. J. Bjeladinovi}, Srpska narodna no{wa u Sjeni~ko-pe{terskoj visoravni, GEM 45, Beograd 1981. J. Bjeladinovi}, Narodna no{wa u titovou`i~kom, po`e{kom i kosjeri}kom kraju, GEM 48, Beograd1984. J. Bjeladinovi}, Etnografska spomen zbirka Hristifora Crnilovi}a, Etnografski muzej u Beogradu, Beograd 1968. J. Bjeladinovi} – Jergi}, Komparativno odre|ewe narodne no{we srpskog i muslimanskog stanovni{tva unutar Sjeni~ko-pe{terske visoravni u odnosu na susedne i druge oblasti, GEM 56, Beograd 1992. M. S. Vlahovi}, @enska no{wa u Vasojevi}ima, GEM 9, Beograd 1934. P. Vlahovi}, Etni~ki pregled stanovni{tva u Kraqevu i okolini, Kraqevo i okolina, Beograd 1966. M. Gu{i}, Starinsko ruho plemena Drobwak, GCM 14, Cetiwe 1981. M. Jovanovi}, Narodna no{wa u Srbiji u XIX veku, SEZ kw. XCII, Beograd 1979. D. V. Kori}anac, Nadibar, Antropogeografska istra`ivawa, Beograd 1992. A. Krsteva, Nekoliko primera o me|usobnim uticajima u ornamentici narodnih vezova nekih susednih predela u Makedoniji, GEM 39–40, Beograd 1986. R. Q. Pavlovi}, Podibar i Gok~anica, Naseqa i poreklo stanovni{tva, kw. 30, Beograd 1941. P. @. Petrovi}, @ivot i obi~aji narodni u Gru`i, SEZ kw. LVIII, Beograd 1948. M. Pro{i}-Dvorni}, Narodna no{wa [umadije, Zagreb 1989. I. Fileki, Jednobojni vez u Skopskoj Crnoj Gori i na Zmijawu.
252
Tijana [ibali}
Tijana [ibali} SHIRTS FROM THE ETHNOLOGICAL HOLDINGS OF THE NATIONAL MUSEUM IN KRALJEVO Summary A shirt was for a long time the basic garment of the national costume and it truly reflected the time and territory of its origin. It presents recognizable elements of past epochs and changes of different cultural layers. As a home-made article, made from the raw materials available to almost every household until the middle of the XX century, the shirt was dominant over other garments. It changed parallel with population movement, but the basic characteristics were kept - its material, pattern, and decoration. The woman, as the creator of this part of the national costume, knew the needs of her family, what was practical and how to fully express her creativity. Thanks to constant merging with nature, she drew her strength, formed the taste and tended toward perfection. In that continuous competition, she used the colours of her region. The harmony of embroidery and colours on the home-made linen is the main characteristic of shirts. Originating form different areas, made of various materials in the period from the middle of the XIX century to the first half of the XX century, shirts are an important part of the ethnological holdings of the National Museum in Kraljevo.
Ko{uqe iz Etnolo{ke zbirke Narodnog muzeja u Kraqevu
253
254
Tijana [ibali}
VELIZAR NEDOVI] Kraqevo
„ZLATNO DOBA” MODERNIZACIJE OBRAZOVAWA U SRBIJI (Arsen \urovi}, Modernizacija obrazovawa u Srbiji 1905–1914. Beograd, 2005)
I EVROPSKI KONTEKST OBRAZOVAWA Obrazovawe u Srbiji, tokom posledwa dva stole}a, nastajalo je i razvijalo se u znaku dva bitna odre|ewa – u kontekstu razvoja gra|anskog dru{tva, prema op{tim kriterijumima koji su tipi~ni za gra|ansko obrazovawe i s obzirom na potrebe srpskog nacionalnog miqea, nacionalne osobenosti, obele`ja etnosa i potrebe nacionalne kulture. Obrazovawe je ne samo u Srbiji, i ne samo na Balkanu, bilo oblik potvr|ivawa i identifikovawa, kako op{tih tako i nacionalnih razvojnih parametara, to ja~e izra`enih i iskazivanih, {to je nacionalna svest vi{e bila u skladu sa op{tim, kulturnim, aksiolo{kim, odnosno vrednosnim parametarima XIX veka. I obrazovawe je bilo podsticaj i pokreta~ socijalno-politi~kih inicijativa koje su utemeqivale dru{tvenu svest i, popularno re~eno, poja~avale uticaj saznawa u svim domenima dru{tvene egzistenicije i stvarala{tva. Evropa je u tom vremenu, XIX veku, imala za sobom ra{~i{}ena mnoga pitawa povodom i oko obrazovawa. Ve} su sa scene si{la u~ili{ta, parohijske {kole, nacionalne {kole, zemaqske {kole, glavne {kole, pa i „vinkeln” (Winklelnschule1), da bi na kraju bio prihva}en op{ti naziv osnovna {kola (Grundschule2). Obrazovawe je institucionalizovano, postalo briga i posao dr`ave gra|anskog dru{tva i predmet ovaplo}ivawa novih ideja tog dru{tva, koje su Evropu nadahwivale jo{ tokom gra|anskih revolucija, pre svega u Francuskoj. Srbija na Balkanu opstajala je jo{ uvek u nastojawu da se uzdigne od u~ili{ta do savremenih oblika obrazovawa na svim wegovim stepenima. Nijedan nivo sistema obrazovawa, nijedan savremen, gra|anski na~in i oblik u~ewa, nije mogao zavladati u Srbiji ome|enoj sa dve veoma razli~ite ekonomije, dva politi~ka sistema tako razli~ita, dve kulture, i dva sasvim razli~ita pristupa obrazovawu, be~ki i carigradski, tj. habzbur{ki i osmanski, koji su se suo~avali upravo na istorijskom, i geografskom prostoru Srbije. U Nema~koj su cvetali univerziteti, otvoreni za brojne mlade qude koji su sa raznih strana stizali u univerzitetske i akademski poznate i privla~ne centre, napajali se u~ewima znamenitih nau~nika i mislilaca, filozofa i humanista, posebno aksiologa i antropologa. Evropski duh, radoznalost i saznawe motivisali su u~ewe, dolazak desetina hiqada mladih u aule univerziteta i ~itaonice bogatih biblioteka, u predavaonice, seminarije i laboratorije. Suo~avali su se um i svet, carstvo ideja i saznawa, umetnosti i stvarnosti u inspirativnom ambijentu ~uvenih univerziteta, u debatama o smislu, o prirodi i realnosti, dobru Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
255
1
[kola na uglu ulica, raskrsnici, katkad i sa nazivom kafanska {kola, ~ime se pokazuje da mesto nastanka osnovnih {kola nisu bile samo crkve i wihovo okru`ewe ve} i prigodni objekti na raskrsnici ulica, pa i kafane! Istina manje, ali i u Srbiji ima osnovnih {kola koje su, tako|e, nastale u kafanama na koje su pomno izbegavali da podse}aju istori~ari osnovnog obrazovanja. 2
Osnovna {kola,
i zlu, lepoti i moralnosti. Filozofski su tuma~ena najvi{a odre|ewa qudske radoznalosti, smisla, u~ewa i znawa izra`avana u nema~koj idealisti~koj filozofiji, pre svega o po~ecima univerzuma, o razvojnoj dinamici ideja i stvarala{tva, o apsolutu i dijalektici kod Hegela, o shvatawu slobode i nu`nosti Jozefa [elinga, kulturi kao sposobnosti de{ifrovawa kulturnih dobara i vrednosti, bilo kada nastalih, kao izazovu i otvarawu novih tokova u razvoju qudske misli za Gotliba Fihtea itd. Srpski saznajni i kulturni ambijent se na polovini XIX veka, u pedago{koj kulturi i obrazovawu, utemeqivao i uzdizao prihvataju}i naziv osnovna {kola (umesto u~ili{te), polovinom tog veka, ozakowuju}i to {to se u obrazovawu doga|alo, utemeqivawem jednog, za ove prilike polaznog sistema, obrazovawa Kne`evine 1863. godine, izlaze}i u susret evropskim konceptima obrazovawa, za vladavine, tako|e Evropejca, kneza Mihaila. Ure|ivani su, po uzoru na Evropu, pred{kolsko vaspitawe, osnovna i sredwa {kola (gimnazija), Velika {kola. Srbija se dramati~no borila za postavqawe osnova sistema obrazovawa, osnovne {kole pre svih drugih, sa prodorom iznad sredweg obrazovawa otvrawem Liceja u Kragujevcu 1838. godine, dok je Nema~ka, na primer, po~ev od 1810. godine, od otvarawa Humbolt univerziteta u Berlinu, svoje radoznale mlade okupqala na 22 univerziteta tokom XIX veka, izme|u ostalog i univerziteta sa kojih se najja~e ~uo glas nauke i nau~nika poput Berlina (A. Humboldt), Kenigsberga (E. Kant), Lajpciga (prvi i slavni predstavnici fiziolo{kih, psiholo{kih i pedago{kih teorija i {kola), Hajdelberga, Getingena, Jene, Marburga, Ro{toka, Tibingena, Frajburga itd. Na tim, nema~kim univerzitetima, me|u stotinama stranih studenata, bilo je mesta i za destine mladih iz Srbije. Rad dr \urovi}a je sistemati~no i sa merom oboga}ivan prigodnim komparacijama, ~ime omogu}ava ~itaocu da pojave u obrazovawu vidi u razli~itim okolnostima odre|ene istorijsko-dru{tvene scene i geografsko-politi~kog prostora. Pri tome ne ostaje na kompartivnom predo~avawu situacije u Srbiji datog vremena, pre svega s obzirom na razvoj susednih zemaqa, ve} daje sinteze koje upotpuwavaju i oboga}uju kulturno-istorijsku i pedago{ku informaciju ~itaoca. Kada ~italac proprati ovda{we istorijske prilike u godinama koje su tome prethodile, i u momentu osnivawa Univerziteta u Beogradu, kada dozna da je u godini po~etka studija na wemu bilo ukupno 567 studenata sa 34 studentkiwe, dr \urovi} i upu}uje ga da to vidi u evropskom i svetskom kontekstu, jer je 1908. godine u Evropi, na 124 univeziteta visoko obrazovawe sticalo 220 000 studenata, u Nema~koj na 22 univerziteta 50 000, u Italiji na 21 univerzitetu 24 000 studenata, u Francuskoj na 16 univerziteta 32 000 studenata, u Engleskoj na 15 univerziteta 25 000 studenata, Rusija je imala devet a [vajcarska 7 univerziteta. Tek koju godinu po osnivawu Univerziteta u Beogradu, Evropa je imala univerzitete sa vi{e od 10 000 studenata, ta~nije Berlin sa 13 880 i Pariz sa 12 980 studenata. Takvi obziri, istra`iva~ki i informacijski pristupi autora, za ~itaoce ovog dela, veoma podi`u nau~ni, analiti~ki, saznajni i kriti~ki kod. U delovima dana{we Srbije, pogotovu u wenom neposrednom okru`ewu, u vremenu koje je predmet pa`we i prou~avawa dr \urovi}a, trajale su jo{ uvek neke institucije feudalnih obele`ja, naro~ito u obrazovawu. Bili su skoro zasejani mektebi, po koja medresa, prihvatana nepismenost kao sudbina i stawe, sa ovima razni vidovi neinstitucionalnog, nesavremenog obrazovawa, koje je ovu balkansku zemqu vodilo kroz XIX vek, uvelo je i u XX stole}e sa znatnom ve}inom nepismenog stanovni{tva, uprkos tome {to su evropske urbane i kul256
Velizar Nedovi}
turne prostore povezivale `eleznice i putevi, obele`avali zna~ajni nau~ni, kulturni i obrazovni centri, a moreplovstvo razvijeno u takvim razmerama koje su ~inile mogu}im svetska kolonijalna carstva i imperije. Tragovi zaostajawa u razvoju ocrtavali su se i utiskivali srpskim etni~kim prostorom tokom XIX pa i XX veka sa takvom silinom da ih je bilo nedosti`no i nemogu}e zameniti drugim, boqim i savremenijim obrascima razvoja koji su mogli biti na raspolagawu Srbiji. Srbija je upravo iz tih razloga, tokom XIX i delom XX veka, nemo}na, a u drugoj polovini XX veka proskribovana kao odgovorna za svaki oblik sopstvene nerazvijenosti, pa i nerazvijenosti svojih suseda, nepravedno i neobjektivno optu`ivana za navodno nametawe hegemonizma i nacionalizma drugima. Srpska gra|anska revolucija i razdobqe konsolidovawa i razvoja gra|anske Srbije, bili su ne samo uzor, ve} i podsticaj za savremeno shvatawe slobode i politi~kog poretka, izme|u ostalog i prema kriti~kim istupawima i pogledima brojnih srpskih politi~ara i qudi demokratske inspiracije gra|anskog dru{tva. Sme{tena izme|u dve imperije ~iji je uspon kulminirao u feudalnom dobu, nad koje se nadneo pritisak modernih kriterijuma u organizaciji wihovih dru{tvenih institucija pa i obrazovawa, imperija u kojima se raspadao sistem apsolutisti~kog profeudalnog bivstvovawa, Srbija je bila odve} mala i nedovoqna za odlu~an raskid sa pro{lo{}u pa i sa institucijama koje su novo vreme i nove potrebe optere}ivale starom, katkad i profedualnom ba{tinom koja je, kako se rano moglo zakqu~iti, bila bez budu}nosti iz evropskog konteksta i perspektive. Sve su nazna~ene okolnosti u Srbiji, ~ini se veoma rano, da se ne ka`e pravovremeno, uo~avane i stavqane na neki na~in u razvojne programe Srbije kao kne`evine do 1882. godine, i kraqevine posle toga. Ne samo malobrojna srpska inteligencija, ve} dr`avnici poput Kara|or|a, Milo{a Obrenovi}a i poznijih sledbenika prosvetne politike, naro~ito za vreme kneza Mihaila i kraqa Milana, vi{e puta }e manifestovati svoju privr`enost evropskim obrazovnim uzorima i standardima. Takav pristup je jo{ 18. januara 1811. godine, preporu~io „Visokou~enog Dositeja Obradovi~a” da ga „blagonakloni verhovni naroda serbskog vo`d Georgij Petrovi~… V znak na{e priznatelnosti a Va{eg otli~ja i nagra`denija, op{tesoglasno izbiramo, imenujemo i postavqamo Vas ~lenom Sovjeta i pope~iteqem prosve{tenija narodweg”. Taj pristup je vodio osnivawu liceja, gimnazije, brojnih svetovnih u~ili{ta, do „Plana za {kole kako imaju postojati izdat”, po kome svako iole zna~ajnije mesto treba da ima {kolu, a 1868. godine do jasnog i odlu~nog stava da svako dete u Kwa`estvu Serbiji treba da pohodi {kolu. Sam Milo{ Obrenovi} je jo{ pri otvarawu prve Gimnazije u Kragujevcu nazna~io da wen program pou~avawa treba da sledi Evropu, ta~nije da }e se u woj „izu~avati nauke koje se i u ostaloj Jevropi izu~avaju”. Srbija je vodila `ilavu borbu, decenijama konstituisala svoju gra|ansku prosvetnu politiku koja je dobila ovaplo}ewe, najvi{i izraz primene u Zakonu o ustrojstvu Velike {kole od 5. februara 1880. godine, Zakonom o obaveznom osnovnom obrazovawu od 11. januara 1883. godine, zaslugom ministra prosvete i crkvenih dela Stojana Nokvakvi}a, odnosno dozrevawem socijalno-ekonomskih uslova za primenu takve prosvetne politike koja }e svakog gra|anina, na odre|enom uzarstu, u~initi zavisnim od {kole, u~initi ga obaveznim da se na {koluje u zakonom odre|enom uzrastu. Koncipirana u Kraqevini Srbiji ta prosvetna politika je i ostvarivana u wenim okvirima i bitno je obele`ila to vreme kao doba uspe{nog razvoja Zlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
257
obrazovawa i utemeqivawa sistema obrazovawa Srbije osamdesetih godina XIX veka. Kraqevina Srbija je potrajala do 1918. godine, 36 godina, ta~no ih dele}i na dva stole}a, tako da je svakom pripalo po 18 godina, tj. tek dve godine mawe od po dve decenije. Previ{e malo, pogotovu u vremenu kada je razvoj bio ispuwavan, na Balkanu, brojnim dramati~nim, kontrolisanim i nekontrolisanim, od Srbije mawe zavisnim doga|awima.
