Our Past 8 by National Museum Kraljevo

NA[A PRO[LOST

Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

SADR@AJ / CONTENTS

STUDIJE STUDIES

Sla|ana Spasi}

Rimski i vizantijski novac sa lokaliteta Gradi{te u ^ukojevcu kod Kraqeva Roman and Byzantine Coins from the Locality Gradi{te in ^ukojevac near Kraljevo

mr Dejan Buli}

Jedna mogu}a ostava iz podgra|a grada Brvenika The only possible Storeroom from the Suburbium of the Fortress of Brvenik

Milomir Radi}

Rukopis Mineja za novembar prepisan u Jovawu pod Ov~arom 1565. godine The Manuscript of the Menaion for Novembar Copied in Jovanje at the Foot of Ov~ar in 1565

Pozori{ni `ivot u Kraqevu 1897ñ1944 Theatre Life in Kraljevo 1897-1944

Demografske prilike u ^a~anskom okrugu 1916ñ1918. godine Demographic Situation in the ^a~ak District 1916-1918

^asopis Ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921ñ1929) The Journal "Warrior", Ideological and MilitaryStructural Concept of the Journal (1921-1929)

ÑDunuli su vihorni vetroviî: Stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a o Jevrejima, liberalizmu, komunizmu i nacizmu u {tampi @i~ke eparhije pred Drugi svetski rat "Whirlwinds Have Blown", Bishop Nikolaj Velimirovic's Attitudes toward Jews, Liberalism, Communism and Nazism in the Publications of the Zica Eparchy before the Second World War

Mirjana Savi}

doc. Bo`ica Mladenovi}

Ivana Hasanovi}

Milo{ Timotijevi}

doc. dr Mira Radojevi}

Intelektualci u politici Intellectuals in Politics

121

ARHIVISTIKA I MUZEOLOGIJA ARCHIVAL SCIENCE AND MUSEOLOGY Blagomir Bi{evac

Porodi~ni fond Kursuli}a (1856ñ1946) u istorijskom arhivu Kraqevo Family Holdings of the Kursulics (1856-1946) in the Historical Archives in Kraljevo

131

Bo{ko Raki}

Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji Development of Archive Legislation in Serbia

147

Rad etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. godine Work of the Ethnological Department since the National Muesum in Kraljevo Was Founded until the Permanent Exhibition in 2008

181

Tijana [ibali}

OSVRTI I PRILOZI REVIEWS AND CONTRIBUTIONS dr \or|e Bubalo

Silvija Krejakovi}

Miloqub Arsi}

O istoriografiji i metodologiji Studia Historica Collecta

207

Studije o holokaustu i genocidu Edukacija u me|unarodnoj {koli u muzeju Jad Va{em u Jerusalimu (1ñ19. jula 2007) Studies on Holocaust and Genocide, Education in the International School in the Museum Yad Vasem in Jerusalem (1-19 July 2007)

213

Vrednovawe arhivskog dokumenta Evaluation of an Archive Document

223

PRIKAZI BOOK REVIEWS mr Branka Gugoq

dr Drago Wegovan

Silvija Krejakovi}

Sne`ana To{eva

Kaleni}: Bogorodi~ina crkva u arhitekturi poznovizantijskog sveta Kalenic: The Church of the Holy Virgin in the Architecture of the Late Byzantine World

229

Srbi na Kosovu i u Metohiji Serbs in Kosovo and Metochia

231

Stani{a Brki}, Ime i broj, Spomen-park Kragujeva~ki oktobar, Muzej Ñ21. Oktobarî Kragujevac, Kragujevac, 2007, 220 str. Stanisa Brkic, Name and Number, Memorial Park Kragujevac October, Museum "21 October" Kragujevac, Kragujevac, 2007, 220 pages

234

\ur|ija Borovwak, Arhitektura i urbanizam Gorweg Milanovca (1853ñ1941), sa osvrtom na graditeqstvo ^a~ka, Kraqeva i Kragujevca, ^a~ak 2007, 150 strana Djurdjija Borovnjak, Architecture and Urban Planning of Gornji Milanovac (1853-1941), with an Overview of the Architecture of Cacak, Kraljevo and Kragujevac, Cacak 2007, 150 pages

236

SLA\ANA SPASI] Narodni muzej Kraqevo

TI=Rimski i vizantijski novac sa lokaliteta Gradi{te u ^ukojevcu kod Kraqeva AU=Spasi}, Sla|ana DC=902.01(497.11) ; 737.1(497.11)î03/04î ID=153373964

RIMSKI I VIZANTIJSKI NOVAC SA LOKALITETA GRADI[TE U ÛKOJEVCU KOD KRAQEVA Apstrakt Na lokalitetu Gradi{te u ûkojevcu kod Kraqeva otkriveno je kasnoanti~ko utvr|ewe o kome Feliks Kanic pi{e kao ostacima jednog rimskog utvr|ewa. Uo~i iskopavawa lokalitet je ve}im delom devastiran. U toku sonda`nog iskopavawa, me|u pokretnim nalazima, prona|eno je i 12 komada rimskog i vizantijskog bronzanog novca kovanog u periodu od IV do VI veka. Najbrojniji je novac kovan u doba vladavine Valentinijana I (364ñ375) i Valensa (364ñ378), tj. novac kovan u carskim kovnicama Sisciji, Tesaloniki i Konstantinopolisu. Kqu~ne re~i: gradina, devastacija, rimski novac, vizantijski novac, kovnice novca Nakon prethodnih rekognoscirawa sonda`no arheolo{ko iskopavawe kasnoanti~ke gradine na lokalitetu Gradi{te u selu ûkojevac kod Kraqeva vr{eno je u periodu od 2002.1 do 2003. godine2. Otkriveno je kasnoanti~ko utvr|ewe o kome je Feliks Kanic pisao kao ostacima rimskog utvr|ewa.3 Uo~i iskopavawa vlasnik zemqi{ta na kome se nalazi utvr|ewe devastirao je 80% lokaliteta. U toku iskopavawa, pored ostalog pokretnog materijala, na|eno je i 12 komada rimskog i vizantijskog novca, i to: 8 primeraka na|eno je u gra|evinskom {utu utvr|ewa na dubini 0,14 ñ 1,22 m odnosno 4 primerka u odba~enoj zemqi nakon devastacije lokaliteta. Novac pripada rimskim carevima IV i V veka i vizantijskim carevima VI veka. Najstariji primerak rimskog novca kovan je u doba vladavine Julijana II (360ñ363), koji je na|en u kulturnom sloju, a najmla|i pripada periodu vladavine Arkadija (383ñ408) i na|en je u odba~enoj zemqi nakon devastacije lokaliteta. Vizantijski novac kovan je u doba vladavine Justina I (518ñ527) i Justinijana I (527ñ565). Zna~i, tokom arheolo{kih iskopavawa anti~ke gradine prona|eno je 12 bronzanih nov~i}a i to deset rimskih (kat br. 1ñ10) i dva vizantijska (kat. br. 11ñ12). Iako nije obiman, ovaj numizmati~ki materijal je zna~ajan jer poti~e iz utvr|enih arheolo{kih slojeva i zato {to zajedno sa drugim kulturno-istorijskim materijalom (kerami~ki, ko{tani, metalni i kameni predmeti) ukazuje na duè trajawe utvr|ewa.4 Rimski i vizantijski novac, otkriven i na o~uvanom i devastiranom delu lokaliteta, slabo je o~uvan. Razlog je slabiji kvalitet legure od koje je kovan novac, zatim dugotrajna upotreba, kao i agresivnost tla i korozija koje su uticale na propadawe nov~i}a. Od 10 komada rimskog novca 4 nov~i}a na|ena su na devastiranom delu lokaliteta (kat. br. 2, 3, 6, 9), a 2 vizantijska nov~i}a (kat. br. 11, 12) u kulturnim slojevima. U zavisnosti od stepena o~uvanosti samo je 8 primeraka (6 rimskih i 2 vizantijska) bilo mogu}e u potpunosti proSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

Arheolo{ka iskopavawa na Gradi{tu 2002. godine obavqena su u organizaciji Narodnog muzeja u Kraqevu, a ekipu su sa~iwavali Tatjana Mihailovi}, arheolog, rukovodilac iskopavawa, Sla|ana Spasi}, arheolog, Marija Bogdanovi}, istori~ar umetnosti.

Arheolo{ku ekipu Narodnog muzeja u Kraqevu 2003. godine sa~iwavali su: Tatjana Mihailovi}, arheolog, rukovodilac iskopavawa, Maja \or|evi}, arheolog Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture ñ Beograd, Sla|ana Spasi}, arheolog.

Milutin Gara{anin, Draga Gara{anin, Arheolo{ka nalazi{ta u Srbiji, Beograd 1951, 140 4

Tatjana Mihailovi}, Anti~ki lokaliteti u okolini Kraqeva, u: Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca i okoline ñ ÑZbornik radova sa nau~nog skupa Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca i susednih oblasti, odr`anog 15ñ18. maja 1997. u Kru{evcuî, Kru{evac 2001, 226ñ227

Miloje Vasi}, Nalazi rimskog bronzanog novca IV i V veka iz municipiuma Horreum Margi, Beograd 1990, 64

Nikola [ipu{, Bron~ani novci kovnice Siscija u razdobqu od 364. do 378. godine i wihov opticaj u Posavqu, u: Numizmati~ar br. 8, Beograd, 1985, 49単50

~itati i na osnovu o~uvanih oznaka odrediti carsku kovnicu u kojoj su iskovani, a kod 3 primerka samo pro~itati tekst bez identifikacije oznake kovnice, dok je 1 primerak, nejasnih predstava, u potpunosti ne~itak. Novac (kat. br. 2, 3, 6, 9) na|en u odba~enoj zemqi nakon devastacije lokaliteta pripada drugoj polovini IV veka i to dobu vladavine careva Valentinijana I (kat. br. 2), Valensa (kat. br. 6), Valentinijana II (kat. br. 3) i Arkadija (kat. br. 9). Ostalih 8 (kat. br. 1, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 12) komada na|eno je u jasno definisanim kulturnim slojevima i kovano je u toku druge polovine IV veka i prve polovine VI veka. Otkriven je novac sa likovima slede}ih vladara: Julijan II (1 komad), Valentinijan I (1 komad), Valens (3 komada), Valentinijan II (1 komad), Teodosije I (2 komada), Arkadije (1 komad), ne~itak IV vek (1 komad), Justin I (1 komad) i Justinijan I (1 komad). Novac je kovan u isto~nim i centralnim kovnicama. Podela kovnica je izvr{ena prema M. Vasi}u.5 Najzastupqeniji je novac kovan u centralnim kovnicama, Tesalonici i Sisciji, i isto~noj kovnici, Konstantinopolisu. Tako da rimski novac poti~e iz carskih kovnica: Siscija (kat. br. 2, 3, 7), Konstantinopolis (kat. br. 9, 11), Tesalonika (kat. br. 4, 5, 12) i Antiohija (kat. br. 6), a vizantijski novac iz Tesalonike (kat. br. 12) i Konstantinopolisa (kat. br. 11). Najbrojniji su nalazi Valentijana I i Valensa tj. bronzani novac tipa GLORIA ROMANORVM i SECVRITAS REIPVBLICAE koji je izdavan u osnovnom nominalu AE 3 sa teìnom od 1,12 g do 2,5 g i pre~nikom od 15 mm do 18 mm. Valentinijan I i Valens su u toku svoje nov~ane reforme odustali od dotada{we prakse posrebrivawa novca i pristupili kovawu bakarnog odnosno bronzanog novca, ~ija je teìna ostala ista, oko 2,5 g. Na osnovu mnogobrojnih nalaza i raznolikosti kovni~kih oznaka, u periodu od 364. do 378. godine, najve}a proizvodwa ova dva tipa bronzanog novca, GLORIA i SECVRITAS, bila je u centralnim kovnicama, Sisciji i Tesalonici. Nakon nov~ane reforme Konstancija II i Konstansa i uvo|ewa dva ve}a nominala, pojavili su se i novi reversni tipovi s natpisom FEL TEMP REPARATIO, tako|e u opticaju je najmawi nominal tzv. pali kowanik, kome po metrolo{kim osobinama odgovaraju standardni tipovi GLORIA ROMANORVM i SECVRITAS REIPVBLICAE. Uporedo su bili u upotrebi stariji novac i novi bronzani novac valentinijanskog perioda. Sasvim normalan opticaj starih i novih kovawa. Zatim od tog vremena kuje se jo{ jedan, mawi nominal, a to je SPES REIPVBLICE, koji po svojim osobinama odgovara mawim nominalima koje kuju Valentinijan I i Valens u isto~nim kovnicama. Dakle, ravnopravno su bili u upotrebi stariji primerci novca, s po~etka i sredine IV veka, s novijim primercima iz druge polovine IV i prve polovine V veka. Koli~ina i vrsta novca koji cirkuli{e na odre|enoj teritoriji umnogome zavise od istorijskih doga|aja na toj teritoriji. U kovnici Sisciji tip GLORIA ROMANORVM kuje se u najve}em procentu za Valentinijana I, a tip SECVRITAS REIPVBLICAE za Valensa. Zatim u Sisciji preovla|uje Valentinijanovo kovawe, a u Tesalonici kuju se isti reversni tipovi novca, ali sa Valensovim imenom. Tako|e stavqaju se posebne serijske oznake na reversu pored uobi~ajenih kovni~kih oznaka. Serijske oznake su sastavqane kombinovawem slova i simbola u odse~ku i na poqu reversa. Svaka od kovnica kovala je drugi broj i drugi tip serijskih oznaka. Kovnica Siscija iskovala je najvi{e takvih oznaka. Wihov ta~an broj do danas nije utvr|en.6 Valentinijan I u èqi da utvrdi granice Carstva zapo~eo je obnovu ve} postoje10

Sla|ana Spasi}

}ih i podizawe novih utvr|ewa (ozbiqna rekonstrukcija tvr|ava na rajnskom i dunavskom limesu), {to je iziskivalo nov~ana sredstva i qudstvo, tako da najbliè kovnice na osnovu naloga namenski kuju bakarni i bronzani novac. Samim tim, bilo je neophodno u kovnicama, npr. Sisciji, koja se nalazila na va`nom poloàju, angaòvati stru~nu i pomo}nu radnu snagu. To je dovelo do velike produktivnosti pojedinih kovnica, naro~ito pomenute kovnice Siscija, u periodu od 364. do 375. godine. Hemijski sastav legura novca kovanog u Tesalonici, u IV veku, sli~an je onom iz ostalih carskih kovnica tog vremena. Na osnovu sastava legura postoje tri perioda kovawa u Tesalonici. U posledwem periodu (355ñ392) kuje se novac od bakra i razli~itih vrsta bronze ñ kalajne, olovne i olovno-kalajne.7 Po svom sastavu novac kovan u Tesalonici najsli~niji je novcu kovanom u Sisciji. Tako hemijski sastav legura novca kovanog u Sisciji u IV veku pokazuje visok sadràj kalaja i zna~ajan procenat antimona.8 Ovaj nalaz predstavqa novac koji je bio u svakodnevnoj upotrebi. U pitawu je bronzani novac koji je kao i posrebrena kovawa stalno bio u opticaju. Novac je lo{e o~uvan usled duge upotrebe i dejstva korozionih procesa nastalih na osnovu lo{eg kvaliteta legure od koje je novac kovan. I ina~e novac Valentinijana I i Valensa zastupqen je kao pojedina~ni i slu~ajni nalaz na teritoriji koju pokriva Narodni muzej Kraqevo, na primer nominal AE 3 Valentinijana I kovan u Sisciji tip SECVRITAS REIPVBLICAE. Na osnovu ovog numizmati~og materijala, odnosno na|enog rimskog i vizantijskog bronzanog novca trajawe kasnoanti~kog utvr|ewa na lok. Gradi{te u ûkojevcu moè se svesti na period od druge polovine IV veka do druge polovine VI veka.

KATALOG NOVCA Novac je opredeqen prema: BMC RIC

Catalogue of The Imperial Byzantine Coins in The British Museum: W. Wroth, London 1908 Roman Imperial Coinage, s odnosnim brojevima tomova.

Znakom Ñ/î odvojena su slova u poqu levo i desno, a ako postoje slova jedno iznad drugog, prvo slovo je gorwe; drugo dowe, znakom Ñ//î izdvojen je odse~ak. 1. Julijan II (360ñ363) ñ AE 3; 16 mm; 2,06 g. Inv. br. 2827. Av. [FL CL] IVLI[ANVS PF AVG]. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. [VICTORIA RO]M[ANORVM]. Viktorija kruni{e cara lovorovim vencem. Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 2. Valentinijan I (364ñ375) ñ AE 3; 18 mm; 2,07 g. Inv. br. 2831. 365ñ375. Kovnica Siscija. Av. DN VALENTINI-ANVS PF AVG. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. GLORIA RO-MANORVM. Viktorija nadesno, dr`i labarum i vu~e zarobqenika za kosu. + / R - sA // [ ]SC[ ] Rimski i vizantijski novac sa lokaliteta Gradi{te u ^ukojevcu kod Kraqeva

Vojislav M. Simi}, Hemijski sastav bakarnog i bronzanog novca kovanog u Tesalonici, u: Numizmati~ar br. 3, Beograd 1980, 64ñ65 8

Vojislav Simi}, O bronzanom novcu kovanom u Sisciji ñ analiza hemijskog sastava legura, u: Numizmati~ar br. 4, Beograd 1981, 76

3. Valentinijan II (375ñ392) ñ AE 4; 15 mm; 1,12 g. Inv. br. 2830. RIC IX, 29a, 378ñ383. Kovnica Siscija. Av. DN VALENTINIANVS PF AVG. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. U lovorovom vencu: VOT / V / MVLT / X. B SIS C 4. Valens (364ñ378) ñ AE 3; 17 mm; 1,38 g. Inv. br. 2828. RIC IX, 16a, 364ñ367. Kovnica Tesalonika. Av. DN VALEN[S PF] AVG. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. SECVR[ITAS REI-PVBLICAE]. Viktorija nalevo, u desnoj ruci venac, a u levoj palmina gran~ica. / A //TES 5. Valens (364ñ378) ñ AE 3; 15 mm; 1,94 g. Inv. br. 2824. RIC 27b, 364ñ367. Kovnica Tesalonika. Av. [DN VALENS] P F AVG. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema, poprsje pod pla{tom. Rv. [GLOR]IA ñ ROMANORVM. Car se kre}e nadesno, drì zastavu levom rukom, dodiruje zarobqenika koji kle~i. B / // TES 6. Valens (364ñ378) ñ AE 3; 16 mm; 1,68 g. Inv. br. 2825. RIC IX 12b, 364ñ367. Kovnica Antiohija. Av. DN VALEN-S P F AVG. Poprsje cara nalevo, na glavi dijadema Rv. [SECVRITAS REI ñ PVBLICAE]. Viktorija u hodu nalevo, u desnoj ruci drì venac, a u levoj palminu gran~icu. ïA[ ]T[ ] 7. Teodosije I (379ñ395) ñ majorina; 23 mm; 3,33 g. Inv. br. 2823. RIC IX 26c, 378ñ383. Kovnica Siscija. Av. DN THEODO-SIVS P F AVG. Bista cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. REPARATIO ñ REI PVB. Car stoji nalevo, u levoj ruci drì Viktoriju na globu, i pridràva ènu koja kle~i pred wim. B SIS C 8. Teodosije I (379ñ395) ñ majorina; o~uvano 23,5h19 mm; 3,00 g. Inv. br. 2832. Av. [DN THE]O[DO-SIVS P F AVG]. Poprsje carana desno, na glavi dijadema. Rv. [REPARATIO ñ REI PVB]. Car stoji nalevo, u levoj ruci drì Viktoriju na globu i pridràva ènu koja kle~i pred wim. I /[ ] //[ ] Odse~ak je o{te}en i ne ~ita se oznaka kovnice. 9. Arkadije (383ñ408) AE 4; 13 mm; 0,96 g. Inv. br. 2829. RIC IX 86c, 388ñ392. Kovnica Konstantinopolis. Av. DN ARCADIVS P F AVG. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. SALVS REI-PVBLICAE. Viktorija nalevo, nosi trofej i vu~e zarobqenika za kosu. X // CONSB 12

Sla|ana Spasi}

10. Rim, novac jednog od vladara druge polovine IV veka 単 AE; 15,5 mm; 0,80 g. Inv. br. 2833. 11. Justin I (518単527) folis; 30 mm; 10,46 g. Inv. br. 2826. BMC 20単28. Kovnica Konstantinopolis. Av. [DN] IVST[I-NVS PP AVG]. Poprsje cara nadesno, na glavi dijadema. Rv. Veliko slovo M izme|u dve zvezde, iznad slova je krst (?), a ispod oznaka oficine [ ? ]. CON 12. Justinijan I (527単565) polufolis; 21 mm; 4,12 g. Inv. br. 2834. BMC 160-1. Kovnica Tesalonika. Av. [DN IVSTINIANVS PP AV]. Bista cara spreda sa kacigom i dijademom na glavi, poprsje pod oklopom i pla{tom, u desnoj ruci dr`i glob sa krstom, a u levoj krst. Rv. U sredini K, iznad krst, levo A/N/N/O, desno brojevi koji ozna~avaju godine vladavine XX[XVIII]. TES Nominali rimskog i vizantijskog novca su navedeni u skra}enom ili punom obliku: AE 3, 4, majorina, folis, polufolis.

Tabela 1. Katalog novca Rimski i vizantijski novac sa lokaliteta Gradi{te u ^ukojevcu kod Kraqeva

Tabela 2. Broj komada po vladarima i kovnicama

Sla|ana Spasi}

BIBLIOGRAFIJA Bogosavqevi}-Petrovi}, V., Stara naseqa na podru~ju dana{weg Kraqeva, u: Nau~ni skup Rudo Poqe ñ Karanovac ñ Kraqevo (od prvih pomena do Prvog svetskog rata), BeogradñKraqevo 2000, 9ñ32 Vasi}, R. M., Kasa s bronzanim novcem IV i V v. iz Velikog Gradi{ta (PINCUM), u: Numizmati~ar br. 3, Beograd 1980, 75ñ120 Vasi}, M., Nalaz II rimskog bronzanog novca IV i V veka iz municipijuma Horreum Margi (]uprija), u: Numizmati~ar br. 11, Beograd 1988, 63ñ82 Vasi}, M., Nalazi rimskog bronzanog novca IV i V veka iz municipijuma Horreum Margi, Beograd 1990. Vasi}, M., Milo{evi}, G., Mansio Idimum: rimska pa{tanska i putna stanica kod Medve|e, Beograd 2000. Gara{anin M., Gara{anin D., Arheolo{ka nalazi{ta u Srbiji, Beograd 1951. Ivani{evi}, V., Skupni nalaz rimskog bronzanog novca iz 375/8. godine sa Beogradske tvr|ave, u: Numizmati~ar br. 9, Beograd 1986, 44ñ59 Miqani}, S., Skupni nalaz rimskog bronzanog novca IV veka iz Remezijane, u: Numizmati~ar br. 18/19, Beograd 1996, 105ñ122 Mihailovi}, T., Anti~ki lokaliteti u okolini Kraqeva, u: Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca i okoline ñ ÑZbornik radova sa nau~nog skupa Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca i susednih oblasti, odr`anog 15ñ18. maja 1997. u Kru{evcuî, Kru{evac 1997, 223ñ237 Pearce, J. W. E., Roman Imperial Coinage, vol. IX, London l952. Radi}, V., Ivani{evi}, V., Vizantijski novac iz Narodnog muzeja u Beogradu, Beograd 2006. Simi}, V., Hemijski sastav bronzanog novca kovanog u rimskim carskim kovnicama u IV veku, u: Starinar XXVI, Beograd 1976, 165ñ176 Simi}, M. S., Hemijski sastav bakarnog i bronzanog novca kovanog u Tesalonici, u: Numizmati~ar br. 3, Beograd 1980, 63ñ74 Simi}, V., O bronzanom novcu kovanom u Sisciji ñ analiza hemijskog sastava legure, u: Numizmati~ar br. 4, Beograd 1981, 73ñ93 Wroth, W., Catalogue of The Imperial Byzantine Coins in The British Museum, London 1908. [ipu{, N., Bron~ani novci kovnice Siscija u razdobqu od 364. do 378. godine i wihov opticaj u Posavqu, u: Numizmati~ar br. 8, Beograd 1985, 49ñ61

Rimski i vizantijski novac sa lokaliteta Gradi{te u ^ukojevcu kod Kraqeva

Sla|ana Spasi} ROMAN AND BYZANTINE COINS FROM THE LOCALITY GRADI[TE IN ^UKOJEVAC NEAR KRALJEVO

Summary During the archaeological probe excavation of the antique remains at the locality Gradi{te in the village of ^ukojevac near Kraljevo, organized by the National Museum Kraljevo in the period 2002-3, a late antiquity fortification was discovered. The first data about this locality were given by Felix Kanitz. He spoke about the remnants of a Roman fortification at this place. Prior to the excavation, the owner of the land on which the remnants of the fortification are located had devastated 80% of the locality. During the research, 12 Roman and Byzantine bronze coins were found. Out of 10 pieces of Roman coins: 6 pieces were found in the cultural layers, and 4 specimens were found in the devastated part of the locality, while 2 Byzantine coins were found in the cultural layers. With some exceptions, the coins were poorly preserved. Out of that number, it was possible to completely read 9 specimens and, on the basis of the preserved markings, identify the imperial mint in which they had been made, and the text without identification of the mint could be read on 3 specimens. Only one coin was entirely illegible and it dates from the IV century. Although the quantity of the numismatic material is small, it is significant because it mostly originates from the established archaeological layers and, together with the other movable material (ceramic, metal, bone), it indicates the long duration of the fortification. The oldest specimen of the Roman coins was minted during the rule of Julian II (360-363), and the youngest one belongs to the period of rule of Arcadius (383-408). The Byzantine coins were minted during the rule of Justin I (518-527) and Justinianus I (527-565). The coins were minted in the central mints in Siscia and Thessalonica and the eastern mints in Antiohia and Constantinople. On the basis of the chemical composition of alloys used for making coins, Siscia minting (3 pcs) and Thessalonica minting (3 pcs) are most similar. The coins of Valentinian I and Valens, i.e. the bronze coins type GLORIA ROMANORVM and SECVRITAS REIPVBLICAE are the most numerous. The coins with the faces of the following rulers: Julian I (cat. no. 1), Valentinian I (cat. no. 2), Valens (cat. no. 4, 5, 6), Valentinian II (cat. no. 3), Theodosius I (cat. no. 7, 8), Arcadius (cat. no. 9), illegible IV century (cat. no. 10), Justin I (cat. no. 11), Justinianus I (cat. no. 12) were found. On the basis of the discovered Roman and Byzantine bronze coins, the duration of the late antiquity fortification can be limited to the period from the second half of the IV century to the first half of the VI century.

Sla|ana Spasi}

DEJAN BULI] Istorijski institut SANU 1. TI=Jedina mogu}a ostava iz predgra|a grada Brvenika AU=Buli}, Dejan DC=904î652î(497.11) ; 737.1.032(37)î03/04î ID=153322764

JEDNA MOGU]A OSTAVA IZ PODGRA\A GRADA BRVENIKA Apstrakt: Rad predstavqa poku{aj da se jedan mawi broj predmeta ñ me|u kojima je najbrojniji novac ñ protuma~e kao ostava novca iz podgra|a Brvenika i sagleda u jednom {irem kontekstu. Ova ~iwenica, kombinovana sa podacima o nalazima novca iz neposredne okoline, ukazivala bi da je od 40-ih godina 5. stole}a moglo do}i do formirawa naseqa na gradinama. Kqu~ne re~i: Ibar, Brvenik, kasna antika, novac, nau{nica, dikela, rana Vizantija. Ciq ovog rada je prezentovawe javnosti maweg broja nalaza, koji sami po sebi mo`da nisu preterano interesantni, ali mogu da ukaù na postojawe jo{ jednog anti~kog punkta i na odre|ene istorijske tokove tokom sutona antike u dolini Ibra. Nemamo ~esto priliku da se susretnemo sa anti~kim nalazima sa teritorije op{tine Ra{ka, te sa zadovoqstvom, zna~ajnim arheolo{kim toponimima anti~kog vremena dodajemo jo{ jedan, u nadi da }e se ovim skromnim doprinosom sistemati~nije prou~iti dolina Ibra i barem delimi~no nadomestiti nepostojawe muzeja u Ra{koj. Posmatrani prostor pripada Dowoibarsko-kopaoni~koj regiji. Centralni deo oblasti preseca reka Ibar. Reqef i geografski poloàj uslovili su raznovrsnu klimu, a razli~ita geolo{ka gra|a uzrokovala je bogatstvo mineralnih sirovina, raznovrstan pedolo{ki pokriva~ i zonalnost flore. Pogodnost za naseqavawe, koju je nudila {iroka dolina Ibra u odnosu na okolne brdovite predele, potvr|ena je brojnim tragovima koje pripisujemo starijim naseqima. Strate{ka va`nost, plodnost doline i rudna bogatstva razlozi su nastanka vi{e anti~kih naseqa. Ne{to kasnije, aluvijalna dolina Ibra pruìla je nekoliko pozicija za utvr|ewa koja su se mogla pribliìti do same reke, i uz glavnu komunikaciju. Na ovim pozicijama na{la su svoje mesto utvr|ewa u Dowoj Rudnici i Kon~uli}u.1 Ostaci anti~kih i jednog broja ranovizantijskih lokaliteta ukazuju na va`nost komunikacijskog pravca dolinom Ibra. Od osnovne komunikacijske arterije odvajao se jedan krak koji je vodio preko Kopaonika ka Toplici, tako|e propra}en ranovizantijskim utvr|ewem u Lisini.2 Putevi izgra|eni jo{ od rimskih vremena bili su najva`nije komunikacije i u sredwovekovnoj epohi. U poznom sredwem veku dolinom Ibra je vodio deo Kraqevskog puta, uz koji su podignuti: Zve~an, Brvenik i Magli~. Razvojem Kopaonika, kao va`nog rudarskog regiona, verovatno se zna~ajno razvija mreà lokalnih puteva. Ovde izloèni predmeti poti~u sa dowih pozicija grada Brvenika. Poloàj na stenovitoj kupi omogu}avao je laku odbranu grada, za{titu okolnog stanovni{tva, ali i sigurnu kontrolu doline Ibra. Ime grada pomiwe se u vi{e pisanih izvora po~ev{i od 13. stole}a. Nekada je obezbe|ivao manastire u svoSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

T. Mihajlovi}, Novi anti~ki lokaliteti na Kopaoniku, GSAD 13, Beograd 1997, 147ñ158; D. Buli}, Izve{taj sa istra`ivawa lok. Gradina u selu Kon~uli}, Arheolo{ki pregled 2ñ3, Beograd 2008, 78ñ79.

D. Buli}, Ranovizantijsko utvr|ewe Gradina ñ Lisina na zapadnom Kopaoniku, Istorijski ~asopis LIV (2007), 43ñ62 (=Buli}, Ranovizantijsko utvr|ewe). Ovu pretpostavku izla`emo sa izvesnom dozom skepse, jer je ovaj komunikacijski pravac mogao poticati i iz kasnijih vremena.

Polo`aj Brvenika (ise~ak karte)

O ovoj crkvi sa referentnom literaturom videti: M. ^anakMedi}, Sveti Nikola u Brveniku, u: Arhitektura druge polovine XIII veka I, Beograd 2006, 229ñ240. 4

Za osnovne podatke o iskopavawu videti: D. Buli}, Izve{taj sa arheolo{kih istra`ivawa grada Brvenika, Arheolo{ki pregled 2ñ3, Beograd 2008, 101ñ103.

Pokloweni primerci su samo deo predmeta koje je prona{ao Milomirov otac u podno`ju grada Brvenika, {to prema opisu odgovara zoni prelaska iz podgra|a u intramuros. I premda ovde prikazani nalazi nisu direktno dobijeni arheolo{kim iskopavawem, te ne znamo wihov arheolo{ki konteks, zahvaquju}i iskopavawima obavqenim na gradu Brveniku, poverewe ostvareno sa me{tanima rezultiralo je prikazanim komadima.

me podno`ju, nekoliko crkava u neposrednoj okolini, a tako|e i put ka manastiru Gradac. Jednom duga~kom kosom je vodio prilazni put ka gradu, dosta teàk usled velike strmine. Mogu}i pristup bio je i sa severne strane iz zale|a, vrhovima niza brda koji se re|aju od [umnika do suvog rova na ulazu u gorwi grad. Prilaz sa ove strane u grad je brawen jednom kulom. Danas ogromne rasute gomile kamena svedo~e o nekada{wim mo}nim ostacima utvrde, velikim kulama i debelim zidinama. Podgra|e sa trgom svakako se nalazilo na pravcu prilaza gradu, na zaravwenom platou, gde se danas nalaze ostaci crkve Sv. Nikole.3 Sonda`na arheolo{ka istraìvawa grada, sa ukupno 10 sondi, obavqena su 2004. godine.4 Neposredno nakon arheolo{kih istraìvawa dobijen je ñ qubazno{}u gospodina Milomira êki}a ñ izvestan broj predmeta koji poti~u sa Brvenika.5 Najbrojniji su primerci novca iz posledwih decenija 4. i sa po~etka 5. stole}a,6 ali je dobijen i mawi broj drugih predmeta. Katalog predmeta Novac7:

6 Analizu novca uradio je A. Crnobrwa, na ~emu mu se ovom prilikom zahvaqujem.

Konstancije II8 1. Av. DV CONST[ANTI-NVS PT AVGG Glava imperatora pod velom nalevo. Rv. VN ñ MR, u otse~ku SMALA Imperator, pod velom, stoji nadesno. Bronza, R 16 mm, T 1.44 g, osa N (T. 4/7). RIC VIII, no. 32, pp. 541, Alexandria, 347ñ348. godine.

7 Novac je opredeqen prema: RIC VIII ñ Kent J. P. C. The Roman Imperial Coinage VIII, The Family of Constantine I a.d. 337ñ364, London 1981; RIC IX ñ Pearce J. W. E. The Roman Imperial Coinage IX, Valentinian I ñ Theodosius I, London 1951; RIC X ñ Kent J. P. C The Roman Imperial Coinage X, The Divided Empire and the Fall of the Western Parts a.d. 395ñ491, London 1994.

Valentinijan II (379-392) 2. Av. [DN V]ALENTINIANVS PF[AVG] Bista pod oklopom i draperijom na levo, na glavi dvoreda dijadema. Rv. VOT/H/MVLT/HH

Komemorativno kovawe povodom deset godina od smrti Konstantina I.

Dejan Buli}

Natpis u ~etiri reda uokviren vencem. Bronza, R 12 mm, T 0.92 g, osa NE (T. 4/1). Nije sa~uvana oznaka kovnice u odse~ku ali se kovawe mo`e datovati u period 378ñ388. godine. Vidi RIC IX, no. 37a, pp. 154 (kovnica Siscia) i RIC IX, no. 49a, pp. 184 (kovnica Thessalonica). 3. Av. [DN V]ALENTIN[IANVS PF AVG] Bista pod oklopom i draperijom na levo, na glavi dvoreda dijadema. Rv. VOT/H/MVLT/HH Natpis u ~etiri reda uokviren vencem. Bronza, R 12.5 mm, T 1.19 g, osa SE (T. 4/9). Nije sa~uvana oznaka kovnice u odse~ku ali se kovawe mo`e datovati u period 378ñ388. godine. Vidi RIC IX, no. 37a, pp. 154 (kovnica Siscia) i RIC IX, no. 49a, pp. 184 (kovnica Thessalonica).

4. Av. [DN V]ALENTINI-ANVS PF[AVG] Bista pod oklopom i draperijom na levo, na glavi dvoreda dijadema. Rv. SALVS [REI - PV]BLICAE, u odse~ku AQS. Viktorija stoji na levo, desnom rukom dr`i trofej na ramenu, a levomvu~e zarobqenika. U poqu levo je Hristov monogram. Bronza, R 12.5 mm, T 0.90 g, osa N (T. 4/3). RIC IX, no. 58a, pp. 106, Aquileia, 388ñ392. godine. Arkadije (395ñ408) 5. Av. DN ARCADI-VS PF A[VG] Bista pod draperijom na levo, na glavi dvoreda dijadema. Rv. CONCOR-DIA [AVGGG] Predstava krsta. Bronza, R 11 mm, T 0.60 g, osa S (T. 4/6). RIC IX, no. 127, pp. 250, Constantinopolis, 404ñ406. godine.

Jedna mogu}a ostava iz grada Brvenika

Grad, Brvenik, pogled sa jugoistoka Grad Brvenik, prilazna strana, sa juga

Avio単snimak Brvenika iz 1964. godine

Dejan Buli}

legenda: sonde

kamenolom

Ekvidistancija 2.50 m

Osnova grada po S. Nenadovi}u

Ne~itki 6. Av. Ne~itak natpis, lo{e o~uvan, glava nadesno. Rv. Ne~itak natpis, lo{e o~uvan, nazire se predstava vojnika koji vu~e zarobqenika nadesno. Bronza, R 16 mm, T 1.85 g, osa S (T. 4/2). Reversna predstava koja odgovara natpisima GLORIA ROMANORVM dozvoqava okvirno datovawe u posledwu ~etvrtinu 4. stole}a. 7. Primerak novca koji je potpuno ne~itak. Na osnovu dimenzija i siluete imperatora na aversu moè se okvirno opredeliti u kovawa posledwe ~etvrtine 4. ili po~etka 5. stole}a. Bronza, R 12 mm, T 0.79 g (T. 4/4). 8. Primerak novca koji je potpuno ne~itak. Na osnovu dimenzija i siluete imperatora na aversu moè se okvirno opredeliti u kovawa posledwe ~etvrtine 4. ili po~etka 5. stole}a. Bronza, R 12 mm, T 0.78 g (T. 4/5). 9. Ne~itak i veoma lo{e o~uvan nov~i}. Na osnovu dimenzija i silueta na aversu i reversu okvirno se moè datovati u 4. stole}e. Bronza, R 14.5 mm, T 1.15 g, osa S (T. 4/8). 10. Ise~ak novca bez vidqive predstave (T. 4/10). Okvirno pripada 4. stole}u. 11. Veoma izlizan i o{te}en nov~i}, okvirno pripada 4. stole}u (T. 4/11). 12単15. Nov~i}i toliko izlizani da se na wima ne moè ni{ta uo~iti. Bez predloènog datovawa (T. 4/ 12単15).