II TRADICIONALNO I MODERNO U OBRAZOVAWU Obrazovawe Kraqevine Srbije bilo je ravnomerniji i homogeniji proces od ostalih razvojnih tokova uprkos nekim zastojima, katkad i diskontinuitetu u razvoju. ^ini se da su neke neo~ekivane te{ko}e sustigle srpsko dru{tvo nakon 1900. godine. Usred tih te{ko}a i neprilika dovr{eno je kona~no konstituisawe {kolskog sistema Srbije, koji je ostvaren osnivawem Beogradskog univerziteta 1905. godine. To je prelomni momenat, „zaokret”, doga|aj od izuzetnog zna~aja u razvoju Kraqevine, „iskorak u novo doba i odgovor na izazove XX veka” (A. \urovi}, str. 13). Taj doga|aj je razmatran kao orijentir, doba modernizacije obrazovawa, {to se vidi i po naslovu prvog dela kwige dr Arsena \urovi}a. O veoma uspe{nim pregledima prethodnih okolnosti u razvoju Srbije, koje su vodile, i kona~no dovele do osnivawa Univerziteta u Beogradu, dr \urovi} je veoma analiti~ki istrajavao i pisao. Doga|awa u obrazovawu analizirao je iz ugla „osamdesetih godina XIX veka, kada je zapo~et modernizacijski proces u Srbiji” (str. 131). Time je ozna~io posebnost svog pristupa, koji wegov trud ~ini izuzetnim u srpskoj istoriografiji o ovoj tematici. Wegovu studiju karakteri{e bitno druga~iji pristup od onog koji je poznat na{oj istorijskoj i istorijsko-pedago{koj publicistici, rezultat prou~avawa Milana \. Mili}evi}a, Vladimira Gruji}a, Petra Despotovi}a, @ivojina \or|evi}a, ali i brojnih autora studija i monografija poput onih ~iji su autori Vladeta Te{i}, Sre}ko ^unkovi}, Radoslav Gruji} i drugi istori~ari obrazovawa u Srbiji. To je zaparvo tradicionalni kontekst obrazovawa kriti~ki osmi{qen i predo~en. Rad A. \urovi}a prati vi{edecenijski napor i nastojawe da se obrazovawe usaglasi sa evropskim tokovima i da se uzdigne do nivoa koji bi otvorio ve}e mogu}nosti kulturne, obrazovne, pedago{ke komunikacije Srbije sa Evropom. Ovo delo je najvoluminozniji, najpotpuniji, najpregledniji rad ovog tematskog i nau~nog odre|ewa. Bilo je i ranije poku{aja i nastojawa ali niko nije imao za predmet prou~avawa ukupne pojavnosti slo`enog sistema obrazovawa, sa te`wom da analiti~ki obuhvati sve pojedinosti od pedago{kih ~iwenica do kategorijalnih i epistemolo{kih, teorijskih obrazaca, {to odlikuje pristup dr \urovi}a. Autor je povezao lanac deluju}ih, tipi~nih i reprezentativnih ~inilaca koji su uticali na konstituisawe i funkcionisawe obrazovawa, pa i onih koji imaju karakter politi~kih i pravnih novelacija prosvetne, prema S. Novakovi}u, „{kolske legislative”, razume se, i svih drugih okolnosti koje su korespondirale rastu i razvoju obrazovawa. Bogatom, katkad impresivnom argumentacijom, autor je predo~avao slo`ene okolnosti izrastawa modernog sistema 258
Velizar Nedovi}
obrazovawa u jednoj balkanskoj kraqevini tokom posledwih decenija XIX i prvih XX stole}a. Uspeh Srbije da konstruktivno svede koordinate svog sistema obrazovawa na po~etku veka, tim je ve}i i imresivniji {to se podudarao sa izuzetnim te{ko}ama u razvoju dr`ave, koje su dolazile od nedovr{enih procesa osloba|awa srpskog naroda od osmanskog sistema uprave, zbog ~ega se i razvoj obrazovawa, u izvesnoj meri, podudarao sa vojnim akcijama u tzv. balkanskim ratovima. To su bile okolnosti koje su sna`no podsticale promi{qawe kako aktuelnih uslova razvoja tako i osmi{qavawe sudbine i budu}nosti potomstva, dolaze}ih generacija, koje je trebalo da budu situirane u stabilnijem i pogodnijem istorijsko-socijalnom ambijentu. Obrazovawe je najpre indikator, izraz i prete~a uspe{nosti, svekolikog razvoja u zemqi, jer je uspeh dr`ave i wenih institucija delom meren i vrednovan uspehom i karakterom obrazovawa. U tom smislu i modernizacija obrazovawa, kao deo modenizacije i napredovawa dru{tva, zasnivana je na nekim shvatawima koja bi obrazovawe u~inila ~iniocem sveop{teg razvoja, ta~nije sistematskim i svestranim delovawem na pripremawu ~oveka da mewa i stvara svoje dru{tvo, socijalni i svaki drugi ambijent u kojem }e `iveti, raditi, stvarati. Dr \urovi} egzaktno odre|uje pojam modernizacije. Ona je „proces koji mi shvatamo kao korenite dru{tvene promene koje dovode do preobra`aja tradicionalnih karakteristika nerazvijenog dru{tva u razvijena (moderna)” (podvukao A. \urovi}, str. 41). Pozivaju}i se na shvatawe modernizacije kod Latinke Perovi}, na weno razmatrawe modernizacijskih procesa u Srbiji XX veka, dakako i na mnoge druge izvore, autor modernizaciju povezuje sa delovawem i u~inkom dru{tvene elite, ~ije su znawe, privr`enost i odanost razvoju neophodne pretpostavke za pokretawe i dinamizirawe modernizacije. Na po~ecima modernizacijskih procesa u obrazovawu, koji se prili~no poklapaju sa periodom Kraqevine Srbije, bila je pozvana i stajala je „politi~ka eklita koju su… u osnovi ~inili predstavnici prosvetne elite, dobro su uo~ili kojim se putem mo`e do}i do tog uzvi{enog ciqa – modernog dru{tva. Prvi korak na tom dugom i neizvesnom putu bio je modernizacija obrazovawa, a ishodi{te – moderan obrazovni sistem.” (str. 61). Srbija je koncept sopstvenog razvoja uo~avala i aktivirala jo{ 80–ih godina XIX veka. Taj proces, za dr \urovi}a, obezbe|uje se nekim va`nim pretpostavkama kao {to su: 1. Pokretawe sopstvenih snaga i postizawe visoke mobilnosti svih kojih se obrazovawe ti~e, na koje se obrazovawe odnosi. 2. Ugledawe na iskustva drugih, kada je re~ o balkanskom podnebqu, ugledawe na Evropu, na tamo{wa iskustva i saznawa. 3. Sposobnost dru{tva da obrazovawe usavr{ava, da uspostavi i razvije sistem obrazovawa sposoban da obuhvati i podr`i sve, da se {iri i napreduje, prostire po obimu i dubini, kvalitetu organizacije i rada, od pred{kolskog do univerzitetskog obrazovawa i vaspitawa. 4. Sposobnost obrazovawa da se razvije u obuhvatan sistem, privla~an i dovoqan za sve (pred{kolsku decu, u~enike i studente) koji `ele da imaju dostupno obrazovawe na nivou sopstvenih potreba. 5. Podizawe, u dobro organizovanom, opremqenom na nivou savremenih standarda i efikasnom sistemu obrazovawa, wegove efikasnosti, modernosti, kvaliteta, do najvi{eg mogu}eg stepena, koji animira sve u~esnike u tom procesu, naro~ito u~enike, studente, nastavnike, da na najboqi na~in iskoriste raspolo`iva dobra i standarde: {kolske zgrade i objekte, sredstva, uxbenike i druge izvore saznawa, pou~avawa i delovawa. Zlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
259
To su razlozi {to je dr \urovi} modernizaciju obrazovawa prou~avao i kao sposobnost obrazovawa da zaslu`i i dobije podr{ku u dru{tvu, da ima na raspolagawu odgovaraju}a sredstva za rad, da deluje po {to je mogu}e vi{im standardima obrazovawa, posebno izvo|ewa nastave, odnosno efektuirawa procesa u~ewa, pou~avawa, nastave. To je polazi{te, nivo sa kog je dr \urovi} razmatrao i kritikovao obrazovawe u razvoju tokom vi{e decenija, analiti~ko ogledalo u kojem se odra`avao taj proces, koji je autor, poput drugih savremenih i modernih istori~ara obrazovawa u razvijenim zemqama Evrope, na po~ecima XX veka, odnosno na „prelomu vekova”, prou~avao, predstavio i propratio kao proces modernizacije. U Srbiji se u prvoj deceniji razdobqa Kraqevine znalo {ta odlikuje i obele`ava obrazovawe u Evropi. Steva D. Popovi}, ministar prosvete i crkvenih dela 1884–1886. i autor vi{e metodika pou~avawa (Rad u {koli, odnosno Metodika po Karlu Keru, Bukvarska metodika u Srba, Ra~unica za osnovne {kole itd.), profesor prve u~iteqske {kole u Kragujevcu, direktor U~iteqske {kole u Beogradu i visoki ~inovnik u Ministarstvu prosvete, poznavao je evropsku {kolu, i naro~ito evropske univerzitete, na kojima je studirao od 1865. do 1868 (Cirih, Berlin, Gota), pedagog koji je metodi~nost ugra|ivao u proces pou~avawa sa nivoa evropski obrazovanog metodi~ara. Bio je kompetentan zagovornik metodi~ke kulture i metodi~kog obrazovawa. On je u vremenu svog anga`ovawa kao dr`avnik, ~inovnik i profesor metodike, znao, i imao ovla{}ewa, da u~ini najvi{e {to se moglo u~initi u modernizaciji obrazovawa Srbije. To je svakako bilo poznato i dostupno i Vojislavu Baki}u, tako|e, profesoru u~iteqskih {kola u Kragujevcu i Beogradu i prvom profesoru pedagogike na Filozofskom fakultetu, odnosno na Katedri za pedagogiku – osnovanoj, izme|u ostalog i wegovom zaslugom, 1892. godine na Velikoj {koli u Beogradu – potom predsedniku Prosvetnog saveta Srbije. Naspram truda i anga`ovanosti Stojana Novakovi}a, „ideologa” i inspiratora promena u obrazovawu, na ~emu s razlogom insistira dr \urovi}, neki pedagozi ne samo da nisu podr`ali i preduzeli odgovaraju}u aktivnost na modernizaciji obrazovawa, ve} su se vi{e uklopili, svrstali u tradicionalne poslenike sistema obrazovawa, u lanac i kontinuitet wegovih institucija. U tom kontekstu imaju smisla pitawa za{to Univerzitet u Beogradu nije otvoren ranije, za{to Zakon iz 1904. nije mogao biti donet i pre, te da li je Srbija {togod kasnila sa razvojem obrazovawa, da li su procesi modernizacije mogli po~eti odlu~nije u razdobqu Kne`evine Srbije, je li za to bilo politi~ke svesti, inspiracije politi~ara i pedagoga, da li je Srbija mogla da dosegne i ponese politi~ki, upravni i stru~ni napor tog nivoa? Zanimqivo je da su istori~ari koji su se bavili ovom temom ostavqali to pitawe, i takve dileme, po strani. Arsen \urovi} je prvi koji tuma~i su{tinu procesa modrnizacije i ne ostaje samo na registrovawu, deskripciji, tuma~ewu, jo{ mawe na odlagawu tuma~ewa relevantnih pojavnosti i doga|awa u obrazovawu Srbije.