Ostali predmeti: 16単17. Dva mawa pqosnata predmeta koja nalikuju na novac, ali to nisu (T. 4/16単17). 18. Mawi fragmentovani bakarni predmet kru`nog preseka, bez predloènog datovawa (T. 5/1). 19. Mawa fragmentovana aplikacija u vidu pti~ijih glava, sa dve nitne na zale|u (T. 5/2). Bez predloènog datovawa. 20. Fragmentovana dvozuba motika iskovana od jednog komada gvo`|a, kojoj nedostaje deo jednog kraka. Za{iqeni kraci su postavqeni pod odre|enim uglom u odnosu na gorwi deo alatke. Na sredini gorweg dela nalazi se oja~ani kru`ni otvor za usa|ivawe dràle (T. 5/4). Ova vrsta motike uvr{tena je samo u grupu poqoprivrednih alatki.9 U primerima iz literature isti~e se wihova poqoprivredna namena u kr{eviJedna mogu}a ostava iz grada Brvenika

M. Popovi}, Alati, u: Leksikon srpskog sredweg veka, priredili S. ]irkovi}, R. Mihaq~i}, Beograd 1999, 6.

tim krajevima za obradu vinograda. Vojvo|anski primerak iz Hajdukova ñ Bodin sala{ je slu~ajni nalaz, zbog ~ega bliè datovawe nije mogu}e, dok je nalaz iz okoline Smedereva, tako|e slu~ajni nalaz, u katalogu datovan u 15ñ16. stole}e, dok je u tekstu opredeqen prema analogijama u 16. i 17. vek.10 Me|utim, dikele su i rudarske alatke, koje se u nepromewenom obliku koriste od kasnoanti~kih vremena, gotovo do dana{wih dana, zbog ~ega ne moèmo pruìti neko bliè vremensko odre|ewe.11 Na{ primerak najvi{e podse}a na primerke iz Istorijskog muzeja Srbije, gde su uvr{teni u rudarske alatke.12 Na primenu u rudarstvu ukazao bi i primerak iz Sewskog rudnika, datovan u 16. stole}e.13 21. Gvozdeni predmet u vidu strelica duìne 10 cm, ali nema tulca i trna, ve} je kraj koji bi trebalo da sluì za usa|ivawe pravougaonog preseka. Mogu}e je da se radi o nekakvoj alatki (T. 5/5-6). 22. Jedna livena kari~ica, mo`da deo nau{nice (T. 5/3). Ovakve kari~ice, uslovno nazvane nau{nice, nalaène uvek pod nepoznatim uslovima, datovane su u 12-13. stole}e, ali bez ~vrstih argumenata.14 Ipak, kako se ~ini, pripadaju turskom razdobqu. Naime, ukrasni predmeti vrlo sli~ne izrade i dekoracije, ali otvorenih krajeva, poti~u sa Novog Brda i karakteristi~ni su za period 15. stole}a i kasnija vremena.15 Dobijeni podaci o mestu nalaza poklowenih predmeta u Dowem gradu, gde se ìvot nastavio u podgra|u i nakon turskog osvajawa, uklapali bi se u ovakvu hronolo{ku postavku. Mogu}e je da su ovde dati primerci novca, s obzirom na blizak vremenski raspon, prvobitno pripadali nekakvoj ostavi novca. Ako smo u pravu, ostava je mogla biti formirana najkasnije pred najezdom Huna, 441. godine, ili Gota, koji su 457. godine izveli niz napada na Ilirik, a 459. godine zauzeli Dirahion. Ali, da li je re~ o ostavi novca, odnosno zatvorenom skupnom nalazu kako ih kategori{e M. Vasi},16 za na{u daqu interpretaciju i nije bitno. Svi ~itki primerci pripadaju kraju 4. odnosno po~etku 5. veka i daju istu sliku kao i drugi nalazi novca iz posmatranog regiona, odnosno kazuju da je tokom prve polovine petog stole}a do{lo do prekida ìvota na dolinskim pozicijama du` ibarske komunikacije. Radi boqeg razumevawa iznetih nalaza, bi}e ukazano, u najkra}im crtama na neke rezultate arheolo{kih istraìvawa grada Brvenika. Na utvr|ewu zasada ni jednu gra|evinsku fazu bedema ili gra|evinski objekat ne moèmo pripisati vremenu kasne antike. Protivno ovom vi|ewu, govori i sama etimologija imena grada, koja ukazuje na zemqano-palisadno utvr|ewe u svojoj najranijoj fazi. Da je postojalo ranije utvr|ewe, ono bi svakako na{lo primenu u fortifikaciji ovoga doba, odnosno ne bi bilo razloga za podizawem palisada pored kamenih bedema. Ali bi se dalo zakqu~iti da je negde u zoni podgra|a postojalo anti~ko naseqe. Arheolo{ki nalazi ne ukazuju ni na prisustvo Turaka u utvr|ewu. Kona~nim turskim osvajawem ovih prostora 1455. godine, nasilnim ru{ewem prekida se i ìvot unutar utvr|ewa. Tako bi se stawe devastacije u kome se lokalitet nalazi moglo objasniti, ne samo delovawem kamenoloma i lo{im kvalitetom kamena za gradwu, ve} i sistematskom i planskom ru{ewu utvr|ewa. O trajawu podgra|a tokom turskog perioda svedo~e ostaci gra|evina o{te}eni prilikom probijawa magistralnog puta Ra{kañKraqevo, {to je vidqivo u profilu puta, ali i neki slu~ajni nalazi prona|eni na dowim pozicijama Jedna mogu}a ostava iz grada Brvenika

M. Brmboli}, Sredwovekovno oru|e od gvo`|a u Vojvodini, Pan~evo 2000, 39, kat. br. 34. M. Cuwak, Sredwovekovni predmeti od gvo`|a sa teritorije podunavskog i brani~evskog okruga, Smederevo 2001, 11, 76, kat. br. 44 11

Za kasnoanti~ke i ranovizantijske primerke videti: I. Popovi}, Anti~ko oru|e od gvo`|a u Srbiji, Beograd 1988, 44ñ45. Isti~e se wihova namena za obradu zemqe na kamenitom tlu i tamo gde je trebalo ~uvati korewe biqaka ñ loze ili masline.

S. ]irkovi}, D. Kova}evi}-Koji}, R. ]uk, Staro srpsko rudarstvo, Beograd ñ Novi Sad 2002, foto dodatak bez numerisanih strana nakon poglavqa o rudnicima i rudarskim poslovima.

P. Vu~kovi}, Medieval implements in the metalliferons area of the Resava und upper of the Crnica rivers, Balcanoslavica 10, Beograd 1983, 134. 13

D. Milo{evi}, Nakit od XII ñ XV iz zbirke Narodnog muzeja, Beograd 1990, 150, 152, kat. br. 240ñ242, 245.

E. Ze~evi}, Nakit Novog Brda, u: Novo Brdo, Beograd 2004, 206, sl. 23.

M. Vasi}, Nalazi rimskog bronzanog novca IV i V veka iz municipiuma Horreum Margi /]uprija/, Posebna izdanja Arheolo{kog instituta, knjiga 22, Beograd 1990, 9ñ10 16

17 V. Bogosavqevi}, Lani{te kod Baqevca, kasnoanti~ka nekropola, Ra{ka ba{tina 3, Kraqevo 1988, 15ñ34 (=Bogosavqevi}, Lani{te).

Za disperziju novca prema grobovima videti: S. Spasi}, Nalazi novca na anti~koj nekropoli Lani{te kod Baqevca, Na{a pro{lost 6, Kraqevo 2005, 117ñ138.

Bogosavqevi}, Lani{te, 32.

Bogosavqevi}, Lani{te, 15; V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Struktura anti~kog stanovni{tva u dolini Ibra, u: Rad Dragoslava Srejovi}a na istra`ivawu anti~ke arheologije, ur. N. Tasi}, Memorijal Dragoslava Srejovi}a, Zbornik radova 2, Kragujevac 2003, 194 (=Bogosavqevi}-Petrovi}, Struktura).

Bogosavqevi}-Petrovi}, Struktura, 197.

D. Petrovi}, Ranovizantijska grobnica u Baqevcu na Ibru, Starinar XV ñ XVI, Beograd 1966, 257ñ8.

V. Bogosavqevi}, M. Tomovi}, Zaja~ak na zapadnom Kopaonikuñkasnoanti~ki rudarskoñmetalur{ki kompleks, Arheometalurgija 2, Beograd 1995, 1ñ4; V. Bogosavqevi}, M. Tomovi}, Kasnoanti~ki rudarskoñmetalur{ki kompleks na zapadnom Kopaoniku, Glasnik SAD 9, Beograd 1993, 236ñ240. 24

V. Bogosavqevi}-Petrovi}, G. To{i}, Istra`ivawa lokaliteta ÑDobrnacî u Rvatima, NPZ 25, Novi Pazar 2001, 384ñ386. 25 Buli}, Ranovizantijsko utvr|ewe, 47ñ48.

Isto, 47, T. 6/3.

grada, van gradskih bedema, npr. {to je ulomak lule. Sve ovo nam ukazuje da se anti~ki i turski punkt nalazio na prostoru podgra|a. Ova grupa nalaza moè nam osvetliti, u izvesnoj meri i zanatsku delatnost. Gvozdena dvozuba alatka potvr|uje nam postojawe razvijenog kova~kog zanata, ali i rudarewa, odnosno samog procesa iskopavawa rude. O zlatarstvu na po~etku turskog perioda mogla bi da svedo~i prisutna nau{nica, koja ukazuje na jednostavnu proizvodwu livewem, verovatno lokalnog karaktera. Me|utim, ovakva izrada seoskih zlatara nije mogla da zadovoqi prohteve feudalnog staleà, ve} samo stanovni{tvo slabijeg imovinskog stawa. Za odre|ivawe vremena nastanka utvr|ewa na gradinama u oblasti dana{we Ra{ke bitni su nalazi novca. Iz anti~ke pro{losti oblasti poznata nam je kasnoanti~ka nekropola iz Lani{ta u selu Korla}a kod Baqevca.17 Na lokalitetu Lani{te je od 14 istraènih grobova, 10 imalo priloge u novcu. Istraèni grobovi sa prilogom u novcu pripadaju iskqu~ivo periodu 4. stole}a,18 a prona|eni arheolo{ki materijal je naglasio trajawe nekropole tokom 4. stole}a.19 Na mogu}e trajawe nekropole i pre punog 4. stole}a ukazuju izvesni pokretni nalazi, kao i mogu}nost postojawa eta`nih grobova sa kremacijom.20 Retki komadi novca i pojedini fragmenti keramike ukazuju i na deo nekropole koji je kori{}en sredinom 2. veka.21 U bliòj okolini ove nekropole, u radni~koj koloniji u Baqevcu na Ibru (rudnik Jarando) istraèna je 1953. godine jedna ranovizantijska grobnica, datovana novcem Arkadija (395ñ408). Grobnica se nalazila, po mi{qewu autora, u sklopu ve}e gra|evine ñ bazilike.22 Na lokalitetu Zaja~ak u ataru sela Kremi}a, na zapadnim obroncima Kopaonika, registrovan je anti~ki rudarsko-metalur{ki kompleks. Aktivnost ovog kompleksa se na osnovu kerami~kog materijala, zasada vezuje za kasnoanti~ku epohu, okvirno za kraj 3. i prvu polovinu 4. stole}a.23 Vaàn je i lokalitet Dobrnac u Rvatima, gde je istraìvan gra|evinski kompleks, koji je bio administrativni centar ili je pripadao vili rustici. Kompleks je datovan u 3. i 4. stole}e prema nalazima stakla, mramorizirane i pe~atne keramike, kao i nalazima novca Konstantina.24 O~ito u tim vremenima glavni putni pravci ne predstavqaju prednost, ve} problem, jer su bili i pravci prodora razli~itih plemena. Nalazi novca na{eg punkta u kombinaciji sa ostalim anti~kim punktovima u dolini Ibra mogli bi da sugeri{u odgovore na pitawa vremena trajawa i ubikacije naseqa, vremena uspostavqawa gradinskih naseqa ili utvr|ewa i wihovog me|usobnog odnosa. îni se zasada da naseqa u regiji Baqevca, sude}i prema nalazima novca i sahranama, nisu trajala do kasno u 5. stole}u. Sli~no sliku nam projektuju i ovde prikazani nalazi novca sa Brvenika. Za sada na utvr|ewima iz okoline Ra{ke nemamo posvedo~enog trajawa utvr|ewa u periodu pre 6. stole}a. Novac iz sredine 3. stole}a prona|en na Lisini samo je u sekundarnoj upotrebi.25 Suvi{e bi smelo bilo tvrditi da vremenu 5. stole}a pripada ulomak keramike, sa odlikama anti~kih i kasnoanti~kih formi, tako|e sa Lisine, mada posude ranovizantijske epohe imaju izvore formi u anti~kim posudama.26 Dakle ostaje u poqu spekulacija period od vremena posledwih nalaza novca iz doline Ibra koji pripada 5. stole}u, a ~ije trajawe bi se eventualno moglo razvu}i do hunske ili eventualno gotske najezde, pa do vremena pojave ranovizantijskih utvr|ewa. 26

Dejan Buli}

Sli~na situacija je i sa ~a~anskim krajem, gde su relativno dobro poznata anti~ka naseqa sa prostora dana{weg grada koja se zavr{avaju krajem 4. i po~etkom 5. stole}a i utvr|ena naseqa 6. stole}a, dok nam period najve}eg dela 5. veka ostaje nepoznat.27 Mogu}e je da je do{lo do sukcesivnog prelaska na vi{e pozicije, gde bi posledwa faza bila uspostavqawe utvr|enih naseqa na uglavnom nepristupa~nim pozicijama, a da su tokom 5. stole}a naseqa locirana na vi{im pozicijama u odnosu na prethodni period i van putnih pravaca. Za ovakvo razmi{qawe nemamo dovoqno argumenata u prona|enim ostacima naseqa ovog me|uperioda, ali ako smo u pravu, tokom 5. stole}a tekao je proces prelaska na vi{e pozicije, koji kulminira gradinskim naseqima.

Jedna mogu}a ostava iz grada Brvenika

M. Vasi}, Kasnoanti~ka nalazi{ta u â~ku i okolini, u: Bogorodica Grada~ka u istoriji srpskog naroda, Nau~ni skup povodom 800 godina Bogorodice Grada~ke i grada â~ka, Novembar 1992, â~ak 1993, 15.

Dejan Buli} THE ONLY POSSIBLE STOREROOM FROM THE SUBURBIUM OF THE FORTRESS OF BRVENIK

Summary During the archaeological research in the fortress of Brvenik, a certain number of small objects, mostly coins originating from the suburbium, was obtained as a present. Together with the coins, several tools, a couple of earrings (?) and several fragments of other objects were also obtained. All legible coin specimens belong to the end of the 4. century or the beginning of the 5. century and may have been a part of a storeroom. This fact combined with the data about coin findings in the close vicinity could indicate that, from the forties of the 5. century, settlements may have been formed on the hills although, for the time being, on the fortifications in the surroundings of Raska there is no evidence of the existence of hill-forts before the 6. century. It is possible that there was a successive passing to higher elevations, where the last phase would have been establishing fortified settlements at mainly inaccessible positions. We do not have enough arguments or bases for such thinking in the remnants of settlements from this intermediate period but, if we are right, during the 5. century there was a process of passing to higher elevations which culminated in fortified settlements.

Dejan Buli}

MILOMIR RADI] Hram Sv. trojice Kraqevo 2. TI=Rukopis Mineja za novembar prepisan u Jovawu pod Ov~arom 1565.godine AU=Radi}, Milomir DC=91=163.1î1565î ; 271.2-282.5î1565î ID=153323532

RUKOPIS MINEJA ZA NOVEMBAR PREPISAN U JOVAWU POD OV^AROM 1565. GODINE

Apstrakt U ovom tekstu se ukazuje na Minej koji je prepisan u Ov~arsko-kablarskom manastiru 1565. godine, a za koji se do sada nije znalo. On svedo~i o velikoj prepisiva~koj delatnosti u tim manastirima u drugoj polovini XVI veka. Wime otkrivamo delo prepisiva~a Nikifora, jednog od najplodnijih prepisiva~a na tom podru~ju. Ujedno, dajemo pore|ewe mineja iz perioda XVI veka i mineja koji su u upotrebi danas u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Kqu~ne re~i: bogoslu`ewe, Minej, rukopis, Jovawe ñ manastir u Ov~arsko-kablarskoj klisuri, Nikifor rasoder

BOGOSLU@EWE U ISTO^NOJ PRAVOSLAVNOJ CRKVI Bogosluèwe Crkve Hristove nekoliko vekova je vr{eno prema usmenom predawu i Svetom pismu, tj. na osnovu re~i i tekstova koji su bili vezani za samog Gospoda Isusa Hrista. [irewem Crkve javila se potreba da se tekstovi molitvoslovqa zapisuju i sabiraju u pojedinim crkvenim zajednicama. Uspomene na mnogobrojne mu~enike, kao i uspomene na doga|aje iz Hristovog ìvota proslavqane su sve~ano, pa je i za te svetkovine bilo potrebno sakupiti {to ve}i broj pesama i molitava. Bogosluèwe je u IV veku doìvelo procvat i od tog perioda po~iwu da se formiraju tipici po kojima }e se vr{iti bogosluèwe u Crkvi. Dva tipika su se najvi{e koristila. Prvi je Tipik parohijskih hramova ili azmatski, poznat i kao ÑTipik Velike Crkveî (Svete Sofije u Carigradu), a drugi je manastirski ili mona{ki, ~iji nastanak je vezan za ime svetog Save Osve}enog. Ova dva Tipika su sve do XIV veka uporedo kori{}ena, a onda je usled istorijskih okolnosti Tipik Velike Crkve ustupio mesto Mona{kom tipiku, koji je danas jedini u upotrebi. Bogoslu`beni tekstovi na osnovu kojih su se vr{ile slu`be po odre|enom Tipiku do nas su do{li u mnogobrojnim kwigama, sa mawim ili ve}im razlikama. Jedna od kwiga u kojoj je sabrano to veliko blago jeste Minej. Nas }e u ovom radu interesovati prepis sluàbnog Mineja za novembar, nastao u manastiru Jovawu, u Ov~arsko-kablarskoj klisuri, u XVI veku, a koji se ~uva u biblioteci Crkvene op{tine u Poègi.

Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

TEKST MINEJA NA SRPSKOM JEZIKU Minej, kao jedna od osnovnih bogoslu`benih kwiga nastajao je dugo, a ni danas nije zatvorena kwiga. Minej je zbornik bogoslu`benih tekstova raspore|enih prema danima u godini, a u dvanaest tomova (za svaki mesec po jedna kwiga). Pesme koje se nalaze u minejima su posve}ene svetiteqima, ili praznicima za svaki dan u godini (osim perioda Vaskr{wih praznika koji se nalaze u posebnoj kwizi Ăą Triod). Glavni deo Mineja ~ine pesme koje se koriste na ve~erwoj i jutarwoj slu`bi, sa uputstvima za kori{}ewe istih u okviru Liturgije. U minejima postoje i druga uputstva za neke posebnosti u okviru `ivota hri{}anske Crkve (hrana, vreme slu`bi u toku danaĂ&#x2013;). Prevod ove kwige na staroslovenski jezik, kao i drugih, nastao je zaslugom i trudom slovenskih prosvetiteqa Kirila i Metodija i wihovih u~enika u IX veku. Najstariji prepis tog prevoda sa~uvan je u ruskoj redakciji iz 1095/1096. g. To je Minej za septembar Moskovske sinodalno-tipografske biblioteke br. 194 (1293). Najstariji srpski minej je iz sredine XIII veka. ^uva se u Narodnoj biblioteci u Beogradu i poznat je kao Bratkov minej (Rs 647). Bratkov minej se sastoji od Ă&#x2018;~etiri mineja, od kojih su prva dva iz pribli`no istog perioda, druge ~etvrtine XIII veka, a i druga dva iz tako|e bliskog vremena: XIV veka. Najpre je nastao prvi 30

Milomir Radi}

deo, a potom su se po potrebi nadovezivali na ovaj ostali, tako da svi zajedno ~ine jedinstvenu celinu, sluàbni minej za septembarñnovembar i prazni~ni minej za decembarñavgustî1. S obzirom na to da je tekst prepisan sa ruskog izvoda, a da u wemu postoje i neke odlike jerusalimskog bogoslu`benog nasle|a, vrlo je vaàn za istoriju razvoja mineja u Srbiji. ÑPrema tome iako je Bratkov minej prepisan sa ruskog predlo{ka wegov prepisiva~ je, zadràv{i neke studijske spomene, prilago|avao ga jerusalimskom tipiku i minejima.î2 Iz ovoga moèmo pretpostaviti da su se Mineji, kao i ostale bogoslu`bene kwige u Srbiji postepeno prilago|avale jerusalimskom tipiku, koji je u potpunosti pre{ao u upotrebu u toku XIV veka. Ovome ide u prilog i studija ÑMineji u Danilovom vremenuî3 Tatjane Subotin-Golubovi}. Ve} u XIII veku osetila se potreba za novim prevodom Mineja, ali i prevodom novih tekstova napisanih u me|uvremenu. Iako ovo pitawe u nauci jo{ nije dovoqno rasvetqeno, mogu}e da je ovaj novi prevod nastao na teritoriji Srbije. Ra|en je prema Jerusalimskom tipiku. Nastanak prevoda Jerusalimskog tipika poklapa se s radom na prevo|ewu ovih tekstova, tako da moèmo pretpostaviti ili da su nastajali uporedo, {to je najverovatnije, ili da su najpre nastali tekstovi bogosluèwa, a iz potrebe da se pravilno koriste po ustaqenom rasporedu kasnije je nastao i prevod kompletnog Tipika (Tipik arhiepiskopa Nikodima i Romanov tipik)4. Rukopis Mineja za novembar prepisan u Jovawu pod Ov~arom 1565. godine

Qubica [tavqanin-\or|evi}, Miroslava Grozdanovi}-Paji}, Lucija Cerni}: Opis }irilskih rukopisa Narodne biblioteke Srbije, NBS, Beograd 1986, 340.

Dr Pribislav Simi}: ÑStruktura i redakcije slovenskih Minejaî, Bogoslovqe XVII, Beograd 1974, 79.

Tatjana Subotin-Golubovi}: ÑMineji u Danilovom vremenuî, Arhiepiskop Danilo II i wegovo doba ñ me|unarodni nau~ni skup povodom 650 godina od smrti, Beograd 1991, 253ñ260. 4

Pribislav Simi}, Prilog poznavawu genealogije Romanovog tipika, Bibliotekar 5 (Beograd 1968), 433ñ444.

PREPISIVA^KA RADIONICA U MANASTIRU JOVAWU ISPOD KABLARA

Isto

Prepisiva~ke {kole su bile od velikog zna~aja kroz istoriju. Tokom srpske sredwovekovne istorije bilo je raznih perioda kroz koje su kwige, kao i sve drugo, delile dobro i zlo svoga naroda. Zato je prepisivawu kwiga posve}ivana velika pa`wa. Da bi nastala jedna kwiga, potrebni su bili meseci, pa i godina. Danas je to mnogo druga~ije, pa bi onda{wu zbirku kwiga jednog manastira ili dvora, mogli uporediti sa dana{wim sajmom kwiga. U svetlosti doga|aja iz XVI veka, svakako da se izdvaja obnova Pe}ke patrijar{ije 1557. g., koja je uslovila veliki razvoj svih delatnosti, kako duhovnih tako i materijalnih. To se ogleda u obnovi graditeqstva, mona{tva, narodne duhovnosti, a i u velikoj obnovi kwi`nog fonda tada{we Srbije. Me|u mno{tvom kwiga koje su sa~uvane iz tog perioda izdvaja se nekoliko grupa prepisivanih po raznim manastirima. Svi ti prepisiva~ki centri su svoj koren vukli jo{ iz Manasije, resavske {kole, koja je tu za`ivela u prvoj polovini XV veka, i ~iji se pravopis sa~uvao do posledwih dana srpskoslovenskog jezika. Jedan od tih centara, o kojem je malo pisano, jeste prepisiva~ka {kola u manastirima u Ov~arsko-kablarskoj klisuri. 32

Milomir Radi}

Da je u ov~arskim manastirima postojao jak duhovni centar, govore nam i pisana dokumenta i narodno predawe. Za razvoj ovog prepisiv~kog centra bile su neophodne kwige, koje su nabavqane sa strane (Narodna biblioteka Srbije ñ Rs 555 ñ êtvorojevan|eqe prepisano u Moldaviji, a ~uvalo se u XIX veku u Blagove{tewu pod Kablarom), ali su mnoge prepisane i u ovim manastirima. Od trenutno poznatih deset manastira Ov~arsko-kablarske klisure, po zapisima u rukopisima moèmo utvrditi da je u vi{e wih bilo prepisiva~kih radionica za izradu kwiga. Osim prepisivawa u ovim radionicama moralo se voditi ra~una i o nabavci kvalitetnog papira, povezivawu kvaterniona, izradi korica, izradi mastila, kao i o kona~nom uobli~avawu kwige. Vuk je u ÑDaniciî5 zabeleìo tada{we stawe u manastirskim bibliotekama. U Nikoqu se ~uvao jedan ÑPaterikî koji je pisan u tom manastiru, tu je 1616. g. prepisivan i ceo komplet Mineja, svih dvanaest kwiga, koji su se ~uvali u manastiru Sretewu. Da je u Preobraèwu bilo prepisiva~a, imamo potvrdu u ÑOktoihuî pisanom 1579. g. U drugoj polovini XVI veka izdvojio se kao centar ovih manastira manastir Jovawe, iznad koga je na jednom brdu (danas obnovqeni manastir Uspewe) postojala pisarnica. ÑVi{e namastira na brijegu imaju nekakve zidine od kule, koje se sad zovu gradina; i pripovijeda se da je Jovawa nekad bila kao laRukopis Mineja za novembar prepisan u Jovawu pod Ov~arom 1565. godine

Sabrana dela Vuka Karaxi}a VIII ñ Danica, 1826, Beograd, 1964.

Isto str. 42.

Zagorka Janc: Ko`ni povezi srpske }irilske kwige, Beograd, 1974, 28. 8

Mirjana [akota: Rukopis popisa inventara manastira u Ov~arsko-kablarskoj klisuri iz 1963.

Tatjana Subotin-Golubovi}, Srpsko rukopisno nasle|e od 1557. godine do sredine XVII veka, Beograd, 1999, 138ñ139. 10

vra, i iz we se zapovijedalo i sudilo svima ostalim namastirima oko Kablara i Ov~ara; a na ovoj kuli da im je bila opo{ta zvonara, pod zvonarom pisarnica (|e su kwige pisate), a pod pisarnicom tavnica.î6 Pisarnica u manastiru Jovawu radila je intenzivno najmawe 50 godina. O tome je pisao Vuk u svom ÑPo~etku opisanija srpski namastiraî, gde je popisuju}i kwige tih manastira evidentirao mno{tvo kwiga iz manastira Jovawa. Tada su se u Preobra`ewu ~uvala tri Mineja pisana u Jovawu, a u Trojicama dva Mineja i jedno Jevan|eqe, tako|e pisano u Jovawu. Po zapisima sa kwiga vidimo da je u to vreme radilo vi{e prepisiva~a, a naj~e{}e se pomiwu Nikifor i Matej jeromonah, koji je najverovatnije bio i iguman ovog manastira {ezdesetih godina XVI veka. Prestanak rada ove pisarnice se poklapa sa ustancima Srba iz 1594. i 1595. g., posle kojih su mnogi hramovi zapusteli, pa je verovatno tada stradao i manastir Jovawe. Postoje svedo~anstva da je u Nikoqu postojala prepisiva~ka radionica tokom XVII veka, {to se mo`e videti i po rukopisima, a i po kalupu za ukra{avawe korica koji se ~uva u ovom manastiru.7 Po evidenciji i opisu koji je izvr{ila Mirjana [akota 1963. g.,8 u manastirima Ov~arsko-kablarske klisure ne nalazi se vi{e nijedan rukopis koji je Vuk video kada je bio u pomenutim manastirima. Tatjana Subotin-Golubovi} je dobro primetila da je u manastiru Jovawu Ñtokom druge polovine XVI veka postojao dobro uhodan skriptorijî9. Evidentirala je sedam rukopisa koji su prepisani u ovom manastiru.10 Danas je sa~uvan samo jedan i on se nalazi u Qubqani. To je ÑZlatoustî prepisan 1574. godine, evidentiran u Kopitarevoj zbirci pod brojem 5. Od mno{tva kwiga koje su tu nastale vrlo malo se sa~uvalo do dana{wih dana. Za neke od wih znamo na osnovu Vukovih opisa manastira Ov~arsko-kablarske klisure, neki rukopisi se nalaze po raznim bibiliotekama, a dva su u Kopitarevoj zbirci u Qubqani (Cod. Cop. 5 ñ zbornik ÑZlatoustî i Cod. Cop. 19 ñ Prolog stihovni za septembarñdecembar).

Isto

Milomir Radi}

NIKIFOR RASODER Moèmo pretpostaviti da su prepisiva~i bili vrlo angaòvani u XVI veku. U evidenciji koju je sakupila Tatjana Subotin-Golubovi}11 pomiwu se mnogi. Ime Nikifor je evidentirano kod vi{e rukopisa. Skoro izvesno na{eg prepisiva~a moèmo poistovetiti sa Nikiforom koji se pomiwe kod tri rukopisa prepisana u manastiru Jovawu pod Ov~arom. Minej koji je prepisan u Ariqu 1565. godine za vreme igumana Visariona tako|e bi mogao biti delo Nikifora iz Jovawa. Ovaj rukopis se nalazi u Austrijskoj nacionalnoj biblioteci u Be~u (cod. slav. 12**). U ovom manastiru u Ariqu prepisana su jo{ dva Mineja u istom periodu, pa bi i oni mogli biti delo prepisiva~a Nikifora (Pe} 34 i Pe} 40). U manastiru Blagove{tewu pod Kablarom 1559. godine jeromonah Nikifor je prepisao Triod. Ovaj rukopis, kao i oni iz Jovawa, uni{ten je prilikom bombardovawa Narodne biblioteke u Beogradu, 6. aprila 1941. godine, tako da ne moèmo potvrditi da li su delo jednog prepisiva~a. Zanimqivo je da se Nikifor u rukopisu mineja za novembar iz 1565. godine potpisao kao rasoder, kao {to se 1568. godine potpisao Nikifor u Ariqu na jednom Mineju. Razli~itost potpisa, skromnost i ~esto potpisivawe {ifrovanim porukama bilo je op{te mesto u tom periodu. Skromnost prepisiva~a, koji su u stvari bili od ogromne va`nosti za ìvot manastira i razvoj pismenosti uop{te, samo potvr|uje wihovu predanost mona{kom ìvotu.

MINEJ ZA NOVEMBAR IZ 1565. g. Jedan od rukopisa koji su nastali u Ov~arsko-kablarskoj klisuri, u manastiru Jovawu, blizu reke Morave, a u podkriqu planine Ov~ara, jeste i Minej za mesec novembar. Minej se ~uva u biblioteci crkve Svetih careva Konstantina i Jelene u Po`egi. Ovaj rukopis do sada nije nigde evidentiran. Rukopis je sastavqen od 36 sve{~ica numerisanih u dowem delu po~etka kveterniona, od kojih prva ima 7, a posledwa 5 listova. Ukupno ima 384 lista potpuno o~uvana, sa mawim, neznatnim o{te}ewima od kapawa voska ili na35 Rukopis Mineja za novembar prepisan u Jovawu pod Ov~arom 1565. godine

Isto

Miroslava Grozdanovi}-Paji}, Album vodenih znakova u rukopisima Narodne biblioteke Srbije (u: Qubica [tavqanin-\or|evi}, Miroslava Grozdanovi}-Paji}, Lucija Cerni}: Opis }irilskih rukopisa Narodne biblioteke Srbije, NBS, Beograd 1986), 413ñ465. Vladimir Mo{in, Anchor watermarks, Amsterdam, 1973.

Grigorije Camblak, Kwi`evni rad u Srbiji, priredio prof. dr Damwan Petrovi}, Beograd, 1989, 160ñ163. * u daqem tekstu Minej iz manastira Jovawa naziva}emo Ñstariî, a Minej koji se danas koristi Ñnoviî

grizawa crva. Broj redova je 26 na listu, osim na 1a, gde ima 27 redova (posledwi red pisan je ne{to sitnijim slovima). Dimenzije listova su 280h200mm, a ka dnu listovi se suàvaju do 280h170mm. [irina teksta je 220h130mm. Ime pisara, mesto i vreme nastanka prepisa ostavqeni su nam na posledwoj strani kwige u zapisu. Minej je prepisan 1565. g. u manastiru Jovawu, blizu reke Morave, u podkriqu planine Ov~ara. Svoj skromni potpis ostavio nam je i prepisiva~ Nikifor, rasoder, kome je otaxbina grob, a zemqa mati. Prvih deset listova je ispisala druga ruka, a o ovom prepisiva~u nemamo drugih podataka. Vodeni znak12 je dvostruka kotva u krugu sa zvezdom i kontramarkom, {to potvr|uje da je rukopis iz tre}e ~etvrtine XVI veka. U prvih {est kvaterniona (do lista br. 47) kontramarka je razli~ita u odnosu na kontramarku u ostalom delu kwige. Tekst je pisan poluustavom, sa povremenim kori{}ewem brzopisa. Pravopis je resavski, dvojerov, sa karakteristi~nim oblicima za taj period. Tekst je vrlo oskudan ukrasima, skoro da je bez wih. Ipak, treba izdvojiti nekoliko inicijala, od kojih se lepotom isti~u tri po~etna slova parimeja za praznik Uvo|ewa presvete Bogorodice u Hram. Zanimqivo je i nekoliko ribica duìne oko 15mm, kojima su obeleèni troji~ni tropari kanona na isti praznik. 36

Milomir Radi}

Minej je pisan mastilom crne boje, koje nije uvek bilo istog kvaliteta. Za ozna~avawe naslova, uputstava i po~etnih slova kori{}eno je crveno mastilo. Kwiga je prepovezana u XVII ili XVIII veku, {to se moè videti po obnavqawu nekih listova i po povezu koji je karakteristi~an za taj period (prema: Zagorka Janc: Ă&#x2018;Ko`ni povezi srpske kwigeĂŽ, Beograd 1974. g.). Drvene korice su presvu~ene tankom koòm i ukra{ene skromnim geometrijskim i biqnim ornamentima. Nigde nema pomena o tome kako je ovaj minej dospeo u vlasni{tvo crkve u Poègi. Mogu}e da je ~uvan ili u manastiru Godoviku, u istoimenom selu, ili u Crkvi brvnari u selu Gorobiqu. Kada su ovi zapusteli, u XIX veku, verovatno je prenet u Poègu i tu sa~uvan do dana dana{weg.