III DRAMATI^NA ISTORIJSKA ISKUSTVA – U^EWE ILI RATOVAWE? [ta je proces modernizacije za dr \urovi}a? Prethodno se mora uo~iti odakle po~iwu wegova tuma~ewa, gde su po~etak i motiv inspiracije dr \uro260
Velizar Nedovi}
vi}a? Mora se po~eti tamo gde je po~eo i on, ~ak od, na prvi pogled jako evidentnog, jako nagla{enog, krucijalnog stava, koji je \urovi} uzeo za moto svog dela. Prva re~enica dr \urovi}a je misao Petra I izre~ena na otvarawu Beogradskog univerziteta 2. oktobra 1905. godine: „Na{i nepismeni preci ose}ali su da budu}nost Srbije ne mo`e po~ivati na sabqi i pi{toqu.� Tako jednostavno iskazana, ali mudra i hrabra poruka u sve~anoj prilici i zna~ajnim, akademski prigodnim povodom. Kakva bi sudbina zemqe bila da su srpske {kole bile konkurentnije od srpskih vojnih kasarni, srpski u~iteqi od srpskih oficira, u~ewe i obrazovawe od srpskog oru`ja, kwiga u Srbiji od pu{ke? Kasarna ili {kola, pu{ka ili kwiga, u~ewe ili egzercir, rat ili mir? ^ini se da su to saznajne, moralne, politi~ke itd. dileme koje obele`avaju svekoliko srpsko razvojno nastojawe toga vremena, su{tinu srpskog politi~kog bi}a, upravo u vremenu kada je iskazana ova sentenca, poja~ana ~iwenicom da je izre~ena od srpskog monarha na po~etku XX stole}a. Dobar povod, dubok razlog i kriti~ki nadahnuto polazi{te analiti~nog dr Arsena \urovi}a. Dilemama koje se u tom kontekstu i zna~ewu mogu izricati skoro da kraja ne bi bilo, niti bi se takvom toku misli normalnih qudi na po~etku XX veka, moglo prigovoriti. Lako je odlu~iti se za kriterijum i izbor istine koja je mogla biti racionalnija, eti~nija, plodonosnija za nacionalno, kulturno, dakako i obrazovno bi}e srpskog naroda i ~oveka na ovom delu Balkana. Ogroman politi~ki, moralni, nau~ni i pedago{ki potencijal tih dilema, od kojih izgleda na prvi pogled Srbi nisu znali izabrati pravu, boqu alternativu, {to je i podtekst istupa i poruke Petra I, ne mo`e dobiti odgovor koji se zasniva na normalnim prilikama, normalnim okolnostima `ivota. Normalnost okolnosti je bila naru{ena Majskim prevratom 1903. u Beogradu, Aneksionom krizom i Carinskim ratom (komplikacijama i nesporazumima), potom balkanskim ratovima i vidovdanskim atentatom 1914. godine u Sarajevu, te ukupnim okolnostima kojima pomenute dileme nisu bile srpski izbor ve} srpska sudbina. Tok Prvog, dobrim delom i Drugog svetskog rata, makar u onom delu u kojem je drugi bio nastavak Prvog svetskog rata, to je nesumwivo potvr|eno. Iz tog ugla situacija Srbije i Srba u ta dva rata nije bila stvar izbora ve} i nepredvidivih okolnosti, sudbine naroda, koji je tako silovito branio svoju slobodu i pravicu. Na to su ga uputila duga i dramati~na istorijska iskustva. Dilema je bila ropstvo ili sloboda, {to je u Srbiji, ma koliko se to htelo naknadno druga~ije promi{qati, kritikovati, pa i osporavati, priznavati ili ne priznavati, s obzirom na iskustva i sudbinu predaka, bilo duboko usa|eno u srpsko dru{tveno i slobodarsko bi}e i rodoqubqe. U Srbiji su se druga~ije poimali sloboda i ropstvo, sa druga~ijim moralnim kontekstom i zna~ewem, od onog u Evropi. To je mogao biti razlog tragi~nih nesporazuma po srpki narod, nesporazuma Srbije sa Evropom, i svetom, koji i danas traju. Tragovi i recidivi takvih nesporazuma Srba i Evrope, ~ija aktuelnost jo{ uvek ne prestaje, mogli su biti toliko qudski i plemeniti, sadr`ani u poruci Petra I na otvarawu Beogradskog univeziteta, u poruci koja je civilizacijski potvr|ena i eti~ki duboko urezana u istorijsko, dru{tveno i moralno bi}e srpskog ~oveka, koji je jednom iza{ao iz vekovnog ropstva, i vi{e ga nije mogao prihvatiti bez obzira na cenu i posledice. Zato ni opomena, ostarelog i iskusnog monarha, Petra I, nije bila shva}ena ni u I niti u II svetskom ratu. Na tako presudnu dilemu dr \urovi} je odgovorio svojim delom, koje je najboqi prilog raspravi o filozofskom i istorijskom, dakako i politi~kom izZlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
261
boru izme|u u~ewa i ratovawa, kwige i pu{ke u Srba, u jednom segmentu srpske istorije, na po~etku XX stole}a, {to je ozna~io kao „zlatno doba� ovaplo}eno u modernizaciji obrazovawa Kraqevine Srbije. Kriti~ka misao i poruka srpskog kraqa, upu}ena srpskom ~oveku i srpskom oru`ju, nadasve srpskoj politici, u~enosti, moralu, prigodom otvarawa prvog i jedinog univetrziteta u Beogradu, evidentno je, nije odve} delovala na ukupno politi~ko postupawe u Srbiji, nije bila opomena pred dramati~no u~e{}e Srbije u doga|awima koja su posle otvarawa Univerziteta, 1905. godine, usledila kao balkanski ratovi, te Prvi i Drugi svetski rat! Upravo kasniji tok doga|aja dao je za parvo, bio je racionalan podsticaj da se i u nauci postavi to pitawe, makar i sa velikim sa zaka{wewem!
IV TEMATSKI OKVIR RAZMATRAWA I UOBLI^AVAWE MODERNIH INSTITUCIJA OBRAZOVAWA Dr \urovi} na pregledan, logi~an, izuzetno analiti~an i koncizan na~in vodi ~itaoca kroz zbivawa koja su glavnim naslovom ome|ena sa samo devet godina, nepunu deceniju razvoja Srbije XX veka, na jednom dosta tesnom tematskom segmentu istorije Srbije, vremenski, kalendarski gledano. Vremenski raspon od samo devet godina, ne predstavqa period koji mo`e obele`iti ~itav `ivot jedne li~nosti, pogotovu ne jednog naroda koji ima vremenu prilago|ene oblike dru{tvene i dr`avne organizacije skoro tokom ~itavog drugog milenijuma. Jedna decenija, ta~nije devet godina, ma kada i ma kako protekle, nisu mogle imati nekontrolisane i ne`eqene posledice u narodu koji je stole}ima imao organizaciju dovoqno prilago|enu vremenu i okolnostima da je trajao, nad`ivqavao mnoge balkanske, mediteranske i evropske kataklizme i socijalna de{avawa tokom vekova. Tako {ta se ne bi moglo o~ekivati ukoliko bi rasprava bila odve} na~elna i ukoliko bi se bavila uvidom u bi}e i razvoj Srbije tokom milenijuma. Pa ipak je segment od devet godina, tematizovan u voluminoznom radu dr \urovi}a, na 800 stranica, vrlo reprezentativan vremenski segment u kome su se zbivale tolike pojave bitne za socijalno i kulturno bi}e balkanskih Srba. Upravo tih devet godina promenile su mnogostruko lice Srbije. Stawa i promene, sve druge odlike u razvoju Srbije toga doba obra|ivani su sa raznih, politi~kih, vojnih, strate{kih, etni~kih, istorijskih itd. stanovi{ta, ali ta celina, taj segment od devet godina, 1905–1914, nikada nije bio u sredi{tu razmatrawa i na onom nivou prou~avawa kao {to je slu~aj sa izborom i pristupom dr \urovi}a. Polazni doga|aj, grani~nik decenije koja je u fokusu ove studije, jeste godina osnivawa Univeziteta u Beogradu, nastanak najvi{e obrazovne institucije u Srbiji, pridru`ivawe Srbije onim narodima i dr`avama u Evropi koji imaju razvijen i ure|en sistem obrazovawa, od wegovih najni`ih do najvi{ih karika. Taj sistem je upravo tada, otvarawem Univerziteta, i formalno mogao da odgovori svim naraslim potrebama gra|anskog dru{tva i dr`ave na Balkanu, jer je ostvario obrazovawe, u dekadi koju obra|uje dr \urovi}, kakvo je najboqe i najprihvatqivije, istorijski i nau~no provereno u desetinama evropskih, i isto tako u desetinama svetskih dr`ava toga doba. Polazno opredeqewe dr \urovi}a je da je Srbija postala zemqa koja je dosegla najvi{i nivo institucionalnog obrazovawa, zemqa osniva~ i promotor savremenog, modernog univerziteta, da je razvila i ostvarila sistem obra262
Velizar Nedovi}
zovawa koji mo`e biti podr{ka, svest i saznawe potrebno savremenom ~oveku XX veka. To je postignu}e Srbije na po~etku veka, na ta~no odabranoj polovini prve decenije XX stole}a. Ovim doga|ajem Srbija je postala sposobna da za sve svoje sustigle i narasle potrebe, obezbe|uje najva`niji razvojni resurs, kadrove razli~itih struka i zanimawa, ali uporedo s tim i da razvija nau~ne i istra`iva~ke centre koji su mogli biti podr{ka i bitan ~inilac osmi{qavawa daqeg razvoja Srbije. Prve generacije profesora na ovom univerzitetu, kriterijumi za wihov izbor, wihov status poznatih i priznatih nau~nika i profesora, naravno i pedagoga, u Evropi, mislilaca sa bogatom nacionalnom i evropskom nau~nom reputacijom, pokazali su zrelost Srbije za takav napor. Svakako je dr \urovi} zato i posebno nazna~io prvog rektora tog univerziteta, prof. dr Simu Lozani}a, i profesore kakvi su bili Jovan Cviji}, Mihailo Petorovi} Alas, Andra Stefanovi}, Dragoqub Pavlovi}, Mili} Radovanovi}, Qubomir Jovanovi}, Jovan @ujovi}, kasnije Milutin Milankovi}, Branislav Petronijevi}, Slobodan Jovanovi}, Bogdan Popovi}, Pavle Popovi} i drugi. Zanimqivost je, sa gledi{ta statusa pedagogike na tom univerzitetu, tek osnovanom, novom, da uprkos tome {to je osnovana 1892. godine, Katedra za pedagogiku na Velikoj {koli, na tek osnovanom Univerzitetu, nije dobila nijednog nau~nika u rangu profesora iako je na Katedri, pre osnivawa Univerziteta, bilo na du`nosti vi{e doktora pedago{kih nauka. Mali odred izabranih profesora na ~elu sa prvim rektorom Beogradskog univeziteta Simom Lozani}em, primenio je stroge kriterijume izbora, jer su znali kakve opasnosti prete nau~nom saznawu, posebno pedago{kom radu na univerzitetu od improvizacija, od „izbora� i imenovawa profesora koji nisu dorasli kao nau~nici, pre svega, tom nivou u~e{}a u kori{}ewu znawa i tekovina nauke. Mogu}e je, i to je jedan od paradoksa ure|ivawa obrazovawa u Srbiji, da su kriterijumi za izbor profesora na univerzitetu bili najstro`i kada je otvoren, kada je po~iwao sa radom prvi i jedini univezitet u gra|anskoj Srbiji. To je bila potvr|ena odgovornost nau~nika najvi{eg stepena i dokaz na kakav nivo u~ewa i stru~ne pripreme, nau~nog rada i sl. su mislili prvi profesori Univerziteta u Beogradu u godinama wegovog osnivawa. To se sa gledi{ta razvoja i onovremenog stawa u nauci o vaspitawu ne bi dalo sasvim opravdati budu}i da se taj odnos prema pedago{kom saznawu, i kasnije odr`avao i da domet univerzitetskih profesora pedagogike nisu dosegli ni dr Stevan Okanovi}, niti dr Vi}entije Raki} (doktorant 1911. godine kod znamentiog profesora lajpci{kog univerziteta i psihologa Viqema Vunta, ina~e najvi{e citiran u evropskim nau~nim pedago{koim krugovima, izme|u ostalog i u delima znamenitog Karla Grosa). Vi{e wih je, uprkos zna~ajnom doprinosu razvoju i utemeqivawu nauke o vaspitawu u Srbiji, svoju profesorsku karijeru zavr{ili kao docenti. Srbija je uz izuzetno uspe{nu i inspirativnu generaciju profesora na Univerzitetu, imala ve} na po~etku XX stole}a, veoma superioran sastav u~iteqa i nastavnika, profesora u osnovnim i sredwim {kolama, koji su ne samo poznavali evropske prilike i situaciju u obrazovawu svoje zemqe, ve} su veoma uspe{no posredovali izme|u evropske kulture i kulture susednih dr`ava, pedago{kog izazova i pedago{ke kulture sopstvenog naroda. Posebno se tada, kao element unapre|ivawa i modernizacije obrazovawa, dr`alo do uspe{nosti pedago{ke komunikacije, odnosno do metodi~nosti u nastavni~kom i pedago{kom radu u svakom nastavnom predmetu, do kriterijuma i nau~no zasnovanih na~ela i postupaka po kojima se izvodi pou~avawe, odnosno Zlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
263