SADR@AJ MINEJA Sadr`aj Mineja je karakteristi~an za srpske mineje tog doba. U wemu nema uspomena ruskim svetima i praznicima iz ruske Crkve koji su kasnije u{li u {tampana izdawa mineja. Ruski svetiteqi kojima nema slu`be u ovom mineju su: sveti Jona Novgorodski (5. XI), sveti Varlaam Hutinski (6. XI), sveti mu~eRukopis Mineja za novembar prepisan u Jovawu pod Ov~arom 1565. godine

nik Stefanid i sveti Maksim Moskovski 11. XI), sveti Nikon (17. XI), sveti Joasaf i Varlaam iz Indije (19. XI), sveti Mihailo Tverski (22. XI), sveti Aleksandar Nevski i Mitrofan Vorowe{ki (23. XI), sveti Merkurije Smolenski (24. XI), uspomena na osve}ewe hrama svetog Georgija u Kijevu i Inokentije Irkutski (26. XI), sveti Jakov Rostovski i uspomena na znamewe presvete Bogorodice (27. XI) i mu~enik Filumen (29. XI). Kao i u nekim srpskim minejima 11. XI je slu`ba svetom kraqu Stefanu De~anskom. Naime, prema evidenciji Damwana Petrovi}a13, postoje samo ~etiri starija rukopisa koja sadrè slu`bu svetom kraqu Stefanu De~anskom (De~anski 99; Hilandar 479; Rumunske akademije nauka 306 i Matice srpske PP 289). Da bismo videli kako je izgledao minej* u XVI veku, uporedi}emo ga sa tekstom koji se danas upotrebqava u pravoslavnim Crkvama prilikom bogosluèwa. Sveti besrebrnici Kozma i Damjan proslavqaju se prvog novembra. Na ve~erwoj slu`bi u novom Mineju postoje tri stihire na ÑGospode zovemÖî koje su iste kao i one u starom Mineju, a ~etvrta u novom izdawu nema paralele. Stihire na ÑSlavaÖ i sadaÖî su iste. Stihovske stihire na ve~erwoj slu`bi su samo u novom tekstu, dok u rukopisu koji obra|ujemo postoje samo stihire na ÑSlavaÖ i sadaÖî, koje su identi~ne dana{wim. Na jutarwoj slu`bi ima i ve}ih razlika. Sedalne stihire posle katizmi se ne nalaze u starijoj varijanti Mineja. U Mineju iz manastira Jovawa zabeleèn je samo jedan kanon svetima, a u novom su dva. Hvalitnih stihira u starijem Mineju ima sedam, a u novom ih je samo ~etiri. Jutarwe stihovske stihire su iste, osim bogorodi~nih koji se razlikuju i kod hvalitnih stihira, i kod svetilnih tropara. Drugog novembra su slu`be svetom mu~eniku Akendinu i drugima koji su postradali s wim. Slu`be su skoro iste, osim nekih bogorodi~nih tropara koji se nalaze samo u Mineju iz XVI veka. Za tre}i novembar su slu`be svetih mu~enika episkopa Akepsima, sve{tenika Josifa i Aitala |akona i osve}ewa hrama svetog Georgija u Lidi. Tekstovi ovih slu`bi su isti, osim kondaka i ikosa posle 6. pesme kanona svetom Georgiju koji se razlikuju u ova dva mineja. êtvrtog dana toga meseca zapisane su slu`be prepodobnom Joanikiju Velikom i svetim mu~enicima Nikandru episkopu mirskom i Jermiji prezviteru. Stihira na ÑGospode zovemÖî u starom tekstu ima ~etiri, a u novom {est. Prve tri su iste, ostale se razlikuju. U starom tekstu kanon svetim mu~enicima se ~itao na pove~erju, a danas se ~ita kao drugi kanon na jutrewu. Tri stihire koje se nalaze posle kanona u Mineju iz Jovawa danas se pevaju na ÑGospode zovemÖî. Petog novembra je slu`ba svetim mu~enicima Galaktionu i Epistimiji. Sve pesme su iste, samo {to u starom Mineju ne postoji kondak i ikos svetima. [estog novembra je slu`ba svetom Pavlu Ispovedniku. U starom tekstu ne postoji drugi sedalan posle 4. pesme kanona, ve} samo jedan. Za sedmi dan novembra je zapisana slu`ba svetim mu~enicima iz Mitiline i prepodobnom Lazaru koji je u Galisiji. Ve~erwa slu`ba je ista, dok u jutarwoj ima nekoliko razlika. Stari tekst nema kondak i ikos mu~enicima, dok se kondaci ûdotvorcu Lazaru razlikuju. U novom Mineju ne postoji ikos posle 6. pesme kanona i ima jedan tropar svetilni vi{e. Osmog novembra je slu`ba arhan|elu Mihailu i ostalim bestelesnim silama. Stari Minej u slu`bi nema malog ve~erwa. Stihira na ÑGospode zovemÖî ima po {est, od kojih su tri iste u oba teksta, a tri se razlikuju. Parimeji su pome{ani, a od litijskih stihira po dve su iste, a po dve razli~ite. Dana{wi Rukopis Mineja za novembar prepisan u Jovawu pod Ov~arom 1565. godine

tekst ima i petu litijsku stihiru. Stihovske stihire na ve~erwoj slu`bi su razli~ite. Stihire posle katizmi na jutarwoj slu`bi su izme{ane i u novom tekstu ima ih tri vi{e, dok je stihira posle Ps 50 razli~ita u ovim minejima. U Jovawskom mineju su tri kanona, a u dana{wem dva. Prvi u Jovawskom je bogorodi~an, drugi je isti kao i prvi u novom, a tre}i u starom i drugi u novom se razlikuju. Svetilnih tropara u novom ima jedan vi{e. Stihovske stihire se razlikuju i Jovawski ima jednu mawe. Devetog novembra u Mineju su slu`be svetim mu~enicima Onisiforu i Porfiriju i prepodobnoj materi Matroni i prepodobnoj Teoktisti sa Lezba. Tekstovi u ovim slu`bama su isti sa neznatnim razlikama u rasporedu stihira, kao onih na ÑGospodi zovemÖî. Irmosi 7. i 8. pesme kanona prepodobnoj Matroni se razlikuju. Desetog novembra u starom Mineju su slu`be apostolima Erastu, Olimpu i Irodionu i slu`ba svetom Teodoru Studitu, a za slede}i dan su zabeleèni pomeni svetih mu~enika Mine, Viktora i Vikentija, kao i slu`ba svetom velikomu~eniku Stefanu Srpskom, Ñkoji je u De~animaî. U dana{wim minejima ne postoji slu`ba svetom Stefanu De~anskom, a slu`ba svetom Teodoru Studitu je 11. novembra. Ova razlika je nastala usled potrebe da se u srpskoj Crkvi dostojno obeleì dan uspomene svetog Stefana De~anskog, pa je zbog toga pomen Teodoru Studitu pomeren jedan dan unazad. Dvanaestog novembra je slu`ba svetom Jovanu Milostivom i prepodobnom Nilu. Ve~erwa slu`ba je ista u oba mineja, a na jutarwoj ima mawih razlika. Te razlike odnose se, pre svega na irmose prve i pete pesme kanona svetom Jovanu, kao i na kondak i ikos svetom Nilu. Pored toga, u starom Mineju nedostaju tre}i tropari u {estoj i sedmoj pesmi kanona svetom Nilu. Trinastog novembra je slu`ba svetom Jovanu Zlatoustom, arhiepiskopu konstantinopoqskom. Na maloj ve~erwi su razli~ite: stihire posle ÑSlavaÖ i sadaÖî na ÑGospode zovemÖî, dve stihovske stihire i bogorodi~an tropar stihovskih stihira. Na velikoj ve~erwi razli~ita su dva parimeja, stari Minej ima ~etiri, a novi pet litijskih stihira, od kojih su tri istovetne u oba teksta. Od tri stihovske stihire jedna im se ne podudara. U jutarwoj slu`bi razlikuju se stihire posle Ps 50, u kanonu posve}enom presvetoj Bogorodici prva i peta pesma imaju po jedan razli~it tropar, dok u ~etvrtoj pesmi istog kanona u novom Mineju ima jedna pesma vi{e. U Jovawskom mineju je jedan svetilan tropar i jedna Ñhvalitnaî stihira mawe, a bogorodi~ni posle tih pesama se razlikuju od dana{wih. êtrnaestog novembra proslavqa se sveti apostol Filip. Slu`ba u starom Mineju je bez stihoslovqa posle katizmi i bez litije. Pesma koja se peva na ÑSlavaÖî posle stihovskih stihira u starom tekstu jednaka je onoj na ÑSlavaÖî litijskih stihira u novom, dok se bogorodi~an i krstobogorodi~an posle stihovskih stihira razlikuju. Kanoni su isti, osim {to u starom ima u osmoj i devetoj pesmi po jedan tropar mawe i {to je irmos sedme pesme razli~it. Stihovske stihire na jutarwoj slu`bi nalaze se samo u starom Mineju, a ÑSlavaÖî im je ista kao i ÑSlavaÖî na stihovskim stihirama ve~erwe slu`be u dana{wem Mineju. Petnaestog novembra je slu`ba svetih mu~enika Gurija, Samona i Aviva. Zanimqivo je da u starom Mineju nema uputstava o po~etku posta. Slu`ba svetima je ista. Sveti apostol i jevan|elist Matej se slavi 16. novembra. Stari Minej nema stihovskih stihira na ve~erwoj slu`bi, nema sedalnih tropara posle jutarwih 40

Milomir Radi}

katizmi i ne pretpostavqa veliko slavoslovqe, ve} stihovske stihire, kojih nema u dana{wim minejima. Hvalitne stihire su razli~ite, stari ima jednu stihiru mawe. ÑSlavaÖî hvalitnih dana{wih stihira jednaka je ÑSlavaÖî stihovskih stihira u starom tekstu. Ve}ina bogorodi~nih pesama im je razli~ita. Sveti Grigorije ûdotvorac, episkop neokesarijski, proslavqa se sedamnaestog novembra. Tekst pesama je isti, osim {to na jutarwoj slu`bi posle tre}e pesme kanona u starom Mineju postoje dva sedalna tropara posve}ena svetom Grigoriju ûdotvorcu, tj. jedan vi{e nego u dana{wim kwigama. O slu`bi svetim mu~enicima Platonu i Romanu bi}e re~i kasnije, jer u Mineju iz manastira Jovawa postoji zabele{ka na strani 169a koja se ti~e razlike u starom i novom tekstu. Devetnaestog novembra je slu`ba svetom proroku Avdiji i mu~eniku Varlaamu. U sadràju teksta, kao i u rasporedu molitava, nema razlike. Dvadesetog novembra se slavi pretprazni{tvo uvo|ewa Bogorodice u Hram jerusalimski, kao i sveti Grigorije Dekapolit i Proklo, arhiepiskop carigradski. Jedina je razlika {to u starom Mineju ne postoji kondak svetima. Praznik Uvo|ewa presvete Bogorodice u hram u Jerusalimu proslavqa se dvadeset prvog novembra. Slu`be male i velike ve~erwe su iste u oba teksta, a na jutarwoj im se razlikuju stihire posle 50. psalma. U starom Mineju u drugom kanonu peta, sedma i osma pesma imaju po jedan tropar mawe. Dvadeset drugog novembra proslavqa se sveti apostol Filimon i drugi sa wim, a dvadest tre}eg je uspomena na svetog Amfilohija, ikonijskog episkopa, i svetog Grigorija Akragantskog. Slu`be u oba mineja su iste s tim {to u starom tekstu ne postoje kondaci i ikosi svetima, ve} se podrazumeva da se te pesme preuzimaju iz prazni~ne slu`be Bogorodici. Dvadeset ~etvrtog novembra je proslava svete velikomu~enice Ekatarine i svetog mu~enika Merkurija. Od tri stihovske stihire na ve~erwoj slu`bi u ova dva teksta jedna se razlikuje. Na jutarwoj slu`bi u starom Mineju se pretpostavqa da imaju tri katizme, pa zato postoje i tri sedalna, a kondak i ikos nedostaju isto kao i za prethodna dva dana. U dana{wem Mineju ima i hvalitnih stihira kojih u starom nema. Slu`ba svetim sve{tenomu~enicima Klimentu Rimskom i Petru Aleksandrijskom je dvadeset petog novembra. Stihovske stihire sa ve~erwe slu`be razlikuju se u ova dva teksta, a broj sedalnih na jutarwoj posle katizmi je isti kao i prethodnog dana. Kondak svetom Petru Aleksandrijskom u starom Mineju se nalazi posle tre}e pesme, a u novom Mineju ne postoji. Stihovske stihire iz starog Mineja su hvalitne u novom, a hvalitne u starom su zasebne. Sveti Alimpije Stolpnik se slavi dvadeset {estog novembra i slu`ba je ista u oba teksta. Dvadeset sedmog novembra je slu`ba svetom velikomu~eniku Jakovu Persijancu i prepodobnom Paladiju. Tekstovi slu`bi su isti, samo {to tri stihire prepodobnom Paladiju koje se u novom Mineju nalaze na ÑGospode zovemÖî u starom stoje posle kanona na pove~erju. Ovakav raspored slu`bi isti je i za slede}a dva dana meseca novembra, kada se proslavqaju prepodobnomu~enik Stefan Novi i sveti mu~enik Irinarh, odnosno sveti mu~enik Paramon i prepodobni Akakije. Posledweg dana meseca novembra proslavqa se sveti apostol Andrej Prvozvani. U starom Mineju nije predvi|ena litija na ve~erwoj slu`bi i zbog toga nema ni parimeja, ni litijskih stihira. Novi Minej ima jedan kanon vi{e na jutrewu. Hvalitne stihire im nisu iste. Rukopis Mineja za novembar prepisan u Jovawu pod Ov~arom 1565. godine

Od zapisa u kwizi postoje zapis o piscu, vremenu i mestu pisawa: ﾃ全avr{i se ovaj Mese~nik u hramu svetog i slavnog proroka i prete~e i krstiteqa Jovana, blizu reke Morave, u podkriqu planine Ov~ara, pri igumanu kir Mateju jeromonahu. U leto 1565. g. Ovu kwigu rukodelisa okajani i gre{ni i najmawi me|u inocima, Nikifor, rasoder, wemu je otaxbina grob, zemqa, pak, mati.ﾃｮ Na strani 169a postoji zapis koji ka`e: ﾃ前ve sedalne kako na|oh u izvodu, tako pisah.ﾃｮ Ovaj zapis se odnosi na sedalne posle tre}e pesme kanona na jutrewu u slu`bi svetom Platonu i Romanu 18. novembra. U dana{wim {tampanim minejima nema bogorodi~nih za oba sedalna, ve} samo posle oba sedalna sledi najpre bogorodi~an, a za wim i krstobogorodi~an. U ovom rukopisu i posle prvog, i posle drugog sedalna postoje i bogorodi~an i krstobogorodi~an tropar.

Milomir Radi}

Milomir Radi} THE MANUSCRIPT OF THE MENAION FOR NOVEMBER COPIED IN JOVANJE AT THE FOOT OF OV^AR IN 1565

Summary The Orthodox Church service developed through history and was passed down through different books. In Serbia, such books were copied in a lot of scriptoria. At the end of the XVI century, considerable copying activity was noticeable in the Ov~ar-Kablar gorge. The monastery of Jovanje was the centre of book copying for at least 50 years. One of them is the Menaion for November, which has not been known to the professional public so far, and which was copied by Nikifor rasoder (monk) in 1565. By a liturgical analysis and by comparing the hand-written text of this Menaion with the text of the Menaion which is nowadays in the liturgical use, we come to the conclusion that there are certain deviations in todayâ&#x20AC;&#x2122;s practice.

Rukopis Mineja za novembar prepisan u Jovawu pod Ov~arom 1565. godine

MIRJANA SAVI] Narodni muzej Kraqevo TI=Pozori{ni `ivot u Kraqevu 1887-1944 AU=Savi}, Mirjana DC=792(497.11)î1887/1944î ID=153342476

POZORI[NI @IVOT U KRAQEVU 1897ñ1944

Apstrakt Koriste}i literaturu i relativno malo sa~uvanih istorijskih izvora prvog reda, nastojala sam da prikaèm po~etne oblike pozori{ne umetnosti u Kraqevu. Prvo u vidu putuju}ih pozori{nih druìna koje su povremeno dolazile u Kraqevo od kraja 19. veka pa nadaqe, a potom i formirawem diletantskih grupa na razli~itim nivoima (u {kolama, me|u zanatlijama, unutar sportskog dru{tva), pa do obrazovawa Srpskog narodnog pozori{ta Okruga kraqeva~kog 1943ñ1944, pozori{ni ìvot Kraqeva postajao je sve bogatiji, ostavqaju}i vidqiv trag kako na dru{tveno-zabavnoj, tako i na kulturno-prosvetnoj sceni grada. Kqu~ne re~i: Kraqevo, putuju}e pozori{te, diletanti, predstava, pozori{na druìna.

GRAD KRAQEVO KRAJEM 19. I PRVIH DECENIJA 20. VEKA Krajem 19. i po~etkom 20. veka Kraqevo se brzo razvijalo. U tom periodu je predstavqalo vaàn upravno-administativni centar svoje oblasti. Administrativno - teritorijalnom podelom Srbije 1890, Kraqevo je sredi{te @i~kog sreza u okviru kojeg je bilo 18 op{tina, dok je @i~ki srez ulazio u sastav Rudni~kog okruga sve do 1902, kada prelazi u sastav â~anskog okruga. Nakon Prvog svetskog rata i formirawa Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Kraqevo se na{lo u novoj dràvi. Na osnovu Uredbe o podeli zemqe na oblasti od 26. aprila 1922. dràva je podeqena na 33 oblasti i Kraqevo se na{lo u sklopu Ra{ke oblasti sa sedi{tem u â~ku. Oktobra 1929. do{lo je do podele dràve na 9 banovina, a Kraqevo je u{lo u sastav Moravske banovine, sa upravnim centrom u Ni{u. Podela na banovine vaìla je sve do aprila 1941.1 Od 1854. u Karanovac (Kraqevo nakon 1882) preseqeno je sedi{te episkopije, a u to vreme grad postaje i sudsko sredi{te za okolna mesta. Planskom izgradwom od nesre|enog naseqa nastaje pravilno gradsko jezgro. Izgradwa puta KraqevoñRa{ka 1883ñ1886. i èlezni~kih pruga Stala}ñKraqevoñâ~ak 1910ñ1911. i Ra{kañKraqevoñKragujevac 1929, povoqno uti~e na razvoj Kraqeva.2 U gradu od sredine sedamdesetih godina 19. veka dolazi do osnivawa udruèwa zanatskih radnika, a ne{to kasnije razvija se mlinska industrija i osnivaju prve banke. Krajem 19. veka Kraqevo je predstavqalo zna~ajan trgova~ki centar jugozapadne Srbije u kome su poslovale 81 trgova~ka radwa i 17 {pekulativnih firmi za promet poqoprivrednih proizvoda, a formiran je i ÑEsnaf trovaca izvoznika sreza @i~kogî.3 Iako je prvo industrijsko postrojewe u Kraqevu po~elo sa radom 1882, do intenzivnije industrijalizacije do{lo je izme|u dva svetska rata, kada su izgraSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

Dimi} Qubodrag, Srbi i Jugoslavija ñ prostor, dru{tvo, politika, Stubovi kulture, Beograd, 1998, 116, 124.

]iri} Radojica, Iz pro{losti Kraqeva, Na{a pro{lost, 5, Istorijski arhiv i Narodni muzej Kraqevo (IAK i NMK), Kraqevo, 1992, 26.

Matijevi} Milan, Blagomir Bi{evac, Karanovac ñ zna~ajan trgova~ki centar Srbije u XIX veku, Rudo Poqe ñ Karanovac ñ Kraqevo, NMK, IAK, Kraqevo, 2000, 116.

|ene Fabrika aviona i Fabrika vagona, kao i jo{ nekoliko mawih industrijskih objekata, {to je dovelo do znatnog pove}awa broja stanovnika u gradu.4 U Kraqevu je 1895. ìvelo 3.493 stanovnika i sve do Prvog svetskog rata, kada je dosta me{tana poginulo, taj broj je mawe-vi{e ostajao isti. Tokom 1921. u Kraqevu je bilo 3.570 me{tana. Broj stanovnika u odnosu na 1921. udvostu~io se u narednih deset godina i 1931. iznosio 7.022, a u~etvorostru~io u narednih dvadeset godina, tako da je 1941. u Kraqevu ìvelo oko 16.000 stanovnika.5 Kraqevo je predstavqalo zna~ajan prosvetni centar, gde je radilo nekoliko {kola od velikog zna~aja za centralni deo zapadnomoravske doline, poput Poqoprivredne {kole osnovane 1882, @enske zanatske {kole, koja je sa radom po~ela 1892, Gimnazije osnovane 1909. i nekoliko drugih sredwih stru~nih i osnovnih {kola. Prvu {tampariju u Kraqevu otvorio je Stevan Mati} iz â~ka, i u woj su naj~e{}e {tampani administrativni obrasci. Nakon kratkog vremena Mati}eva {tamparija prestala je sa radom, pa je Kraqev~anin êdomir Milo{evi} otvorio drugu {tampariju. [tamparija Milenka Mitrovi}a po~ela je da radi 1926, da bi 1938. bila otvorena i tre}a {tamparija. Tokom Drugog svetskog rata u Kraqevu je radila je samo jedna {tamparija.6 Nakon streqa{tva, kao prve sportske aktivnosti u Kraqevu, ~iji po~eci se vezuju za kraj 19. veka, drugi sportovi po~iwu masovnije da se razvijaju dvadesetih godina 20. veka. U Kraqevu su delovala kulturno-prosvetna i humanitarna dru{tava, poput ÑKraqevske ènske podruìneî, pododbora Dru{tva ÑKnegiwe Qubiceî, @enskog hri{}anskog pokreta i dr.

POJAVA PUTUJU]IH POZORI[TA U SRBIJI 4

Virijevi} Vladan, Kraqevo ñ grad u Srbiji 1918ñ1941, NMK, IAK, Kraqevo, 2006, 125. (U daqem tekstu: V. Virijevi}, Kraqevo ñ grad u SrbijiÖ) 5 Milanovi} Dragoqub, Kraqevo i wegovo u`e gravitaciono podru~je, Srpsko geografsko dru{tvo, Beograd, 1973, 54.

Isto, 72.

Vuleti} Aleksandra, Porodica u Srbiji sredinom 19. veka, Istorijski institut, JP Slu`beni glasnik, Beograd, 2002, 114. (U daqem tekstu: A. Vuleti}, Porodica u SrbijiÖ) 8

Volk Petar, Pozori{ni `ivot u Srbiji 1835ñ1944, MPUS, Beograd, 1992, 13. 9

Kovijani} Gavrilo, Gra|a Arhiva Srbije o Narodnom pozori{tu u Beogradu 1835ñ1914, Arhiv Srbije, Beograd, 1971, 16.

Sredinom 19. veka kulturni ìvot u Srbiji bio je skroman. Izlasci u kafane, ku}ne posete i sedeqke, kao i javne sve~anosti prire|ivane povodom pojedinih praznika bili su ~esto jedina razonoda varo{ana.7 Gotovo sva dru{tvena de{avawa odigravala su se u kafanama i hotelima, koji su dugo bili jedino mesto za ve~erwi izlazak. Pored brojnih zabavnih doga|aja u hotelima poput matinea, igranki, zabava, priredbi i sli~no, putuju}a pozori{ta ~esto su znala da osveè dru{tveni i kulturni ìvot kako u prestonici, tako i u gradovima u unutra{wosti Srbije. U Srbiji se pozori{te i pozori{na umetnost javqaju kao rezultat uticaja prosve}enosti i racionalisti~ke misli 18. veka. Srpsko pozori{te kakvo poznajemo, za~eto je u vojvo|anskim gradovima 17. i 18. veka, kada su se upravo u ovim grani~nim podru~jima stvarali uslovi za ve}e pribliàvawe evropskoj civilizaciji i gra|anskom dru{tvu.8 Dositej Obradovi}, Joakim Vuji}, Jovan Sterija Popovi}, Atanasije Nikoli} i mnogi drugi pre~ani bili su pioniri prosvete i kulture u Srbiji, odrediv{i joj vrlo sadràjnu ulogu: Ñda budi nacionalnu svest i svest o lepom, plemenitom i uzvi{enom, da vaspitava, usavr{ava i pritom da zabavqaî. Rad Vuji}evog pozori{ta (1835ñ1836) nastavio je Atanasije Nikoli} 1840. u Kragujevcu i 1841. po preseqewu centralne dràvne uprave u Beograd. U Kragujevcu, a kasnije i u Beogradu pozori{te ima diletantski karakter. Diletanti su ~inovnici, profesori i u~enici koje je zahvatio prosvetiteqski talas.9 Prvo srpsko putuju}e pozori{te Lete}e diletantsko pozori{te (dru{tvo), kao i gotovo sve kulturne novine u Srbiji 18. i 19. veka, pojavilo se u 46

Mirjana Savi}

Vojvodini 1837. pod upravom Maksima Breòvskog. êsto je nastupalo u Zemunu i Pan~evu sa glumcima diletantima koji su dobijali honorare za svoj rad. Ovo pozori{te prestaje sa radom u prole}e 1838, ali ve} jula iste godine od ~lanova te druìne i u~enika gimnazije formira se trupa Joakim Vuji}, koja je tako|e radila samo godinu dana, do avgusta 1839. Oktobra 1839. od ~lanova trupe Breòvskog i Joakima Vuji}a nastalo je Serbsko diletantsko sodruèstvo, koje se prilikom gostovawa u Beogradu 1842. zalaè za stvarawe stalnog teatra. Tek 1860, nakon skoro dve decenije, nastavqa se u~estalije formirawe novih putuju}ih pozori{nih druìna.10 U po~etku su samo ìteqi prestonice povremeno imali prilike da gledaju predstave gostuju}ih pozori{nih trupa, a ne{to kasnije i predstave koje su prire|ivale lokalne amaterske grupe.11 Ve} krajem 19. veka i stanovni{tvo drugih gradova Srbije ima prilike da uìva u gostovawima putuju}ih pozori{ta. Pionirska uloga putuju}ih pozori{ta u popularisawu dramske umetnosti i {irewu pozori{ne kulture ñ ~ine}i ih dostupnim razli~itim slojevima naroda ñ rezultuje wihovim velikim zna~ajem na kulturolo{koj lestvici. Da ta uloga nije bila nimalo laka, svedo~e razne memoarske bele{ke upravnika, glumaca i rediteqa razli~itih pozori{nih druìna. Sva putuju}a pozori{ta su maweñvi{e oskudevala u dekorativnoj, kostimskoj i tehni~koj opremi. Pozori{ta koja su imala bar neke najnu`nije, makar i pohabane ili dotrajale kulise (stalno krpqene i premazivane), sebe su smatrala dobro snabdevenim.12 S druge strane, bavqewe gluma~kim pozivom podrazumevalo je finansijsku neizvesnost, te{ke uslove rada i vrlo ~esto, nerazumevawe okoline.

Putuju}e pozori{ne dru`ine u Srba do 1944, Zbornik radova, MPUS, Beograd, 1993, 195. (U daqem tekstu: Putuju}e pozri{ne dru`ine u SrbaÖ)

A. Vuleti}, Porodica u SrbijiÖ,114.

PUTUJU]A POZORI[TA U KRAQEVU 1897ñ1940 PUTUJU]E POZORI[TE FOTIJA ILIÎ]A Prva poseta putuju}eg pozori{ta Kraqevu zabeleèna je 1897. godine, kada je u grad stiglo putuju}e Srpsko pozori{te Fotija Ili~i}.13 Izvedene su predstave ÑBalkanska caricaî Nikole Petrovi}a i Ñ\idoî Janka Veselinovi}a.14 Fotije Ili~i} (1846ñ1911) osnovao je Srpsko pozori{te (1872ñ1909) koje je skoro ~etrdest godina imalo zapaènu ulogu u javnom i kulturnom ìvotu. Isticalo se ozbiqno{}u i pouzdanom organizacijom, kao i visokom profesionalnom i moralnom etikom.15 PUTUJU]E POZORI[TE ANTONIJA PELAGI]A Antonije Pelagi} osnovao je 1900. putuju}e pozori{te Sloga, koje je proputovalo kroz skoro sve srpske gradove, iako je vaìlo za jedno od najsiroma{nijih.16 Sedi{te putuju}eg pozori{ta bilo je u Kraqevu, a obilazilo je i mnoga mawa mesta u kojima nijedno drugo pozori{te nije smelo da gostuje. Na brojnim turnejama su dame, dekoracija i stvari putovali kolima, a mu{karci pe{ke, ~esto vrlo dugo i zamorno. Putuju}e pozori{te Sloga prestalo je s radom 1906. Od juna do septembra 1900. izveli su 17 predstava u Kraqevu: ÑZulejkaî, ÑNa silu doktorî, ÑZla ènaî, ÑDevoja~ka kletvaî, Ñ\idoî (dva izvo|ewa), Ñ[a}ur {ubaraî, ÑOpro{tajne...î, ÑUkro}ena goropadî, ÑDarñmarî, ÑIvkova slavaî, ÑHiqadu ñ Milion ñ Mirazî, ÑDupla punicaî, ÑUstanak Bosanskiî, Ñêtiri èneî, ÑCiganinî i ÑMilo{ Velikiî. U pozori{noj trupi Sloga isticali su se M. Vujanac, Milorad A}imovi}, Gavra Kapri}, Tuta ñ Sofija Pelagi}, Quba Lalovi}, Sima Konstantinovi}, koji su, kao {to je to bio obi~aj u malim truPozori{ni ìvot u Kraqevu 1897ñ1944.

Putuju}e pozori{ne dru`ine u SrbaÖ, 33.

Fotije u Kraqevu, Pozori{te, Beograd, br. 48, 1897.

Brankovo kolo, Novi Sad, br. 511, 1897. 15

Putuju}e pozori{ne dru`ine u SrbaÖ, 125.

U delu Borivoja Stojkovi}a Istorija srpskog pozori{ta iz 1936. stoji da je naziv putuju}eg pozori{ta Antonija Pelagi}a ÑZajednicaî, dok se u delu istog autora Istorija srpskog pozori{ta od sredweg veka do modernog doba (drama i opera) iz 1979, Antonije Pelagi} navodi kao upravnik putuju}eg pozori{ta ÑSlogaî. U katalogu izlo`be Muzeja pozori{ne umetnosti Srbije Srpska vojni~ka pozori{ta 1916ñ1918, autorke Veroslave Petrovi}, tako|e se pomiwe da je Antonije Pelagi} bio upravnik putuju}eg pozori{ta ÑSlogaî.

Stojkovi} Borivoje S., Istorija srpskog pozori{ta, Ni{, 1936, 234. 18

Stojkovi} Borivoje S., Istorija srpskog pozori{ta od sredweg veka do modernog doba (drama i opera), MPUS, Beograd, 1979, 525. (U daqem tekstu B. S. Stojkovi}, Istorija srpskog pozori{taÖ)

Petrovi} Veroslava, Srpska vojni~ka pozori{ta 1916ñ1918, (katalog izlo`be), MPUS, Beograd, 1992, 7. (U daqem tekstu: Srpska vojni~ka pozori{ta 1916ñ1918) 20

B. S. Stojkovi}, Istorija srpskog pozori{taÖ, 823.

Isto, 507ñ554.

Srpska vojni~ka pozori{ta 1916ñ1918, 43. 23

B. S. Stojkovi}, Istorija srpskog pozori{taÖ, 526.

U tekstu na pole|ini fotografije izvesni Milo{ javqa da je stigao u Kraqevo i da se Ñjavio upravniku i Aciî, kao i da je Ñdobio mesec danaÖî Narodni muzej Kraqevo, Istorijska zbirka Fotografije i razglednice. 25 Putuju}e pozori{ne dru`ineÖ, 201.

Ve~erwe novosti, Beograd, 9. mart 1911, 2ñ3; Ve~erwe novosti, Beograd, 10. februar 1912, 2.

B. S. Stojkovi}, Istorija srpskog pozori{taÖ, 551.

pama, tuma~ili uloge u svim ànrovima.17 O glumcima M. Vujancu i Sofiji ñ Tuti Pelagi}, Antonijevoj supruzi, nema sa~uvanih podataka, ali se za ostale ~lanove Pelagi}eve druìne zna da su bili iskusni glumci, predani svom poslu. Antonije Pelagi} je, pre osnivawa svoje druìne, od 1893. do 1896. bio ~lan putuju}eg pozori{ta Isaije Joki}a, koje je vaìlo za siroma{no, ali i Ñpozori{te koje je uvek okupqalo dobre glumce koji su nosili predstaveî.18 Za vreme Prvog svetskog rata Pelagi} je bio glumac u pozori{tu za vojnike Jugoslovenske divizije, koja je nakon prelaska preko Kajmak~alana i oporavqawa na Krfu, krenula ka Solunu i ulogorila se na Halkidikiju, u selu Zaharxija.19 Milorad A}imovi}, rodom iz Beograda, nakon gluma~kih po~etaka u nekoliko putuju}ih pozori{ta, karijeru je nastavio u narodnim pozori{tima u Bitoqu, Osjeku i Novom Sadu.20 Gavra Kapri}, osim kod Pelagi}a, glumeo je u Srpskom narodnom pozori{tu Fotija Ili~i}a, u putuju}em pozori{tu Isaije Joki}a, zatim kod \ure S. Proti}a, Jovana Markovi}a itd. Iz umetni~kog aspekta vrlo vredan glumac, zauzimao je zna~ajno mesto i u narodnim pozori{tima, kao i u ni{kom pozori{tu ÑSin|eli}î, ili u Gradskom narodnom pozori{tu u [apcu. Posebno se isticao u ulogama sa pesmama iz narodnog ìvota.21 Od 1902. do 1903. ~lan Pelagi}eve druìne bio je Quba Lalovi}, poreklom iz Uìca. Tokom svog bavqewa glumom, igrao je u dvanaest putuju}ih pozori{ta, u Narodnom pozori{tu u Skopqu, kao i u Podriwskom pozori{tu Du{ana @ivoti}a. Po~etak Prvog svetskog rata, Lalovi} je do~ekao u bitoqskom pozori{tu To{a Jovanovi}. Tokom rata mnogi glumci su postali vojni obveznici, pa su se na{li u Solunu, kao vojnici, izbeglice, ili na le~ewu u solunskim bolnicama. Grupa glumaca, me|u kojima i Quba Lalovi}, okupili su se pod tada{wom upravom pozori{ta To{a Jovanovi} i po~eli da daju predstave u pozori{tu Odeon.22 Sima Konstatinovi} istakao se kao dobar komi~ar u nekoliko putuju}ih druìna: kod Mihaila Pe{i}a, Isaije Joki}a, P. Krstono{i}a, Mihaila Lazi}a î~ka itd. Zajedno sa Qubom Lalovi}em od 1900. do 1902. bio je u druìni Dragoquba ñ Ke~e Simi}a, da bi potom pre{li u druìnu Antonija Pelagi}a, ~iji je ~lan bio do 1904.23 POZORI[NA DRU@INA ÑLAZI]î O gostovawu Pozori{ne druìne Lazi} u Kraqevu svedo~i dopisna karta te druìne poslata 14. marta 1909. iz Kraqeva u Kragujevac. Na fotografiji je 18 ~lanova trupe, od kojih 7 èna, 10 mu{karaca i 1 devoj~ica.24 Osnovano 1907, putuju}e pozori{te Mihajla Lazi}a Mla|eg je ne{to kasnije promenilo ime u Putuju}e pozori{te To{a Jovanovi}. Vrlo brzo je postalo jedno od najboqih, tako da 1912. dobija status povla{}enog pozori{ta, a krajem 1913. iz wega nastaje Gradsko povla{}eno pozori{te u Bitoqu.25 PUTUJU]E POZORI[TE ÑTOPALOVI]î Putuju}e pozori{te Topalovi} gostovalo je u Kraqevu vi{e puta tokom 1911. i po~etkom 1912.26 Osnovano 1907. u Smederevu, putuju}e pozori{te Topalovi} radilo je pod imenom Smederevsko pozori{te do 1912. obilaze}i Srbiju, posebno wen isto~ni deo. Bilo je dobro organizovano, snabdeveno raznovrsnom garderobom, ~ak i kostimima za istorijske komade. Imalo je nekoliko garnitura dekoracije (soba i prirode), kao i bogat rekviziterski fond. Vaìlo je za 48

Mirjana Savi}

disciplinovano pozori{te, unutar kojeg su vladali harmoni~ni odnosi. U periodu od 1910. do 1912. trupa je uvek imala najmawe dvadeset ~lanova.27 Topalovi}evo pozori{te u Kraqevu je gostovalo vi{e od mesec dana, od kraja decembra 1911. do po~etka februara 1912. Izveli su predstave ÑKarmenî, ÑVawu{inova decaî Segija Naj|enova i ÑRi|okosaî [andora Luka~ija. Odziv publike bio je veoma dobar.28 Po se}awu Dimitrija ñ Mite Mitrovi}a, koji je kao mladi} gledao jednu wihovu predstavu u Kraqevu, davali su vodviq, iz kojeg je on zapamtio jedan stih: ÑA da nije Gli{o na poselo i{o, ne bi wega Mara nikad otrovalaî.29 Februara 1912. u dve predstave izvedene pred kraqeva~kom publikom, gost pozori{ta Topalovi} bio je Svetislav Dinulovi}, ~uveni glumac komi~ar, koji je svojim ume}em obeleìo kraj 19. i prve godine 20. veka. Iste godine, nekoliko meseci kasnije, spojile su se Topalovi}eva i druìna Qubomira Raji~i}a ^vrge, oformiv{i novo pozori{te, Gunduli}, koje su wih dvojica zajedni~ki vodili.30 POVLA[]ENA POZORI[TA Po Zakonu o Narodnom pozori{tu u Beogradu, koji je Narodna skup{tina potvrdila 16. maja 1911, predvi|eno je osnivawe ograni~enog broja povla{}enih putuju}ih pozori{nih druìna u unutra{wosti Srbije. U skladu sa ovim zakonom, ministar prosvete obrazovao je Pozori{ni savet, koji je 1912. izradio Pravila o putuju}im druìnama. Ustanovqeno je pet povla{}enih putuju}ih pozori{ta, izabrani upravnici i odre|ena pozori{na sedi{ta i teritorije. Time je uneto vi{e neophodnog reda, plana i discipline u dosta nesre|en i prepun improvizacija pozori{ni ìvot u unutra{wosti, a nije zanemarqiva ni ~iwenica da je ovim zakonom uveliko re{eno dru{tveno i ekonomsko zbriwavawe putuju}ih glumaca. Povla{}eno pozori{te Trifkovi} (obrazovano od ~lanova ni{kog pozori{ta Sin|eli} i putuju}e druìne Zajednica) pod upravom Sime Buni}a, zadràlo je biv{u teritoriju Sin|eli}a: jugoisto~nu Srbiju sa sedi{tem u Ni{u i gradove Kraqevo, Vrwci, Aleksinac, Kru{evac, Pirot, a zalazilo je i u Vrawe.31 Ta podela je vrlo brzo pretrpela izmene, jer je Srbiji nakon balkanskih ratova prikqu~ena tek oslobo|ena Makedonija. Kona~nom odlukom Ministarstva prosvete januara 1914. zadràna je podela na pet delova: Gunduli} za isto~nu oblast sa sedi{tem u Kragujevcu, Trifkovi} za jugoisto~nu oblast sa sedi{tem u Ni{u, Sterija za severnu oblast sa sedi{tem u Vaqevu, pozori{te To{a Jovanovi} preimenovano je u Gradsko pozori{te u Bitoqu i bilo je zaduèno za ju`nu oblast, dok je pozori{te Joakim Vuji} pokrivalo sredi{wu oblast sa sedi{tem u Kru{evcu. Kraqevo je pripadalo teritoriji pozori{ta Joakim Vuji}, zajedno sa mestima: Vrwci, â~ak, Uìce, Gorwi Milanovac, Ribarska Bawa i Soko Bawa. U trupi Joakim Vuji} ~esto su igrali najzna~ajniji glumci iz unutra{wosti Srbije.32 Da se putuju}e druìne te teritorijalne podele nisu uvek strogo pridràvale, svedo~i detaq iz biografije Marije Prugove~ke-Kandu~ar, koja je igrala u nekoliko pozori{ta i bila vrlo zapaèna glumica. Od 1913. do 1915. igrala je u Povla{}enom pozori{tu To{a Jovanovi}, sa kojim je 1915. nastupala u Kraqevu.33

Ve~erwe novosti, Beograd, 5. januar 1912, 3.

Rudo Poqe ñ Karanovac ñ Kraqevo 1476ñ1915, katalog izlo`be, NMK, IAK, Kraqevo, 1997, kat. br. 368.

B. S. Stojkovi}, Istorija srpskog pozori{taÖ, 551ñ552. 31

Isto, 518; Kru{eva~ko pozori{te 1946ñ1996, Kru{evac, 1996, 12ñ13. 33

PUTUJU]A POZORI[TA U KRAQEVU IZME\U DVA SVETSKA RATA Finansijska sredstva namewena narodnim pozori{tima u Beogradu, Qubqani i Zagrebu bila su nedovoqna za procvat pozori{nog `ivota u KraqeviPozori{ni `ivot u Kraqevu 1897ñ1944.

Isto, 484ñ495

Tokom gostovawa u Kraqevu, Marija se naglo razbolela i pre{la u Vrwce, gde je iste godine preminula. B. S. Stojkovi}, Istorija srpskog pozori{taÖ, 532ñ533.

Dimi} Qubodrag, Kulturna politika Kraqevine Jugoslavije 19181941, I, Stubovi kulture, Beograd, 1997, 164. (U daqem tekstu: Q. Dimi}, Kulturna politikaÖ,) 35 Q. Dimi}, Kulturna politikaÖ, II, 291.

36 Q. Dimi}, Kulturna politikaÖ, III, 302ñ311.

37 Petranovi} Branko, Istorija Jugoslavije 1918ñ1988, I, Nolit, Beograd, 1988, 328.

38 Jani} Sini{a, Stojkovi} Borivoje, Ni{ko pozori{te 1887ñ1915, Teatron, 30/1/2, Beograd, 33. (U daqem tekstu: S. Jani}, Ni{ko pozori{teÖ)

39 Matijevi} Milan, Kraqeva~ke kafane, Zavi~ajno dru{tvo, Kraqevo, 1998, 82ñ83. (U daqem tekstu: M. Matijevi}, Kraqeva~ke kafaneÖ)

Hotel je izgradio Lazar Proki}, kafexija i trgovac iz U{}a. Nakon {to se smenilo nekoliko kafexija zakupaca, zgradu hotela 1920. kupuje Stamenko Joksimovi}, kraqeva~ki trgovac. Isto, 124.

Isto, 127.

@ivoti} Du{an, Moje uspomene, MPUS, Beograd, 1992, 71. (U daqem tekstu: D. @ivoti}, Moje uspomeneÖ, ) 43

Putuju}e pozori{ne dru`ine u SrbaÖ, 204.

D. @ivoti}, Moje uspomeneÖ, 121, 125ñ126. 45

Za izgradwu hotela novac je ulo`io Laza Jovanovi}, obu}ar iz Ra{ke, a od 1933. hotel je u vlasni{tvu Mije Todosijevi}a. M. Matijevi}, Kraqeva~ke kafane, 118ñ119. 46 Kraqevski glasnik, Kraqevo, 21. septembar 1933.

Dragoqub Obradovi} Kondis, Staro Kraqevo, Kraqevski glasnik, Kraqevo, 2007, 139. (U daqem tekstu: D. O. Kondis, Staro Kraqevo)

ni Jugoslaviji, a opet tolika da se smatraju luksuzom neprimerenim zemqi u kojoj ni cela populacija za {kolu dorasle dece nije bila obuhva}ena {kolom. Mala ulagawa u pozori{te bila su jedan od onih ~inilaca koji su doprinosili da kriza pozori{ta u Kraqevini Jugoslaviji bude permanentna.34 Poloàj pozori{nih umetnika (glumaca, operskih i baletskih umetnika, rediteqa) bio je vrlo nezavidan i ispuwen neizvesno{}u.35 Svoje politi~ke i programske stavove dramski pisci su izloìli u Rezoluciji od 17. oktobra 1930, gde je izme|u ostalog istaknuta potreba poklawawa ve}e pa`we nacionalnom repertoaru, dramskoj kwièvnosti i pozori{tu uop{te.36 Krajem 1938. Jugoslavija je imala 41 stalno i putuju}e pozori{te, od ~ega 20 profesionalnih i 21 diletantsko.37 U ve}ini gradova u unutra{wosti Srbije nije bilo namenski napravqenog prostora za izvo|ewe pozori{nih predstava, tako da su, u nedostatku adekvatnih sala, ugostiteqski objekat postajali svojevrsni rasadnici pozori{ne umetnosti. Putuju}a pozori{ta ~esto su nastupala u hotelskim salama, kafanama i gostionicama, koje su vlasnici ustupali besplatno, pod uslovom da se to~i pi}e i posluùje hrana tokom izvo|ewa predstave. Tako su vlasnici hotela i kafana pove}avali promet, a samim tim i dobit.38 Hotel ÑParizî, ~ija je izgradwa zavr{ena 1881, jedna od najlep{ih zgrada u Kraqevu, napravqen sa restoranom u prizemqu i sobama za izdavawe na spratu, bio je vi{e puta renoviran. Imao je za to doba vrlo udoban hotelski sme{taj, tako da su u periodu izme|u dva svetska rata, u wemu ~esto odsedali mnogi poslovni qudi, trgovci, stru~waci i stranci. U sali hotela odràvane su zanatske, trgova~ke, oficirske i humanitarne zabave, svoje ve{tine su demonstrirali mnogi artisti i ma|ioni~ari, a ~esto su gostovala i putuju}a pozori{ta, poput pozori{ta Topalovi}.39 ÑGrand hotel Studenicaî, sagra|en je oko 1890. Zidan sa tri nivoa, u prizemqu je imao dve sale sa 40 stolova i 240 sedi{ta, a na spratu sobe za preno}i{te. U hotelu su se na raznim zabavama, proslavama i umetni~kim ve~erama okupqali ruski emigranti, a kasnije i Francuzi koji su radili u Fabrici aviona.40 Vi{e puta u hotelu je gostovalo @ivoti}evo pozori{te.41 U svojim memoarima Du{an @ivoti} pomiwe da je sa svojom trupom 1935. gostovao 25 dana u Kraqevu, nastupaju}i Ñu kafani, maloj, teskobnoj koja je imala improvizovanu pozornicu ñ podijumî.42 Beogradsko malo pozori{te Du{ana @ivoti}a, osnovano marta 1931. radilo je sve do 1941. Pozori{te je povremeno, osim u Kraqevu, gostovalo i u drugim gradovima Srbije.43 @ivoti}evo pozori{te je nakon 1935. ponovilo gostovawa u Kraqevu 1937, 1939. i 1941.44 Tridesetih godina HH veka centar dru{tvenih de{avawa u Kraqevu bio je hotel ÑJugoslavijaî, izgra|en 1932.45 Reklamiran kao Ñprvoklasni i najure|eniji ovd. hotelî, imao je za to doba moderno ure|ene sobe i restoran sa doma}om i stranom kuhiwom. Svako ve~e u ÑJugoslavijiî je svirao xez orkestar i organizovan Ñdansingî (igranka), a nedeqom i praznikom matine.46 Sala iza restorana kori{}ena je naj~e{}e za bioskopske predstave i matinea, ali i za povremena gostovawa putuju}ih pozori{ta. Osim u ÑGrand hotelu Studenicaî, @ivoti}evo pozori{te gostovalo je i u hotelu ÑJugoslavijaî, gde je izvodilo Nu{i}eve komedije. Na sceni ovog hotela nastupala je i @anka Stoki}, u to doba jedna od najpopularnijih srpskih glumica.47 Povla{}eno Narodno pozori{te iz Novog Sada, 21. novembra 1934. u hotelu ÑJugoslavijaî izvelo je predstavu rediteqa G. @. Moa~anina ÑTamo dalekoî, autora Milice Jankovi}, u ~ast se}awa na kraqa Aleksandra I Ujediniteqa, ubijenog u Marseju 9. oktobra iste godine.48 Nedequ dana kasnije od50

Mirjana Savi}

igrali su i predstavu, tako|e u reìji Moa~anina, ÑOàlo{}ena porodicaî, povodom sedamdeset godina od ro|ewa Branislava Nu{i}a.49 Narodno pozori{te Moravske banovine iz Ni{a, 11. maja 1935. u hotelu ÑJugoslavijaî, izvelo je predstavu rediteqa Borivoja Stojkovi}a, ÑGospoda Glembajeviî, autora Miroslava Krleè. Cena mesta u hotelu ÑJugoslavijaî razvrstavana je u tri kategorije: mesto u prvom redu ko{talo je 12,5 do 15 dinara, u drugom 10 do 10,5 dinara, dok se za stajawe i mesto u galeriji pla}alo 5 dinara.50 Osim restorana i hotela, za kulturno-obrazovne sadràje kori{}ena je i gimnasti~ka sala Gimnazije u Kraqevu, renovirana 1928. godine. Moravsko banovinsko pozori{te je 1. oktobra 1931. u toj sali izvelo pozori{ni komad ÑBoj na Kosovuî. Tokom {kolske 1936/1937. ponovili su gostovawe, tako da su u~enici Gimnazije i drugi zainteresovani bili u prilici da gledaju dramu ÑPe~albariî Antona Panova i predstavu ÑHajduk Stankoî.51 Narodno pozori{te Moravske banovine iz Ni{a ponovo je nastupalo u Kraqevu u okviru svoje velike turneje po ve}im mestima Moravske banovine, na koju se 1. septembra 1939. uputila ~itava pozori{na trupa, odigrav{i niz predstava u Para}inu, ]upriji, Jagodini, Kru{evcu, Kraqevu, Zaje~aru i Negotinu.52 Po~etkom tre}e decenije 20. veka, po okon~awu revolucije i gra|anskog rata u Rusiji, u Kraqevinu Srba, Hrvata i Slovenaca po~eli su da pristiù ruski emigranti. U Kraqevu je krajem 1933. bilo preko dvesta Rusa, koji su po ugledu na sunarodnike u drugim mestima obrazovali ÑRusku kolonijuî.53 U Qubqani je 1924. osnovana nacionalno-kulturna ustanova ÑRuska maticaî, ~iji je ciq bio da podràva {to intenzivniju vezu svojih sunarodnika sa ruskom kulturom. U Kraqevu je aktivno delovala podru`nica ÑRuske maticeî, zahvaquju}i kojoj su tokom ~itavog me|uratnog perioda Kraqevo ~esto pohodile ruske putuju}e trupe, umetni~ki ansambli i samostalni umetnici.54 Primera radi, decembra 1933. u ÑKraqevskom glasnikuî Odbor za pomagawe siroma{ne ruske dece obave{tava da je priredio vrlo uspelu zabavu 9. decembra u hotelu ÑJugoslavijaî. Osim koncerta klasi~ne muzike i izvo|ewa ruskih pesama, kao posledwa ta~ka prikazan je komad ÑBez otaxbineî autora Gabrijele Zapoqski.55 Dobrivoje Govedarica u svojim bele{kama pomiwe da je u Kraqevu gledao rusku melodramu ÑNa poseluî sa muzikom i pevawem, koja je izvedena pred prepunom salom.56 Svojom kulturno-prosvetnom i humanitarnom aktivno{}u isticalo se nekoliko ènskih udruèwa. Kraqevska ènska podruìna, formirana u Kraqevu 1890. kao podru`nica Beogradskog ènskog dru{tva, starala se o radu @enske zanatske {kole. Jedan od na~ina dodatnog finansirawa bio je organizovawe raznih koncerata, priredbi, proslava i humanitarnih skupova. Posebno sve~ano obeleàvane su podruìnska slava Mala Gospojina i do~ek Nove godine, povodom kojih su pored Ñdeklamacija u~enicaî i mini-koncerata, prire|ivani i kra}i pozori{ni komadi.57 Iako vrlo stroge po pitawu dru{tvenog ìvota u~enica, gospo|e iz uprave Kraqevske ènske podruìne dozvolile su u~enicama @enske zanatske {kole da posete predstavu ÑHajduk Stankoî, koju je timo~ko pozori{te davalo za |ake tokom svog gostovawa u Kraqevu po~etkom juna 1930.58 Kolo Gospo|a je, u ciqu pomagawe èlezni~ke siro~adi, 19. novembra 1933. u hotelu Jugoslavija priredilo zabavu Soare, u okviru koje je izveden pozori{ni komad. Ulaznice su bile dobrovoqni prilog.59 Kraqeva~ki pododbor ènskog dru{tva Knegiwa Qubica, bitno je oboga}ivao dru{tvene i zabavne sadràje grada tridesetih godina pro{log veka. Osim {to su ~lanice dru{tva organizovale razne zabave, cic-balove, ~ajanke i Pozori{ni ìvot u Kraqevu 1897ñ1944.

Muzej pozori{ne umetnosti Srbije, Beograd, Zbirka Pozori{ni programi i plakati, inv. br. 8957/3.

Isto, inv. br. 8714/2.

Isto, inv. br. 20631.

Izve{taj Dràvne niè i Samoupravne vi{e gimnazije za 1931/1932. {kolsku godinu, Kraqevo, 1932, 11; Izve{taj Dràvne realne gimnazije za {kolsku 1936/1937. godinu, Kraqevo, 1937, 41. 52 S. Jani}, Ni{ko pozori{teÖ, 126. 53

V. Virijevi}, Kraqevo ñ grad u SrbijiÖ, 308. 54

Isto, 309; Obradovi} Dragoqub Kondis, Letwe razonode na kaldrmi, Ibarske novosti, 11. avgust 1983, 8.

Kraqevski glasnik, Kraqevo, 14. decembar 1933, 3. 56

Govedarica Dobrivoje M., KUD ÑAbra{evi}î Kraqevo (neobjavqena gra|a za monografiju), Kraqevo, 1976, 9.

Kraqevo ñ grad u SrbijiÖ, 258.

NMK, Istorijska zbirka Arhivalije, Zapisnik Kraqevske `enske podru`ine, inv. br. 1003, 29. maj 1930.

Kraqevski glasnik, Kraqevo, 16. novembar 1933, 3.

sli~no, pratile su i druga kulturno-zabavna de{avawa, ~esto pose}uju}i pozori{ne predstave. Ovo potvr|uje i akt ni{kog Prosvetnog sportskog i humanog dru{tva kojim se dru{tvo Knegiwa Qubica obave{tava da }e pozori{na sekcija Dobrica Milutinovi} prvi put gostovati u Kraqevu 9. marta 1935. i mole se ~lanice da u {to ve}em broju posete ovu priredbu.60 Zalagawem nekoliko uglednih Kraqev~anki, u gradu je 1935. osnovano dru{tvo @enski hri{}anski pokret, koje je ubrzo steklo brojno ~lanstvo, posve}eno zbriwavawu siro~i}a, starih i iznemoglih, otvarawu hranili{ta i mnogim drugim humanitarnim aktivnostima. Aktivnost ovog udru`ewa nai{la je na veliku podr{ku ne samo kraqeva~ke javnosti, ve} i znatno {ire. Po~etkom 1941. prilikom gostovawa u Kraqevu, putuju}e pozori{te Du{ana @ivoti}a je, povodom dvadesetogodi{wice svog umetni~kog rada, prikazalo dramu Du{ana Nikolajevi}a ÑPreko mrtvihî a prihod je i{ao u fond @enskog hri{}anskog pokreta.61

KRAQEVA^KE POZORI[NE DRU@INE 1900ñ1941.

60 NMK, Istorijska zbirka Arhivalije, Zapisnik Pododbora Knegiwa Qubica u Kraqevu za 1934. i 1935, inv. br. 1006, 23. januar.1935.

Kraqevo ñ grad u SrbijiÖ, 266.

Koviqka Leti}, Osnovne {kole u ^a~anskom okrugu 1804ñ1914, De~ije novine, Gorwi Milanovac, 2000, 208.

63 Kraqevski glasnik, Kraqevo, 25. januar 2001, 14.

Kulturno umetni~ko dru{tvo ÑAbra{evi}î u Kraqevu, Kraqevo, 1966, 5. (U daqem tekstu: Kulturno umetni~ko dru{tvoÖ) 65 Narodni muzej Kraqevo, Studijska zbirka Radni~ki pokret.

Todor Vujasinovi}, Mu~ne godine, Sarajevo, 1965, 17.

Kulturno umetni~ko dru{tvoÖ, 5.

Kraqevo i okolina, Kraqevo, 1966, 309. (U daqem tekstu: Kraqevo i okolina)

ABRA[EVI] ñ POLET ñ GO^ ñ ABRA[EVI] Prvo pomiwawe pozori{nog amaterizma u Kraqevu je s po~etka 20. veka. U studiji o {kolstvu u â~anskom okrugu do 1914, pomiwe se da su nastavnici u osnovnim {kolama @i~kog sreza vaspitavali u~enike tako {to su se wima bavili za vreme odmora i ru~ka, odlazili sa wima u crkvu na izlete Ñi vodili ih na pozori{ne predstave u diletantsko pozori{teî.62 U staroj kraqeva~koj kafani Jelenac, najverovatnije 1905. odigrana je prva pozori{na predstava lokalnih entuzijasta. Grupa mladi}a izvela je komad ÑKletva poludeleî. Kako za ulogu ène nije mogla da se na|e glumica, odigrao ju je mu{karac.63 Bliìh podataka o tada{wim kraqeva~kim pozori{nim druìnama nema, izuzev da su bile formirane u krugu radnika progresivnih ideja.64 U vezi sa vremenom nastanka Kulturno-umetni~kog dru{tva Abra{evi} u Kraqevu postoje opre~ni podaci iz zabeleènih se}awa osniva~a. Milenko Novakovi}, predsednik organizacije Srpske socijaldemokratske stranke u Kraqevu, u svojoj pisanoj biografiji pomiwe da je 1905. na wegovu i inicijativu wegovih istomi{qenika osnovano kulturno-umetni~ko dru{tvo Abra{evi}, koje je bilo vrlo aktivno i koje je pomoglo snaèwe partijskog i sindikalnog pokreta u Kraqevu.65 Todor Vujasinovi} u svojoj kwizi pi{u}i o obnavqawu rada Abra{evi}a 1932. godine, izme|u ostalog, kaè: ÑVe} 1906. i 1907. u Kraqevu je bilo osnovano dru{tvo Abra{evi}. Rad dru{tva prekinut je Prvim svetskim ratom, da bi ve} 1919. opet bio obnovqenî.66 Razlog neujedna~enog datirawa leì u ~iwenici {to je Abra{evi} izme|u dva svetska rata nastavio tradiciju predratnog radni~kog okupqawa u kulturno-umetni~kim dru{tvima, te su ta dru{tva poistove}ivana sa kraqeva~kom kulturno-umetni~kom grupom Abra{evi} osnovanom 1926, kao i u tome {to je kraqeva~ki Abra{evi} tridesetih godina 20. veka uspostavio tesne kontakte sa beogradskim Abra{evi}em, osnovanim 1905.67 Objavqivawe Obznane krajem 1920. dovelo je do zabrane rada Komunisti~ke partije Jugoslavije i sindikalnih organizacija. Zbog novonastalih okolnosti, komunisti su, koriste}i legalna sredstva, nalazili na~ine da nastave sa radom i propagandom. U Kraqevu je polovinom 1926. osnovana Kulturno-umetni~ka grupa Abra{evi}, kao ogranak beogradskog dru{tva. Policija je odmah intervenisala i zabranila rad. Pokrenuta akcija o skidawu zabrane, uspe{no je zavr{ena sa 50 skupqenih potpisa.68 52

Mirjana Savi}

Inicijator osnivawa i predsednik grupe Dragi Te{i}, abaxija, jo{ od 1922. bio je ~lan Abra{evi}a u [apcu. ^lanovi uprave bili su iz redova kraqeva~kih zanatlija, a jedina èna u upravi bila je Dara Markovi}, doma}ica. U sastavu novoosnovane grupe postojali su dramska i recitatorska sekcija, hor i skromna biblioteka. Dramska sekcija izvodila je komade ÑSumwivo liceî, ÑDevoja~ka kletvaî, ÑRudariî, ÑNa sinxiruî i niz jedno~inki. U sastavqawu programa u~estvovali su komunisti, ~lanovi grupe, tako da su neretko davane predstave revolucionarne sadrìne: Ñ[aranî, ÑRuska proleterkaî, ÑStari Ciganiî, ÑKirijeî, ÑPutovawaî itd. Predstave su izvo|ene u kraqeva~kim kafanama ÑJelenacî, ÑKneèvi}î, ÑLovacî, kao i u hotelima ÑParizî i ÑJugoslavijaî. Intenzivirawe rada komunista odrazilo se kako na rad sindikalne organizacije, tako u na rad kulturno-umetni~ke grupe Abra{evi}, {to nije promaklo policiji. Policija po~iwe da ometa rad grupe, da progoni ~lanove ñ komuniste, a po~etkom 1929, tokom [estojanuarske diktature zabrawuje im se daqi rad.69 ^lanovi zabrawenog Abra{evi}a, komunisti~ki aktivisti i zanatlije, pronalaze na~in da nastave sa okupqawima i daqim kulturno-propagandnim radom, osnivawem novog dru{tva Polet krajem 1929. Osniva~ki akt Kulturno-umetni~kog dru{tva (KUD) Polet potpisalo je 70 Kraqev~ana. U okviru KUD-a Polet postojali su narodna kwi`nica sa 85 ~lanova, hor i diletantsko pozori{teî.70 Osniva~ki akt poslat je u Ni{, koji je bio sedi{te Moravske banovine, odakle dugo nije stizao odgovor, {to je iskori{}eno za nesmetan rad Dru{tva sve do kraja 1931. Priredbe su organizovane svake subote u kafani ÑLondonî i hotelima ÑStudenicaî i ÑJugoslavijaî. Nisu gostovali van Kraqeva, a za nastupe u gradu morali su traìti saglasnost policije. Me|utim, u svojim nastupima po~eli su da recituju revolucionarnu pesmu objavqenu u radni~kom listu ÑOrganizovani radnikî, {to je navelo policiju da, ne sa~ekav{i odgovor banske uprave iz Ni{a, zabrani rad KUD-a Polet, koji se gasi krajem 1931.71 Kraqeva~ki amateri, ve} pou~eni dotada{wim iskustvom, ponovo {aqu nov akt u Ni{ sa zahtevom da se odobri rad, ovog puta kulturno-umetni~koj grupi (KUG) Go~. Dok su ~ekali odgovor, nastavqaju sa radom, imaju}i sve brojniju publiku. Leta 1932. zabrawen je rad KUG Go~, zato {to su ~lanovi grupe u~estvovali u rasturawu letaka, dobijenih iz Beograda, uo~i 1. avgusta, Dana borbe protiv rata i militarizma. Tako|e je proterano 13 najaktivnijih ~lanova Dru{tva. Akti upu}eni u Ni{, vra}eni su posle 2-3 godine, zajedno sa spiskom ~lanova. Neka imena su bila podvu~ena crvenom olovkom, {to je ozna~avalo komuniste, a ostala crnom i plavom.72 Do obnavqawa rada do{lo je 1934, kada je ponovo osnovan Abra{evi} u statusu radni~ko-umetni~ke grupe.73 Posle zavo|ewa [estojanuarske diktature sve grupe Abra{evi}a mogle su biti obnovqene ili osnovane samo u okviru Ujediwenih radni~kih sindikata Srbije, kao sekcije Ujediwene radni~ke grupe Abra{evi} u Beogradu. Radi lak{e legalizacije, kraqeva~ki Abra{evi} prijavqen je kao ogranak beogradskog Abra{evi}a. U okviru grupe organizovane su horska, dramska, recitatorska i tambura{ka sekcija, {kola igrawa i biblioteka. Pored niza kra}ih komada, diletanti dramske sekcije izveli su komad Petra Petrovi}a Pecija ÑOslobo|ewe Koste [qukeî, kao i komade Milana \okovi}a ÑVoda sa planineî, Antona Panova ÑPe~albariî i Maksima Gorkog ÑNa dnuî. S tim predstavama, horom i horskom recitacijom gostovali su i u drugim mestima. Iako su radili u te{kim materijalnim uslovima, imali su sve vi{e ~lanova, me|u kojima je 1935. bilo 20 èna. U okviru Abra{evi}a formirana je i deveto~lana tambura{ka sekcija. Ostale sekcija su imale po 10 -15 ~lanova. Pozori{ni ìvot u Kraqevu 1897ñ1944.

Stamenovi} Miroslav, Radni~koñumetni~ka grupa ÑAbra{evi}î 1926ñ1945, Na{a pro{lost, 2, NMK, IAK, Kraqevo, 1987, 174-177. (U daqem tekstu: M. Stamenovi}, Radni~koñumetni~ka grupaÖ) 70

D. O. Kondis, Staro Kraqevo, 124-125.

M. Stamenovi}, Radni~koñumetni~ka grupaÖ, 178. 72

Isto, 179; Kraqevo i okolina, 319;

Jovanovi} @arko, ÑAbra{evi}î 1905ñ1945, Beograd, 1984, 195.

Kulturno umetni~ko dru{tvoÖ, 7; M. Stamenkovi}, Radni~koñumetni~ka grupaÖ, 180.

Stanko Ko{anin, jedan od ~lanova uprave Dru{tva 1936, isti~e da je gluma~ka sekcija najboqe radila i Ñuvek davala dobre pozori{ne komadeî.74 Policija je i narednih godina grupi oteàvala rad, a nekoliko puta ga i prekidala, kao npr. 1935, kada je uhap{eno nekoliko ~lanova a grupi zabrawen rad na nekoliko meseci, zatim su 1938. upali u prostorije Abra{evi}a, a 1939. àndarmi prekidaju izvo|ewe pograma u hotelu ÑJugoslavijaî. Krajem 1940. op{ta politi~ka kriza u zemqi i ja~awe revolucionarnih pokreta, dovodi do naredbe dràvnog vrha da se zabrani rad sindikata i kulturno-umetni~kih dru{tava, {to je za posledicu imalo kona~an prestanak rada kraqeva~kog Abra{evi}a.75

M. Stamenkovi}, Radni~koñumetni~ka grupaÖ, 182ñ183.

NMK, Istorijska zbirka Plakati, inv. br.130.

Isto, inv. br. 127.

Isto, inv. br. 129.

Isto, inv. br. 128.

J. Kri~kovi}, ^ika Pecina se}awa, Ibarske novosti, Kraqevo, br. 1230, 17. mart 1977, 6.

81 Petrovi} Stojan, Sto godina poqoprivrednih {kola u Srbiji, Beograd, 1956, 51ñ52.

82 Sto godina poqoprivredne {kole u Kraqevu 1882ñ1982, Poqoprivredna {kola, Kraqevo, 1983, 90.

BUDU]NOST Diletantsko pozori{te Budu}nost osnovano je u Kraqevu 1. januara 1920. Sude}i po sa~uvanim plakatima iz 1921. bilo je dosta aktivno. Od 1. januara 1920. do 30. aprila 1921. nastupilo je 38 puta. U Mataru{koj Bawi gostovali su 1. maja 1921, {to je bio wihov 39. nastup. Tada su izveli dva pozori{na komada: Ñ\ur|evi}iî M. Savi}a i ÑPrijateqiî L. Lazarevi}a.76 Naredni, 40. nastup, imali su u sali ÑTopalovi}aî u Trsteniku 8. maja 1921, kada je prire|ena dobrotvorna zabava za pomo} invalidskom fondu. Pozori{te Budu}nost tom prilikom je izvelo predstavu ÑPod maglomî Alekse [anti}a. Drugu ta~ku programa obeleìo je nastup gospo|e Gemzel, koja je otpevala po jednu cigansku i italijansku pesmu, odigrala valcer balet ÑMajsko ve~eî i rusko kolo ÑGopakî, nakon ~ega je Andru{a Kazalov odsvirao ÑUvertiruî. Tre}a ta~ka programa bila je igranka.77 Dve nedeqe kasnije, 22. maja 1921, u hotelu ÑParizî imali su 41. nastup sa pozori{nim komadom ÑGazda @ivkoî Dimitrija Stefanovi}a.78 U Mataru{koj Bawi 14. avgusta 1921. nastupili su 43. put i to izvode}i predstave Ñ\ur|evi}iî M. Savi}a i ÑPrijateqiî Laze Lazarevi}a. Pozori{te Budu}nost naj~e{}e je nastupalo u hotelu ÑParizî u Kraqevu, gde je svakodnevno ~etiri sata deùrao po jedan ~lan druìne, sa zadatkom da obave{tava zainteresovane o uslovima upisa novih ~lanova.79 ^lanovi trupe 1921. bili su uglavnom mlade zanatlije i trgovci: P. Krsti}, D. Blagojevi}, V. \or|evi}, M. Vasiqevi}, @. Joci}, @. Raki}evi}, B. Mom~ilovi}, @. Vasi}, N. Pe{i} i drugi. Upadqivo je odsustvo èna, tako da su naj~e{}e mu{karci tuma~ili ènske uloge.80 Izuzev gospo|e Gemzel, koja je tuma~ila ènske uloge u predstavama ÑCiganiî E. Sigligetija i ÑGazda @ivkoî Dimitrija Stefanovi}a, zabeleèno je jo{ samo pojavqivawa Ñgospo|ice Pe{i}î (}erke ili sestre N. Pe{i}a) u predstavi ÑCiganiî. [KOLSKE POZORI[NE SEKCIJE U nekim {kolama u Kraqevu, u periodu izme|u dva rata, u~enici su imali prilike da iskuse glumu, u~estvuju}i u radu {kolskih pozori{nih druìna, ~ije predstave su prikazivane na {kolskim priredbama i kulturnim manifestacijama. Pri Poqoprivrednoj {koli u Kraqevu postojali su Kulturno dru{tvo Plug, biblioteka i diletantska pozori{na druìna. U~enici angaòvani u ovoj diletantskoj druìni izveli su 1923. predstavu Ñ[aranî Jovana Jovanovi}a Zmaja.81 Od 1932. do 1940. Poqoprivredna {kola je nosila naziv Sto~arskomlekarska {kola. U okviru {kole radila je kulturna druìna koja je imala dramsku i muzi~ku grupu, koje zvani~no nisu bile formirane u sekcije. Organizovali su priredbe, kako u {koli, tako i van {kole, na skupovima seoske za54

Mirjana Savi}

dru`ne omladine po obli`wim selima.82 Povodom redovne godi{we skup{tine Poqoprivredne podruìne sreza @i~kog, u~enici Poqoprivredne {kole su 17. januara 1937. u sali hotela Jugoslavija izveli pozori{ni komad u jednom ~inu ÑRazbojniciî.83 U Gimnaziji u Kraqevu bilo je nekoliko |a~kih druìna, me|u kojima i |a~ka literarna druìna Sveti Sava.84 U okviru druìne postojao je i pozori{ni odsek.85 [kolske 1924/25. u~enici Gimnazije pripremili su komad ÑLaà i paralaàî Jovana Sterije Popovi}a.86 Od 1928. do1930. u kraqeva~koj gimnaziji kao suplent radio je Radoslav Vesni}, koji je u okviru {kole obrazovao |a~ko pozori{te. U wegovoj reìji Ñu~enici su spremili nekoliko Sterijinih i Trifkovi}evih jedno~inkiî. U toj |a~koj druìni prve gluma~ke korake napravili su @ivojin ûkuli}, kasnije filmski rediteq i saradnik kompozitora Josipa Slavenskog, ~uveni glumac Sima Jani}ijevi}, kao i Mile Jasni}, koji je posle Drugog svetskog rata bio upravnik pozori{ta u Pan~evu i Kragujevcu, i osniva~ i dugogodi{wi upravnik Narodnog pozori{ta u Pri{tini.87 Druìna Sveti Sava je {kolske 1929/1930. brojala 88 ~lanova i bila zajedni~ka za Niù dràvnu i Vi{u samoupravnu gimnaziju. Proslavu Svetog Save u Kraqevu 1931. organizovali su vrlo sve~ano. Program obeleàvawa zapo~et je pre podne u gimnasti~koj sali Gimnazije, a nastavqen uve~e u sali hotela ÑParizî, gde je pored hora i recitacija Ñizvedena i jedna pozori{na slikaî.88 U sali hotela ÑJugoslavijeî 23. decembra 1933. Zajednica doma i {kole priredila je svoje prvo poselo sa pozori{nim komadom ÑPokondirena tikvaî Jovana Sterije Popovi}a, koje je je pobralo sve pohvale. U~enici su svojom glumom Ño~araliî publiku, a posebno se istakao rediteq Ivo Grabovac, suplent u Gimnaziji. Ulogu Feme tuma~ila je Darinka Vukoti}, u~enica IV razreda Gimnazije.89 Na zahtev publike, Zajednica doma i {kole organizovala je ponovno izvo|ewe komada.90 Tokom {kolske 1933/34. godine na repertoaru ove pozori{ne sekcije, kojom je ve{to rukovodio suplent Ivo Grabovac, nalazio se ÑRevizorî Nikolaja Gogoqa.91 Do {kolske 1936/37. godine pozori{na druìna delovala je u okviru literarne sekcije u Niòj realnoj i u Vi{oj samoupravnoj gimnaziji, a potom su gimnazijalci Vi{e samoupravne gimnazije obrazovali zasebno literarno udruèwe Osvit.92 U~enice @enske zanatske {kole u~estvovale su u raznim kulturnim doga|awima i humanitarnim akcijama organizovanim u Kraqevu i drugim mestima. U Pravilniku {kole stoji da su se jedino uz prethodno odobrewe {kolske upraviteqice mogle prire|ivati Ñkoncerti sa literarnim i muzi~kim programom, igrawem i pozori{ne predstave i to samo dawu pod nadzorom nastavnica i bez prisustva mu{karacaî93. Pri {koli nije postojala pozori{na sekcija, ali su u~enice sa svojim nastavnicima povremeno spremale mawe pozori{ne komade. Za novogodi{wi do~ek 31. decembra 1921. nastavnik ôlovi} odre|en je Ñda spremi u~enice za jedan pozori{ni komadî.94 Tri meseca kasnije, u~enice su spremile jo{ jednu pozori{nu predstavu koja je izvedena za Uskrs. Nakon predstave, organizovana je igranka, a novac od ulaznica i{ao je u {kolsku kasu.95 Uo~i nove 1924. godine Kraqevska ènska podruìna i @enska zanatska {kola organizovale su do~ek, u okviru koga su izvedeni Ñpozori{ni komad íBadwe ve~eí i uspe{na deklamacija u~enicaî.

Privatna zbirka Aleksandra Krsti}a iz Kraqeva, plakat Poziv na 47 redovnu godi{wu skup{tinu Poqoprivredne podru`ine sreza @i~kog 17. januar 1937.

Izve{taj Realne gimnazije u Kraqevu za 1930/1931. {kolsku godinu, Kraqevo, 1931, 22. 85

Izve{taj Realne gimnazije u Kraqevu za 1935/1936. {kolsku godinu, Kraqevo, 1936, 39. 86

Gimnazija u Kraqevu 1909ñ1999, Kraqevo, 2000, 142. (U daqem tekstu: Gimnazija u KraqevuÖ)

Vesni} Radoslav, Autobiografija, MPUS, Beograd, 1998, 74ñ75. (U daqem tekstu: R. Vesni}, AutobiografijaÖ) 88

Darinka Vukoti} kasnije se preselila u Beograd i postala poznata dramska glumica. Bila je udata za ~uvenog Ra{u Plaovi}a.

Kraqevski glasnik, Kraqevo, 28. decembar 1933,3. 91

Izve{taj Dr`avne realne gimnazije za 1933/1934. {kolsku godinu, Kraqevo, 1934, 35. 92

V. Virijevi}, Kraqevoñgrad u SrbijiÖ, 190. 93

Isto, 207.

NMK, Istorijska zbirka Arhivalije, Zapisnik Kraqevske `enske podru`ine, inv. br. 1003, 2. decembar 1921.

Pozori{ni `ivot u Kraqevu 1897ñ1944.

Gimnazija u KraqevuÖ, 144.

Isto, 5. mart 1922.