do metodike pedago{kog rada, {to ~ini najdubqi prodor u osobenosti procesa u~ewa u nastavi, prema delu dr \urovi}a. Krug wegovih interesovawa je, tako|e, oboga}en ~uvenim i davna{wim, jo{ iz XIX veka, pitawem {ta u~iti i pou~avati (sadr`aj obrazovawa) i kako pou~avati i u~iti (didaktika i metodike pou~avawa). Metodi~ka i didakti~ka kultura XIX i XX veka nije ote`avala pedago{ku situaciju u~iteqa i nastavnika Srbije u „zlatnom dobu” modernizacije obrazovawa. Mnogi od nastavnika su bili qudi obrazovani u pedago{kim centrima onovremene Evrope, imali su u rukama najzna~ajnija pedago{ka, didakti~ka, metodi~ka dela, na wima obrazovani u ve} razvijenim u~iteqskim i nastavni~kim {kolama i fakultetima, na programima koji su delom bili i ponuda savremenih pedago{kih saznawa. Mnogi nastavnici su znali strane jezike i prevodili dela sa tih, pre svega evropskih jezika. Skoro da nije bilo zna~ajnijeg evropskog pedagoga i stvaraoca u oblasti obrazovawa, a da se za to delo, prilog u periodici, prikaz i kritiku, nije na{ao prevodilac, kriti~ar, interpretator, prikaziva~ i sl. u redovima srpske pedago{ke inteligencije. To je bio oblik potvr|ivawa visokog kulturnog, kriti~kog i pedago{kog digniteta u~iteqa i profesora iz Srbije. I danas se u ba{tini pedago{kog stvarala{tva Srbije ~uvaju se}awa i prilozi o visokoj anga`ovanosti pedagoga koji su tada u~estvovali u utemeqivawu i zasnivawu modernog obrazovawa u Srbiji. U to vremenu u zemqi su se razvile i oblikovale savremene, moderne institucije obrazovawa u zemqi, pojavili su se pojedinci koji su mogli da doprinesu usponu akademskih kriterijuma u u~ewu, obrazovawu, u ukupnom razvoju Srbije, ponikli su i postali poznati kako u zemqi tako i van wenih granica nau~nici, koji }e ~initi duhovni izraz bogatstva Srbije, stvarala{tva u woj, nosioci akademskog nivoa postupawa i ure|ivawa obrazovnih i nau~nih institucija. Taj sastav srpskih nau~nika }e se ukqu~iti u Srpsku akademiju nauka i umetnosti i postati okosnica nau~ne inspiracije i nau~nih istra`ivawa u zemqi. Iako je vremenski okvir teme dr \urovi}a dosta egzaktno odre|en, reklo bi se i strogo utvr|en i nazna~en, svakako sa brojnim opravdanim razlozima, autor nije ostao rigidno ome|en zadatim tematskim okvirom, „zlatnim dobom”, koje bi ~inilo neprolazan vremenski raspon prou~avawa, izme|u 1905. i 1914. godine. ^ak se mo`e razumeti da autor to {to se doga|alo u dobnim, vremenskim makazama: 1905–1914. godine, sa izuzetnom odgovorno{}u nau~nika razmatra i obra|uje, ali i te kako uzimaju}i u obzir decenije pre ovih zbivawa, koje su u radu na{le mesta kao prethodnica, priprema, zasnivawe modernizacije obrazovawa, tokom, kako je ve} re~eno 18 godina, u XIX i isto toliko u XX stole}u, za vreme trajawa monarhije Srbije, makar tema bila samo razdobqe prou~avawa od devet godina. Godine koje su `i`a prou~avawa i istorijsko-pedago{kog promi{qawa dr Arsena \urovi}a, jesu neka vrsta sinteze akumuliranih doga|awa u koja se na Srbiju sru~ilo mnogo zbivawa nametanih spoqa i nastajalih iznutra. Doba tenzija i socijalnih napona kojima nije bilo lako odoleti sa ukupnim egzistencijalnim i razvojnim kapacitetima kakvi su bili na raspolagawu Kraqevini ovakvih razvojnih performansi.
264
Velizar Nedovi}
V PREVAZILA@EWE PROVINCIJSKOG OBRAZOVAWA I „MODERNIZACIJSKI PROCESI XX VEKA” Modernizacija obrazovawa kao odgovaraju}i izraz za uspe{no uskla|ivawe institucija, wihovog rasta, u~esnika u tom procesu, vizija izra`enih u prosvetnoj politici zemqe i otelotvorenih u projektima tolikih institucija, na ~ijem je vrhu u sferi obrazovawa stajao univerzitet, i na vrhu nau~nog promi{qawa SANU, bilo je ne{to ostvareno i dovr{eno. Faza pribirawa i sticawa znawa, wegovog deponovawa u centre i sredi{ta iz kojih se mo`e najboqe usmeravati ka dru{tvenoj praksi i `ivotu, bila je dovr{ena. Otvarala se faza primene te ba{tine saznawa i uno{ewe, postavqawe tih znawa u osnove dru{tvenog preobra`aja, promena i razvojnih vizija i potreba zajednice, faza koja zna~i primenu znawa u praksi. To je bio uzlet koji je dr \urovi} nazvao pravim imenom, do tan~ina ga prepoznao i objasnio glavne tokove wegove aplikacije u `ivotu ~oveka toga vremena. To su bili evropski kriterijumi u~ewa, usvajawa i primene znawa, koji su u Srbiji, preko generacija pedagoga i nau~nika uspe{no prepoznati, iako su te{ko}e u primeni do{le sa strane, kao izraz imperijalnih ambicija nekih sila na Balkanu. Modernizacija obrazovawa je, prema dr \urovi}u, ishod i u~inak modernizacije dru{tva, dr`ave. Sadr`aj i smisao modernizacije je „promena svesti i prevazila`ewe provincijskog duha, koji je sputavao tek zapo~etu modernizaciju, {to je sa sobom nosio nadolaze}i XX vek”. Program prosvetne politike XX veka po~eo je uobli~avawem modernog sistema obrazovawa koji je 1905. godine, osnivawem Univerziteta u Beogradu, dobio najvi{e, obrazovnu i nau~nu krunu – univerzitet, ve} skoro milenijum pre utemeqen u Evropi. „Modernizacija kao dru{tvena teorija u nauci pojavila se na po~etku druge polovine XX veka” (str. 39), upozorava autor, {to rad na modernizaciji ~ini posebno zna~ajnim jer je prepoznato nastavqawe, prodor modernizacije u obrazovawe u Srbiji, skoro pola veka pre nego {to je bila poznata teorija o izvodqivosti i prirodi takvih procesa. Skoro se mo`e uzeti kao humanisti~ki podvig to da je Kraqevina Srbija, da su weni istaknuti politi~ari, dr`avnici, nau~nici, jednom re~ju elita, poput Stojana Novakovi}a, Qubomira Stojanovi}a, Andre Nikoli}a u prosveti, i drugi, u takvim okolnostima imali vizije koje je razvoj, civilizacijski domet prema polovini XX veka, posle wihovog vremena, u potpunosti potvrdio. Srbija se povremeno i postepeno ukqu~ivala u „modernizacijske procese XX veka” uprkos veoma slo`enoj poziciji zemqe tokom prvih decenija tog veka. Dr \urovi} je modernizaciju identifikovao, izme|u ostalog, i kao odnos prema tradiciji koja se mo`e ostvariti i kao preobra`avaju}u silu u promenama, ta~nije: „kao korenite dru{tvene promene koje dovode do preobra`aja tradicionalnih karakteristika nerazvijenog dru{tva u razvijena (moderna)” (str. 41). U tom smislu, za preobra`aj tipa i nivoa modernizacije obrazovawa neophodno je da ova bude jedna od razvojnih niti, programska komponenta, „pitawe dr`avne politike u oblasti obrazovawa”(str. 48). Proces stvarawa i konstituisawa gra|anskog sistema obrazovawa u Srbiji poti~e iz ranog XIX veka. Ve} i pojava Dositeja Obradovi}a u Srbiji, predstavqa po~etak zasnivawa i projektovawa gra|anskog sistema obrazovawa. Po~eci su u nastojawima da se najmasovnije, osnovno obrazovawe, zasnuje u svim veZlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
265
}im naseqima u Srbiji, te da se sistem obrazovawa, odnosno otvarawe {kola, zasniva na planu „Kako {kole imaju postojati izdat”, na ranom propisivawu i ozakowivawu uslova {kolovawa, wihovog ure|ivawa i „ustrojstva”, na uvo|ewu evropskih kriterijuma izbora i rasporeda predmeta i gradiva u sadr`ajima obrazovawa, na nastavi po razredima, odnosno uzrastu i kriterijima nau~nosti, na kraju i na savremenom imenovawu institucija obrazovawa, ukqu~iv i naziv osnovna {kola, {to je u Srbiji prihva}eno i odgovaraju}im propisima ure|eno tek u prvim godinama druge polovine XIX veka. Nastojawe da se sistem obrazovawa konstitui{e kao celina 1863, da obuhvati sve nivoe, stepene obrazovawa (pred{kolsko, osnovno, gimnazijsko i obrazovawe na Velikoj {koli), te nastojawe da se obrazovawe evropeizuje, potvr|uje i pozivawe \or|a Nato{evi}a iz Vojvodine u Srbiju, posledwe godine vladavine kneza Mihaila, da poradi na ure|ewu {kola u Kne`evini. Sve upu}uje na nastojawe da se razvoj gra|anske dr`ave u Srbiji zasnuje na ~vrstim temeqima gra|anske kulture i obrazovawa i da se na to osloni pripremawe kadrova za potrebe te dr`ave, po~ev od obi~nih op{tinskih pisara, potom u~iteqa, ~inovnika u aparatu dr`avne uprave itd. U razdobqu Kne`evine Srbije takav projekat i nivo razvoja uprkos nastojawima i preduzimqivosti, vi{e od svih, kneza Mihaila, nije bio u potpunosti ostvaren. Prilika za to }e se Srbiji pru`iti tek sa sticawem nezavisnosti, {to se u izvesnoj meri podudara sa progla{avawem Kraqevine Srbije 1882. godine. Akt dono{ewa Zakona o osnovnim {kolama 11. januara 1883. godine, ali i sadr`aj, poruka i radikalnost tog zakona, pokazuju {ta je za Kraqevinu zna~ilo obrazovawe i koji je segment obrazovawa najpre~e urediti, {ta je u wemu najva`nije. To je obrazovawe najbli`e, najpotrebnije narodu, {irokom krugu gra|ana mlade Kraqevine, osnovna pismenost, osnovna znawa, op{ta znawa, osnovno obrazovawe, odnosno osnovna {kola kao institucija. Ovaj izbor, da ure|ivawe obrazovawa, wegova modernizacija, po~ne od osnovne {kole, imalo je oslonac u ugledawu na evropske gra|anske dr`ave, zbog ~ega se i u Beogradu po`urilo tim putem. Bitno obele`je tog zakona ~ine nekolike wegove odrednice, odlu~uju}e za ovaj nivo obrazovawa gra|anskih dr`ava Evrope. Na tim odrednicama u Evropi se radilo tokom vekova i za wih je ve} bilo akumulirano ogromno iskustvo. U takve odrednice spadaju – {kola u svakom mestu, obavezuju}e osnovno obrazovawe na nivou ~etiri razreda (godine) i produ`eno na {est godina gde god je to mogu}e, kompetentni u~iteqi, sa u~iteqskom {kolom, kvalitetno obrazovawe po gra|anskim kriterijima. Takav pristup je iziskivao novu prosvetnu politiku, koju su mogli ostvariti najsposobniji qudi, odnosno politi~ari i dr`avnici kojima se poverava koncipirawe sistema obrazovawa. Takav je bio, na po~etku Kraqevine, Stojan Novakovi} koji je okupqao veoma sposobne i uspe{ne qude na projektima razvoja obrazovawa u Srbiji. Razvoj dr`ave i uspeh pojedinih segmenata razvoja i izgra|ivawa gra|anskog dru{tva bio je direktno zavisan od nivoa i na~ina obrazovawa. Novakovi}u pripada ~uvena lozinka „sve izvire iz prosvete”! U razvoju gra|anskog sistrema obrazovawa, dr \urovi} je, figurativno re~eno, uo~io tri „skoka”, tri „zaokreta”. Prvi 1863, drugi dvadeset godina kasnije, 1883, i tre}i, jo{ skoro dvadeset godina kasnije, 1904. godine. Svaki od ovih „zaokreta” bio je ostvarivan i osporavan na izvestan na~in pravilan odre|enom vremenskom intervalu od po dve decenije, i donosio je novo, odlu~nije utemeqivawe obrazovawa. Kada je re~ o segmentima sistema, ~ini se da je autor dobro uputio ~itaoca da je prvi veoma energi~an i obuhvatan poku{aj ure|iva266
Velizar Nedovi}
wa sistema gra|anskog obrazovawa u celini, dobrim delom zasnovan i ostvaren 1863. godine. Taj proces je nastavqen, ali inoviran i uzdignut na nivo savremenog re{ewa jedne moderne osnovne {kole, osnovnog obrazovawa, Zakonom od 11. januara 1883. i ure|ivawa visokih institucija tog sistema (Ure|ewe Ministarstva prosvete i osnivawe Glavnog prosvetnog saveta Zakonom od 14 (27) januara 1880. godine, za vreme ministra prosvete Stojana Bo{kovi}a. Tre}i korak, „zaokret”, do{ao je 1904. godine. Obogatio je sistem pred{kolskim vaspitawem, godinu dana kasnije, 1905. i visoko{kolskim obrazovawem, osnivawem Univerziteta u Beogradu. Zavr{nicu, neku vrstu vremenskog i sistemskog rama tog devetogodi{weg ciklusa razvoja, modernizacije obrazovawa u Srbiji ~ini Zakon o narodnim {kolama 1914. godine. Time je dovr{en proces vi{e nego li poluvekovnih napora u Srbiji za koncipirawem i ostvarivawem potpunog i savremenog procesa i sistema obrazovawa. Ceo taj proces, napor da se takvi ciqevi postignu, \urovi} ozna~ava kao proces modernizacije obrazovawa, {to nije do sada bilo uobi~ajeno u istoriografiji obrazovawa, odnosno onoj sa pedago{kim predznakom. U tome je svakako bio razlog {to je dr \urovi} veoma pregledno i iscrpno razmatrao i dokumentovao uvo|ewe pojma i sintagme „modernoizacija obrazovawa” u srpsku pedago{ku kulturu i istoriju obrazovawa, ~emu je prethodilo pomno pra}ewe tokova i procesa modernizacije koji su nastajali i ostvarivani u susedstvu i u Evropi. Istrajavawe na izvorima i dokumentima koji to potvr|uju omogu}ilo je autoru da sredi i svrsta u odgovaju}e statisti~ke obrasce, tabele i prigodne preglede, uvid u raspolagawe sredstvima, objektima, opremom, kadrovima i sl. u obrazovawu, ali i da predo~i stawe i dinamiku, prema odgovaraju}im vremenskim intervalima, preglede u~enika i nastavnika, te dinamiku i vr{ene izmene u domenu sadr`aja obrazovawa, odnosno nastavnih planova i programa. ^italac je time u poziciji da aktivno prati razvoj obrazovawa i sve bitne performanse wegovog uobli~avawa i uspona. Tako su veoma pregledno predo~eni socijalni miqe i istorijsko-pedago{ki okvir razvoja obrazovawa Kraqevine Srbije i vi{e susednih zemaqa, primenom veoma ilustrativne grafike koja brojevima i klasifikacijama uporedno pokazuje funkcionisawe obrazovawa na {irem prostoru Balkana. Taj aspekt odnosa autor, polaze}i od „metodi~ko-didakti~kih karakteristika” odre|ene obrazovne realnosti, daje na nivou i u kontekstu pregleda uxbenika u Austrougarskoj, Francuskoj i, primera radi, u Nema~koj, pomiwawem tamo{wih autora uxbenika dr Gotfrida Koha (Gottfried Koch), dr A. Behelimana (A. Bechelimann), dr Fridriha Kenbauera (Fridrich Kenbauer) i drugih.