POZORI[NE SEKCIJE SPORTSKIH DRU[TAVA U sportskim organizacijama tako|e su postojali qubiteqi pozori{ne umetnosti, {to pokazuje i primer kraqeva~kog Sportskog kluba ÑMoravaî. Obrazovan 1. oktobra 1930. Sportski klub ÑMoravaî ubrzo po osnivawu formira pozori{nu sekciju.96 Krajem novembra, lokalni list ÑKraqevski glasnikî objavio je ~lanak o pretvarawu pozori{ne sekcije Sportskog kluba ÑMoravaî u diletantsko pozori{te, Ñkoje je ve} dalo dve predstave sa komadom ñ Luneî.97 Dve nedeqe kasnije, u istom listu, objavqen je odgovor kluba, u kome se demantuje ova vest: ÑU sekciji Morava bilo je nekoliko besposlenih ~lanova i neozbiqnih za na{e dru{tvo, te smo iste izbacili kao {tetne po na{e dru{tvo.î U daqem tekstu isti~u da ti mladi}i nisu mogli dati po drugi put pozori{ni komad ÑVojvoda Luneî, zato {to novoosnovano diletantsko pozori{te nije postojalo kada je 18. oktobra 1933. pozori{na sekcija ÑMoraveî premijerno prikazala komad u hotelu ÑJugoslavijaî.98 ÑSokolsko dru{tvo Kraqevoî obnovilo je svoju delatnost novembra 1920. Pored fizi~kog vaspitawa, ovo dru{tvo je veliki zna~aj pridavalo kulturno-prosvetnom radu kao na~inu ideolo{kog uticawa na narod. To je ispoqavano organizovawem raznih priredbi, koncerata, predavawa i pozori{nih predstava. Ne zna se da li je ÑSokolsko dru{tvo Kraqevoî imalo pozori{nu sekciju, ali da je bilo nakloweno pozori{noj umetnosti svedo~i gostovawe pozori{nog odseka jagodinskih sokola u Kraqevu po~etkom 1938.99 96

Isto, 240.

KRAQEV^ANI ñ ZNAMENITI POZORI[NI STVARAOCI 97

Kraqevski glasnik, Kraqevo, 30. novembar 1933, 3. 98

Isto, 14. decembar 1933, 3.

V. Virijevi}, Kraqevo - grad u Srbiji Ö, 255ñ256.

100

Srpski biografski re~nik VñG, kw. 2, Matica Srpska, Novi Sad, 2006, 169. (U daqem tekstu: Srpski biografski re~nik VñG)

101

R. Vesni}, AutobiografijaÖ, 152ñ154. 102

Za u~e{}e u balkanskim i Prvom svetskom ratu odlikovan je sa 15 odlikovawa. @arkovi} Qiqana, Radoslav Vesni} kwi`evnik, pedagog, glumac, novinar, Kraqeva~ki zavi~aj, br. 25, Kraqevo, april 2006, 9.

103

R. Vesni}, AutobiografijaÖ, 119. 104

105

Isto, 138.

Srpski biografski re~nik VñG, 170.

Pored brojnih pojedinaca koji su se sa puno entuzijazma posvetili glumi u lokalnim diletantskim dru{tvima, a re|i me|u wima rediteqskom poslu, Radoslav Vesni} i Branislav Cvetkovi} svojim radom napravili su iskorak iz okvira lokalne pozori{ne umetnosti, a svojom svestrano{}u ostavili dubok trag u istoriji srpskog pozori{ta. Vredan pomena je i Milorad S. Jovi} koji se istakao, kako inventivno{}u u mnogim prosvetnim i kulturnim oblastima, tako i solidnim dramatur{kim opusom. RADOSLAV VESNI] Ro|en u Kraqevu 1891, u uglednoj porodici, od oca poreskog ~inovnika i majke u~iteqice, Radoslav Vesni} je osnovnu {kolu zavr{io u rodnom gradu. Gimnaziju je prve dve godine poha|ao u â~ku, a potom u Beogradu, gde je zavr{io i Filozofski fakultet. Borio se u oba svetska rata. Vrlo posve}en pozori{tu, jo{ od petog razreda je igrao u |a~kim pozori{nim grupama.100 Od 1906. do 1926. glumeo je u 51 predstavi u nekoliko narodnih pozori{ta, a od 1924. do po~etka Drugog svetskog rata reìrao je 76 predstava.101 Kao aktivni oficir, pre{ao je Albaniju i borio se na Solunskom frontu. Boravio je u Rusiji, gde se upoznao sa najboqim tada{wim ruskim rediteqima i glumcima. Tokom boravka u Rusiji, prou~avao je Moskovski hudoèstveni teatar, a kasnije pozori{ta u Londonu, Parizu i [vajcarskoj.102 Tokom Drugog svetskog rata, kao zarobqenik u logoru Oflag 12-B u Nirnbergu, sudelovao je u radu tamo{weg pozori{ta ÑBoemî.103 Radio je kao profesor u Gimnaziji u Kraqevu, ali i u gluma~kim {kolama i akademijama, gde je predavao dikciju, psihologiju i glumu.104 Bio je sekretar i upravnik Drame Narodnog pozori{ta u Beogradu. Radio je kao glumac, re56

Mirjana Savi}

diteq i upravnik Drame u Novom Sadu, upravnik Narodnog kazali{ta u Osijeku, kulturni ata{e u Sofiji 1937ñ1939.105 Bavio se pisawem drama, kao i prevodila~kim radom i novinarstvom. Pre Drugog svetskog rata napisao je drame: ÑAvaj Bosnoî, ÑPutem isku{ewaî, ÑBrak iz qubaviî, ÑDom gazda Jovanaî, ÑWegova posledwa avanturaî, ÑPrvi valî, i uradio dramatizaciju pripovetke Stevana Sremca ÑPutuju}e dru{tvoî.106 U mnogim pozori{tima izvo|ene su drame koje je Vesni} prevodio s francuskog, ruskog i engleskog jezika: ÑIzraiqî Anria Bernstena u Narodnom pozori{tu (NP) Novi Sad, ÑLinija srcaî Klod Anri Pièa u NP Beograd, ÑModerna Pepequgaî Bari Konersa u Hrvatskom narodnom kazali{tu u Zagrebu, ÑMaturaî Ladilsava Fodora u NP Beograd, NP Ni{ i NP Bawaluka, ÑSidî Pjera Korneja u NP Kragujevac i mnoge druge.107 BRANISLAV ñ BRANA CVETKOVI] Brana Cvetkovi} je ro|en u Kraqevu 1874. u ~inovni~koj porodici. Osnovnu {kolu i gimnaziju zavr{io je u Beogradu. U Minhenu je paralelno studirao slikarstvo, glumu i reìju, postav{i prvi srpski {kolovani scenograf. Bavio se glumom, novinarstvom i kwièvnim radom. Bio je scenograf Narodnog pozori{ta u Beogradu i ~lan ni{kog pozori{ta ÑSin|eli}î. S Branislavom Nu{i}em osnovao je prvo udruèwe glumaca. U Beogradu je 1902. pokrenuo humoristi~ki list ÑSatirî i ure|ivao je list ÑGlumaî 1922. Osniva~ je pozori{ta ÑOrfeumî, koje, izvode}i svoje predstave u Beogradu, udara temeqe humoristi~kom pozori{tu u Srbiji, i dostiè ogromnu popularnost. U ovom pozori{tu, Brana Cvetkovi} istovremeno je glumac, rediteq, scenograf, pa ~ak i kompozitor. Poznati su wegovi tropari odnosno raporti, arije koje su stekle veliku popularnost i pored zabrawivawa. Za vreme Prvog svetskog rata bio je inspektor svih vojnih pozori{ta i vodio je vojni~ko pozori{te na Krfu, u kome je stvorio tipske likove zabu{anta, kaplara, posilnog itd.108 Nakon rata nastavio je da izvodi svoje pozori{ne predstave u Beogradu, sve do 1929, kada se povla~i iz pozori{nog ìvota i posve}uje novinarstvu, rade}i kao dugogodi{wi saradnik ÑPolitikeî, ure|uju}i de~iju stranu. Preminuo je 20. novembra 1942. u Beogradu, gde je i sahrawen, ~emu je tada{wa {tampa dala veliki publicitet.109 Kao dramski pisac ostavio je za sobom preko 70 jedno~inki, nekoliko komada u vi{e ~inova (ÑHajduk Brki}î, ÑSa onoga svetaî, ÑBorci za sloboduî, ÑSinî), dramu ÑOtacî i operetu ÑLopovî. Od ogromnog Cvetkovi}evog opusa ñ pored pomenutih dramskih dela, oko 1000 prevoda, 1000 raporta, mnogobrojnih novinarskih ~lanaka itd. ñ malo toga je sa~uvano i {tampano.110 Od wegovih dramatur{kih radova objavqeni su: ÑArtiqerija rustikanaî (parodija na ÑKavaleriju rustikanuî), ÑBirajte me za predsednika op{tineî, ÑBranine pri~eî IñIII, ÑKroz Beograd tamo-amo (al nikoga ne vre|amo)î, ÑPapa [onda iz Magareva Svome sinu, Kondi, pevaî, ÑTamo daleko ñ ratna slikaî, ÑVelika menaèrija na Malome Kalemegdanu i literarni panooptikumî, ÑBrana. Zunzarina palataî.111 MILORAD S. JOVI] Milrad S. Jovi}, ro|en 1903. u ûkujevcu kod Kraqeva, zavr{iv{i Vi{u pedago{ku {kolu u Beogradu, radio je kao nastavnik u mnogim {kolama u Kraqevu i okolnim mestima. Kao vrlo svestrana li~nost, izdao je ÑStrategijsku kartu Kosovske bitkeî, bio izumiteq {kolskih u~ila (jugoslovenske ra~unaqke i prakti~ne slovarice), saradnik lista Pravda za kulturno-prosvetnu rubriku, a zna~ajan je i wegov rad u oblasti dramaturgije.112 Napisao je nekoliko pozori{nih komada, mahom jedno~inki, od kojih je ve}ina izdata u Beogradu 1930ñ1940: ÑKomitska Pozori{ni ìvot u Kraqevu 1897ñ1944.

106

U ovom radu obuhva}ena su Vesni}eva profesionalna dostignu}a do 1944. 107

Isto, 155 ñ156.

108

@arkovi} Qiqana, Branislav ñ Brana Cvetkovi}, Kraqeva~ki zavi~aj, br. 26, Kraqevo, jul 2006, 7.

109

Novo vreme, Beograd, 21. novembar 1942, 4. 110

Odavi} Mirjana, Brana Cvetkovi} 1875ñ1942, katalog izlo`be, MPUS, Beograd, 1992, 27.

111

Srpska bibliografija: kwige 1868ñ1944, Bol ñ De{, kwiga 2, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1989, 237ñ238.

112

Zaslugom Milorada S. Jovi}a u Kraqevu je 1950. osnovan muzej. U Narodnom muzeju u Kraqevu, nalazi se legat Milorada S. Jovi}a, u okviru kojeg su izdawa ÑKomitska majkaî, ÑLem Edimî i ÑDolapî. Na pole|ini kwige ÑKomitska majkaî izdate 1930. je spisak naslova autora M. S. Jovi}a, koji su u pripremi za {tampu: ÑSloveni dolazeî, ÑTamni~ariî, ÑU`i~ka podvalaî, ÑOtacî, ÑCiganski kowî, ÑHajduciî i Ñ[aba~ka ~arlamaî. 113

Srpska bibliografija: kwige 1868 ñ 1944, Izve{taj, {kolski [ ñ Kak, kwiga 7, Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1989Ö, 279ñ380.

majkaî, ÑLem Edimî, ÑInvalidî, kao i dve pozori{ne slike koja predstavqaju adaptacije pesama Milana Raki}a ÑDolapî i Vojislava Ili}a ÑZimska idilaî.113 POZORI[NI @IVOT U @I^KOM SREZU TOKOM DRUGOG SVETSKOG RATA

114 Petranovi} Branko, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939ñ1945, Vojno-izdava~ki novinski centar, Beograd, 1992, 460ñ461.

115

Majdanac Boro, Pozori{na politika u Srbiji 1941ñ1944, (doktorska disertacija u rukopisu), Fakultet dramskih umetnosti, Beograd, 2006, 87.

116

Isto, 109ñ110.

DILETANTSKA POZORI[TA U SELIMA @I^KOG SREZA Decembra 1941. radi ve}e centralizacije vlasti u rukama Milana Nedi}a i efikasnijeg upravqawa, Srbija je podeqena na 14 okruga: Banatski, Mitrova~ki, Beogradski, Vaqevski, Zaje~arski, Kraqeva~ki, Kragujeva~ki, Kru{eva~ki, Leskova~ki, Moravski, Ni{ki, Poàreva~ki, Uì~ki, [aba~ki. Kraqeva~ki okrug u svom sastavu imao je srez @i~ki sa sedi{tem u Kraqevu, srez Draga~evski sa sedi{tem u Gu~i, srez Qubi}ski sa sedi{tem u Preqini, srez Trnavski sa sedi{tem u â~ku i srez Moravi~ki sa sedi{tem u Ivawici.114 Ministarstvo prosvete izgubilo je nadle`nost nad profesionalnim pozori{tima 16. avgusta 1941, tako da je nastojalo da bar uti~e na regulisawe rada amaterskog pozori{ta preko Odeqewa za narodno prosve}ivawe. Ministar prosvete Velibor Joni} ve} 20. avgusta 1941. donosi odluku da se u svakom mesnom {kolskom odboru obrazuje odbor za narodno prosve}ivawe van {kole, koji }e osim na opismewavawu i osnivawu kwi`nica i ~itaonica, raditi i na osnivawu seoskih pozori{ta, uz mogu}nost traèwa pomo}i u radu od Ministarstva prosvete, odnosno Odseka za narodno prosve}ivawe.115 Prvi odgovori po~eli su da stiù krajem 1941. i po~etkom 1942. Srez @i~ki okruga Kraqeva~kog, koji je imao oko {ezdeset naseqenih mesta, izvestio je o radu amaterskih pozori{ta u samo tri sela, i to u Bukovici, Ravanici i La|evcima. U~iteqica iz Ravanice uputila je pismo Ministarstvu prosvete, u kome pi{e: ÑPostoji neobi~no odu{evqewe za pozori{te, a kod ~lanova izvo|a~a neobi~ne sposobnosti. Kosovski boj ñ dramatizacija po narodnim pesmama izvedena 1. februara 1942. postigla je veliki uspeh i prikaziva}e se u drugim selima. A uslovi za pozori{te su lo{i. Mi nemamo ni{ta. Za binu se pomaèmo brvnima i }ilimima, a za dekorisawe odela hartijom i kartonom. Ipak radimo sa puno voqe i poleta. Va{a pomo} }e nam dobro do}i. Po{aqite je {to pre.î116 U Kraqevu su okupatori 14. oktobra 1941. sproveli masovno streqawe civilnog stanovni{tva. Gotovo da nije bilo porodice koja nije izgubila nekog bliskog. U op{toj nema{tini izazvanoj ratnim razarawima, u atmosferi bola i straha, razumqivo je {to akcija prosve}ivawa nije zaìvela u o~ekivanom obimu. S druge strane, ministar prosvete i wegovi saradnici zahtevali su redovno izve{tavawe od okru`nih i sreskih organa i o~ekivali da vide dokaze o uspehu akcije. Rastrzan izme|u o~ekivawa nadre|enih i stvarnog stawa u @i~kom srezu, na~elnik okruga Kraqeva~kog Dragoqub Marinkovi} 16. juna 1942. uputio je pismo (akt) Ministarstvu prosvete, u kojem izme|u ostalog pi{e da nije vreme za akciju prosve}ivawa zato {to je ÑOkrug kraqeva~ki u ru{evinama i paqevinama, jo{ se uvek ~uje jauk udovica i ostavqenih sirotana, krv nevinih jo{ nije posu{ena, a grobove nije trava zarasla. Avet gladi piruje, iz pojedinih op{tina stiù izve{taji o umirawu od gladi... Strah, glad, tuga, apatija, tupost susre}e se na svakom koraku. Gladan i nemo}an narod radi od jutra do mraka. Svaki slobodan ~asak koristi se za odmor. Zar se u ovakvom vremenu i prilikama moè govoriti ozbiqno o nekom uspehu u pogledu narodnog prosve}ivawa. Ovo Na~elstvo smatra da ne moè. Eventualni izve{taji koji bi govorili o nekom uspehu ne bi imali veze ni sa istinom, ni sa ~astiÖî 58

Mirjana Savi}

Nakon desetak dana prikupqawa podataka, usledio je odgovor 30. juna 1942. u vidu pisma ministra prosvete Velibora Joni}a upu}enog ministru unutra{wih poslova, u kome se {aqu}i Marinkovi}evo pismo kao prilog, isti~e da Ministarstvo prosvete zna da se u Kraqeva~kom okrugu ipak radilo na prosve}ivawu, zahvaquju}i inicijativi u~iteqa i {kolskih nadzornika, kao i da su u srezu @i~kom vrlo aktivni odseci za narodno prosve}ivawe u Vitkovcu, Konarevu, Milo~aju, Ribnici, Cvetkama, ûkujevcu i drugim mestima.117 Ministarstvo prosvete i vera Srbije insistiralo je da prihodi sa predstava budu utro{eni iskqu~ivo u prosvetne ili humanitarne svrhe. Pozori{na sekcija u La|evcima 16. marta 1942. priredila je zabavu u {koli, sa pozori{nim komadom ÑMoravkaî, a prihod je utro{en za plate sluìteqima, za kupovinu furune, ~unkova, kre~a, ugqa, kao i metle i ~etke. Odsek za narodno prosve}ivawe u La|evcima upozoren je da se prihod ne moè koristiti za nabavke za koje je ve} predvi|en poseban kredit u {kolskom prirezu, ve} samo za kupovinu kwiga, pozori{nih rekvizita ili neophodnog name{taja. Tako|e su skrenuli pa`wu da Ministarstvu prosvete nije poznato da je u La|evcima osnovan Odsek za narodno prosve}ivawe sa kwi`nicom i pozori{nom sekcijom, po{to Ñtaj srez (@i~ki) ni do danas nije dostavio traène podatke o organizaciji i radu narodnog prosve}ivawa u srezuî.118 Tokom 1943ñ1944. pozori{na aktivnost zabeleèna je i u selima Milo~aj, Sir~a i Cvetke.119 GOSTUJU]A POZORI[TA U KRAQEVU I MATARU[KOJ BAWI 1942. O gostovawima pozori{nih trupa u Kraqevu nakon 6. aprila 1941. nema nikakvih podataka. Rat je zaustavio kulturne aktivnosti u ve}ini gradova, a masovno streqawe stanovni{tva Kraqeva 14. oktobra 1941. u narednih nekoliko meseci dovelo je do zamirawa kulturno-zabavnog ìvota. Na osnovu Uredbe o oblasnim narodnim pozori{tima pozori{te u Ni{u je oktobra 1942. preimenovano u Moravsko narodno pozori{te. Vlasti su preuzele brigu oko materijalnih izdataka pozori{ta. Za upravnika je postavqen Konstantin Atanasijevi} i wemu je povereno da oblasno Moravsko narodno pozori{te organizuje redovne predstave na teritoriji koja je obuhvatala gradove Ni{, Prokupqe, Leskovac, Kwaèvac, Negotin, Zaje~ar, Aleksinac, Kru{evac, Trstenik, Vrwa~ku Bawu, Kraqevo, â~ak, Uìce, Para}in, ]upriju, Jagodinu, Svilajnac i Kragujevac. Zahvaquju}i talentovanim glumcima koji su do{li iz Narodnog pozori{ta u Skopqu, kreirane su sadràjne i bogate predstave.120 U navedenim gradovima, nijedno drugo pozori{te nije moglo davati predstave bez saglasnosti nadre|nog naredbodavca za pozori{ta, a po prethodnom konsultovawu upravnika pozori{ta doti~ne oblasti.121 U gradu Kraqevu od masovnog streqawa stanovni{tva oktobra 1941. do leta naredne 1942. nije zabeleèna nikakava pozori{na aktivnost. Prvo pomiwawe gostuju}e pozori{ne trupe je krajem leta 1942, kada je Udruèwe glumaca pod upravom Bo{ka Vlaji}a tokom juna gostovalo u Kraqevu.122 Prethodna gostovawa Udruèwe glumaca zabeleèna su maja 1942, kada je pozori{te gostovalo u Aran|elovcu i Para}inu, a potom u Smederevu i Mladenovcu.123 Pozori{te Udruèwa glumaca Srbija, osnovano jula 1942, u okviru svoje turneje po Srbiji posetilo je i Kraqevo. Upravnik pozori{ta bio je Obren \or|evi}, a rediteq i ~est nosilac glavnih uloga Svetozar Cvetkovi}.124 Repertoar ovog pozori{ta bio je bogat narodnim komadima koji su prikazivani tokom nastupa u hotelu ÑParizî.125 Pozori{ni ìvot u Kraqevu 1897ñ1944.

117

Isto, 124 - 125.

118

Isto, 111.

119

Isto, 203.

120

Isto, 493.

121

Isto, 87.

122

Novo vreme, Beograd, 20. jun 1942, 7.

123

Isto, 16. jul 1942, 7.

124

Isto, 6. avgust 1942, 4.

125

Isto, 30. septembar 1942, 4.

Jula 1942. u Mataru{koj Bawi gostovala je Umetni~ko-artisti~ka trupa Bore Milojkovi}a i brata. Oni su se odazvali na molbu Doma za izbegli~ku decu da prirede besplatnu predstavu. Program je pratio orkestar elektri~nih gitara bra}e Kneèvi}. Pored besplatne predstave, Bora Milojkovi} je priloìo i 1.000 dinara kao pomo} deci.126 U nedequ 16. avgusta 1942. deca izbegli~kih domova u Mataru{koj Bawi odràla su svoj prvi javni ~as u parku kraj Ibra. Osim horova, recitacija i igre, deca su zajedno sa ~etnicima Ibarskog ~etni~kog odreda, u hotelu Ñ@i~aî, izvela i jedan pozori{ni komad.127 Kraqevo je 29. novembra 1944. oslobo|eno fa{isti~ke okupacije. Za~eci kulturnog ìvota u novonastalim okolnostima potekli su od jedinica Narodnooslobodila~ke vojske Jugoslavije, stacionirane u Kraqevu, koja je u svom sastavu imala kulturno-prosvetnu ekipu. Program su uglavnom izvodili na gradskom trgu, ponekad u sali hotela ÑParizî, a davali su i priredbe po okolnim selima.128

126

Isto, 20. jul 1942, 4.

127

Isto, 14. avgust 1942, 4.

128

Miroslav Stamenovi}, Kulturno-umetni~ko dru{tvo Abra{evi} u Kraqevu 1945ñ1986, Na{a pro{lost, 3, NMK, IAK, Kraqevo, 1988, 179.

129

Novo vreme, Beograd, 17. mart 1943, 4.

130

Isto, 23. mart 1943, 4.

131

Isto, 13. avgust 1943, 4.

132

Isto, 7. jul 1943, 4.

133 Muzej pozori{ne umetnosti Srbije, Beograd, Zbirka Pozori{ni programi i plakati ñ Kraqevo.

134

B. S. Stojkovi}, Istorija srpskog pozori{taÖ, 944. 135

Muzej pozori{ne umetnosti Srbije, Beograd, Zbirka Pozori{ni programi i plakati ñ Kraqevo.

136 B. S. Stojkovi}, Istorija srpskog pozori{taÖ, 851.

SRPSKO NARODNO POZORI[TE OKRUGA KRAQEVA^KOG Inicijativom okru`nog na~elnika Mom~ila Dostani}a marta 1943. osnovano je Diletantsko pozori{te okruga Kraqeva~kog.129 Otvarawe pozori{ta proteklo je u sve~anoj atmosferi u prisustvu {efova svih nadle`ni{tava, predstavnika raznih korporacija, delegata iz op{tina i okruga, kao i velikog broja gra|ana. Tom prilikom premijerno je izvedena predstava Stevana Sremca ÑZona Zamfirovaî u reìji Milo{a Raj~evi}a.130 Pozori{te je za relativno kratko vreme uspelo da obezbedi kulise i dosta veliku garderobu, u ~emu je najvi{e pomogao kraqeva~ki glumac Milan K. Petrovi}.131 Kraqeva~ko pozori{te je, tako|e, davalo besplatne predstave za radnike i kulu~are.132 Na pozori{nim plakatima iz 1944. uo~ava se da je prvobitno ime Diletantsko pozori{te okruga Kraqeva~kog izmeweno u Srpsko narodno pozori{te okruga Kraqeva~kog. Sa~uvani su pozori{ni plakati za predstave Ñâstî Hermana Sudermana, ÑUmetniciî Hercega Ferenca i ÑZona Zamfirovaî Stevana Sremca.133 Kao istorijski izvori prvog reda, oni pruàju dragocene podatke o glumcima i radu pozori{ta. ^lanovi pozori{ta bili su poznati glumci iz me|uratnog perioda, kao i diletanti iz Kraqeva i okolnih mesta. Od poznatih gluma~kih imena u Kraqeva~kom pozori{tu pojavquju se Bo{ko Vlaji}, Milo{ Raj~evi}, Dana Petrovi}, Nada Prvulovi}, Branka Beli}, Gor~ilo Nikoli}, Anka Majcenovi} i Sini{a Ravasi. Boìdar ñ Bo{ko Vlaji}, poreklom iz Trewa kod Osjeka, prvi put stupio je na scenu u de~ijem pozori{tu na Kolar~evom univerzitetu. Najduè je bio u putuju}im pozori{tima, gde se formirao u iskusnog glumca. On je vi{estruko obeleìo pozori{nu scenu Kraqeva za vreme rata.134 Nakon gostovawa sa Pozori{tem udruènih glumaca, Vlaji} je neko vreme ìveo u Kraqevu, rade}i kao glumac u Diletantskom pozori{tu Kraqeva~kog okruga 1943ñ1944. Vlaji}eva }erka, Milica, tako|e je nastupala u Kraqeva~kom pozori{tu, u predstavama Ñâstî i ÑZona Zamfirovaî.135 Milo{ Raj~evi}, ro|en u Vaqevu, karijeru je zapo~eo neposredno pre po~etka Prvog svetskog rata u Narodnom pozori{tu u Skopqu. Za vreme Prvog svetskog rata igrao je u zarobqeni~kim pozori{tima, zatim u Pozori{tu Vrhovne komande 1918, a kasnije u pozori{tima {irom Jugoslavije.136 U Kraqeva~kom pozori{tu Raj~evi} je radio kao rediteq i glumac. 60

Mirjana Savi}

Dana Petrovi}, ro|ena u gluma~koj porodici u Osijeku, nastavqaju}i porodi~nu tradiciju, prve gluma~ke korake na~inila je u Narodnom pozori{tu u Beogradu 1913. Radila je i u pozori{tima u Bitoqu, Skopqu, Novom Sadu, Ni{u, Cetiwu, a po~etak rata do~ekala je kao glumica Kamernog pozori{ta u Subotici.137 U Kraqeva~kom pozori{tu nastupala je u predstavama Ñâstî i ÑUmetniciî. Branka Beli}, ro|ena 1914. u Kragujevcu, zavr{ila je Gluma~ku {kolu 1939. u Beogradu. Igrala je od 1939. do 1941. u Narodnom pozori{tu Dunavske banovine, 1944ñ1945. u Narodnom pozori{tu u Ni{u, a nakon rata u pozori{tima u Novom Sadu, Sarajevu, Beogradu, Somboru, Pan~evu i Pri{tini. U Kraqeva~kom pozori{tu igrala je 1944. u predstavi Ñâstî.138 Gor~ilo Nikoli}, sin znamenitog pozori{nog radnika Bogoquba Nikoli}a iz Sarajeva, stekao je zavidno gluma~ko iskustvo glume}i u trupi Du{ana @ivoti}a, kao i u narodnim pozori{tima u Sarajevu, Novom Sadu i Bawaluci. Od 1936. do 1941. nasupao je u Narodnom pozori{tu Dunavske banovine, da bi prve dve ratne godine 1941ñ1942, proveo u Dunavskom narodnom pozori{tu u Pan~evu. Iz Pan~eva, 1943. prelazi da radi u novoosnovanom Diletantskom pozori{tu okruga Kraqeva~kog. Anka Majcenovi}, ro|ena u Bjelovaru 1903, sa 16 godina po~iwe da se bavi glumom u pozori{tu Gunduli}. Od zna~ajnijih pozori{ta igrala je u narodnim pozori{tima u Bitoqu, Ni{u, Skopqu i Beogradu.139 U Srpskom narodnom pozori{tu okruga Kraqeva~kog igrala je 1944. u predstavi ÑUmetniciî. Od lokalnih glumaca amatera u Kraqeva~kom pozori{tu glumili su: B. Gligorijevi}, M. Obu}ina, D. Stojakovi}, @. Bi{i}, [. Budimir i B. Cvetkovi}, a od glumica A. Jovanovi}, D. Ra{i}, O. \or|evi} i O. A}imovi}. Novinar lista ÑVremeî posebno isti~e zasluge slikarske grupe pozori{ta koja je uspe{no uskla|ivala dekor sa potrebama predstava.140 Pozori{te je naj~e{}e prikazivalo doma}u dramu, a 12. avgusta 1943. premijerno je izvelo predstavu ÑZakletvaî, koja je u potpunosti bila delo kraqeva~kih umetnika, s obzirom na to da se scenarista Milan K. Petrovi} latio i rediteqskog posla, Ñdok su muziku za komad komponovali Stavri} i Trbojevi}î.141 Osim Milo{a Raj~evi}a, na mestu upravnika Pozori{ta bio je i Sini{a Ravasi. Ro|en u â~ku, prva gluma~ka iskustva stekao je u ~a~anskom dru{tvu Abra{evi}. Glumom je profesionalno po~eo da se bavi 1934. u Narodnom pozori{tu u Skopqu, gde je nastupao sve do 1941.142 Tokom rata, neko vreme radio je u Leskovcu. Ravasijev komad ÑDobo{ pred ku}omî, koji su leta 1943. izveli omladinci Nacionalne slu`be u zajednici sa u~enicima Gimnazije i @enske zanatske {kole u Leskovcu, bio je vrlo zapaèn.143 Za vreme Ravsijevog rukovo|ewa Kraqeva~kim okru`nim pozori{tem, zabeleèno je uspe{no gostovawe u â~ku i Uìcu. Nakon {to je tokom juna 1944. nastupalo u â~ku, Kraqeva~ko okru`no pozori{te 30. juna stiè u Uìce. Osim umetni~kog direktora Sini{e Ravasija, ~lanovi trupe bili su i wegova supruga Qubica Ravasi, zatim Tomislav Tasi}, Kaja Igwatovi}, Lilika Jovanovi}, Gor~ilo Nikoli}, Branka Beli}, Mira Radovi}, Dragan Ninkovi}, Stanko Kora}, Stevan Kri{anovi} i drugi. Prvu predstavu ÑDva narednikaî izveli su 2. jula 1944. u zgradi Sokolskog doma.144 Tokom prve nedeqe gostovawa, slede komadi: ÑDva narednikaî, Ñ\idoî, ÑUli~ni svira~iî, ÑDobo{ pred ku}omî i ÑDukat za glavuî. Ostvaren prihod prevazi{ao je sva o~ekivawa. Po mi{qewu gra|ana i kritike, Kraqeva~ko pozori{te progla{eno je za najboqe pozori{te u unutra{wosti Srbije.145 Na Petrovdan, 12. jula 1944. izvedena je predstava ÑKumova kletvaî, pred dràvnim slu`benicima, delegatima okolnih sela i pripadnicima Srpske dràvne straè.146 Pozori{ni ìvot u Kraqevu 1897ñ1944.

137

Isto, 796.

138

Isto, 749.

139

Isto, 813.

140

Slikarsku grupu ~inili su Kraqev~ani: D. Milivojevi}, B. Gligorijevi}, B. Vulovi} i B. \or|evi}. Novo vreme, Beograd, 13. avgust 1943, 4.

141

Isto.

142

B. S. Stojkovi}, Istorija srpskog pozori{taÖ, 812. 143

Novo Vreme, Beograd, 30. jun 1943, 4. 144

Isto, 1. jul, 1944, 4.

145

Isto, 13. jul, 1944, 4.

146

Isto, 16. i 17. jul, 1944, 4.

147

Isto, 18. jul, 1944, 4.

148

B. S. Stojkovi}, Istorija srpskog pozori{taÖ, 941. 149

150

Isto, 885, 894.

Sto pedeset godina pozori{nog `ivota u [apcu 1840ñ1990, Teatron, 72/73/74, Beograd, 1990, 138.

Narednog dana, pred prepunom salom, Kraqeva~ko okru`no pozori{te izvelo je komediju ÑSvadbeni put bez muàî. Svojim talentom, osim Sini{e Ravasija, posebno su se istakli Obren \or|evi} i Tomislav Tasi}.147 Obren \or|evi} je, poput Bo{ka Vlaji}a, u Kraqevu prvo gostovao sa svojom pozori{nom druìnom Srbija, da bi nakon osnivawa pozori{ta u okrugu Kraqeva~kom, neko vreme ìveo u Kraqevu, rade}i kao tehni~ki direktor pozori{ta i glumac. Tomislav Tasi} prve gluma~ke korake na~inio je u putuju}im pozori{tima, me|u kojima je posebno uspe{no bilo Timo~ko-kosovsko putuju}e pozori{te Nikole Joksimovi}a.148 Slove}i za veoma talentovanog glumaca, po~iwe da nastupa u Pozori{tu Moravske banovine (1929ñ1931) i u Narodnom pozori{tu Dunavske banovine (1936ñ1941).149 U Kraqeva~kom pozori{tu nastupao je 1943ñ1944. Kraqeva~ko pozori{te je krajem 1944. gostovalo u Bogati}u. Zbog haoti~nih ratnih doga|awa, ~itav ansambl sa kompletnom opremom, hitno je evakuisan u [abac. Celokupni fundus Kraqeva~kog pozori{ta sklowen je u prostorije stare {aba~ke Gimnazije. Gluma~ka elita Kraqeva~kog pozori{ta, koja se silom ratnih neprilika zatekla u [apcu, vi{e se nije vratila u Kraqevo. Kaja Igwatovi}, Branko \or|evi} i Lepa \or|evi}, nakon oslobo|ewa, odselili su se u Beograd. Ruìca Kazazovi}, Obren \or|evi} i Ruà \or|evi} oti{li su u sarajevsko pozori{te, dok su Anka Majcenovi}, Toma Tasi}, Mile i Dobrila Ximi} ostali u [apcu. Kompletnu opremu Kraqeva~kog pozori{ta sme{tenu u zgradi {aba~ke Gimnazije, nakon oslobo|ewa u potpunosti }e preuzeti novoosnovano Narodno pozori{te u [apcu.150

Mirjana Savi}

Mirjana Savi} THEATRE LIFE IN KRALJEVO 1897-1944

Summary At the end of the 19. century and in the first decades of the 20. century, Kraljevo rapidly developed, growing from a rather small borough into a town with developed traffic, economy, industry and education, which implied more varied cultural-entertaining life and appearance of theatre as a specific cultural novelty. The Serbian theatre we know was created in the border regions of Vojvodina in the 17. and 18. centuries due to the influences of enlightenment and rationalism. The first travelling theatre was founded in Vojvodina in 1837, and since 1860 travelling companies were more frequently formed south of the Sava and the Danube. Occasional performances of travelling theatre companies were very interesting for the local population. In addition to their cultural-entertaining contents, performances very often abounded in patriotic segments so that theatre companies carried out a specific enlightenment mission for the purpose of awakening national consciousness. From 1897 to the beginning of the First World War, Kraljevo hosted famous performances of the travelling theatre of Foti Ili} in 1897, then the theatre of Mihailo Lazi} Junior in 1909, as well as the Topalovi} theatre which appeared on stage in Kraljevo several times in 1911-1912. The travelling theatre of Antonije Pelagi} worked from 1900-1906, with the seat in Kraljevo. Although poor, it gathered talented actors and occasionally visited the remotest places in Serbia. According to the division into five privileged theatres in 1912, Kraljevo was on the territory of the Privileged Theatre “Trifkovi}” with the seat in Ni{. After the Balkan Wars, there was a new division of privileged theatres in January 1914, when Kraljevo belonged to the territory of the Theatre “Joakim Vuji}”, with the seat in Kragujevac. From 1929-1941, Kraljevo was a part of Morava Banovina, with its seat in Ni{, so that the Nis theatre was responsible for all theatre activities in the town. Due to the non-existence of purposefully-made premises, theatres had performances in hotel halls or in the Grammar School hall. In the period between two wars, the halls of the hotels “Yugoslavia”, “Paris” and “Grand Hotel Studenica” hosted the Belgrade Small Theatre of Du{an @ivoti}, the travelling theatre Topalovi}, the Privileged National Theatre from Novi Sad and the National Theatre of Morava Banovina from Ni{. As there was a certain number of Russians who moved to Kraljevo around 1920, the town was occasionally visited by Russian theatre companies performing the plays from the national repertoire. Theatre charity performances were sometimes organized by women’s humanitarian societies. The first known play acted in Kraljevo by local enthusiasts, “The Curse of an Insane Woman”, was performed in the restaurant “Jelenac” in 1905. After the First World War, various dilettante theatre companies were formed within different social groups of population. A dilettante company “Budu}nost” was set up among young craftsmen and tradesmen in 1920 and, being very active, it had 43 performances in the interval from 1 May 1920 to 14 August 1921. In those years, the trade union movement started to strengthen among the craftsmen and workers in Kraljevo so that the ways of popularization of trade union struggle also developed, the mostly used one being establishing of cultural-artistic groups and societies. The communist activists and craftsmen in Kraljevo were organized within a cultural-artistic society that stood out by its revolutionary theatre repertoire, which was the reason why their work was prohibited several times. Because of prohibition of their work, the members often changed the name of the society: from 1926-1929 it was called the Cultural-Artistic Group Abra{evi}, 1929-1931 the Cultural-Artistic Society Polet, 1931-1932 the CulturalArtistic Group Go~, 1934-1940 again Abra{evi}. Dilettante theatre companies were also founded within Kraljevo schools, the Agricultural School, the Grammar School and the Women’s Handicraft School, as well as within the Sports Club Morava. The citizens of Kraljevo, Branislav Cvetkovi} and Radoslav Vesni}, by their work that entered all segments of theatre activities, made a great influence on Serbian theatrical art. Milorad S. Jovi} wrote plays, too. The beginning of the Second World War caused division of Serbia into districts and establishing of the Kraljevo District composed of five smaller units called srez, and its seat being in Kraljevo. In the villages of Vitkovac, Ravanica, Ladjevci, Ribnica, ûkojevac, Konarevo and @i~a there were village dilettante associations that worked within the Department of People Education. At the end of 1941, after mass shooting of the population on 14 October, every cultural activity stopped, which was written about in a comprehensive report by the District Head Marinkovi} sent to the Ministry of Education. From the middle of 1942, travelling theatre companies started their occasional visits to Kraljevo and Mataru{ka Banja. The Serbian National Theatre of the Kraljevo District was founded in Kraljevo in 1943 and it was esteemed as one of the best theatres in the provinces of Serbia. For that period, it was rich in theatre equipment and quality scenery, and it gathered talented and experienced actors. It had performances in â~ak, Uìce, Bogati} and other places, and its work finished at the end of 1944.

Pozori{ni `ivot u Kraqevu 1897ñ1944.

BO@ICA MLADENOVI] Filozofski fakultet Ni{ TI=Demografske prilike u ^a~anskom okrugu 1916-1918. godine AU=Mladenovi}, Bo`ica DC=314.117(497.11)î 1916/1918î(083.81) ID=153380876

DEMOGRAFSKE PRILIKE U ÂÂNSKOM OKRUGU 1916ñ1918. GODINE Apstrakt Rad prou~ava demografske prilike u â~anskom okrugu za vreme okupacije u Velikom ratu. Namera autorke je bila, da na osnovu broj~anih pokazateqa, ukaè na velike gubitke u qudstvu, izazvane ratnim operacijama i potom nastavqene pod okupacijom. Kori{}eni su objavqeni (u mawoj meri) i neobjavqeni istorijski izvori, kao i dostupna literatura. Kqu~ne re~i: Prvi svetski rat, â~anski okrug, mortalitet, natalitet, prirodni prira{taj Prou~avawe demografskih prilika neke dràve u ratu sigurno je jedno od najkompleksnijih pitawa. Ni Kraqevina Srbija u Velikom ratu u tom pogledu nije izuzetak. Za vreme okupacije, bugarska i austrougarska vlast su uradile popis srpskog stanovni{tva. Navedeni popisi nisu sprovedeni prema istim pravilima i istovremeno. Bez obzira na nedostatke koje imaju, oni predstavqaju jedine, a samim tim i veoma vredne izvore za izu~avawe demografskih prilika u Srbiji. Popisi ne pruàju mogu}nost potpune obrade nekih uìh pitawa, ali zato mogu da pomognu u stvarawu globalne predstave o demografskim prilikama u datim istorijskim okolnostima. Tako|e, moè se utvrditi ukupan broj stanovnika 1916. godine i prou~avati polna i starosna struktura, natalitet, mortalitet i prirodni prira{taj. U austrougarskoj okupacionoj zoni u Srbiji, nazvanoj Vojno-generalni guvernman, obrazovano je Statisti~ko tj. XIV odeqewe, sa sedi{tem u Beogradu. Ovo odeqewe predstavqalo je svojevrstan centar u koji su se slivali podaci o broju stanovnika iz okru`nih komandi. Napomena: U Vojno-generalnom guvernmanu u Srbiji bilo je 12 okruga [abac, Beograd, Vaqevo, Smederevo, Kragujevac, Gorwi Milanovac, Uìce, â~ak, Kru{evac, Kosovska Mitrovica, Novi Pazar i Prijepoqe. Odeqewe je imalo razgranatu slu`bu, a ~inovnici su savesno i detaqno obavqali svoj posao ñ sre|ivali podatke koji su stalno pridolazili iz okru`nih komandi.1 U svakoj okru`noj komandi postojalo je upravno odeqewe, kojim su rukovodili zamenik komandanta okruga i civilni komesar. Civilni komesar, izme|u ostalog, bio je zaduèn da prikupqa statisti~ke podatke, vodi evidenciju o stanovni{tvu i wegovom imovnom stawu. U upravno odeqewe okru`ne komande pristizali su mese~ni izve{taji od lokalnih sve{tenika o broju ro|enih, umrlih i ven~anih.2 Iz centra u Beogradu su svim komandama u toku prve polovine 1916. godine, a potom i nekoliko puta u slede}oj godini, upu}eni su raspisi o na~inu Ñbrojawaî stanovnika. Materijali prikupqeni popisom oblasti Vojno-generalni guvernman sumirani su i objavqeni u posebnoj publikaciji 10. jula 1916. godine.3 Po rezultatima austrougarskog popisa, na podru~ju Vojno-generalnog guvernmana u Srbiji je u leto 1916. godine ìvelo 1.373.511 stanovnika, od toga u Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

Arhiv Srbije, Vojno-generalni guvernman (daqe: VGG), XIV/815, Amt. Nr. 588, Projekat organizacije Statisti~kog odeqewa.

Isto, VIII/815, C. i K. Okru`no zapovjedni{tvo Kragujevac, A.\.No. 2369, Slu`beni list br. 20. 2

Ortsverzeichnis fur das von den k.u.k. Truppen besetze Gebiet Serbiens. Zusammengestellt auf Grund Ergebnisse der Volkzahlung vom 31. Dezember 1910, Belgrad 1917. 3

devet severnih okruga 1.218.027, a u tri ju`na 155.848 stanovnika. Primetna je velika nesrazmera u broju mu{karaca i `ena: 574.643 mu{karca i 797.868 `ena. Broj stanovnika u 1916. godini, u odnosu na rezultate popisa iz 1910. godine, bio je mawi za 349.841 lice. Tabela 1: Broj stanovnika Srbije 1910ñ1916. godine

Izvor: Ortsverzeichnis fur das von den k.u.k. Truppen besetzte Serbiens, Belgrad 1917.

Prethodni rezultati popisa stanovni{tva i doma}e stoke u Kraqevini Srbiji 31. decembra 1910. godine, kw. V, izdawe Dr`avne uprave statistike, Beograd 1911.

Vladimir Stojan~evi}, Polo`aj stanovni{tva u Srbiji, Zbornik radova Istorijskog instituta ÑSrbija 1917. godineî, Beograd 1988, 13. O demografskim podacima videti: Qubodrag Popovi}, Bojana Kati}, Osvrt na gra|u o stanovni{tvu Srbije po zavr{etku rata, Zbornik radova Istorijskog instituta ÑSrbija na kraju Prvog svetskog rataî, kw. 8, Beograd 1990, 89ñ93.

U dopisima koji su usledili posle popisa, ~inovnici Statisti~kog odeqewa su op{irno objasnili da sa pravqewem spiskova treba nastaviti i posebno ih uraditi: 1. za ceo okrug, 2. za pojedine srezove doti~nog okruga, 3. za sve op{tine pojedina~no. Potom je trebalo, na osnovu svih dostupnih podataka, uraditi spisak stanovni{tva po polu i posebno spisak kojim bi bile obuhva}ene osobe mla|e od 10 godina, tj. deca.

Upore|uju}i podatke iz srpskog popisa iz 1910. godine,4 sa rezultatima svog popisa, ~inovnici vojne vlasti su izra~unali da u Vojno-generalnom guvernmanu u Srbiji postoji mawak od 350.000 lica (310.000 mu{kih i 40.000 ènskih), ne uzimaju}i u obzir tri Ñnovaî okruga. Me|utim, oni nisu u ra~unicu uvrstili i prirodni prira{taj stanovni{tva za {est godina, od 1911. do 1914, odnosno 1916, po stopi od 1,56 odsto godi{we, {to bi iznelo jo{ oko 75.000 lica za teritorije koje su bile u granicama Srbije do 1912. godine (prekumanovska Srbija).5 Na osnovu popisa iz 1916. godine, vidi se da je u devet severnih okruga znatno mawi broj mu{karaca nego èna. Taj Ñmawakî su poginuli vojnici, ali i oni koji su se povukli preko Albanije, zarobqeni pripadnici vojnih snaga koji su se nalazili po logorima za internirce, kao i umrli od raznih bolesti i prirodnom smr}u i civili u logorima i izbeglice po neutralnim i savezni~kim zemqama. Austrougarska okupaciona vlast je 1916. godine, kada se veliki deo izbeglica u granicama Kraqevine Srbije vratio do popisa svojim ku}ama, procenila ukupne gubitke stanovni{tva na 22,3 odsto. Taj postotak je u pojedinim oblastima bio ve}i i kretao se i do 30 odsto. U ukupnim gubicima mu{ko stanovni{tvo ~inilo je ~ak 88,54 odsto. Ako se ovako lo{oj slici naseqenosti dodaju i masovne internacije, koje su usledile ubrzo po zavo|ewu okupacione uprave, razumqiv je utisak pusto{i koju su stekli neki pripadnici vojnih vlasti. Gustina naseqenosti opala je po kvadratnom kilometru sa 65 osoba na 51 lice. Okru`na komanda â~ak, sa sreskim komandama â~ak, Gu~a, Ivawica, Kraqevo i U{}e, od 1. januara 1916. godine ~inila je sastavni deo austrougarske okupacione zone. Za prvu godinu okupacije ~inovnici Statisti~kog odeqewa uradili su, pored ve} pomenutog popisa,6 i zbirne spiskove ro|enih, umrlih i ven~anih u periodu od 1. januara do 31. decembra. Prikaza}emo, na osnovu wih, demografske prilike u â~anskom okrugu 1916. godine. U â~anskom okrugu je 1916. godine bilo ukupno 114.783 stanovnika, od toga 49.130 mu{karaca i 65.653 ène. [est godina ranije bilo je 138.911 lica, 71.189 mu{karaca i 67.722 ène. Moè se primetiti da je u â~anskom srezu mawak od 3.598 stanovnika, a u Gu~anskom od 7.589 osoba. U Ivawi~kom srezu nedostajalo je 3.624 lica, u srezu Kraqevo razlika je 5.187 osoba, a u U{}u 5.130 lica. Na nivou okruga mawak je 24.128 lica u odnosu na broj stanovnika po popisu iz 1910. godine. Od toga je bilo 22.059 mu{karaca i 2.059 èna. Najve}i mawak stanovni{tva je u Gu~anskom, a najmawi u â~anskom srezu. 66 Boìca Mladenovi}

Tabela 2: Broj stanovnika ^a~anskog okruga

Izvor: AS, VGG, XIV/70

Spisak ro|enih nudi podatke o broju ro|enih beba. Brojawe je vr{eno po mesecima, a postoji i podela po polu. Osim ove podele, najmla|i stanovnici okru`ne komande razvrstani su u ~etiri kategorije, pa su posebno pobrojana bra~na i vanbra~na deca, blizanci i mrtvoro|ena deca. Za godinu dana ro|eno je 1.861 dete ~iji su roditeqi ìveli u braku, 70 vanbra~ne dece, 55 blizanaca i bliznakiwa i sedmoro mrtvoro|enih, {to zbirno iznosi 1.993 bebe. Najvi{e je ro|eno u oktobru (200 ñ 101 mu{ka i 99 ènskih), martu (183 ñ 103 mu{ke i 80 ènskih) i decembru (171 ñ 95 mu{kih i 76 ènskih). Najmawe je ro|eno u januaru (115 ñ 64 mu{kih i 51 ènska). Tabela 3: Broj ro|enih 1916. godine

Izvor: AS, VGG, XIV/70

Spisak umrlih sadrì podatke o broju osoba koje su preminule u toku godine. Podela je napravqena po polu i uzrocima smrti (bolesti i nasilna smrt). Sastavni deo tabele ~ine podaci o bra~nom stawu, starosti i polu umrlih. Za godinu dana na podru~ju Okru`ne komande â~ak umrlo je 2.436 osoba, 1.168 mu{karaca i 1.268 èna. Najvi{e lica je umrlo u januaru (342 ñ 179 mu{karaca i Demografske prilike u â~anskom okrugu 1916ñ1918.

163 ène) i februaru (339 ñ 149 mu{karaca i 190 èna), a najmawe u septembru (118 ñ 49 mu{karaca i 69 èna). Od infektivnih bolesti umrle su 743 osobe, od tuberkuloze 277, drugih bolesti 184, a najve}i broj ñ 1.162 lica od Ñdrugihî oboqewa. Nasilnom smr}u umrlo je 70 lica, od kojih su devet ubijena, a pet izvr{ila samoubistvo. Zanimqivo je da se 56 osoba vodi pod rubrikom Ñostaloî. Iz ovakve formulacije nije dovoqno jasno {ta je uzrok smrti tih qudi. Da li su to mo`da osobe koje je vojna vlast osudila na smrtnu kaznu? Tokom godine umrlo je 1.113 neoèwenih i neudatih osoba, od toga najvi{e uzrasta od {est do 15 godina ñ 302, i od dve do pet godina ñ 300. Broj preminulih lica koja su ìvela u bra~noj zajednici iznosio je 505, od toga je 290 bilo mla|e, a 215 starije od 50 godina. Posebno su pobrojani umrli udovci i udovice, kojih je bilo 370, od toga 178 mla|ih i 192 starijih od 50 godina. Tabela 4: Broj umrlih 1916. godine

Izvor: AS, VGG, XIV/70

Bo`ica Mladenovi}

Tabela 4a: Bra~no stawe, starost i pol umrlih 1916. godine

Izvor: AS, VGG, XIV/70

Podaci o broju ven~awa pokazuju da je na teritoriji ~a~anske okru`ne komande u prvoj godini okupacije sklopqeno 1.668 brakova. Nema podataka o broju ven~anih u decembru. Stoga se ova brojka mo`e uzeti kao relativno sigurna. Najvi{e parova je ven~ano u novembru (443), oktobru (243) i februaru (235). Najmawe ven~awa obavqeno je u martu, samo osam parova. Tabela 5: Broj ven~anih 1916. godine

Izvor: AS, VGG, XIV/70

Demografske prilike u ^a~anskom okrugu 1916単1918.

U 1916. godini ro|ene su 1.993 bebe, a umrlo je 2.436 osoba, {to zna~i da je u â~anskom okrugu prirodni prira{taj bio negativan. Broj umrlih je za 443 ve}i od broja ro|enih. Na osnovu izvorne gra|e iz Dvorskog arhiva u Be~u (Haus-Hoff und Staats Archiv) moè se prou~avati i starosna struktura stanovni{tva ovoga kraja. Broj~ani odnos izme|u mu{kog i ènskog dela stanovni{tva starosti do 15 i preko 55 godina nije se mnogo izmenio u odnosu na predratno stawe, ali je ogromna nesrazmera u broju mu{karaca i èna od 21. do 55. godine ìvota. Preovla|ivale su ène mla|ih i sredwih godina (ima ih oko pet puta vi{e), prirodno predodre|ene za ra|awe. Na drugoj strani, broj osoba suprotnog pola je neverovatno mali. Po srpskom popisu na 100 èna dolazilo je 107 mu{karaca, a po austrougarskom na 100 èna dolazi 69 mu{karaca. Posledice ovoga su smawewe broja brakova i promene u strukturi porodice. Tabela 6: Starosna struktura stanovni{tva 1916. godine

Izvor: Haus-Hoff und Staats Archiv 単 Wien, Politische Abteilung, K. 975

U gradovima su demografski poreme}aji bili primetni, ali su osetniji u selima. Znatan broj gradova izgubio je preko polovine mu{kog stanovni{tva. U â~ku je 1910. godine ìvelo 3.424 osobe mu{kog pola, a {est godina kasnije 1.654. U Kraqevu je srpski popis registrovao 2.653 mu{karca, a austrougarski 1.290. O demografskim prilikama u 1917. godini moèmo zakqu~ivati samo iz nesre|enog materijala koji je delimi~no sa~uvan u fondu Vojno-generalni guvernman, a sadrì spiskove ro|enih, umrlih i ven~anih u oblasti Guvernmana Srbija. Rezultati se uglavnom slaù sa onima iz prethodne godine, pa zakqu~ujemo da u Okru`noj komandi â~ak nije do{lo do velikih demografskih promena. Statisti~ko odeqewe Guvernmana planiralo je da u toku 1918. godine uradi novi popis stanovni{tva Srbije. Wime je trebalo da budu obuhva}eni i ~lanovi porodica koji nisu bili u stalnom mestu boravka, tj. koji su se nalazili u srpskoj vojsci, ili u izbegli{tvu i internaciji. Ciq novog popisivawa bio je da se utvrdi kretawe srpskog stanovni{tva izazvano ratom. Materijal je razdeqen po okruzima i obrazovane su komisije za popisivawe. Na terenu se ~ak i zapo~elo sa popisom, ali o tome nema sa~uvanih podataka. Velika je {teta {to ovakav popis nije sproveden. Rezultati bi svakako dopunili mawkavosti popisa ura|enog dve godine ranije. Iz iznetih podataka moè se zakqu~iti da je broj stanovnika Okru`ne komande â~ak za vreme okupacije bio znatno mawi u odnosu na posledwi srpski 70

Bo`ica Mladenovi}

popis. Reproduktivno najsposobniji mu{karci ~inili su malu grupu qudi. Time su, zbog velike broj~ane nesrazmere u korist `ena, bili poreme}eni odnosi izme|u polova. To je dovelo do dubokog socijalnog poreme}aja, koji je ote`avao zasnivawe porodice.7 Upravo zbog toga, ne ra~unaju}i veliki broj smrtnih slu~ajeva, i nije bilo prirodnog prira{taja.

Demografske prilike u ^a~anskom okrugu 1916単1918.

Andrej Mitrovi}, Ustani~ke borbe u Srbiji 1916単1918, Beograd 1987, 56

Boìca Mladenovi} DEMOGRAPHIC SITUATION IN THE ÂÂK DISTRICT 1916-1918 Summary The paper presents the most important demographic phenomena: birth rate, mortality, population growth, marriage rate, number of inhabitants of the â~ak District, as well as sex and age structures. The layout of tables was determined by the variety, number and quality of the source material. The sources are from the holdings of the Army-General Administrative Area, and they were created by the work of the Statistical Department.

Bo`ica Mladenovi}

IVANA HASANOVI] O[ ÑJovo Kursulaî Kraqevo TI=^asopis Ratnik : ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista : (1921-1929.) AU=Hasanovi}, Ivana DC=050.48:355RATNIKî 1921/1929î ID=153327372

^ASOPIS ÑRATNIKî Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921ñ1929)

Apstrakt Pred istraìva~a novije istorije, postavqa se problem brojnosti i raznovrsnosti predmeta koji mogu biti izvori, kakvi su i stru~ni ~asopisi, kao i metode kojom bi se wihov sadràj uklopio u zahteve istorijske nauke. U tom smislu predmet analize ovog rada: vojno-nau~ni ~asopis ÑRatnikî u periodu izlaska 1921ñ1929. godine, i uà tema u okviru toga ñ ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista, obra|en je metodom Ñanalize sadràjaî a dobijeni rezultati predstavqeni su tabelarno. Kqu~ne re~i: âsopis ÑRatnikî, analiza sadràja, statistika, vojska. UVOD Problem broja izvora i odabira metode, u ovom radu, odre|eni su ne samo problemom obrade ~asopisa Ratnik, ve} i obimom rezultata analize. Wihova detaqna, pojedina~na obrada je od zna~aja za specifi~nu struku (vojnu nauku), ali kao tema u radovima istraìva~a pro{losti ima veliki zna~aj samo kada je posmatrana globalno ñ u kontekstu dru{tva. Zato je ovaj ~asopis analiziran dvostranom metodom: kvantifikacije, tj. obrade svih tekstova u odnosu na wihov ukupan broj u ovom periodu i wihovog tabelarnog predstavqawa, a tek onda je u~iwen poku{aj globalne kvalitativne obrade rezultata. Za osnovno polazi{te analize ~asopisa u periodu 1921ñ1929. godine upotrebqena je modifikovana shema komunikacije Harolda Lasvela, koju je primenio Stjepan Gredeq1, pri ~emu je pored pet osnovnih elemenata upotrebio i pitawe o stavu po{iqaoca prema poruci. Ovo je za osnovu preuzeo Slobodan Naumovi} u svom radu2 dodav{i i element koji govori o uslovima odvijawa komunikacije.

KATEGORIJE I ELEMENTI I kategorija 1. ko {aqe 2. sa kojim stavom prema poruci 3. sa kojim ciqevima

INFORMATIVNA USMERENOST

Stjepan Gredeq, S onu stranu ogledala. Istra`ivawe promena modela komunikacije u jugoslovenskom dru{tvu na osnovu analize sadr`aja pisawa listova Borba i Politika u periodu 1945ñ1975. Zbornik radova IIC SSO Srbije, Beograd 1986 str. 18

Tako kompletiranu modifikovanu {emu dao je: S. Naumovi}, Ustaj, seqo ustaj rode: simbolika seqa{tva i politi~ka komunikacija u novijoj istoriji Srbije, Godi{wak za dru{tvenu istoriju SV1, Beograd 1995. str. 45

Po{iqalac

Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

II kategorija 4. {ta {aqe

Poruka

III kategorija 5. preko kog kanala 6. pod kojim uslovima kontekst IV kategorija 7. kome {aqe 8. sa kojim posledicama

Komunikacijski

Primalac

Elementi iz I, III i IV kategorije bi}e analizirani u prvom delu, tj. uvodu, s tim {to je teè pratiti elemente IV kategorije o kojima govore samo posredni podaci. Elementi II kategorije bi}e analizirani u glavnom delu rada i ta Ñporukaî, tj. sam sadràj bi}e obra|en prema zahtevima metode analize sadràja3. Kontinuitet u izlasku ~asopisa ÑRatnikî, koji sa prekidima zbog ratova (1912ñ1913. i 1914ñ1920) iznosi preko pedeset godina, zahteva da se pre prelaska na prou~avani period obradi stepen va`nosti koji mu je pridavan u pojedinim periodima postojawa. Time se sti~e uvid u uslove pod kojima je ~asopis izlazio, tj. u komunikacijski kontekst, kao i u ciqeve koje je po{iqalac poruke (izdava~) postavio. Tehni~ki izgled ~asopisa oslikava strukturu kanala preko koga se {aqe sadràj i daje posredne podatke o adresatima.

ISTORIJAT ^ASOPISA (1879ñ1941)

3 Osnovna obave{tewa o ovoj metodi i wenoj primeni: Vojin Mili}, Sociolo{ki metod, Beograd, 1978, str. 571ñ599.

Milenko M. Vuki~evi}, Kraq Petar od ro|ewa do smrti, Beograd 1990, 19.

Berlinskim kongresom 1878. Srbija sti~e status nezavisne dràve. Narednih godina nastojawa vlasti usmerena su prema razvitku atributa te dràvnosti, ~iji sastavni deo ~ini i vojska dràve. Ve} 1879, nekoliko godina pre formirawa staja}e vojske, pokrenut je ~asopis ÑRatnikî. âsopis je donosio u proseku desetak tekstova i to uglavnom o iskustvima iz ratova 1876ñ1878. godine, tehni~koj primeni sredstava i oruànoj snazi susednih dràva. Moglo bi se re}i da je pojava ~asopisa imala za ciq sintetisawe dotada{weg iskustva (u odnosu na prvu vrstu tekstova) i pripremawe terena za formirawe budu}e vojske i kadra (u odnosu na drugu i tre}u vrstu tekstova). Godine 1881. ~asopis se deli na dve celine: zvani~no i deo nau~no-pou~no. âsopis se nalazio u vlasni{tvu Ministarstva vojnog a izdava~ je bio Istorijsko odeqewe Glavnog |eneral{taba (od sveske III 1881. do sveske IV 1898, kada ga preuzima Vojno ministarstvo). Godine 1900. izdavawe preuzima Glavni |eneral{tab, ~ime list na neki na~in dobija zvani~ni karakter i ne potpada vi{e pod Istorijsko odeqewe, koje dobija za zadatak sre|ivawe dotada{we vojno-istorijske gra|e. Od te godine na ~asopisu stoji i naporedni naslov na francuskom jeziku ÑLe querierî (do 1914). Posle pu~a 1903. godine i po{to je pozvan na presto, Petar Kara|or|evi} je poslao pismo iz @eneve ministru vojske i zavr{io ga re~ima: ÑDa ìvi srpska vojska uzdanica naroda na{egî4. Sli~nim re~ima kraq se obratio vojsci i ~itaocima u septembarskom broju ÑRatnikaî 1904. povodom svog krunisawa: ÑDa ìvi moja hrabra vojskaÖ Da ìvi uzdanica srpskaî. Tako se prvi put i vladar preko ÑRatnikaî obratio vojsci, ~ime je dodatno poja~an zna~aj ~asopisa kao ve} oprobanog komunikacijskog sredstva vojske. 74

Ivana Hasanovi}

Zbog ratova, ~asopis ne izlazi u periodu od X 1912. do XII 1913. godine i u periodu od VII 1914. do XII 1920. godine. Ratna zbivawa tih godina dovela su do nekih promena na politi~koj karti Evrope, a u toku ratova pokazala se va`nost tehni~kih i organizacijskih dostignu}a u vojsci. Formirawe Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca dovelo je pod istu zastavu qude koji su se u prethodnom ratu nalazili na razli~itim stranama fronta. Oni postaju deo iste dràve i wene vojske. ÑRatnikî po~iwe ponovo da izlazi januara 1921. godine, sada sa naporednim naslovom na }irilici i latinici, u pro{irenom obimu i tiraù. Izdaje ga novoformirano Ministarstvo vojske i mornarice. Godine 1939. nakon po~etka ratnih zbivawa u Evropi, izdavawe ~asopisa preuzima Glavni |eneral{tab, a od aprila 1940. Vrhovna inspekcija vojne sile (do III 1941, kada izlazi posledwi broj). Tako je tokom svog postojawa ÑRatnikî izdavan od strane razli~itih odseka vojne uprave, u zavisnosti od unutra{wih i spoqno-politi~kih promena koje je vojska pratila u hodu sa dràvom.

TEHNI^KI IZGLED ÂSOPISA Od 1921. godine, ~asopisi izlaze pojedina~no, ali se povezuju i u tomove od po {est brojeva, radi ~uvawa. Obi~no u posledwem broju u godini izlazi sadràj svih dvanaest brojeva. Va`na obave{tewa uredni{tva {tampana su na prvoj strani, a srazmerno ~esta su obave{tewa uredni{tva o pravilnom na~inu slawa tekstova, {to je istaknuto i u zaglavqu ispod naslova. Uz prevode va`nih tekstova dodavane su {eme, karte i prilozi na zasebnoj paginaciji. Najve}i broj tako markiranih tekstova bile su vojno-strategijske analize doma}ih i stranih stru~waka. U zaglavqu ~asopisa, na prvoj strani, stoji cena i ona je razli~ita za razli~ite grupe koje su navedene. To su ~etiri konstantno navo|ene grupe u ovom periodu. Na prvom mestu su rezervni oficiri, qudi koji su posle vi{egodi{wih ratova ostali vezani za vojsku i koje je trebalo dràti u toku sa zbivawima. Na drugom mestu su pitomci vojnih akademija i podoficiri. Ovakvo rangirawe i cena ~asopisa koja je najnià za ove dve grupe, svedo~e o tendenciji da ~asopis bude najdostupniji kadru. Pri tome cena za rezervne oficire je ~etiri puta vi{a od cene za pitomce i podoficire. Podnaslov ~asopisa je ÑVojno-nau~ni listî. Stalna rubrika ÑOcene i prikaziî s jednom tre}inom tekstova tretira nevojni~ka pitawa. Saradnici ~asopisa, pored oficira, su inèweri, hemi~ari, profesori Univerziteta, {to govori da je ~asopis dio namewen i tre}oj grupi adresata ñ grupi nevojnika, za koje je cena bil ~etiri puta vi{a od cene za pitomce i podoficire. âsopis je bio namewen i onima u inostranstvu, gde je cena, zbog tro{kova, bila pet puta vi{a od najniè cene u zemqi. Najve}i broj autora ~ine oficiri i to sa najvi{im ~inovima. U proseku 25% |enerali, 30% pukovnici, 15% potpukovnici, 10% majori, 10% kapetani a 5-10% oficiri, inèweri i neoficiri. Rubrike u ~asopisu su stalne, {to govori o nepromewenoj koncepciji i ciqevima informisawa u tim godinama. Te stalne rubrike, koje imaju kontinuitet, su: ÑTekstovi i razli~itostiî, ÑNovosti i bele{keî, ÑNekroloziî i ÑOcene i prikaziî. âsopis Ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921ñ1929)

Jezgro ~asopisa ~ini prva rubrika i ona je istovremeno glavni izvor podataka za ovaj rad. Rubrika ÑNovosti i bele{keî je interesantna sa stanovi{ta kvantitativne analize zastupqenosti pojedinih dr`ava i aktuelnosti ~asopisa, ali ne i u neposrednoj analizi doma}e vojske. Sli~no je i sa rubrikom ÑNekroloziî, koja je u proseku donosila dva nekrologa oficira, i rubrikom ÑOcene i prikaziî, koja je donosila prikaze kwiga iz razli~itih oblasti i ukazuje na stru~nu stranu lista. Ove rubrike (naro~ito posledwe dve) mogu dati samo posredne podatke o stawu i ciqevima vojske, a vi{e govore o samom ~asopisu i wegovoj stru~nosti.

I Analiza tekstova rubrike ÑTekstovi i razli~itostiî Od ukupnog broja tekstova, na kopnenu vojsku se odnosi 63,4% tekstova, na Veliki rat 22,7%, na mornaricu 5,4% i na vazduhoplovstvo 8,3%. Pitawe doma}e vojske 1921. godine obra|uje polovina tekstova (48%), da bi se taj broj pove}ao za oko 4,5%, tako da je 1929. godine iznosio 80% . Od tog broja (tekstova o doma}oj vojsci) ñ 2/3 tekstova (70%) odnosi se na kopnenu vojsku, 20% na Prvi rat, a 7,7% na vazduhoplovstvo i 2,3% na mornaricu (Kad su u pitawu tekstovi o mornarici, u prve tri godine oni ~ine 6,5% da ih u posledwe tri godine ne bi uop{te bilo ñ 0%). Broj tekstova na latinici je najve}i u prve tri godine 6%, da bi do 1929. godine opao na 0,1%, ali je i broj tekstova o mornarici najve}i ba{ u te tri godine (1921, 1922, 1923). Od ukupnog broja tekstova na Veliki rat se odnosi 22,7%. Od tekstova koji se odnose na doma}u vojsku, oni ~ine 20%, a od onih o inostranoj vojsci na iskustva iz Velikog rata odpada 28,5%. Balkan je obuhva}en sa 62,7%, Nema~ka i Austrougarska sa 21,3%, Zapadni front sa 15,3% a Isto~ni sa 0,4% tekstova. Ova grupa tekstova je trojakog karaktera: ñ jedan deo, koji se uglavnom odnosi na Balkan, ima za ciq o~uvawe tradicije (1928. godine, na primer, akcenat je na 1918. godini); ñ druga vrsta je strategijskog tipa i odnosi se na tehni~ka i organizacijska iskustva iz rata i ima pre svega obrazovni ciq (komandovawe, pojedine bitke, gre{ke); ñ tre}a grupa tekstova rasvetqava postupke zara}enih strana na osnovu neobjavqenih dokumenata iz ratnih arhiva. Iz prethodnih analiza se vidi da je nakon ponovnog izlaska, posle vi{egodi{we pauze zbog ratova i promena na spoqnom i unutra{wem planu, ~asopis podjednako tretirao i doma}a i strana pitawa, da bi ve} od slede}e godine, akcenat bio preba~en na doma}e teme za jo{ tre}inu tekstova. Smawewe teksto76

Ivana Hasanovi}

va o stranoj vojsci je zato pra}eno pove}awem broja novosti i broja zemaqa koje se pomiwu u rubrici ÑNovosti i bele{keî. Tako|e, broj doma}ih tekstova o mornarici prve ~etiri godine i analiza wihovog sadràja ukazuje na tendenciju u~vr{}ivawa novog vida u doma}oj vojsci i obave{tewa o tome, {to ne zna~i da se ona prenebregava posledwe ~etiri godine, ve} u celini uzev{i, postaje wen deo koji se podrazumeva i koji bez neke ve}e opasnosti nema potrebu za isticawem. (Materijalni faktor i buxetsko ulagawe predstavqaju jo{ jedan pokazateq toga.)5 [ta vi{e, 1929. godine, kada mornaricu u tekstovima o doma}im pitawima ne obra|uje ni jedan autor, u tekstovima o inostranoj vojsci ona je zastupqena sa 22%, {to svedo~i o èqi da se ostane u toku sa svetskim zbivawima na tom poqu. Pri tome od ukupnog broja tekstova o mornarici, polovina tekstova se bavi flotom dràva (50%), ratnom mornaricom 40%, o stawu flota govori 4,8% i isto toliko o re~noj floti. Najve}i broj tekstova o doma}oj vojsci odnosi se na kopnenu vojsku, a o va`nosti kopnene vojske govori i ~iwenica da se na taj vid vojnih formacija odnosi i 50% tekstova o inostranoj vojsci. Tekstovi o kopnenoj vojsci se mogu, prema sadràju, grupisati na tekstove o glavnim rodovima vojske i one koji tretiraju pomo}ne slu`be i administraciju. Od rodova su u ~lancima zastupqeni: pe{adija, artiqerija, oklopne jedinice, kowica, hemijsko oru`je, inèwerija (a ovde je uvr{tena i slu`ba transporta i slu`ba veze koje u tada{woj vojnoj organizaciji jo{ uvek spadaju u inèweriju). U tekstovima o pomo}nim slu`bama obra|ena su pojedina~na pitawa o sanitetu, veterini, sportu, ishrani, buxetu, {koli i obrazovawu, brojnom stawu vojske, geostrategijskom poloàju, moralu, religiji, teoriji rata, komandovawu, regrutovawu i zakonodavstvu. Od tekstova koji se odnose na doma}u kopnenu vojsku 3/5 odnosi se na rodove a 2/5 na pomo}ne slu`be. Kod onih koji se odnose na inostranu vojsku, rodovi su zastupqeni sa 34% a pomo}ne slu`be i administracija sa 16,9%, {to je pribli`no isti odnos. Ali iz analize samih rodova, proizlazi da stepen zastupqenosti pojedinih rodova nije isti u tekstovima o doma}oj i inostranoj vojsci. U tekstovima o doma}oj vojsci on zavisi od stepena razvijenosti i mogu}nosti primene odre|enih rodova, dok u tekstovima o stanoj vojsci zavisi od stepena interesovawa na{e vojske za budu}e usavr{avawe istih rodova kod nas. (Takvi tekstovi o stranim rodovima obi~no nose leksi~ki nanos tipa: ÑSve {to treba znati oÖî; ÑO razvojuÖî) [to se ti~e tretirawa doma}ih rodova, najve}i procenat ~lanaka odnosi se na inèweriju (16,2%), sledi hemijsko oru`je, slu`ba veze i pe{adija (sa 8,1%, 7,8% i 7,2%); iza wih dolaze artiqerija i vojska upo{te (6,4% i 6,2%), dok na kowicu, slu`bu transpotra i oklopne jedinice otpada 3,6%, 3,1% i 2,7% tekstova. Od tekstova o stranim rodovima kopnene vojske 20,1% odnosi se na pe{adiju i 16,3% na vojsku uop{te. Oklopne jedinice tretira 8% tekstova (u tekstovima o doma}oj vojsci ovaj rod je tretiran najmawe) a inèweriju 6,9%. Slu`bi veze, hemijskom oru`ju i kowici posve}en je pribli`no isti broj teksova (4,0%, 3,8% i 3,5%) tekstova, a artiqerija i transport relativno nisko su zastupqeni, sa 2,5% i 0,8% tekstova. Broj~ani pregled tekstova, jasno govori da kada je re~ o doma}oj vojsci odska~e artiqerija sa 53 teksta, a da su slu`ba veze, pe{adija, vojska uop{te i artiqerija skoro jednako zastupqeni (32, 28, 25 i 23 teksta); kowica i oklopne jedinice tako|e su pribli`no jednako zastupqeni (12 i 10), a transport je zastupqen sa 4 teksta. âsopis Ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921ñ1929)

Mile Bjelajac, Vojska Kraqevine Jugoslavije 1922ñ1935, Beograd 1994, str. 41.