VI STRUKTURA DELA Voluminozan rad dr \urovi}a struktuiran je iz dva dela i sadr`i ukupno osam glava. Prvi deo: „Na tragu modernog” sastoji se od tri glave: „Dr`ava”, „[kola”, Op{te karakteristike obrazovnog sistema na prelomu dva veka, i obra|en je na ukupno 296 stranica. Drugi deo je razu|eniji i obimniji sa pet glava: „Osnovno obrazovawe”, „Sredwe{kolsko obrazovawe”, „Stru~ne {kole”, „Univerzitet” i „ [kolski sistem na podru~ju Stare Srbije i Makedonije posle balkanskih ratova”, na ukupZlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
267
no 452 stranice. Rad se zavr{ava zakqu~kom, pregledima: Izvor i literatura, Literatura i Imenski registar. Svi naslovi u ovom delu, naslovi glava, podnaslovi i me|unaslovi, predstavqaju vrlo precizne, afirmativne iskaze i odrednice, veoma ~esto u obliku imenica i dobro odabranih sintagmi, tako da kod ~italaca, u pogledu wihovog zna~ewa, nema nikakvih dilema. Prilozi su srazmerni delu tako da Zakqu~ak ima {est stranica i na engleskom jeziku {est i po stranica. Izvore i literaturu ~ine „Neobjavqeni izvori” kori{}eni iz fondova Arhiva Srbije (~etrnaest fondova institucija u ~ijem se domenu ostvarivao neki aspekt obrazovawa, osam li~nih fondova iz Arhiva Srbije, tri li~na fonda Arhiva Srpske akademije nauka, te ~etrnaest fondova institucija obrazovawa u Istorijskom arhivu Beograda, sedam fondova institucija pohrawenih u Istorijskom arhivu [umadije u Kragujevcu, Fond Kotorska gimnazija Istorijskog arhiva u Kotoru, Srpska gimnazija u Novom Sadu u Istorijskom arhivu Novog Sada i Fond Milojka Veselinovi}a iz Rukopisnog odeqewa Narodne biblioteke. Na listi „objavqenih izvora” su Dr`avni {ematizam, prosvetni zbornici zakona i naredaba, statisti~ki pregledi, godi{waci, porgrami, propisi, izve{taji, uputstva, prire|ena „gra|a za istoriju {kole”, monografije itd. U izvorima su „memoari i dnevnici” i 34 naslova „novina i ~asopisa”, od kojih su dva na nema~kom, jedan na ma|arskom, jedan na italijanskom, i dva na engleskom jeziku. „Literatura, Istorijske monografije, rasprave i ~lanci” ~ine listu od preko 360 dela. Imenski registar sadr`i imena pomenuta u radu na 20 stranica teksta. Prema anga`ovanoj nau~noj aparaturi, koja je poslu`ila autoru za rad na ovom delu, ono nesumwivo predstavqa najve}i napor i ukazuje na veliki trud koji je posve}en ovoj tematici u Srbiji. ^itawe dela dr \urovi}a predstavqa susret i suo~avawe sa najvoluminoznijim radom objavqenim u nas koji se odnosi na prou~avawe istorije obrazovawa Kraqevine Srbije. Koncizno i analiti~no je data socijalno-politi~ka scena doga|awa, skoro panoramski, smewivawem analiti~kih i katkad revijalnih, potpunih pregleda (tabele, grafikalije, statisti~ki pregledi), da bi se {to jasnije ilustrovao „zaokret” na „prelomu” vekova, kako taj proces probranom leksikom ozna~ava dr \urovi}. Delo dr \urovi}a uobli~avano je plasti~nom, istorijski i zna~ewski relevantnom leksikom, savremenog i akademski promi{qenog i ure|enog iskaza, uz visoki nivo egzaktnosti, logi~ki i racionalno prezentirane dokumentacije i celishodnog poretka argumenata koje autor poja~ava ubedqivim stavovima i zavr{nicama.
268
Velizar Nedovi}
Velizar Nedovi} "GOLDEN TIME" OF MODERNISATION OF EDUCATION IN SERBIA Summary In the south-east of Europe, Serbia had initiated the modernisation of education half a century before that process became sufficiently known and theoretically determined, only in the second half of the XX century. The process of replacing traditional systems, forms, contents, and even methodical patterns of realisation and carrying out of education during the last quarter of the XIX century and the first quarter of the XX century was prepared and performed similarly to development courses in the societies of several countries of central Europe. The consequence of establishing the new educational policy encouraged by acquiring independence and proclamation of the Kingdom of Serbia was improvement and civil shaping of the educational system, in accordance with the strategy of civil society in this field of the system management. It was a process which, in Serbia, coincided with a very turbulent period of the Serbian monarchy, that is the inception and development of the Kingdom of Serbia, from 1882 to 1918. The modernisation of education in Serbia, in the sense of a more complete civil shaping of the educational system, was initiated started and performed by new and more modern legal novelties in that activity during half a century, and it was intensified by passing a lot of laws several times, starting from 1863, during the rule of Prince Mihailo in the Principality of Serbia. It lasted all until 1918, i.e. until the end of the Kingdom of Serbia. The process of modernisation was most intensely realised from 1905 to 1914, from the foundation of Belgrade University until the end of the Balkan Wars, which means until the beginning of the First World War. The process of modernisation of education was realised by regulating the modern educational system in Serbia, before all by its europeisation, with all levels and degrees of education which could be earned in the Kingdom of Serbia, starting from preschool institutions, through primary and secondary schools, up to universities. It was followed by regulation of the system in compliance with the European criteria of development, by improvement of the conditions for operation of schools, gradual raising of educational standards and norms, legalisation of the educational process, modernisation of the contents of education, increasing of the number of teachers and raising the level and quality of their own education, involving more and more pupils in education until all the children were covered by primary education, and finally, until the capability of the system to offer the possibility of education and learning at all academic degrees as wwell as earning all qualifications which were also available in other European conutries.
Zlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
269
270
Velizar Nedovi}
Goran Davidovi} – Milo{ Timotijevi}, OSVETQAVAWE ISTINE Dokumenta za politi~ku i vojnu istoriju ^a~ka 1938–1941, 1, Narodni muzej ^a~ak, Istorijski arhiv ^a~ak, Narodni muzej Kraqevo, 2006, str. 575. Pisawe o istoriji, posebno savremenoj, nikada nije lak i jednostavan posao. Aktuelnost pro{losti i `ivi savremenici u ideolo{ki duboko podeqenom dru{tvu kao {to je to srpsko, znatno ote`avaju kriti~ki pristup u izu~avawu i dono{ewe vaqanih zakqu~aka. Da je to tako, najboqe su se uverili Goran Davidovi} i Milo{ Timotijevi} u nekoliko proteklih godina, kada su pisali i objavili trotomnu istoriju ravnogoraca ~a~anskog kraja. I dok je nau~na javnost umela da adekvatno vrednuje wihov izuzetan napor, prepoznaju}i u wihovom delu dragocen doprinos kriti~koj istoriografskoj {koli, u wihovoj sredini javili su se otpori konzervatvnih grupa, ideolo{kih fanatika i svih onih kojima i danas, {est decenija po okon~awu Drugog svetskog rata, smeta nepristrasno i kriti~ko pisawe o bolnim doga|ajima iz srpske istorije. Umesto praznih pri~a za kojima su posegli wihovi oponenti, Davidovi} i Timotijevi} su i ovoga puta izabrali jedini prihvatqivi metod – objavili su tematsku zbirku dokumenata za period od tri godine (1938–1941) `ele}i da na taj na~in javno otvore pitawe o stvarnom sadr`aju tog vremena, kako bi se otkrile nepoznate ~iwenice i na osnovu wih izgradila pouzdana znawa o jednom tragi~nom dobu. Osnovna namera autora bila je da se spre~e potiskivawe pro{losti i wen zaborav od strane onih kojima ne odgovora istina o karakteru komunisti~kog pokreta u Srbiji. Vo|eni `eqom da se sazna istina o doga|ajima iz nedavne pro{losti i prakti~nom potrebom da se poznavawem istine prevazi|u razlike i sukobi u dru{tvu, Davidovi} i Timotijevi} su objavili ukupno 364 dokumenta iz zbirki Istorijskog arhiva i Narodnog muzeja u ^a~ku. Za period od 1938. do 1941. godine u pitawu su izve{taji Sreskog na~elstva Drinskoj banovini u Sarajevu, u kojima su detaqno opisani svi politi~ki doga|aji, demonstracije, protesti i „politi~ko stawe u narodu”, kako se to tada govorilo. Ova gra|a jeste dragoceno svedo~anstvo o ideolo{kim i politi~kim sukobima koji su i doveli do gra|anskog rata 1941. godine. Istorijski izvori koji se odnose na 1941. godinu najzna~ajniji su deo ove tematske zbirke dokumenata. U pitawu je originalna gra|a koja se prvi put objavquje, a koja je nastala unutar nacionalnog pokreta otpora, ali i snaga koje su podr`avale vladu Milana Nedi}a. Ova gra|a ~ini jedinstveni skup dokumenata o ustanku i gra|anskom ratu na prostoru zapadne Srbije. Posebno gra|a iz oktobra i novembra 1941. daje potpuno druga~iju sliku o uzrocima i po~etku gra|anskog rata, {o je izgleda i najvi{e „zabolelo” one koji napadaju ovu kwigu. Nije izostavqena ni arhivska ga|a nastala u partizanskim jedinicama, kako tokom saradwe sa Mihailovi}evim ~etnicima, tako i u vreme sukoba i mirewa sa wima. Kao suprotnost ovoj arhivskoj gra|i, prire|eni su izve{taji aktivista pokreta „Zbor” u ^a~ku tokom prve ratne godine. Ova gra|a je prire|ena hronolo{ki, zajedno sa istorijskim izvorima koji su bili rasuti po brojnim publikacijama. Poseban odeqak ove studije predstavqaju dnevnici iz 1941. godine. Najpre je prire|en dnevnik Bo`idara ]osovi}a („Javorca”), „divqeg ~etnika” koji se aktivirao jo{ u maju 1941. godine; zatim dnevnik Radojka Jovandari}a, komanSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a
271
danta Kotleni~kog ~etni~kog odreda. Ova dva dnevnika se prvi put objavquju. Prire|iva~i su se odlu~ili da ponovo objave i dnevnik Milutina Stoji}a, politi~kog komesara Trnavskog partizanskog bataqona, koji je pratio doga|aje iz perspektive jednog komuniste. Objavqen je i dnevnik „nepoznatog ~etnika�, jednog lica, rodom iz Novog Sada, koje je pripadalo Mihailovi}evom pokretu, ali ~ije ime nije zabele`eno. Objavqeno je i niz kra}ih se}awa i memoarskih zapisa o ^a~ku i okolini koji daju li~na, ali za sada i jedina obave{tewa o tome kakve su zadatke imali komunisti prema nema~kim jedinicama tokom maja 1941. godine; zatim, podatke o osnivawu rojalisti~kog pokreta otpora, kao i o tome kako je izgledao prvi sporazum partizana i ~etnika o saradwi. Na kraju su prire|eni i najzna~ajniji tekstovi koji su objavqivani u ~a~anskoj {tampi u trogodi{wem periodu. U pitawu su tekstovi iz crkvene, partizanske i okupacione {tampe. Potiskivawe ili poku{aj uni{tavawa svesti o istoriji, uvek je riskantna i po posledicama pora`avaju}a akcija. Zato je uvek i neuspe{na. I kada se ulo`e veliki napori i upotrebi prava sila radi potiskivawa pro{losti u zaborav, posti`e se kratkoro~an uspeh. U takvim dru{tvima, kao {to je bilo srpsko u drugoj polovini 20. veka, prevladavaju osaka}ene istorijske predstave. Zato poslenici srpske istorijske nauke ne treba da dozvole da taj proces nastavi da `ivi i da problemi pro{losti skliznu u dru{tvenu podsvest, odakle }e delovati traumati~no, stvaraju}i politi~ke napetosti. Upravo je i najnovija kwiga Gorana Davidovi}a i Milo{a Timotijevi}a, sli~no kao i tri prethodne, primer za to kako se treba baviti istra`ivawem bolnih tema iz bliske pro{losti. U savremenom dru{tvu se u istra`ivawima istorije ranijih vremena vidi va`na mogu}nost za gra|ewe op{te kulture koja koristi potpunijem sagledavawu i ta~nijem razumevawu sve slo`enijeg sveta. Zato treba upoznati uslove `ivota u pro{losti, otkriti na~ine nastajawa mnogobrojnih pitawa i problema i na}i odgovore na wih radi popravqawa prakse uno{ewa promena u dru{tvo. Moderna istoriografija razumom se suprotstavqa emocijama. Ona {iri pouzdano poznavawe pro{losti radi izgradwe odgovaraju}e kulture kao preduslova za poboq{awe `ivota, nasuprot podsticawu mr`we prema drugima. U krajwoj liniji, takva istoriografija zna~ajno pro{iruje ~ovekove slobode, ali samo ako istori~ar ostaje strogo u okvirima struke. Racionalna istorijska svest va`na je dopuna uslova za humanisti~ku emancipaciju. Toj emancipaciji Davidovi} i Timotijevi} ve} godinama daju izuzetno zna~ajan doprinos. Istorijske ~iwenice koje oni objavqju ne mogu da koriste dnevnoj politici, pa se ne mo`e vr{iti ni zloupotreba u politi~ke svrhe. Posledice zloupotreba predstava o pro{losti koje su se odvijale u proteklom veku, vi{e su nego o~igledne. Istori~ar nije sudija. Wegov nau~ni zadatak jeste da otkrije sadr`aj, formu i nosioce odre|enih procesa i posebno intenzitet wihovih ispoqavawa. Istori~ar mora da odgovori na duhovno nasiqe vladaju}e elite nad istorijskom naukom i wenu instrumentalizaciju zarad trenutnih ciqeva. On mora da se izbori protiv zloupotrebe nauke i manipulacija pro{lo{}u sopstvenog naroda. U ovom naporu Davidovi} i Timotijevi} su u potpunosti uspeli. Saznajni proces u nauci je dugotrajan. Podrazumeva kori{}ewe novih i druga~ije ~itawe starih izvora, sazrevawe ideja i prevazila`ewe ranijih shvatawa kako bi se stvorile nau~ne kategorije koje se ne mogu prilago|avati trenutnim politi~kim potrebama, da se ne bi zaustavqao tok znawa i uvek neophodno kriti~ko preispitivawe pro{losti. Nau~nost u istoriografiji je neminovnost, znawa se moraju stalno usavr{avati, a podru~ja istra`ivawa pro{irivati. Zna272
Velizar Nedovi}
we se ne mo`e funkcionalizovati, ali istoriografija se ne sme zadovoqiti samo rekonstrukcijom doga|aja. Kao {to ni pro{lost nije jednostavno proticawe vremena, tako ni pisawe o woj ne mo`e da bude samo prost zbir ~iwenica. Moderna istorijska nauka, nasuprot populisti~kim tuma~ewima istorije, nema pretenziju da kona~no objasni pro{lost i time u~ini nepotrebnim svako daqe istra`ivawe i, {to je jo{ va`nije, proveravawe. Obja{wewem savremenih fenomena na osnovu wihovog istorijskog uzroka, istorijska nauka mo`e na veoma indirektan na~in da doprinese orijentisawu pojedinaca i grupa u sada{wosti i da, boqe od ostalih dru{tvenih nauka, vaspitava za konkretno mi{qewe, zasnovano na neoborivim ~iwenicama. Time istoriografija doprinosi uspostavqawu identiteta kako pojedinca tako i grupe (nacije ili dru{tva), naravno na principima kriti~nosti i nau~nosti. Autori nagove{tavaju da }e nastaviti da sa objavqivawem istorijske gra|e za period do 1948. godine, jer se u ovoj deceniji prelomila ~itava dru{tvena, dr`avna, privredna i ideolo{ka struktura srpskog dru{tva, samim tim i ^a~ka i wegovih stanovnika. Mo`emo samo da pozdravimo takvu nameru i da sa nestrpqewem ~ekamo pojavqivawe naredne zbirke dokumenata. Kosta Nikoli}
Vladan Virijevi} KRAQEVO. GRAD U SRBIJI 1918–1941, Kraqevo 2006, str. 394. Objavqivawem prera|ene i dopuwene doktorske disertacije Vladana Virijevi}a o Kraqevu izme|u dva svetska rata Narodni muzej Kraqevo i Istorijski arhiv Kraqevo na najboqi na~in su nastavili sa radom svoje sada, ve} prepoznatqive, izdava~ke delatnosti. Upravo zbog toga ovu smo kwigu, pre svega, do`iveli kao kolektivno delo, odnosno hvale vredan rezultat grupe qudi, koja je najzaslu`nijem od wih – autoru – pomogla da wegov istra`iva~ki i stvarala~ki napor dobije i na svakom drugom kvalitetu. Istovremeno, posmatramo je kao dobar spoj duga prema rodnom gradu, s jedne strane, a s druge – stru~nog interesovawa i izazova, pri ~emu taj prvi, sentimentalni podsticaj niukoliko nije {tetio nau~noj ozbiqnosti i objektivnosti. Kraqevo iz tih razloga mo`e biti ponosno na deo svoje pro{losti, o`ivqene na stranicama ove kwige, ali i zadovoqno na~inom na koji ju je Vladan Virijevi} o`iveo. Istorijsku nauku, prirodno, zanima da li je ona sama na dobitku i kakvo je mesto te monografije u savremenoj nau~noj istoriografiji. Kao odraz dru{tva, wegovih padova i uspona, kriza i dostignu}a, doma}a istoriografija pokazuje mnoge dobre i mawe dobre osobine. Mo`da najo~iglednije posledice su u izdvajawu razli~itih i neretko o{tro suprotstavqenih pogleda i pristupa, koji bi se, u jednom pomalo grubo upro{}enom kvalifikovawu, mogli nazvati nacionalnim i anacionalnim. Neretko, i u jednom i u drugom slu~aju, istorija i istorijska nauka bivaju na gubitku, kao i uvek kada nenau~ni, makar i nacionalni momenti, a jo{ ~e{}e politi~ki, prevladavaju nad nau~nim. Kwiga Vladana Virijevi}a jedna je od onih koje vra}aju nadu u mogu}nost i jedinu opravdanost objektivnih nau~nih polazi{ta, metoda i merila. U stru~nom smislu, wena pojava nas je obradovala iz mnogih razloga, me|u kojima je jedan od najva`nijih ovaj navedeni, koji pru`a dokaz da u brojnim istoriografskim putevima i stranputicama sre}om postoji prostor za „pravu nauku” Zlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
273