Kada je re~ o stranoj vojsci, pe{adiju i vojsku uop{te opservira 26, odnosno 20 tekstova, oklopna vozila 10, inèweriju 8, a hemijsko oru`je 7 tekstova. Kowica i slu`ba veze zastupqene su sa po 5 tekstova a artiqerija sa 3. Transport sa jednim tekstom skoro da nije ni zastupqen. Pomo}ne slu`be zauzimaju oko 2/5 tekstova o kopnenoj vojsci. Najvi{e se pi{e o sanitetu (5,4%), obrazovawu, {koli i kursevima (4,8%), administraciji, kadru i ~inovima (4,9%) i komandovawu (4,3%) ali su prisutna i druga pitawa. Kod tekstova o inostranom iskustvu, najvi{e pa`we poklawa se komandovawu i strategiji (6,3%), administraciji, kadru i ~inovima (5,9%), sanitetu (4,1%) i sportu (3,0%). II Analiza tekstova rubrike ÑNovosti i bele{keî Ova rubrika je obra|ena zasebno jer je druga~ije koncipirana od glavne rubrike, kao i zbog ~iwenice da joj je posve}en mnogo mawi prostor u listu. Analizom dobijeni rezultati daju dodatnu sliku o celovitoj koncepciji lista, kao i o odnosu prema drugim dràvama i stepenu zavisnosti od wih u pojedinim pitawima. U svakom broju ova rubrika donosi po nekoliko novina ili zanimqivosti iz dràva. Broj dràva je pribli`no isti, ali se one smewuju u zavisnosti od wihove aktuelnosti i va`nosti u poimawu epohe. I kod ove rubrike je bilo mogu}e izvr{iti analizu na osnovu vidova vojske, a zatim, u okviru kopnene vojske, na osnovu rodova i pomo}nih slu`bi; tome je dodata analiza novosti koje su po svom obele`ju direktno spoqnopoliti~ke. Kopnena vojska je obuhva}ena sa 57,1%, spoqna politika sa 17%, vazduhoplovstvo sa 15,7% i mornarica sa 9,8%. Najvi{e vesti ti~e se vojske uop{te (22,3%), a od samih rodova najvi{e ih se odnosi na: pe{adiju (6%), artiqeriju (5%) i oklopne jedinice (4,3%); ostali rodovi zastupqeni su pribli`no isto: transport (2,8%), hemijsko oru`je (2,7%), kowica (2,4%), inèwerija (2,3%), veze (2,1%) ñ {to ukazuje na tendenciju ravnomernog obave{tavawa o ovim rodovima. (Ovde je, za razliku od glavne rubrike, transport prili~no zastupqen, kao {to je uostalom ve}i broj vesti iz svetske artiqerije nego samih tekstova o woj.) Kad je re~ o pomo}nim slu`bama, vesti se tako|e donose radi utvr|ivawa stepena wihove razvijenosti u pojedinim zemqama i mogu}eg kori{}ewa tog iskustva. Kadar i administracija su obuhva}eni sa 13%, zatim dolazi buxet (7%), obrazovawe, {kole i kursevi (6,6%) i brojno stawe vojske (3,4%). Kod ove rubrike je dodatno, bilo relevantno ispitati kolika je u~estalost pojedinih dràva u rubrici da bi se utvrdio stepen aktuelnosti dràva i wihov uticaj. Ne ra~unaju}i pojedina~ne vesti iz pojedinih zemaqa u nekom aktuelnom trenutku, uglavnom su konstantne vesti iz petnaestak zemaqa, samo {to je wihovo rangirawe razli~ito u odnosu na pojedine vidove i rodove vojske. ñ Najve}i broj vesti iz mornarice preuzima se iz Engleske, zatim Severne Amerike, Italije, Francuske, Japana, Gr~ke i Turske. ñ O vazduhoplovstvu najvi{e vesti ima iz Francuske, Engleske, Severne Amerike, Nema~ke, Italije i êhoslova~ke. ñ O novostima u organizaciji vojski dràva pisano je iz velikog broja dràva, a najvi{e vesti ti~e se Francuske, Italije, Poqske, êhoslova~ke, Engleske, Nema~ke, Rumunije, Austrije i Severne Amerike. 78

Ivana Hasanovi}

ñ Spoqnopoliti~ke vesti odnose se, pre svega, na Francusku i Nema~ku, zatim Englesku, Italiju i Rusiju, pa Severnu Ameriku, Austriju, êhoslova~ku, Rumuniju i Tursku. Ovde je akcenat na dràvama u kontekstu me|unarodnih odnosa posle Velikog rata (Nema~ka) ili u vezi sa unutra{wim kretawima u dràvama (êhoslova~ka, ItalijaÖ). Kod kopnene vojske, pregled pomena pojedinih dràva u ovom vojnom glasilu ura|en je detaqnije kroz analizu rodova: ñ Pe{adija je pra}ena u Francuskoj, Nema~koj, Engleskoj, [paniji, Severnoj Americi i êhoslova~koj. ñ O artiqeriji najvi{e vesti je iz Francuske, zatim Severne Amerike, Italije, Engleske i Nema~ke. ñ O oklopnim jedinicama najvi{e vesti se preuzima iz Severne Amerike, Engleske, Francuske i Nema~ke. ñ O pitawima kowice najvi{e vesti ima iz Francuske, Poqske, Engleske i Ma|arske. ñ Inèwerija je pra}ena u Francuskoj, Engleskoj i Nema~koj. ñ Hemijsko oru`je je najvi{e zastupqeno u vestima iz Severne Amerike, Francuske, Nema~ke, Rusije i Engleske. ñ O slu`bi transporta novosti ima iz Francuske, Nema~ke i Severne Amerike. ñ O slu`bi veze vesti je najvi{e iz Francuske, Severne Amerike i Engleske. Kad su u pitawu pomo}ne slu`be, ubedqivo najvi{e vesti prikupqa se iz Francuske, koja i u tome predstavqa uzor za organizaciju vojske i o kojoj postoji najboqa informisanost. Za wom dolaze Italija, êhoslova~ka i Nema~ka. Pribli`no isti broj vesti odnosi se na Englesku, Rumuniju, Ma|arsku, Poqsku, Belgiju i Austriju. ñ U pitawima kadra i administracije, ali i proslava jubileja, prate se vesti iz Francuske, êhoslova~ke i Italije. ñ O sportu, vesti su iz Francuske, Italije, êhoslova~ke i Nema~ke. ñ O {kolstvu i administraciji preuzimaju se obave{tewa iz Francuske, Italije, Poqske, êhoslova~ke i Nema~ke.

II Tabelarno predstavqawe rezultata dobijenih analizom rubrika: I ÑTekstovi i razli~itostiî i II ÑNovosti i bele{keî

^asopis Ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921ñ1929)

I TABELARNO PREDSTAVQAWE REZULTATA DOBIJENIH ANALIZOM RUBRIKE ÑTEKSTOVI I RAZLI^NOSTIî

1. Procenatj tekstova koji se odnose na doma}u vojsku i inostranu vojsku u odnosu na ukupan broj tekstova.

2a Analiza ~inova autora tekstova (procentualno, po godinama izlaska)

2b Analiza ~inova autora tekstova (broj tekstova po godinama izlaska) 80

Ivana Hasanovi}

3 Procenat tekstova po godinama izlaska (za tri vida vojske i Veliki rat) u odnosu na ukupan broj tekstova

3a Procenat tekstova po godinama izlaska (za tri vida vojske i Veliki rat) u okviru tekstova koji se odnose na doma}u vojsku

3b Procenat tekstova po godinama izlaska (za tri vida vojske i Veliki rat) u okviru tekstova koji se odnose na inostranu vojsku ^asopis Ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921単1929)

4. Broj i procenat tekstova na latinici i }irilici u odnosu na ukupan broj tekstova, po godinama izlaska

5a Procenat zastupqenosti rodova kopnene vojske u okviru tekstova o kopnenoj vojsci, u tekstovima koji se odnose na doma}u i tekstovima o inostranoj vojsci

Ivana Hasanovi}

5b Broj tekstova o rodovima kopnene vojske o doma}oj kopnenoj vojsci i inostranoj kopnenoj vojsci

^asopis Ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921単1929)

6a Procenat tekstova koji se odnose na pomo}ne slu`be u okviru tekstova o kopnenoj vojsci, doma}oj i inostranoj

Ivana Hasanovi}

6b Broj tekstova o pomo}nim slu`bama u okviru tekstova o kopnenoj vojsci, doma}oj i inostranoj

7. Broj prevoda tekstova sa pojedinih jezika (tri vida vojske i Velikom ratu) po godinama izlaska ^asopis Ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921単1929)

7a Procenat tekstova o rodovima kopnene vojske prevedenih sa pojedinih jezika

7b Broj prevo|enih tekstova o rodovima kopnene vojske sa pojedinih jezika

Ivana Hasanovi}

II ANALIZA RUBRIKE ÑNOVOSTI I BELE[KEî

1a Zastupqenost novosti iz inostranstva o tri vida vojske i spoqnoj politici po godinama, izra`ena u procentima

1b Broj novosti iz inostranstva o tri vida vojske i spoqnoj politici po godinama

^asopis Ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921ñ1929)

2a Broj i procenat novosti o rodovima vojske u okviru novosti o kopnenoj vojsci

2b Broj i procenat novosti o pomo}nim slu`bama u okviru novosti o kopnenoj vojsci 88

Ivana Hasanovi}

Zastupqenost pojedinih dràva u novostima iz spoqne politike, izraèna u procentima 3b Procentualna zastupqenost pojedinih dràva u novostima iz mornarice 3c Procentualna zastupqenost pojedinih dràva u novostima iz vazduhoplovstva

^asopis ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921 単 1929.)

Ivana Hasanovi}

^asopis Ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921単1929)

Ivana Hasanovi}

^asopis ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921 単 1929.)

Ivana Hasanovi}

^asopis ratnik, Ideolo{ka i vojno-strukturalna koncepcija lista (1921 単 1929.)

Ivana Hasanovi} THE JOURNAL "WARRIOR" Ideological and military-structural concept of the journal (1921-1929) Summary During its existence, the journal â&#x20AC;&#x153;Ratnik (Warrior)â&#x20AC;? represented a significant means of communication in creation of a social group-group of officers that was very important for the country making a part of its ĂŠlite, and it also participated in creating awareness of that group and its duly informing so that it could dictate social courses in the direction required by a specific moment. The additional importance of the journal in the period 1921-1929 resulted from the fact that in that period it became a means of informing the new army, the army of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenians / Yugoslavia, which was to be organized on new bases as an important factor in the integration of different elements of the new country. That army was to represent the main support for the security of such a young country, and in order to reach it, the army had to keep pace with the development of armies in other countries. Therefore, it was necessary to increase the budget, which was a huge burden for the country devastated by the war. Hence, the concept which, on one hand, fixed the technical-technological state in the army, and, on the other hand, duly informed about the achievements of other armies was approached in order to keep the level of knowledge of domestic experts. For that reason, considerable attention was devoted to the concept of the journal. Both its technical appearance and its competence and topicality were respected. It can be proved by the fact that the officers with the highest ranks wrote for the journal and that many of them were members of the editorial board and different sections of the military administration at the same time. The texts were translated from all important world languages by the officers (both with higher and lower ranks), which testifies to the quality education of the military personnel. The analysis of 108 issues of the journal published in the period from 1921-1929 represents an attempt at systematization of its contents, which could be the basis for presenting the situation of the Yugoslav army in that period. The method used in the analysis of type of texts, i.e. the contents determined the framework of the paper. The selected specimens (army branches) were graded only up to those specimens depicting the global state of the army of the Kingdom. Another characteristic of the paper is defined by the method itself, and it, before all, refers to its descriptive character, without the possibility of a deeper interpretation of the described events. The obtained results determine the place of certain phenomena within the topic, and this method enables their further grading by creation of specimens from the very texts. Thus, each chosen phenomenon can be described and characterized in more details and more widely, but it remains a basis for a more ramified analysis.

Ivana Hasanovi}

MILO[ TIMOTIJEVI] Narodni muzej ^a~ak

ÑDUNULI SU VIHORNI VETROVIî stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a o Jevrejima, liberalizmu, komunizmu i nacizmu u {tampi @i~ke eparhije pred Drugi svetski rat

Apstrakt

TI=îDunuli su vihorni vetroviî : stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a o Jevrejima, liberalizmu, komunizmu i nacizmu u {tampi @i~ke eparhije pred Drugi svetski rat AU=Timotijevi}, Milo{ DC=271.222(497.11)-36:929 Velimirovi} N. ; 323.12(=411.16)(497.11)î1923/1941î ID=153334796

Tekst govori o kontroverznim stavovima episkopa Nikolaja Velimirovi}a prema Jevrejima, liberalizmu, komunizmu i nacizmu, objavqivanim u crkvenoj {tampi @i~ke eparhije pred Drugi svetski rat, kao i suprotstavqenim stavovima sve{tenika wegove eparhije inspirisanih gledi{tima svoga vladike.

Marijana Matovi}, Ñ^a~anske godine Svetog Vladike Nikolajaî, Glas biblioteke, 13/2006, ^a~ak, 2006, str. 89ñ110.

Kqu~ne re~i: episkop Nikolaj Velimirovi}, @i~ka eparhija, antisemitizam, liberalizam, komunizam, nacizam, zavera.

Marija Orbovi}, ^a~ansko {tamparstvo i izdava{tvo: bibliografija 1833ñ1941, ^a~ak, 1998, str. 34ñ39.

Episkop Nikolaj Velimirovi} je jedna od centralnih li~nosti Srpske pravoslavne crkve u XX veku. Imao je {iroku i razgranatu teolo{ku, intelektualnu, organizacionu i politi~ku delatnost, iz koje je proistekao veliki broj {tampanih dela. Vladika je redovno u javnim nastupima i pisanoj formi iznosio svoja mi{qewa i sugestije o svim zna~ajnim dru{tvenim pitawima vremena u kome je ìveo. Wegovi stavovi bili su na razli~ite na~ine vrednovani, hvaqeni i napadani i u vreme kada su nastali, ali i posle vi{e od sedam decenija od prvog objavqivawa. U javnosti su stvoreni polarizovani i gotovo nepomirqivi stavovi o delatnosti i intelektualnim upori{tima episkopa Nikolaja Velimirovi}a, pri ~emu se mnoge izjave i detaqi iz wegovog ìvota i rada selektivno prikazuju, slabo poznaju i povr{no analiziraju. Vladika Nikolaj Velimirovi} je u dva navrata bio episkop ì~ki. Najpre od jula 1919. do decembra 1920. godine, i od 1934. do po~etka okupacije 1941. godine, a formalno do kraja ìvota 1956. godine.1 @i~ka eparhija je izme|u dva svetska rata imala razgranatu propagandnu delatnost, koju je pokrenuo upravo vladika Nikolaj Velimirovi}. Od 1919. do 1938. godine redovno je izlazio poluzvani~ni organ @i~ke eparhije, list ÑPregled crkve eparhije @i~keî, koga je 1939. godine zamenio list pod nazivom Ñ@i~ki blagovesnikî.2 Zna~aj ove crkvene {tampe u propagandnoj delatnosti vladike Nikolaja bio je veliki, naro~ito posle sukoba oko potpisivawa konkordata 1937. godine. Episkop Nikolaj bio je u opoziciji ne samo prema Vladi Kraqevine Jugoslavije, nego i unutar Srpske pravoslavne crkve prema patrijarhu Gavrilu Doì}u.3 [tampa @i~ke eparhije bila je glavni kanal za {irewe ideja i stavova koje je vladika zastupao, {to je naro~ito bilo izraèno u Ñ@i~kom blagovesnikuî. Uvodni tekst u prvom broju obja{wava ciqeve pokretawa lista, koji je izlazio u 2.000 primeraka, sa namerom da se rastura po celoj Jugoslaviji.4 Lokalna crkvena {tampa bavila se teolo{kim, politi~kim, intelektualnim i svim drugim dru{tvenim problemima svoga doba. Posle vi{e od pola veka najve}u pa`wu izazivaju stavovi vladike Nikolaja o Jevrejima i nacizmu, a Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

Radmila Radi}, @ivot u vremenima: Gavrilo Do`i} (1881ñ ñ1950), Beograd, 2006, str. 183ñ185, 188ñ189, 208ñ209. 4

ÑMnoga se srca vezuju za @i~u, kao grandiozno srce zdravo, koje }e prera|ivati, ~istiti i osveàvati krv za celo telo Svetosavskog pravoslavqa Srpskog. Mnoge du{e jedinu nadu polaù na @i~u Svetu, koja }e biti izvor snage i radosti u ovim danima malaksalosti i razo~arewa. Premnoge o~i gledaju u viziji @i~u sedmovratu, kao silnu centralnu duhovnu iz koje }e ubudu}e, kao i u onim pro{lim vremenima davnim, strujati svetlost istinita da osvetli sve ponore u ìvotu na{em i da izle~i sve raseline na{e du{e [Ö] Stoga i mora @i~ki ~asopis odmah da se kaè ko je, odakle je i {ta ho}e. Stoga wegovo ime mora biti zra~no i privla~no, a wegova sadrìna mora razbuktavati plamenu qubav i revnost za jedino spasonosno ñ Sveto Pravoslavqeî (Anonim, ÑNa pragu tre}e decenijeî, @i~ki Blagovesnik (u daqem tekstu samo @B), br. 1, Kraqevo, januar 1939, str. 1ñ3; Anonim, ÑIzve{taj Sredi{ne Uprave Sve{teni~kog udruèwa eparhije ì~ke podnet na XXI redovnoj skup{tini u Kraqevu na dan 5/18 jula 1939. godineî, @B, br. 7, Kraqevo, julñavgust 1939, str. 195ñ212).

ne{to mawe wegov odnos prema liberalizmu i komunizmu. U javnosti nema saglasnosti o tom problemu, a rasprava se uglavnom vodi oko savremenih tuma~ewa vladi~inih stavova, kao i doga|aja vezanih za {irewe kulta vladike Nikolaja, koji je 2003. godine progla{en za svetiteqa.5 Zbog izraènih nepomirqivih stavova u javnosti, i mnogobrojnih propagandno-publicisti~kih dela, pisati o episkopu Nikolaju Velimirovi}u i wegovim javnim istupima o Jevrejima, liberalizmu, komunizmu i nacizmu nije jednostavno. Gotovo da se unapred odbacuje mogu}nost i minimalne objektivnosti autora, koji obavezno moraju biti na ne~ijoj strani. Dru{tva male razvijenosti, niske kulture i oskudne nau~ne tradicije, sa malim potrebama za stru~no{}u i bez iskrenih zahteva za znawima, istoriografiju doìvqavaju kao deo pristrasne stvarnosti, utopqenu u svoju okolinu. Neuko okruèwe, zaostali slojevi i neemancipovane grupe èle u stru~waku za istoriju da vide ideologa, tj. Ñprvosve{tenikaî nacije, dràve ili klase. Ovakvo dru{tveno okruèwe istori~ara prihvata samo kao transmisiju unapred odre|enih tvrdwi i politi~kih zadataka, podsti~u}i rad kao me{avinu nauke i propagande, koja se u krajwoj liniji svodi na propagandu.6 Jedna od najopasnijih zamki u prou~avawu delatnosti episkopa Nikolaja Velimirovi}a, kao i drugih Ñvru}ihî itoriografskih tema, ogleda se u svesnoj ili nesvesnoj angaòvanosti istori~ara, i stavqawe u ulogu sudije nad proteklim doga|ajima. Suditi pro{losti zna~i prikupqati dokaze Ñzaî i Ñprotivî, ~ime se zapostavqa ve}i deo drugih sadràja i uporedo, {to je jo{ nepovoqnije, mewa su{tina zna~ewa istorijske ~iwenice, kojoj se dodequje svojstvo dokaznog materijala. U oba slu~aja nastaju nepotpune i, veoma ~esto, neta~ne predstave.7 Ciq ovog rada je da analizira politi~ke stavove vladike Nikolaja Velimirovi}a prema Jevrejima, liberalizmu, komunizmu i nacizmu, objavqivane u {tampi @i~ke eparhije pred Drugi svetski rat, i odredi wihovu vrednosnu orijentaciju u vremenu nastanka.

KORENI: ANTISEMITSKI STAVOVI ÑBELIHî RUSKIH EMIGRANATA U [TAMPI @I^KE EPARHIJE 5 Kao primer suprotstavqenih gledi{ta pogledati publikacije: Jovan Byford, Potiskivawe i poricawe antisemitizma: se}awe na vladiku Nikolaja Velimirovi}a u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi, Beograd, 2006; Vladimir Dimitrijevi}, Oklevetani svetac: vladika Nikolaj i srbofobija, Gorwi Milanovac, 2007.

Andrej Mitrovi}, Raspravqawa sa Klio: o istoriji, istorijskoj svesti i istoriografiji, Sarajevo, 1991, str. 203, 205.

Andrej Mitrovi}, Propitivawe Klio: ogledi o teorijskom u istoriografiji, Beograd, 1996, str. 113, 126, 128.

Pitawe odnosa vladike Nikolaja prema Jevrejima, tj. wegov antisemitizam ili antijudaizam, jedna je od najkotroverznijih tema. Treba naglasiti da se najve}im delom stavovi episkopa Nikolaja pred Drugi svetski rat nisu doticali antisemitizm, i da predstavqaju sporedan tok wegovog stvarala{tva. Iako su malobrojni, oni ipak postoje. Kada se raspravqa o ovom problemu, obi~no se kao citat uzima izvod iz Nikolajevog dela ÑRe~i srpskom narodu kroz tamni~ki prozorî, u kome se ogleda negativan odnos ne samo prema Jevrejima, nego i liberalnoj evropskoj tradiciji. Po svedo~ewu savremenika, vladika je ovo delo navodno napisao 1944. godine u nacisti~kom logoru Dahau u Nema~koj. ÑOni [Jevreji] su se pokazali gori protivnici Bo`ji negoli neznabo`ac Pilat, jer su u jarosti zlobe svoje izrekli onu stra{nu re~: Krv Wegova na nas i na{u decu! Tako je nevina krv postala bi~ koji ih goni kao stoku kroz vekove iz zemqe u zemqu, i kao ogaw koji sagoreva sva wihova slagali{ta spletki protiv Hrista. Jer tako ih u~i |avo, otac wihov; \avo ih je nau~io kako da ustanu protiv Sina Bo`jeg Isusa Hrista. \avo ih je u~io kroz sve vekove do sada kako da se bore protiv sinova Hristovih, protiv dece svetlosti, protiv sledbenika jevan|eqa i `ivota ve~noga [Ö] [Evropa] ni{ta ne zna osim onoga {to joj @idovi 98

Milo{ Timotijevi}

pruè kao znawe. Ona ni{ta ne veruje osim onog {to joj @idovi zapovede da veruje. Ona ne ume ni{ta da ceni kao vrednost dok joj @idovi ne postave svoj kantar za meru vrednosti [Ö] Sva moderna gesla evropska sastavili su @idi, koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i {trajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam, i sveop{tu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi @idova, odnosno oca wihova |avola.î8 Ideolo{ka osnova ovakvog stava proistekla je iz otpora liberalizmu i komunizmu, kao delu svetske Ñzavereî Jevreja u ciqu uni{tewa hri{}anske civilizacije. Optu`be protiv Jevreja kao pokreta~a svetskog Ñzlaî imaju bogatu tradiciju. Svi stereotipi se temeqe na jednom malom Ñzrnu istineî, koje se preradom pretvara u apsolutnu Ñistinuî. Bez tog Ñracionalnog jezgraî stereotip ne bi bio uverqiv. Tokom dugog istorijskog trajawa negativno stereotipno mi{qewe o Jevrejima bilo je sastavni deo hri{}anskih dru{tava. U tradicionalnom antisemitizmu (antijudaizmu), osim osuda temeqenih na osnovu citata iz Biblije, {to je stvaralo versku netrpeqivost, postojao je i niz drugih stereotipa. Jevreji su optuìvani kao prepredeni, gramzivi, grabe`qivi, lukavi, uporni, agresivni, veoma religiozni, materijalisti. Moderni evropski antisemitizam uobli~io se na osnovu tradicionalne netrpeqivosti hri{}ana prema Jevrejima, ali sa isticawem novih, rasisti~kih detaqa. Jevrejin se prikazuje kao oli~ewe Apsolutnog zla zbog svog porekla, tj. nepromenqivih rasnih osobina. Tradicionalni hri{}anski antisemitizam (antijudaizam) imao je i ranije ovu komponentu, ali sa uvek mogu}im izlazom za Jevreje u prihvatawu hri{}anske vere. Moderni antisemitizam temeqio se na rasnoj predodre|enosti Jevreja, bez izuzetka, i mitu o ÑSvetskom Jevrejinuî, koji upravqa svim svetskim zbivawima iz udobne pozadine. Krajwi ciq ove teorije zavere je uni{tewe hri{}anske civilizacije. Uz stereotipe o Jevrejinu kapitalisti, plutokrati, koji cedi krv svojim radnicima i celom narodu, koji mu je ukazao gostoprimstvo u svojoj zemqi, posle boq{evi~ke revolucije 1917. godine ra{iren je i stereotip o Jevrejinu komunisti, koji terorom {iri svoju vlast celim svetom.9 Uticaj Jevreja na Februarsku revoluciju 1917, i boq{evi~ki prevrat oktobra iste godine, do kraja je preuveli~avan. Jevrejima je pripisano i ubistvo carske porodice, kao deo mra~nog ritualnog ~ina u borbi protiv hri{}anstva. Iako su ~iwenice govorile druga~ije, ovaj stereotip je postao veoma ra{iren i popularan.10 Zbacivawe cara u Februarskoj revoluciji 1917. godine pokrenulo je veliku spiralu nasiqa. Mnoge ruske dru{tvene grupe u~estvovale su svesno, ili nehotice, ~itavu deceniju u pripremawu ovih doga|aja.11 Antisemitizam u krugovima Srpske pravoslavne crkve, pa i vladike Nikolaja Velimirovi}a, u zna~ajnoj meri je imao svoje izvori{te u shvatawima ruskih izbeglica i Ruske zagrani~ne crkve u Jugoslaviji, kao i wihovom otporu komunizmu i liberalizmu. Prvi antisemitski tekst objavqen u ÑPregledu crkve eparhije @i~keî jeste ~lanak biv{eg propovednika ruske carske armije, sve{tenika katihete Mihaila Spiridonovi}a Peleha, nastawenog u Prokupqu. On je u tri broja ÑPregledaî 1923. godine objavio rad pod nazivom ÑGolgota Rusijeî. Tekst je govorio o stawu u Rusiji pod vla{}u komunista, progonima pravoslavnih hri{}ana, ru{ewu crkava. Kao glavni krivci za takvo stawe optuìvani su Jevreji, ~ije sinagoge navodno niko nije dirao. Isticana je i Ñ~iwenicaî da su vo|e boq{evika gotovo u potpunosti Jevreji koji imaju Ñplanî za uni{tewe hri{}anstva. Parola proistekla iz Francuske revolucije Ñsloboda, bratstvo, jednakostî, ocewena je kao potpuna la`, neizvodqiva u praksi, a Jevreji su optuìvani kao inspiratori i vo|e masona, liberala i boq{evika. ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

Kriti~ari antisemitskih stavova vladike Nikolaja Velimirovi}a navode jo{ nekoliko sli~nih istupa: ÑSli~ne, mada uglavnom mawe grube, optu`be na ra~un Jevreja kao Hristoubica i neprijateqa hri{}anstva, pojavquju se i u drugim wegovim delima, kao {to su íNove besede pod goromí, íOhridski prologí, íIndijska pismaí, i alegori~na propoved íPri~a o vuku i jagwetuí, koja je 1928. godine, kada je prvi put objavqena, izazvala o{tru reakciju beogradskog rabina, doktora Isaka Alkalaja (ÑVremeî, 15. januar, 1928, str. 3). Antijevrejske pogrde su, u Velimirovi}evim delima, ugra|ene u wegov {iri antizapadwa~ki i antimodernisti~ki pogled. Velimirovi} smatra da iza modernizma i sekularnih evropskih vrednosti tog vremena, koje on anatemi{e, stoji satanska zavera Jevreja ~iji je ciq da ína presto Hristov stave svog jevrejskog mesijuí [Ö] Delo íIndijska pismaí, za koje se tvrdi da ga je Nikolaj napisao za vreme boravka u Qubostiwi izme|u jula 1941. i decembra 1942. godine, sadr`i i alegori~nu pri~u u kojoj je Satana predstavqen u liku zle Jevrejke íRebeke Nataní, zavodnice i predvodnika komunisti~kog ustanka. Lik Jevrejke simbolizuje ono {to Velimirovi} sagledava kao destruktivnu, nemoralnu, antireligijsku i revolucionarnu stranu zapadne kulture i civilizacijeî (Jovan Byford, Potiskivawe i poricawe antisemitizma: se}awe na vladiku Nikolaja Velimirovi}a u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi, str. 30ñ31). 9

Milan Koqanin, ÑAntisemitski stereotipi i propaganda u Srbiji 1941ñ1942î, Istorija 20. veka, 1/2003, Beograd, 2003, str. 83ñ85. 10

Aleksandar Sol`ewicin, Dva veka zajedno (1795ñ1995), IñII, Beograd, 2003, str. II/17ñ49, 60ñ63.

Detaqnije o ovom problemu pogledati u: Oleg Rudoqfovi~ Ajrapetov, Generali, liberali i preduzetnici: rad za front i za revoluciju (1907ñ1917), Beograd 2005.

Mihail Spiridonovi} Peleh, ÑGolgota Rusijeî, Pregled crkve eparhije @i~ke (u daqem tekstu samo PCE@), br. 5ñ6, â~ak, majñjun 1923, str. 71ñ73; br. 7ñ8, â~ak, jul-avgust 1923, str. 103ñ107; br. 9ñ10, â~ak, septembarñoktobar 1923, str. 122ñ127.

Revolucija u Rusiji nije obja{wavana socijalnim i politi~kim razlozima, ve} mistikom: ÑRevolucija u Rusiji jeste borba dveju kultura, dva sveta ñ Zapada i Istoka, ñ dva na~ela, dobra i zla, borba beloga Hrista sa crnim antihristom, duha sa materijomî. Peleh je iznosio stav da je uni{tewe Rusije do{lo sa Zapada, koga kontroli{u Jevreji: ÑU ovo doba qubavi i sveop{teg pra{tawa iz uvek nama neprijateqski raspoloènog Zapada, ñ Zapada lukavnog i trulog, Zapada, bez ~asti i savesti, bezbri`nog i divqeg, bez najmawe trunke dobra u du{i, do{li su u Rusiju qudi, koji nikada nisu voleli Rusiju kao za{titnicu slovenskih te`wi i ideala, i otpo~eli su svoj |avolski, pakleni rad na {tetu slovenstva i wegove kulture, a na preveliku radost i ushi}ewe jevrejskog internacionalizma. To su Lewin, Trocki-Bron{tajn i ostali sluìteqi zapadnog jevrejskog kapitala, koji, u svojoj mr`wi prema svemu na ~emu leì znak ve~nosti i nematerijalnosti, poveli su ne`nog belog okriqenog uzvi{enom ma{tom ruskog genija na Golgotu, obe}avaju}i svakom raspiwatequ raj na zemqi potpuno zadovoqstvo i sre}u u zemaqskom ìvotuî. Izno{eni su veoma detaqni opisi uni{tewa crkvi, ismejavawa svetiwa, bacawe ikona i op{teg pada morala kod naroda. Jevreji su u ovom tekstu optuèni kao glavni inspiratori i organizatori uni{tavawa Rusije: ÑU isto vreme kada se hri{}anski hramovi oskrnavquju u sovjetskoj Rusiji nije dirnuta nijedna jevrejska sinagoga, kada pravoslavno sve{tenstvo gine mnogobrojno i svakodnevno (do sada je ubijeno vi{e od pet hiqada sve{tenika, 38 episkopa a sveti patrijarh sedi u tamnici ve} dve godine), ne samo da nije ubijen, nego ~ak nije uhap{en ni jedan jedini jevrejski rabin. Za{to, zbog ~ega je ova stra{na boq{evi~ka tiranija samo prema na{oj pravoslavnoj crkvi i samo prema na{im svetiwama? Zato {to je pravoslavna crkva nacionalna, i {to je najglavniji faktor koji je stvorio i odràvao veliku Rusiju; zato {to je boq{evi~ka vlada potpuno jevrejska vlada, jer od trideset i nekoliko ,narodnih komesaraí, samo je jedan Rus, dva su Latina, jedan Maxar, ~etiri Nemca, a sve ostalo su Jevreji; zato {to su tvorci socijalizma (Karlo Marks, Babel, Engels, Libineht, Anzel ñi.t.d.) svi Jevreji, i jo{ 1897. godine u Ganu postavili su sebi za ciq uni{tewe Hri{}anstva u celome svetu, uni{tewe na{eg svetog krsta, koga oni nameravaju da zamene jevrejskom zvezdom ípentagramomí.î Krajwi ciq ovakvih nastojawa, po tvr|ewu autora teksta, bila je te`wa za uni{tewem nacionalnih dràva, vere u Boga i stvarawe Ñinternacionalnog paklaî, Ñcarstva nasiqaî, Ñcarstva Sataninogî. Za krvavu boq{evi~ku revoluciju, gra|anski rat, teror komunista, glad i bedu naroda, najvi{e je optuìvan Zapad, a kao proro~ke citirane su re~i Dostojevskog: ÑZaboravqene su bile re~i Dostojevskog: ,mi nemamo prijateqa, samo neprijateqe ima Rusijaí. Ovo se odnosilo na Zapad, staru smrdqivu jamu koja je opasno zarazila ceo svet svojom divqom, materijalnom kulturom i progresomî. U tekstu su odba~eni svi na~ini da se Rusija izbavi od komunista, osim snage Bo`je voqe i pravoslavne vere prostih seqaka ñ muìka.12 Stavovi ruskih monarhista, najbrojnije politi~ke grupe u izbegli~kim kolonijama na Balkanu, svodili su se na ograni~eni krug ideja. Osnovna parola bila je: ÑZa Veru, Cara i Otaxbinuî, potekla jo{ iz vremena Carstva, iza koje su se okupqali kako vojnici, tako i civili monarhisti~kih uverewa. Antisemitizam je me|u desni~arima, kao i antimasonstvo, svoje utemeqewe nalazio u revolucionarnim prevratima 1917. godine. I dok su za Februarsku revoluciju optuìvani masoni, oktobarski dràvni udar je u potpunosti pripisivan Ñjevrejskoj zaveriî. Antimasonske stavove iskazivao je i vrh Ruske pravoslavne zagrani~ne crkve, u poznatoj poslanici mitropolita Antonija iz 1932. godine, izdatoj u 100

Milo{ Timotijevi}

Sremskim Karlovcima. Kada su po~ele da stiù prve vesti o progonima Jevreja u Nema~koj, i desni~ari u ruskoj emigraciji zauzeli su oprezniji stav. Na tu pojavu reagovao je i ÑBeli kongresî 1938. godine. Wihova rezolucija ÑO jevrejskom pitawuî pokazuje dve stvari. Iako nisu u potpunosti odustajali od optuìvawa Jevreja za boq{evi~ki udar, ipak su se zalagali za uravnoteèniji pristup tom pitawu: ÑStrasno u~e{}e Jevreja u ruskoj revoluciji ne podleè sumwi i niko ga ne osporava [Ö] Ipak, neopravedno bi bilo pripisivati ruskim Jevrejima takav odnos prema boq{evizmu. Mno{tvo Jevreja je izgubilo u revoluciji svoju imovinu. îtav niz Jevreja i polu Jevreja se borio protiv komunisti~ke revolucije i herojski je i{ao u smrt. Jevreji u Rusiji dele se na partijske kadrove, ugwetava~e i na podjarmqeni proletarijat. Sinagoge se zatvaraju, rabini se {aqu u progonstvo [Ö] Zbog toga moramo priznati da se antisemiti ne brinu o istini, ve} vode demago{ku agitaciju [Ö] Antisemiti ne teè osloba|awu ruskog naroda od jevrejstva, ve} pokoravawu masa koje veruju u wihovu propagandu. Zbog toga antisemitizam donosi, ne slobodu, ve} novo ropstvo. Borba sa revolucionarnim jevrejstvom je neophodna, wegovo ugwetavawe Rusije je pogubno i neizdrìvo. No to ugwetavawe koje su organizovali komunisti svih nacija i rasa, ne daje nam ni najmaweg osnova da poèlimo da ga zamenimo novim ugwetavawem ñ ugwetavawem ruskih avanturista ñ antisemita, koji èle da zamene komuniste na vlasti, i ugwetavawem okupacionih sila, koje èle da ruski izmu~eni narod uvuku, kao u Kini, u beskona~ni gra|anski rat finansiran iz inostranstva.î13 Antisemitski tekstovi bili retki u crkvenoj {tampi @i~ke eparhije dvadesetih godina. Glavna tema bio je komunizam i stradawe pravoslavnog naroda u Rusiji. Retki su brojevi ÑPregledaî, kasnije ÑBlagovesnikaî, koji nemaju osvrt na teror boq{evika, ali bez {irewa ideje o Jevrejima kao glavnim Ñkrivcimaî za takvo stawe. Posle ~lanka ÑGolgota Rusijeî iz 1923, novi antisemitski tekst objavqen je 1926. godine. Preneti su stavovi ameri~kog industrijalca i antisemite Henrija Forda, kao i izvodi iz ~uvenog pamfleta ÑProtokoli sionskih mudracaî. Glavne poluge Ñsvetske mo}iî Jevreja, po mi{qewu Forda, bili su finansijski kapital, berze, {tampa, engleska flota, slobodna trgovina. Kao primer takvog uticaja navo|ena je ku}a ÑRot{ildî i weno berzansko Ñme{etaraweî jo{ od vremena Napoleona. Op{irno su citirani stavovi iz ÑProtokolaî u kojima je celokupan uspon liberalizma ozna~en kao deo svetske zavere Jevreja za potpunom vla{}u nad ~ove~anstvom. Kao sastavni deo zavere Jevreja ozna~eni su demokratija, politi~ke partije, moda, telesna uìvawa, ru{ewe autoriteta porodice i crkve, filozofija Darvina, Ni~ea, Marksa, Ñlo{aî literatura, sloboda {tampe, razvoj prirodnih nauka koje na matemati~kim principima obja{wavaju materijalni svet. Raseqenost Jevreja po svetu ozna~avana je kao wihova velika prednost, jer su unutar svoje zajednice bili jedinstveni i povezani. Isticani su primeri izop{tavawa iz jevrejske zajednice onih koji bi pre{li u hri{}anstvo, sa detaqnim opisima mra~nih obreda, i napomiwawem da druge narode Jevreji nazivaju pogrdnim nazivima: ÑJevreja sad ima oko 14.000.000, na celoj kugli zemaqskoj. Oni su veliki ve{taci u tajnim znaciia. Boq{evi~ki znak jeste petokraka zvezda svaki krak ima svoj ciq: berzu, {tampu, parlamenat, proletarijat, PalestinuÖî.14 Natpisi o ÑProtokolimaî pojavili su se 1926. godine i u {tampi Bogomoqa~kog pokreta koji su vodili Dionisije Milivojevi} i Nikolaj Velimirovi}. Po~etkom 1926. godine preno{eni su stavovi o jevrejskoj Ñzaveriî i mogu}em dolasku antihrista. Kritikovani su socijalizam i liberalizam kao deo plana za uni{tewe hri{}anstva, a sve pod rukovodstvom Jevreja. Jeromonah DiÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

101

Miroslav Jovanovi}, Ruska emigracija na Balkanu 1920ñ1940, Beograd, 2006, str. 64, 68-70. 14

Anonim, ÑJevrejstvoî, PCE@, br. 5, ^a~ak, maj 1926, str. 114ñ121.