i weno napredovawe. Koliko je mogao, kolega Virijevi} je uzimao ono {to je najboqe u „tradicionalnoj” i u novoj istoriografiji, koja se podjednako razvija kako na sopstvenim potrebama i iskustvima tako i po uzoru na razvijenije evropske istoriografije. Od prve je usvojio i ispo{tovao dobro savladan heuristi~ki zanat, temeqitost, racionalnost i objektivnost, a od druge izbor–tema i modernost u izno{ewu istra`iva~kih saznawa. Iz uvodnih delova wegove kwige o~ito je da je bio zadovoqavaju}e upoznat sa teorijskom, ponajvi{e sociolo{kom literaturom, ali je sigurno i to da ni najboqi teorijski modeli ne zna~e mnogo bez izvorne osnove, brojnosti i vrednosti {to raznovrsnijih arhivskih i drugih izvora. Otuda ne iznena|uje {to mu je daleko vi{e od teorijske literature pomoglo postojawe jednog drugog istra`iva~kog modela, odnosno kwige Miroslava Peri{i}a, Vaqevo, grad u Srbiji krajem 19. veka (1870–1903), objavqene u Beogradu 1997. godine. Nesumwivo je da }e ova monografija, za koju mo`emo re}i da je u osmi{qavawu istorije grada izazvala pravu malu revoluciju u doma}oj istoriografiji, i u skorijoj budu}nosti predstavqati podsticaj, putokaz i izazov ~iji istra`iva~ki i stilski domet ne}e biti lako dosegnuti. Wenoj sugestivnosti nije odoleo ni Vladan Virijevi}, ~ak toliko da je gotovo ponovio naslov. Ne bismo, me|utim, u ovome videli nedostatak sopstvene ideje, ve} pre `equ da se mo`da i time iska`e po{tovawe prema jednoj nesvakida{woj, u svakom pogledu retko dopadqivoj kwizi. Na wenim stranicama se videlo {ta sve mo`e i treba da interesuje istori~ara jednog grada, kako mu pri}i, sa kojih ga daqina i iz kojih sve uglova treba posmatrati, kako ulaziti u wegovu pro{lost, ulice, trgove, kafane i ku}e. Sli~no kao Miroslav Peri{i}, i Vladan Virijevi} je tragao za dru{tvenim, privrednim i politi~kim `ivotom, socijalnim momentima, kulturom, prosvetom, arhitekturom, saobra}ajem, zabavom, svakodnevnim `ivotom, kolektivom i pojedincem. Najmawe pa`we je posvetio politici, {to ~itaocu, ~esto zasi}enom i optere}enom dominantnim politi~kim problemima i temama, mo`e da prija, ali i da nedostaje u poku{aju da nekim dru{tvenim i ekonomskim de{avawima prona|e ~esto prisutan politi~ki uzrok. U gotovo svemu ostalom Kraqevo je o`ivelo. Uz ve} dokazani istra`iva~ki i analiti~ki ose}aj, kolega Virijevi} je ispoqio i smisao za detaqe, slike i ilustracije, unete u kwigu s potrebnom merom, zahvaquju}i kojoj je grad „prodisao”, a da se ni u jednom slu~aju nije skliznulo u banalnost i trivijalnost. [iroj ~itala~koj publici bi}e svakako zanimqivo da oseti {arm jedne me|uratne palanke, a istori~arima „od zanata” da razumeju vreme u kome je i na~in na koji je tipi~na trgova~ko-zanatlijska varo{ica, biv{a turska kasaba, prerasla u industrijski grad. Istovremeno, weno stanovni{tvo po~elo je da stvara gra|anski dru{tveni sloj. U jednom se}awu na Majski prevrat iz 1903. godine Quba Davidovi} je priznavao brutalnost i „mahnitost” tog doga|aja, nalaze}i mu opravdawe u tvrdwi da je wime oslobo|en proces u kome su stanovnici Srbije, prestav{i da budu podanici, postali gra|ani. Na umu mu je bilo politi~ko oslobo|ewe, koje istori~ari i sociolozi, prate}i nastanak gra|anina, ne mogu smatrati ni jedinim ni najva`nijim ~iniocem u transformaciji i napredovawu jednog dru{tva. U ovoj istoriji Kraqeva mo`e se videti dosta od tog modernizacijskog procesa, koji je zahvatio i mnoga druga naseqa Kraqevine Jugoslavije. Na`alost, te{ko je izvr{iti nu`na pore|ewa koja bi Kraqevu na{la preciznije mesto u istoriji me|uratnih gradova na prostoru Srbije. Drugih vrednijih monografija o wihovom `ivotu premalo je, zbog ~ega i ne mo`emo uo~iti koliko je Kraqevo bilo sli~no ili razli~ito od ostalih gradova, da li je samo srpski 274
Velizar Nedovi}
ili pomalo i evropski grad. Postoje}e kwige iz tzv. lokalne istorije ne mogu zadovoqiti stru~ne potrebe, mada dobra voqa i istra`iva~ki napori wihovih autora ne smeju biti obezvre|ivani. Napokon, mi smo – zagledani u „veliki svet” i daleke prestonice, i Beograd poredili sa Parizom, Londonom i Berlinom, ali ne i sa Bukure{tom, Sofijom i Atinom. Isto tako, vremenske granice su se odve} ~esto postavqale u godinu izbijawa Drugog svetskog rata, koja je retko kada prela`ena. Iz tog su razloga na{a dosada{wa znawa o posleratnom gradu jo{ mawa nego o predratnom, {to se delom mo`e objasniti i „opravdati” slabim poznavawem socijalisti~ke Jugoslavije uop{te. Mo`emo se nadati da }e Vladana Virijevi}a stru~no zaintrigirati i ratno i posleratno Kraqevo, iako je period koji je odabrao za svoju doktorsku disertaciju potpuno specifi~an i izrazit. Za sam grad to je doba velikih i pozitivnih promena, rasta i napretka, u kojima se naslu}uju odjeci one plemenite te`we zagovornika jugoslovenske ideje da zajedni~ka dr`ava bude gra|ena prema standardima modernih evropskih dr`ava i wihovih dru{tvenih i ekonomskih dostignu}a. Na nekoj drugoj ravni posmatran, ovaj problem vremenskih me|a{a, naj~e{}e ratnih i okupacijskih, postavqa pitawe o tragi~nosti istorije na ovim prostorima i te`ini naglih civilizacijskih prekida. Mira Radojevi}
Qiqana Sto{i} SRPSKA UMETNOST 1690–1740, SANU, Balkanolo{ki institut, Posebna izdawa 91, Beograd 2006. Plod izdava~ke delatnosti Balkanolo{kog instituta SANU jeste i kwiga jednog od aktivnih velikih imena srpske istorije umetnosti, dr Qiqane Sto{i}: Srpska umetnost 1690–1740. Radi se o reprezentativnom izdawu prire|enog rukopisa doktorskog rada ovog istori~ara umetnosti, autora velikog broja stru~nih radova i vi{e kwiga, dugogodi{weg istra`iva~a–saradnika u Centru za nau~no-istra`iva~ki rad SANU, kao i aktivnog nau~nog saradnika u Balkanolo{kom institutu. Jednostavni naslov, Srpska umetnost 1690–1740, ~itaocu otvara vrata u svet raznorodnih i kompleksnih kulturnih, duhovnih, socijalnih i dru{tveno-politi~kih uslova u kojima se srpski narod na{ao u navedenom periodu ome|anom, za wegovu istoriju odre|uju}im doga|ajima, velikim seobama, kao i delovawima dva srpska patrijarha, Arsenija III ^arnojevi}a i Arsenija IV Jovanovi}a. Razmatrani period jeste vreme promena i kulturnog aklimatizovawa za srpski narod preseqen na austrijsku teritoriju, ali i vreme borbe za odr`awe wegovog verskog identiteta, koja je tada, usled specifi~nih uslova, bila poistove}ena sa borbom za nacionalni opstanak. Pomo}i radi, pose`e se tada za uzorima u primerima Rusije i obli`wih pravoslavnih teritorija koje i same prolaze kroz period promena, kulturnog preobra`aja i modernizovawa umetni~kog izraza. Iako istorijski prati izme{tawe srpskog stanovni{tva iz oblasti pod turskom u oblasti pod austrijskom vla{}u, ovaj rad u teritorijalnom pogledu ukqu~uje u razmatrawe teritorije turske, austrijske i mleta~ke dr`ave gde je krajem XVII i u prvim decenijama XVIII veka bilo nastawenog srpskog `ivqa, i na kojima je on ostavio svog kulturnog i umetni~kog traga. U razmatrawe nisu uzeta samo dela doma}ih umetnika, Zlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
275
majstora i graditeqa ve} i brojnih stranih, od ju`nobalkanskih do zapadnoevropskih, koji su tih godina stvarali u srpskoj sredini i bili tu dovo|eni i upo{qavani od strane srpskih naru~ilaca. Razmatrani period razvoja srpske umetnosti predstavqen je kao vreme promena kada se odigrava prelaz sa sredwovekovnih i postvizantijskih likovnih kanona na moderniji barokni izraz, koji je tada dominirao u sredwoevropskom i zapadnoevropskom kulturnom krugu. Nije se radilo o o{trom prekidu, napu{tawu jedne i wenom mewawu drugom koncepcijom, ve} o kompleksnom procesu preplitawa, mutualnog oboga}ivawa i preobra`aja obe navedene koncepcije gde je stara postepeno ustupala mesto novoj. Ne treba izostaviti da autor srpsku umetnost ne razmatra kao izolovani fenomen, ve} je, bave}i se wenim naru~iocima i wihovim zahtevima, postavqa u mozaik dru{tvenih okolnosti u kojima ona nastaje. [ire od toga, srpska umetnost je ovde sagledana u kontekstu ravoja evropske i svetske umetnosti, kao i protoka kulturnih uticaja iz woj obli`wih ali i udaqenih regiona. Ona je predstavqena kao fenomen sposoban da apsorbuje strane uticaje, ali i da ih preoblikuje, i da im li~ni pe~at i odlike. Autor se u ovome radu bavi stilskim, formalnim i funkcionalnim promenama koje su se odigrale unutar srpske umetnosti tog perioda ne samo na nivou konstatacije i deskripcije ve} i na nivou tragawa za dubqim razlozima i wihovim vaqanim obja{wewima. Umetni~ko delo je sagledavano u svetlu sastavnog elementa vremena i dru{tva – kao pokazateq tada{wih uslova i svedok kulturnog nivoa koji je to dru{tvo doseglo. Veli~ina i sveobuhvatnost zahvata ogleda se u ~iwenici da ova studija obuhvata razmatrawa u vezi sa srpskom arhitekturom, slikarstvom i primewenom umetno{}u u periodu od 1690. do 1740. godine. Ona tako|e uvodi ~itaoca u op{te kulturne, istorijsko-politi~ke, verske, socijalne i prosvetne odlike vremena na prostorima naseqenim srpskim `ivqem, i doti~e se istorije srpskog {kolstva, versko-prosvetnih institucija, {tamparija i drugog. Po~etna poglavqa – Istorijsko-politi~ki okviri epohe, Verske prilike i Crkveno-prosvetne reforme jesu opse`na uvodna razmatrawa koja uvode ~itaoca u op{ti kontekst u kojem nastaje i razvija se srpska umetnost ovog perioda, i ~ije poznavawe je nepohodno za weno boqe razumevawe. Poglavqe Arhitektura razmatra odlike srpskog sakralnog i profanog graditeqstva, formalne i stilske promene kroz koje ono u tom periodu prolazi. Wemu sledi poglavqe Zidno slikarstvo, koje se bavi obnovqenim interesovawem za ukra{avawe zidova hramovnih enterijera kod srpskog naroda tridesetih godina XVIII veka, ikonografskim sadr`ajem ove grane slikarstva i odlikama wene likovne poetike. Poglavqe Ikonopis razmatra odlike i promene u ikonografskom i likovnom pogledu srpske ikone, kao i program oltarskih pregrada srpskih crkava tog perioda. Sudbinom kwige i kwi`ne iluminacije bavi se poglavqe Minijaturno slikarstvo, dok poglavqe Grafika predstavqa uvid u razvoj srpske grafi~ke produkcije tog vremena, koja prolazi kroz razvoj od drvoreznih grafika srpskih monaha i kalu|era do reprezentativne bakrorezne grafike be~kih gravera, kao i kroz funkcionalni dijapazon od kultno-utilitarnog objekta i predmeta popularne pobo`nosti do prakti~no-propagandnog sredstva. Osnovni tekst opremqen je tablama sa kolor reprodukcijama koje ga okvirno ilustruju i dopuwuju. One prezentuju ~itaocu vredna i poznata dela srpske arhitekture i likovne umetnosti toga doba, ali, prema re~ima autora, me|u wima i ona koja su do sada re|e reprodukovana, mawe poznata ili neobjavqena i koja zaslu`uju da se na wih skrene pa`wa. U prilogu teksta dati su jasni tabelar276
Velizar Nedovi}
ni hronolo{ki pregledi va`nijih doga|aja iz dru{tvene, potom kulturne istorije, liste srpskih patrijarha i mitropolita u Ugarskoj, pe}kih patrijarha i srpskih vladika tog vremena. Sledi opse`an pregled va`nih arhitektonskih poduhvata i liste slikarskih i grafi~kih dela iz godina od 1690. do 1740. One su po sebi korisno sredstvo pri upoznavawu ovog perioda i pri wegovom strukturisanom poimawu, i poma`u ~itaocu pri boqem razumevawu osnovnog teksta i wegove problematike. Ovaj rad dr Qiqane Sto{i} zna~ajan je za sagledavawe i razumevawe perioda kompleksnih uslova i promena u kojima su se srpsko dru{tvo i umetnost na{li i kroz koje su pro{li u prvim decenijama nakon Velike seobe. Ono je dragoceno delo za svakog istra`iva~a u struci i srodnim disciplinama, ali je i podesan i zanimqiv izvor informacija za svakog ~itaoca zainteresovanog da sazna vi{e iz ove oblasti. Katarina Vasi}
Dr Milanka Todi}, FOTOGRAFIJA I PROPAGANDA 1945–1958, Bawa Luka 2005, 168. Neosporno je da je fotografija istorijski izvor koji zahteva pa`qivo i{~itavawe {to pre svega podrazumeva odli~no poznavawe trenutka u kome je nastala. Mogu}nost fotomonta`e te tako stvarawe istorijskog trenutka dovodi u pitawe dokumentarnost fotografije. Samim tim fotografija je morala, nezaobilazno, biti predmet minucioznih istra`iva~kih radova. Retki su istra`iva~i koji su izu~avali vi{ezna~nu retoriku fotografije. Kwiga dr Milanke Todi}, Fotografija i propaganda 1945–1958, izuzetno je interesantno i korisno {tivo. Podeqena je na predgovor i {est poglavqa, koja su u istom obimu {tampana i na engleskom jeziku. Tekst je oboga}en sa preko dve stotine fotografija i obimnim nau~nim aparatom. Ome|ena godinama u kojima je agitprop fotografija iskori{}ena kao svoje najja~e oru|e idejnog prevaspitavawa, kwiga nas upoznaje sa lepezom propagandnih mogu}nosti fotografije. U tim godinama od umetnosti se o~ekivalo da ima ideolo{ku poruku a od fotografije da ,,slu`i agitaciji i propagandi dru{tvene stvarnosti”. Organizovane su izlo`be i saloni fotografije, razgranata je mre`a foto-klubova, pokrenuti su mnogi ~asopisi o fotografiji. Multiplicirana fotografija je bila pristupa~na i rasprostrawena na svim mestima gde je trebalo preneti poruku intenzivne socijalisti~ke izgradwe, industrijskog napretka i izgradwe samosvesnog stvaraoca, tj. novog ~oveka. U delu Umetnost i revolucija (17–23) dr Milanka Todi} prati put fotografije i weno zauzimawe sve zna~ajnijeg mesta u umetni~kim pravcima u me|uratnom i posleratnom periodu. ,,Radikalno novi, kako tehni~ki tako i kreativni zahvati u strukturi fotografske slike, posledica su wenog ukqu~ivawa u kontekst avangarde... Avangarda je bila prete`no levi~arska u {irokom rasponu od levih gra|anskih demokrata pa sve do komunisti~ke partijnosti.” Kada fotografija po~ne da se okre}e dru{tveno anga`ovanim temama, pribli`ava se i nadrealisti~kom pokretu. I socijalna umetnost i nadrealizam fotografiju stavqaju u prvi plan. Poglavqe Fotografija u kulturi agitpropa (23–29) govori o dominantnosti ideolo{ke podloge u umetnosti soc-realizma i o~ekivawima da fotografiZlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
277
ja aktivno u~estvuje u glorifikaciji izgradwe novog socijalisti~kog dru{tva. ,,To kqu~no ukr{tawe estetskih i politi~kih ciqeva uspostavilo je uspe{nu i funkcionalnu saradwu izme|u Partije i predstavnika ne samo avangarde, nego svih onih koji su se pozicionirali na levom krilu umetnosti.” Umetni~ko delo je izborom motiva prenosilo ideolo{ku poruku. ,,Zahtev za idejno{}u u umetnosti zahtev je za visokim kvalitetom umetnosti. Idejnost daje krila talentu.” Tako je fotografija, uz nove metode prikazivawa, umesto realnog dokumenta postala artikulisana predstava o ,,velikom vremenu u kome `ivimo”. Poglavqe Fotografija i monumentalna propaganda (35–46) otkriva u metode koncipirawa monumentalne propagande. Na prvim posleratnim paradama u prvom planu bili su objekti (makete) – simboli progresa. Pored srpa i ~eki}a pravile su se makete cipela, telefona, kamiona, aviona itd. Kroz reprodukovawe i umno`avawe slika, fotografija je produ`avala dejstvo parada. Samim trajawem fotografije traje i spektakl koji se nije mogao preneti u sve gradove u zemqi, {to je mogla u~initi fotografija. ,,Fotografija kao popularna slika masovnog spektakla koji se prostire kroz vreme, a ne samo kroz prostor, registrovala je stvarnost ve} dosegnute harmonije budu}nosti u komunisti~kom gradu.” U poglavqu Masovni spektakl tela (47–53) dr Milanka Todi} govori o novim kadrovima koji isti~u graditeqe novog dru{tva i wihov zajedni~ki napor u izgradwi. ,,Efekti mehani~ke optike najupadqiviji su kako u interpretaciji prostora u slici tako i u proporcijama figura graditeqa u prvom planu... Prava tema u kadru su pognuta izdr`qiva tela mladi}a koja se uzdi`u uvis kao ve~na piramida rada.” Kao masovni medij fotografija je savr{eno retu{irala pukotine izme|u istine i fikcije. Fotografije masovnog spektakla tela u su{tini su teatar, tj. pozori{ne scene. Lik novog ~oveka (61–69) poglavqe je koje najupe~atqivije govori o upotrebi fotografije, pa i fotomonta`e, u vizuelizaciji partijske ideje. Stvara, na jednoj strani, harizmati~nost vo|e (J. B. Tita) i isti~u}i vo|u kao moralni uzor, fotografija, na drugoj strani, poja~ava depersonalizaciju drugih pokazuju}i ih kao predstavnike klase i rodne pripadnosti koji veli~aju i reklamiraju udarni~ki rad. ,,Osim mitologizovane predstave o novoj ,majci hrabrost’, fotografija socijalisti~kog realizma insistira i na slici `enskog heroja rada, koja se gradi po uzoru na heroizovanog mu{karca.” Koliko je zna~ajna uloga fotografije u periodu agit–propa govori deo Destilovane slike (75–79). U to vreme agitacije fotografija ne reklamira proizvod ve} jednu ,,esteti~ko-eti~ku ideologiju u znaku uspe{no izvedene revolucije”. Mogu}nost da se fokusira samo jedan deo doga|aja dala je kqu~nu medijsku prednost fotografiji. ,,Fotokamera ne odra`ava realnost nego proizvodi fotogeni~ne slike o socijalizmu koje su u slu`bi propagande te nove dru{tvene stvarnosti.” Kako je Partija odustajala od sistema agitacije, tako i fotografija uspostavqa kontinuitet sa idejama modernizma. Govore}i o fotografiji, dr Milanka Todi} pi{e i o autoru – fotografu koji je morao da se uklopi u partijsku direktivu izbora motiva, kolektivizacije bez prava na li~nu kreativnost. Preporuke za ,,umetni~ke slobode” su do detaqa precizne i zahtevne u skladu sa potrebama stvarawa novog dru{tva. Brojne izlo`be fotografija su, sve do 1952. godine, bile kolektivne. ,,Autor u socijalizmu nije subjekt koji deluje i stvara individualno, on je, pre svega, deo kolektiva, klasno obele`enog identiteta i gotovo uvek na strani estetsko-politi~kih ciqeva Partije.” 278
Velizar Nedovi}
Kwiga Fotografija i propaganda 1945–1958., za budu}e istra`iva~e ovog perioda jugoslovenske istorije, bi}e nezaobilazni po~etak i uputstvo za pravilno kori{}ewe fotografije kao istorijskog izvora. Kao poseban kvalitet treba ista}i brojne fotografije i wihovo sagledavawe iz raznih uglova: od umetni~kog do dokumentarnog. Uz ovu kwigu prire|en je i CD sa svim fotografijama i kompletnim tekstom na srpskom i engleskom jeziku. To daje posebnu, tehni~ki savremenu, vrednost kwizi. Dr`e}i se analize onovremene fotografije, dr Milanka Todi} je uspela da ostane po strani i da ne daje svoj sud o obuhva}enom periodu koji je, jo{ uvek ~esto, u politi~koj upotrebi. Veselinka Kastratovi}-Risti}
MANASTIR MORA^A, urednici Branislav Todi} i Danica Popovi} Balkanolo{ki institut SANU, Beograd 2006. Nau~ni skup 750 godina manastira Mora~e odr`an je 4. i 5. novembra 2002. godine u Mora~i i Podgorici, u organizaciji Mitropolije crnogorsko-primorske i Odbora za proslavu. Akta sa ovog skupa objavio je Balkanolo{ki institut 2006. godine. Urednici zbornika Branislav Todi} i Danica Popovi} u uvodnom ~lanku dali su kratak istorijat manastira, posebno podsetiv{i na zna~ajan doprinos prethodnih istra`iva~a mora~kog hrama. S razlogom su izdvojena imena N. L. Okuweva i S. Petkovi}a. Istorijskoj problematici posve}ena su dva rada. U saop{tewu Titule prin~eva iz ku}e Nemawi}a u XII i XIII veku, Milo{ Blagojevi} je na osnovu istorijskih podataka i likovnih predstava dokazao da je Stefan ktitor Mora~e, nosio titulu kneza koju je dobio od kraqa Uro{a I. Smiqa Marjanovi}-Du{ani} je preispitala rezultate istra`ivawa Svetozara Radoj~i}a, Pavla Mijovi}a i Sretena Petkovi}a o sceni Ilija pomazuje starozavetne careve, `ivopisanoj u mora~kom |akonikonu, i u referatu Istorijsko-politi~ki kontekst scene miropomazawa u |akonikonu crkve Uspewa Bogorodice u manastiru Mora~i izlo`ila tuma~ewe da dve krune koje Hristos dr`i u ruci u toj kompoziciji predstavqaju aluziju na dvostruki, odnosno obnovqeni legitimitet kraqevske titule. Milka ^anak-Medi} je u ~lanku Arhitektura crkve manastira Mora~e i wena prvobitna spoqa{wost poku{ala da utvrdi prvobitni izgled fasada mora~ke crkve na osnovu motiva podstre{nih arkadica, odnosno ugaonih lezena spojenih s podstre{nim frizom slepih arkadica, prikazanih na predstavama tog hrama na ikonama zografa Radula i Jovana iz XVII veka, kao i na osnovu istog ukrasa na postoqu kupola nekih ra{kih hramova. Analogije je na{la u arhitekturi apulijskih crkava, hramu Svete Marije na Mqetu, ali je iznela pretpostavku da je motiv na postoqu prvobitne kupole crkve u Mora~i, kao i u primerima moravi~kog Svetog Ahilija i hrama Hristovog Vaznesewa u De~anima, prenet sa kotorske katedrale Svetog Tripuna. Zna~ajan prilog pru~avawu oltarske kamene opreme srpskih sredwovekovnih crkva, i posebno one u Mora~i, predstavqa rad Svetlane Peji} Mora~ki „episkopski presto”. Sintronon i gorwe mesto u srpskim crkvama do sredine XIII veka. U radu Danice Popovi} Ktitor Mora~e i wegov kult izlo`eni su rezultati istra`ivawa u kojima se na osnovu istorijske gra|e, analize grobnog mesta i slikanih likova mora~kog ktitora – ne samo onih u Mora~i, ve} i na predstavama loZlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
279
ze Nemawi}a u Gra~anici, Pe}koj patrijar{iji i De~anima – mo`e pratiti razvoj kulta kneza Stefana sve do XVIII i XIX veka, kada poprima folklorne odlike. Portreti Vukanovi}a u manastiru Mora~i tema su rada Dragana Vojvodi}a, u kojem se autor bavi i pitawem titule koju je nosio Stefan Vukanovi} u vreme oslikavawa Mora~e, poku{avaju}i da utvrdi odnos izme|u wegovih autenti~nih predstava u `ivopisu iz XIII veka i onih izvedenih u XVI i XVII veku. Po ovom istra`iva~u, portreti iz XVI veka u naosu i priprati katolikona prili~no dosledno su sledili re{ewa ostvarena na uni{tenom slikarskom sloju iz tre}e ~etvrtine XIII veka. Za Stefanov portret na fresci u paraklisu Svetog Stefana autor smatra da odi{e duhom srpske umetnosti XIII veka, dok je za ktitorsku kompoziciju iz paraklisa Svetog Nikole zakqu~io da ne ponavqa, odnosno ne zamewuje prvobitne mora~ke predstave. Istra`ivawa Branislava Todi}a usmerena su na identifikaciju i razloge koji su uslovili predstavqawe pojedinih srpskih arhijereja na freskama XVII veka u protezis, kao i u paraklisima Svetog Nikole i Svetog Stefana. Rezultate svog prou~avawa izneo je u ~lanku Srpski arhiepiskopi na freskama XVII veka u Mora~i. Ko su i za{to su naslikani. Pored ostalog zakqu~io je da su se, u sklopu proslavqawa srpske crkve i wenih predvodnika, u Mora~i pojavili likovi pe}kih arhiepiskopa, ~iji su kultovi u to vreme pokretani ili obnavqani, kao i da je namera poru~ioca `ivopisa bila da uka`e na nepriznavawe pape kao vrhovnog crkvenog poglavara, kao i pru`awe otpora poku{ajima Rima da u prvoj polovini XVII veka nametne uniju srpskoj crkvi. Obimnim radom Vesne Milanovi} O prvobitnom programu zidnog slikarstva Bogorodi~ine crkve u Mora~i pokazano je, na osnovu ikonografskih analogija sa @i~om, Mile{evom, Sopo}anima, Gradcem, Ariqem i Bogorodicom Qevi{kom, u kojoj meri su slikari kasnije epohe ponovili ikonografska re{ewa iz XIII veka. Slikarstvom priprate bavio se i Branislav Cvetkovi} u radu Hristove parabole u Mora~i, poku{avaju}i da utvrdi wihovo ikonografsko poreklo. Ivan M. \or|evi} je u referatu Darovi Svetog duha u proskomidiji Bogorodi~ine crkve u Mora~i preko malog broja sa~uvanih primera nastojao da objasni pojavu personifikacija Darova Svetog duha u okviru teme Trpeze Premudrosti. Rad Zorana Raki}a Bokokotorski slikar Dimitrije i manastir Mora~a predstavqa izuzetan doprinos prou~avawu ikonopisa u XVII i XVIII veku, kao i delatnosti pomenutog slikara, koji je za mora~ki hram naslikao tri ikone, dok su jo{ dve ikone iz ovog manastira nastale pod uticajem wegovog stila. Nedostatak nau~nog aparata u kratkom saop{tewu Jova Medojevi}a Djelatnost igumana Mitrofana Bana u manstiru Mora~i od 1689. do 1879. godine ne umawuje zna~aj ovog priloga prou~avawu istorije manastira u drugoj polovini XIX veka. Kroz radove uglednih istra`iva~a, u zborniku Manastir Mora~a sagledani su i osvetqeni neki segmenti istorije i umetnosti manastira, kao i wegovo mesto u razli~itim periodima dugog istorijskog trajawa. Najvi{e su, s razlogom, osvetqene epoha najstarije istorije manastira (XIII vek) i one vezane za periode zna~ajnih obnova u XVI i XVII stole}u. Ustanovqeno je koju titutlu je nosio Stefan, ktitor hrama, kao i kako se razvijao wegov kult. Najve}i deo radova u zborniku posve}en je ikonografskom programu prvobitnog `ivopisa, kao i onom iz vremena pomenutih kasnijih obnova hrama. Na nesumwivu slo`enost razmatrane problematike ukazuje, na ode|en na~in, i zapa`awe o tome da se uz sva ponu|ena re{ewa na neka pitawa jo{ uvek ne mo`e dati kona~an odgovor. Branka Gugoq 280
Velizar Nedovi}
Zorica Zlati}–Ivkovi}
Dubravka Preradovi}
Oliver \or|evi}
Vera Bogosavqevi}–Petrovi}
Dragoqub Danilovi}
Radomir Risti}
Dejan Obradovi}
Bojana Miqkovi}–Kati}
\or|e S. Kosti}
Miloqub Arsi}
Vladan Virijevi}
Silvija Krejakovi}
Marko Terzi}
Bojan B. Dimitrijevi}
Mirjana Savi}
Tijana [ibali}
Velizar Nedovi}
Kosta Nikoli}
Mira Radojevi}
Katarina Vasi}
Veselinka Kastratovi}–Risti}
Branka Gugoq Zlatno doba modernizacije obrazovawa u Srbiji
281
Zbornik radova NA[A PRO[LOST 7 Izdava~i NARODNI MUZEJ KRAQEVO ISTORIJSKI ARHIV KRAQEVO Za izdava~e Dragan Dra{kovi} Radomir Risti} Lektura i korektura Ana Gvozdenovi} Prevod Mr Nata{a Pavlovi} Dizajn Dragan Pe{i} Grafi~ka priprema Jovan Antoni} [tampa Interklima – Grafika Tira` 600
CIP - Katalogizacija u pulikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 94(497.11) NA[A pro{lost : zbornik radova = Our past : collection of papers / urednici Dragan Dra{kovi}, Radomir Risti}, - God. 1, br. 1 (1964) - Kraqevo : Istorijski arhiv Kraqevo : Narodni muzej Kraqevo, 1964 - ( [ Vrwa~ka Bawa ] : Interklima - Grafika ) . - 24 cm ISSN 0550-4317 = Na{a pro{lost COBISS.SR-ID 7210498
282
Velizar Nedovi}