Dragan Suboti}, Episkop Nikolaj i pravoslavni bogomoqa~ki pokret: Pravoslavna narodna hri{}anska zajednica u Kraqevini Jugoslaviji 1920ñ1941, Beograd, 1996, str. 62ñ65.

Pregled istorijata teorije zavere i objavqivawa ÑProtokolaî, kao i uticaja zavereni~kog na~ina razmi{qawa u savremenoj Srbiji pogledati u publikacijama: Moris @oli, Dijalog u paklu izme|u Makijavelija i Monteskjea, ^a~ak, 1997; Norman Kon, Poziv na genocid: mit o svetskoj zaveri Jevreja i Protokoli sionskih mudraca, Novi Sad, 1996; Jovan Byford, Teorija zavere: Srbija protiv Ñnovog svetskog poretkaî, Beograd, 2006. 17

ÑU to vreme kad je Jagwe Bo`je hodilo po zemqi simbol rimske carevine bio je vuk. Vu~ica je zadojila osniva~e Rima, Romula i Rema: zadojila ih ne samo svojim mlekom nego i vu~jom }udi. Vu~je }udi, istina, bio je car Irod, koji je poklao decu vitlejemsku, kao vuk jagawce, da bi tako zaklao i Jagwe Bo`je. No Irod je bio vuk po li~noj razvra}enosti i krvoèdnosti svojoj. Uzgred re~eno: Irod je bio hamit po rasi (idumejac). Vukovi su bili i glavari Jevrejski u Jerusalimu, svetovni i duhovni, i kao takvi traìli su po{to poto smrt Jaweta Bo`jeg. No oni su bili vukovi ne samo zbog svoje li~ne razvra}enosti nego i zbog svog uskog i bogobornog nacionalizma. U gowewu Hrista jevrejski glavari predstavqali su semitsku rasu. Pilat je pak bio vuk po tradiciji carstva rimskog, po sistemu i vaspitawu; po du`nosti tako re}i. Pilat je pripadao beloj ili jefetitskoj rasi. I tako, kad se Jagwe Bo`je pojavilo u svetu, da spase svet, predstavnici tri glavne rase qudske ustali su na W kao vuci na jagwe. I to: Irod u ime svojih li~nih sebi~nih ra~una, Jevreji u ime ra~una svoje nacije, a Pilat u ime ra~una svoje dràve. Egoizam, {ovinizam, imperalizam, re}i }ete. Moè se i tako re}i, kada se sve to troje u ovom slu~aju uzme u najgorem i najnesvesnijem

onisije je u jesen 1926. godine zavapio: ÑAli, avaj, vreme jasno govori da je svet zavoleo antihrista (satanu) vi{e nego Hrista. A kraj plana jevrejskih protokola jeste ~ovek-protivnik Hristu (bezakonik) koji }e izi}i iz jevrejskog naroda kao gospodar celoga ~ove~anstva, sa jednom jedinom èqom smrt Hri{}anstvu. To je antihrist o kome govore svi svetiteqi Hri{}anski, a u prvom redu sam Gospod i apostoli Wegovi. Jedno novo i skoro osnovano dru{tvo svetsko, koje je u svoje ruke uzelo da re{ava krupna pitawa jeste budu}i nosilac budu}eg antihrista.î Kao navodi Dragan Suboti}, ove rasprave imale su velikog odjeka u narodu.15 Teorija zavere u kojoj su Jevreji oli~ewe Ñsvetskog zlaî temeqila se na falsifikatu, prera|enom delu Morsa @ilija, ÑDijalog Makijavelija i Monteskjea u pakluî, prezentovanom kroz publikaciju ÑProtokoli sionskih mudracaî, {to je dvadesetih godina imalo {iroku publiku u celom svetu, ukqu~uju}i i zna~ajne dràvnike kakav je bio Vinston êr~il.16

ANTISEMITIZAM I ANTIKOMUNIZAM Tekstovi sa antisemitskom porukom episkopa Nikolaja objavqivani u crkvenoj {tampi @i~ke eparhije nisu brojni, ali ipak postoje. Gotovo po pravilu ti ~lanci su istovremno okrenuti i protiv komunizma, ponekad i protiv liberalizma. Prvi tekst vladike Nikolaja koji je od dela javnosti shva}en kao antisemitska poruka {tampan je 1928. godine. U pitawu je bila alegorijska pri~a o vuku i jagwetu, objavqena u beogradskom ÑVremenuî (br. 2173, 7ñ9. januar 1928), a preneta u ì~kom ÑPregleduî iste godine. Episkop Nikolaj vodio je polemiku sa Vrhovnim rabinom u Jugoslaviji, Isakom Alkalajem, pri ~emu je govorio o Isusu Hristosu kao jagwetu bo`jem, koga su gonili i ubili qudi vukovi: Pilat, Irod, Kajafa i jevrejski sve{tenici (ÑVukovi su bili i glavari Jevrejski u Jerusalimu, svetovni i duhovni, i kao takvi traìli su po{to poto smrt Jaweta Bo`jeg. No oni su bili vukovi ne samo zbog svoje li~ne razvra}enosti nego i zbog svog uskog i bogobornog nacionalizmaî), sa osvrtom na savremeno doba kome preti ratna katastrofa od qudi sli~nog psiholo{kog profila.17 Objavqivawe ovog govora podstaklo je Vrhovnog rabina u Kraqevini SHS Isaka Alkalaja da se suprotstavi episkopu Nikolaju (rabinov odgovor {tampan je u ÑVremenuî od 15. januara 1928. godine), smatraju}i da je vladika sve Jevreje izjedna~io sa Kajafom. Nikolaj je to odlu~no odbacivao, izjavquju}i da nikada nije poistovetio sve Jevreje sa ubicama Hristovim.18 Vladika Nikolaj Velimirovi} je 1934. godine ponovo do{ao na mesto episkopa ì~kog. Wegov prvi istup protiv politi~kog i verskog delovawa Jevreja zabeleèn je na Skup{tini sve{tenstva eparhije @i~ke 16. jula 1936. godine u manastiru @i~i, kada je predloìo osnivawe Ñevan|elske akcijeî u svojoj eparhiji uperene pre svega protiv {irewa klerikalizma rimokatoli~ke crkve u Kraqevini Jugoslaviji: Ñ[Ö] W. Preosve{tenstvo g. Episkop ustaje i kaè: íDo{ao sam za episkopa slavne eparhije ì~ke ne toliko po svojoj voqi nego po voqi i potrebi sv. crkveí. Zatim govori o velikoj opasnosti po na{ spoqni i unutra{wi ìvot. Prvo zlo je klerikalizam koji je najve}e zlo ne samo na{eg nego i celog evropskog naroda. Drugo zlo jeste prokleti jevrejski judaizam, jer Jevreji lukavo i mudro kao zmija rade na uni{tewu vere ñ vere u pravoga Boga. Tre}e zlo je poganstvo, koje je vekovima radilo na uni{tewu sv. crkve i navodi kao primer Boq{evi~ku Rusijuî. Na ovu skup{tinu do{li su predsednik Vla102

Milo{ Timotijevi}

de Kraqevine Jugoslavije Milan Stojadinovi} i ministar vojske i mornarice Mari}, a episkop Nikolaj ih je sve~ano do~ekao.19 Samo nekoliko meseci kasnije episkop i predsednik Vlade postali su quti protivnici spore}i se oko konkordata.20 Ovakav episkopov stav prema Jevrejima pojedini sve{tenici su shvatili kao otvoreni poziv za {irewe antisemitizma u svojim sredinama, pa i onima gde nikada nije bilo Jevreja, kao {to je Ma~kat. Jedino Ñzloî koje su videli bilo je jevrejstvo, kao rodona~elnik op{teg Ñzlaî. Klerikalizam katolika i paganizam komunista nisu pomiwali, iako je to bio sastavni deo poruke vladike Nikolaja: ÑRe~i Preosve}enog Episkopa @i~kog g. dr. Nikolaja, izgovorene na skup{tini sve{tenstva eparhije ì~ke, zaista su signal velikog krmano{a, koji poznaje put broda svoga, zna za skrivene podvodne stene i sprudove, za opasne uske kanale, kojima se bez opasnosti ne moè pro}i. Poznaje posadu na brodu svome i wihovo oru`je i strahuje da brod ne potone. Tri stra{ne aveti, kao u apokalipsi, tri zveri satanski raspoloène, tri ~udovi{ta, digla su glave otvorila ~equsti da progutaju ne samo brod Crkve Hristove, nego da na trpezi zemqe Bo`je objave pir antihrista, ñ vladavinu narodnih muka i {krguta zuba [Ö] Sva tri ova svetska zla predstavqaju jedinstvo u za~etku, ali se prostiru u tri, pri povr{nom gledawu, suprotna pravca. U tome i leì obmana sveta. Naprotiv, su{tina je wihova, troglava hidra, koja u razli~itim vidovima seje isti otrov. Prvo i osnovno zlo, koje kuì svet, ili prva glava hidre jeste: Masonerija. Predstavnci masonerije u svetu ñ weni ideolozi ñ jesu Jevreji. Rastureni po svetu proklestvom Boìjim ñ prokaèni srebroqupci ñ sluge satanine, izmislili su zamku i obukli je u najlep{e ruho forme, da bi s tim lepim ruhom, kao na lepak muvu, uhvatili ostali svet, koji mrze paklenom mr`wom i preziru kao skota. A krajwi i jedini ciq ovoga dru{tva je: sru{iti Hri{}anstvo i wegovu kulturu. Wihovi hramovi ñ loè ñ nisu ni{ta drugo nego jevrejske crkve. Glavno i jedino sredstvo, kojim vlada ovo dru{tvo u svetu jeste novac. I blagodare}i wemu, masoni u svetu drè u svojim rukama svetsku {tampu, koja im sluì za postignu}e svojih paklenih ciqevaî. Kao primer borbe protiv ovog Ñzlaî, navodi se tada{wa Nema~ka pod vla{}u Hitlera, gde su sve masonske loè zatvorene, sluè}i za podsmeh dece koja ih obilaze svakog meseca Ñradi zabaveî, sa konstatacijom ÑNemci su ovu glavu hidre odrubiliî: ÑDrugo tako isto veliko zlo u svetu predstavqa kapitalizam. Oci materijalizma opet su Jevreji ñ Po najnovijoj statistici dve tre}ine svetskog kapitala drè Jevreji. Kapitalizam, u obliku u kakvom se danas javqa, ni{ta mawe nije opasan po svet od masonerije. Na jednoj strani neznatna mawina qudi, blagodare}i sistemu vladavine u svetu, koji im ide na ruku, prigrabila je ogromna bogatstva, dok na drugoj strani ogromna ve}ina sveta nema osnovne potrebe za li~nu egzistenciju. Mesto, da kapitalizam sluì ~oveku, ~ovek je postao sluga kapitalizma. I poloàji i zvawa i karijere, ne sti~u se radom ñ po`rtvovanim radom ñ nego pomo}u novca. Qudi su, usled pohlepnosti za bogatstvom postali gori od ìvotiwe. Na sve strane, svet je zahvatila zlatna groznica, koja mu je potpuno pomra~ila vidik. Trijumf zlo~ina. Usled sve ve}eg gomilawa kapitala na jednoj strani, i boga}ewa pojedinaca, na drugoj strani, kod radni~kog sveta, usled nema{tine stvorila se mr`wa prema kapitalistima, koja je uzela razmere pravog rata. Suprotnosti su tolike, da me|u wima nema mira niti se moè zakqu~iti da }e ga biti, dok ovakvi odnosi vladaju. Ta borba izme|u radnika i kapitalista, stvorila je sistem, poznat pod imenom: komunizma. Ovo je tre}a glava hidre. Ideologiju komunizma stvorio je Karlo Marks, za ~udo opet Jevrejin. O toÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

103

obliku. U smrti Hristovj Irod je gledao svoje dobro: jevrejske stare{ine dobro svoje nacije, a Pilat dobro rimske dràve. [ta se dogodilo sa ovim vukovima, a {ta sa jagwetom iz ohridske pri~e. Vukovi su, na ime jedan po jedan propadali u provalu, najpre Irod, po tom Jevreji, najzad rimsko carstvo. A jagwe Bo`je je pobedilo, pro{lo kroz smrt, i ostalo ìvo do dana{weg dana, slavno i pobedonosno u oba carstva, na zemqi i na nebu, kao {to Ga je vidoviti apostol i jevan|elist video [Ö] Sada kada se toliko govori o miru i dobroj voqi me|u qudima, mi ne moèmo a da ne pogledamo na glavni ~in drame qudske, koji se odigrao u Palestini pre 19 stole}a, ~in koji je ostao tipi~an za sva vremena budu}a. ôve~anstvo ima da izabere ili duh vukova, koji su gonili jagwe Bo`je, ili duh toga sa moga Jagweta. Izabere li ~ove~anstvo vu~ji duh Iroda, Kajafe i Pilata izabralo je ve~iti rat; izabere li pak duh jagweta Boìjeg, izabralo je ve~iti mir. Pred nama su dva simbola, koja su re~itija od svake re~i: rimski simbol vuka i hri{}anski simbol jagweta. Jedno ili drugoî (Episkop Nikolaj, ÑPri~a o vuku i jagwetu (odlomak iz jednog predavawa Episkopa Nikolaja u Americi ove jeseni)î, PCE@, br. 1, â~ak, januar 1928, str. 6ñ9). 18

Jovan Byford, Potiskivawe i poricawe antisemitizma: se}awe na vladiku Nikolaja Velimirovi}a u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi, str. 31; Episkop Nikolaj, ÑOdgovor Vrhovnom Rabinuî, Dveri srpske, god. VIII, br. 32, 4/2006, Beograd, 2006, str. 21ñ23.

ÑPoziva svo sve{tenstvo da udruèno i sa puno qubavi i vere ustanu protiv ovih zlih neprijateqa sv. crkve, koji se smi{qeno trude da crkvu uni{te i du{i ~ovekovoj na{kode. Navodi da je najteè biti episkop i sve{tenik u Srbiji. Predlaè da se energi~no i sistematski mora raditi na duhovnom i moralnom usavr{avawu naroda ì~ke eparhije, a da bi se u tome

uspelo onako kako du{e na{e èle moramo u ì~koj eparhiji osnovati evan|elsku akciju. Moramo prihvatiti i bogomoqstvo i sokolstao, jer su bogomoqstvo i sokolstvo dràvotvorni. @i~ka evan|elska akcija mora mi{qu, slovom i delom sva dru{tva, koja postoje staviti pod svoj uticaj. Sve{tenstvo odu{evqeno pozdravqa svog Episkopa i radosno prima predlog ñ Wegov ñ osnivawe @i~ke jevan|elske akcije i obe}ava da }e sve svoje mo}i priloìti ovom svetom poslu i deluî (Anonim, ÑZapisnik XVII redovne skup{tine sve{tenstva eparhije ì~ke odràne na dan 16/3 jula u manastiru @i~iî, PCE@, br. 11, Kraqevo, novembar 1936, str. 23). 20

Najve}i broj aktivnosti episkopa Nikolaja bio je usmeren protiv klerikalizma rimokatolika. Nadbiskup Stepinac 1936. godine u Kraqevini Jugoslaviji osnovao je Katoli~ku akciju, klerikalnu organizaciju profa{isti~kog karaktera, koja se ubrzo vezala za usta{ki pokret, sa ciqem da potpuno kontroli{e sve hrvatske nacionalne organizacije (Milorad Ekme~i}, Dijalog pro{losti i sada{wosti: zbornik radova, Beograd, 2002, str. 392ñ394).

Mil. K. Pa{i}, ÑS. O. S.î, PCE@, br. 11, ^a~ak, novembar 1936, str. 3ñ6.

Anonim, ÑHri{}anstvo izme|u komunizma i fa{izmaî, PCE@, br. 1, ^a~ak, januar 1937, str. 13ñ17.

me, kako Jevreji gledaju na socijalizam i komunizam, da navedem re~i ruskog spisateqa F. M. Dostojevskog, íJevrejin i banka vladaju sada svima i sva~im: Evropom, prosvetom, celom civilizacijom i socijalizmom. Naro~ito socijalizmom, jer }e wime i{~upati iz korena Hri{}anstvo i razoriti Hri{}ansku kulturuí. I kad ni{ta vi{e ne ostane do anarhija, tada }e na vrhuncu jo{ stojati Jevrejin ñ jer dok on propoveda socijalizam, on kao Jevrejin, sa svojim saplemenicima, ostaje ipak izvan wega. Kao {to vidimo: Jevreji predstavnici masonerije, Jevreji predstavnici kapitalizma i Jevreji predstavnici proleterske revolucije. A ovo su, ne radi sebe, nego radi ostalog sveta, koji treba ve~ito da ìvi u samoubila~koj borbi. Moramo da znamo, da su samo Jevreji do ovih dana potpuno sa~uvali ~istotu vere svojih otaca i da svoju veru i obrede ispuwavaju doslovno. Kako radi Jevrejin mason, tako Jevrejin kapitalista i Jevrejin boq{evik. Me|u wima nema razlike u gledawu na svet, oni su samo Jevreji u su{tini i ni{ta vi{e. Jevreji su predstavnici bezbo{tva ñ za ostali svet ñ dok su sami duboko pobo`ni. Jevreji su predstavnici i propovednici protiv privatne svojine, za ostali svet ñ dok svoje kase i kufere nabijaju novcem. Oni su za ostali svet internacionaliste, a svoje saplemenike jedino pomaù. Tako se i jedino razumeju wihovi paradoksi. Dakle neprijateq je lukav kao zmija i javqa se u nekoliko oblika. Zato je i opasan. I zato je bojazan potpuno opravdana. Signal za spasavawe broda Crkve Hristove morao je do}i. Ali jo{ ne{to. Ukoliko je neprijateq opasniji utoliko mora da je odbrana efikasnija. Da li }e svi, kojima je upu}en ~uti signal, koji upu}uje krmano{ sa broda Crkve Hristove? I da li }e na vreme sti}i? Od toga }e zavisiti pobeda ili propast.î21 Lokalna crkvena {tampa objavqivala je i druga~ija vi|ewa ovog problema. Liberalnija struja me|u sve{tenicima suprotstavila se komunizmu i fa{izmu, podràvala demokratiju, i imala rezervisan stav prema Ñsvetskoj zaveriî Jevreja: ÑDve krajnosti. Jedna na levo druga na desno. Ludost od nacionalizma i internacionalizma. Filozofija Ni~eova i Marksova. Nad~ovek i pod~ovek. Svet, dana{we ~ove~anstvo, stoji razapeto izme|u ove dve krajnosti. Zava|eno u porodici, dru{tvu, dràvi i svetu. Ideolo{ki zaslepqeno, misle}i da je nepogre{ivo u svome pokretu, ~ove~anstvo, na jednoj i na drugoj strani spremno je sve da `rtvuje, pa i ìvote [Ö] Hri{}anstvo stoji izme|u ova dva tabora kao tiho uto~i{te nezaslepqenih i nezaludelih. Stoji kao oprobana la|a koja je izdràla uàsne bure pa i ovu u kojoj se nalazi i koja joj predstoji.î Odbrana hri{}anskih na~ela nije zna~ila osudu Jevreja, priznavawe postojawa wihove Ñsvetske zavereî i odgovornosti za pojavu komunizma: ÑJedni kaù da je komunizam u stvari imperijalisti~ki pokret jevrejski ~iji je izvor u talmudu i rabinskim spisima. Istina je da su mrzeli ruski carizam, a i najlak{e se prilago|avaju novim stvarima pa je, sigurno, iz toga poteklo ovo uverewe i ube|ewe. Fa{izam, kaù, da poti~e, iz imperijalisti~kih prohteva fanatizovanog nacionalizma, koji vodi svetskoj klanici. Ima istine. Nemogu}e je u jednom ~lanku izloìti zamr{ene politi~ke sisteme kao {to su ova dva. Potrebno je naglasiti da su i komunizam i fa{izam diktatura samo na razne na~ine stvorene. Jedna je do{la i ide odozdo druga odozgo. Dva na~ina, dva puta, koja vode u sli~ne }orsokake. Ne postoji sloboda misli, rada i upravqawa ni kod jednih ni kod drugih. Oba pokreta mehaniziraju qude stvaraju}i ih slepim robovima. Dolaze na vlast ne~uvenim demagogijama. Svojim dobro pla}enim i dobro naoruànim xelatima drè prevareno robqe u stra{nom stawu [Ö] Za{to su do{la ova dva pokreta? Za{to su qudi isterali Hrista i Wegovu spasonosnu nauku iz sebe, porodice i dru{tva. Kriza hri{}anstva dovela je ove nakaradne sisteme. Opala vera, naruèni moral, i nehri{}ansko gledawe na ìvot i svet stvorilo ih je.î22 104

Milo{ Timotijevi}

Objavqivawe ovog teksta nije zna~ilo da su antisemitski raspoloèni krugovi u @i~koj eparhiji prestali sa svojom delatno{}u. U prole}e 1938. godine objavqena je vest o {tampawu ÑProtiv-jevrejskog bukvaraî u Nema~koj, u izdawu Hitlerovog propagandiste Juliusa [trajhera. Bez kriti~kog osvrta preneti su nacisti~ki stavovi kako su svi Jevreji r|avi qudi po svom poreklu; Jevreji su upore|ivani sa otrovnom pe~urkom koja moè uni{titi celu porodicu; napomiwano je da se u mislima o Jevrejima uvek mora podsetiti na stradawe Hristosa na Golgoti: ÑNe zaboravi da su Jevreji deca satane i ubice ~ove~anstva. Ko god je ubica on zasluùje da bude ubijen.î Tekst je prenet bez komentara, ali je namera prire|iva~a bila o~ita.23 Stav vladike Nikolaja prema Ñtri internacionaleî: Katoli~koj crkvi, kapitalizmu i komunizmu, nije se promenio ni 1938. godine: ÑCrkva na{a je oduvek èlela mir i molila Boga za mir. Bojala se je svega onoga {to nosi nemir i ru{i mir. Internacionale su ru{ioci doma}eg mira i zato se je Crkva borila i bori protivu wih. Izjedna~iti sve nije pravedno. Nije pravo da bude jednako zlo i dobro, jednak sposoban i nesposoban, po{ten i nepo{ten [Ö] Na{a crkva je u posledwe vreme videla i vidi tri internacionale tri bolesti, tri rane na telu na{eg naroda. Udari{e ove tri zaraze na na{ narod, ho}e da mu telo razore i umrtve. Mnogi, koji su pozvani da motre na telo na{eg naroda, vide samo jednu ranu. Vide samo jednu internacionalu, koja preti na{oj Crkvi i na{oj Dràvi. No Crkva vidi tri internacionale: crvenu, ùtu i crnu internacionalu. Oni misle da je samo crvena internacionala opasna, a ove druge ili ne vide il, ne znadu, pa i ne misle o wima. Istina: crvena ho}e zlo. Ona je glupa: ho}e da nas u~ini jednolikim, da nas u~ini lutkama. Crkva vidi jo{ i crnu internacionalu, koja ho}e da sve Crkve nacionalne uni{ti i da u~ini internacionalnu Crkvu. Ima jo{ jedna internacionala, ùta, a da nije we ne bi bilo ni crvene. @uta iternacionala jeste internacionalni kapital, kartelikapitalizam. Kapitalizam je zlo, koje goji crvenu internacionalu [Ö] Moram i ho}u da kaèm: onima koji su pozvani da motre na organizam naroda na{eg: o slepci, o bednici, zar ne vidite tri rane tri bolesti ve} ste sve snage sredili u borbi protiv crvene, a ove dve: ùtu i crnu podràvate, a one nas ho}e da uni{te. Mi koji imamo qubavi prema na{em narodu, mi strahujemo od sve tri internacionale i od crvene, i od ùte i od crne. Opasan je crveni vetar, no opasan je i crni pri{t, no opasna je i ùta groznica. Od ùte groznice boluju u Africi i umiru ~itavi predeli. Mnogi ne razumeju na{ stav, zato {to oni ne vide ove dve internacionale, koje nam prete. ûde se i gweve na na{u @i~ku eparhiju i na mene ì~kog Episkopa, a mi, bra}o moja, vidimo tako jasno ono {to govorimo i {to tvrdimo.î24 Politi~ki stavovi vladike Nikolaja proisticali su iz teolo{kih normi. Episkop je napomiwao da hri{}anstvo bez svojih dogmi nema mogu}nosti za postojawe, podse}aju}i na ~iwenicu da hri{}ani na umu uvek imaju misao da je s wima Bog, {to je uslov sre}e svakog pojedinca, ali i poruka neznabo{cima: ÑS nama je Bog, razumite neznabo{ci i pokorite se, jer je s nama Bogî. U javnim nastupima pred Drugi svetski rat vladika Nikolaj je redovno isticao ogromne izdatke za ratnu tehniku, suprotnosti velikih sila i mogu}nost sveop{teg krvavog sukoba qudi. Kao suprotnost takvom stawu episkop je podse}ao vernike na Bo`ju qubav, qudsku nadu i veru u dobro i pravednost. Nova godina, koja je po~iwala na praznik obrezawa Isusa Hrista, simbolom duhovnog o~i{}ewa ~oveka, trebalo je da preobrazi qude od zabluda iz proteklih leta: ÑSami znate {ta nas je bolo u 1938. godini; sami znate {ta bi trebalo obrezati ili odse}i ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

105

Anonim, ÑNema~ki protiv-jevrejski buvarî, PCE@, br. 5, ^a~ak, maj 1938, str. 25ñ26. 24

Anonim, ÑOsve}ewe doma za iznemogle starce i starice i de~jeg hranili{ta u Kraqevuî, PCE@, br. 11ñ12, Kraqevo, novembarñdecembar 1938, str. 34ñ35.

25 Episkop Nikolaj, ÑU senci od ~elika i dima: beseda na Novu godinuî, @B, br. 1, Kraqevo, januar 1939, str. 4ñ8.

Anonim, ÑPriznawe Sovjetskog savezaî, @B, br. 4, Kraqevo, april 1939, str. 105-110; Goran Davidovi}, Milo{ Timotijevi}, Osvetqavawe istine: dokumenta za politi~ku i vojnu istoriju ^a~ka 1938ñ1941, I, ^a~akñKraqevo, 2006, str. 528ñ531. 27

Mladen Stefanovi}, Zbor Dimitrija Qoti}a 1934ñ1945, Beograd, 1984, str. 30ñ32.

sa qudi, da bi im 1939. godina bila sre}na. Oboàvawe sebe, li~na sujeta, lakomstvo, sebi~nost, bolesni nacionalizam ({ovinizam), bolesni kosmopolitizam (internacionalizam), jurwava za brzim uspehom, {to se na kraju pokazuje kao poraz, hvatawe lake dobiti {to se na kraju javqa kao {teta, la` i zlo~in kao politi~ko i li~no sredstvo ñ korov, korov, korov; trwe, trwe, trwe.î Spasewe od qudske ludosti i stvarawe li~ne sre}e mogu}i su samo kroz Bo`ju milost, koja je neizmerna i svemogu}a: ÑNeka nas ne upla{e brda od ~elika, ni oblaci od dima, niti basnoslovni ratni buxeti. Savladateq smrti moè jednim potezom sve to savladati i na dobro okrenuti.î25 Antisemitski stavovi aktuelizirani su u {tampi @i~ke eparhije 1939. godine zbog mogu}nosti da Kraqevina Jugoslavija prizna SSSR i uspostavi diplomatske odnose. Isticano je da Rusija nije isto {to i Sovjetski Savez pod vla{}u komunista, odnosno Jevreja: ÑJer, ma kako tragi~no bilo priznawe, moramo jednom biti na~isto da nema Rusije. Istina, postoji ruski narod, postoji i teritorija na kojoj on ìvi, ali tu teritoriju drì danas jedna vlast koja sa Rusijom, ruskim narodom, wegovim duhom, wegovim ciqevima nema sigurno nikakve veze. Naprotiv, postoji vlast, koja je do{la zato da uni{ti ruski duh, da narodu ruskom nametne duh jevrejski, duh tu|inski, da sru{i vekovne te`we i ciqeve ruskog naroda i da na mesto wih istakne misao i ciqeve jedne zavere ~iji je krajwi ciq ñ jevrejsko gospodarstvo nad svetom [..] mi smo tvrdili i utvrdili da je u borbi sa velikim ruskim, slovenskim duhom, mali sitni jevrejski duh morao pretrpeti poraz. Stotine primera, hiqade dokaza davali smo o toj sjajnoj pobedi, u onoj ogromnoj borbi {to traje ve} dvadeset godina. Tvrdili smo da dan kada }e Rusija ponovo zasjati svojim sjajem nije daleko. Da je taj dan sve bliì, u to nas uveravaju sve surovije mere {to ih boq{evi~ki reìm mora da preduzima da bi zaustavio pobedosnosni hod velike ruske i slovenske revolucije. Pa ipak, i pored toga {to [je] narod i dan dawi ostao veran svom ruskom i slovenskom poreklu, svom ruskom i slovenskom duhu, svojim narodnim predawima i tradiciji, svojoj pravoslavnoj veri, svom hri{}anskom moralu ñ ipak nema Rusije, nema na{e slovenske Rusije [Ö] Nema Rusije. I ba{ zato {to we nema, zato je i nebo Evrope, i na{e nebo tako zamra~eno tu~nim i tmastim oblacima.î26 Ube|ewe da je obnova nacionalne Rusije mogu}a, kao i zbacivawe vlasti boq{evika, odnosno. Jevreja, nije napu{tala qude iz Srpske pravoslavne crkve, o~igledno pod uticajem ruske emigracije. U osnovi je bilo isticawe Ñorganskogî jedinstva naroda, nasuprot Ñindividualizmuî i Ñinternacionalizmuî, kao glavnoj odrednici Ñme|unarodnog jevrejstvaî i su{toj suprotnosti Ñnacionalnoj idejiî. Takvi stavovi imali su i podsticaj od pripadnika JNP ÑZborî (Ñqoti}evacaî), sa kojima je vladika Nikolaj imao bliske odnose.27 Rusija je u crkvenoj {tampi @i~ke eparhije opisivana kao misti~na zemqa, koja se dvadeset godina mu~i pod tu|inskom vla{}u: ÑJer Gospod milostivi izabrao je ba{ pravoslavnu Rusiju za najve}i sociolo{ki eksperiment od kad svet postoji, da je kroz mnoge patwe o~isti, prekali, o~eli~i i spremi za veliko delo prepora|awa i ujediwewa ~ove~anstva. Mnogi su ve} posumwali u weno vaskrsnu}e i weno oìvqavawe iz jevrejsko-satanskog umrtvqewa. O malodu{nici neka se nespoti~e vera va{a o mu~enicu Rusiju [Ö] Nad wom je zavitlan ma~ Antihrista. Tama tu|insko-jevrejske satrapije jo{ gu{i juna~ke sinove mu~eni~ke Rusije. I Crna, zloslutna, sudbinska no} prostrla se po {irokim, melanholi~nim, beskrajnim, tajanstvenim ruskim stepama. Kroz tu mra~nu i krvavu no}, koja olovno pritiska, ve} vi{e od dvadeset godina, pravoslavnu Rusiju, od106

Milo{ Timotijevi}

jekuju kre{tavi zvuci ~ivutsko-socijalisti~ke íinternacionaleí, koju pevaju apostoli svetskog ujediwewa u znaku krvi, ru{ewa i izan|ale nauke @idova mardohaja ñ Marksa [Ö] Razvili se mutni, otrovni, razaraju}i vali marksizmaboq{evizma, nedono{~eta evropsko-jevrejskog, po prostranom, nepreglednom ruskom moru, po kome te~e i pu{i se krv, krv velikog, pitomog, {irokogrudog, slovenskog, hri{}anskog ruskog naroda. Ceo svet ravnodu{no gleda ali ne}e da joj olak{a muke. Oko wenog dvadesetogodi{weg raspe}a piruju razbludan pir moderni Neroni i Irodi, eksponenti prosve}ene, napredne, humane, demokratske, kulturne i hri{}anske Evrope i me|unarodne ~ivutarije i masonerije [Ö] Iz haosa, iz krvi, iz muka i patwi, iz velikog i krvavog }utawa, iz svoje velike haoti~ne du{e ra|a se Slovensko Carstvo da duhovno ujedini ibolovano ~ove~anstvo. Nek ~uju nevernici: Do}i }e, do}i }e Slovensko Carstvo!î28 Vera u obnovu nacionalne Rusije dolazila je iz krugova ruske emigracije u Kraqevini Jugoslaviji. Me|utim, u tim stavovima Ñopasnoî su sugerisani stavovi o skorom Ñpreobraàjuî Rusije iz komunizma u nacionalizam, {to je u javnosti stvaralo konfuziju. Protiv ovakvih mi{qewa ustali su u jesen 1940. godine zbora{i (qoti}evci). Po mi{qewu Dimitrija Najdanovi}a, stavovi o nadvladavawu Ñjudeoboq{evizmaî u Rusiji snagom Ñnacionalno-slovenske idejeî predstavqaju mit, obmanu, deo lukave propagande komunista. Najdanovi} je i daqe otvoreno optuìvao Jevreje da su inspiratori i sastavni deo boq{evi~ke revolucije i vlasti u SSSR-u.29 Stav Vladike Nikolaja prema Jevrejima, komunizmu i liberalizmu pred po~etak Drugog svetskog rata najboqe oslikava poslanica evropskoj hri{}anskoj omladini, napisana avgusta 1939, a objavqena u Ñ@i~kom blagovesnikuî januara 1940. godine pod nazivom ÑTri aveti evropske civilizacijeî. Nikolaj Velimirovi} optuùje Darvina, Ni~ea i Marksa kao glavne krivce za odstupawe od hri{}anskih normi u savremenom svetu: ÑDarvin je nosilac fatalne nau~ne teorije. Ni~e je nosilac fatalne eti~ke teorije. Marks je nosilac fatalne socijalne teorije [Ö] Prihvativ{i darvinisti~ko shvatawe sveta kao haosa nad kojim ne lebdi Duh Bo`ji, Ni~e se odjednom obreo ís onu stranu dobra i zlaí, t.j. s one strane skrupula, savesti i svakog morala. Prazninu koja je jezivo zjapila pred wim u odsustvu negiranog Boànstva, Ni~e je poku{ao da ispuni izma{tanim bi}em nad~oveka [Ö] Marks je druga~ije primio borbu sa univerzalnim haosom bez Boga. Ni~e, kao Arijevac, kome je li~na sloboda bila drà od svega, stupio je u neravan duel sa celim postoje}im svetom. Ne tako, Marks, prakti~an semit, nosilac ogor~ewa svoga naroda protiv celog sveta, naro~ito hri{}anskog. On je osmislio jednu organizovanu vojsku, koja bi imala da vodi borbu protiv drugih organizovanih dru{tvenih sila. Dakle, ne pojedinac protiv sviju, nego vojska protiv vojske, stale` protiv staleà, organizacija protiv organizacije; u ovom slu~aju vojska gladnijih protiv sitijih, organizacija mnogih slabih protiv wihovih malobrojnih gazda i gospodara, no ne radi slobode nego radi hleba i ñ mo}i. Ni{ta Ni~eu nije moglo biti odvratnije od komunizma Jevrejina Marksa, niti je Marksu i{ta moglo izgledati lu|e i sme{nije od osamqenog nad~oveka Ni~eovog. Ali ma koliko da su antipodi jedan drugom, oni su u stvari blizanci od istog roditeqa, Darvina, odnosno darvinizma. Kad su se ra|ali, jedan se rodio kao íri|a zverí, a drugi kao ícrvena zverí. Obe zveri u trku ustremqene da progutaju Jagwe Bo`je!î30 Sli~ne stavove vladika Nikolaj izneo je i u poruci omladini @i~ke eparhije janura 1940. godine: ÑDa se ne koleba srca va{e od vetrova zlovoqne stara~ke mudrosti pojedinih staraca, ~ije materijalisti~ke i davno preìvqene teorije leè u osnovi svih savremenih, nemilih i krvavih sudara me|u narodima. ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

107

Mitrofan Mati}, ÑNad }utawem Rusijeî, @B, br. 4, Kraqevo, april 1939, str. 11ñ114; Goran Davidovi}, Milo{ Timotijevi}, n. d., str. 531ñ533. 29

Dimitrije Najdanovi}, ÑMit o slovenskoj i nacionalnoj Rusijiî, @B, br. 10, Kraqevo, oktobar 1940, str. 14. 30

Episkop Nikolaj, ÑTri aveti evropske civlizacijeî, @B, br. 1, Kraqevo, januar 1940, str. 19ñ25.

31 Episkop Nikolaj, ÑPoslanica omladini Eparhije `i~keî, @B, br. 1, Kraqevo, januar 1940, str. 2ñ7.

32 Anonim [Episkop Nikolaj], ÑProtiv bezbo`nog komunizmaî, @B, br. 3, Kraqevo, mart 1940, str. 5ñ6.

Nego da se ukorenite i utvrdite u idealizmu ve~no mladog Hrista, ~iji idealizam nije sawarija nego ve~na i ~udesna stvarnost i jedini nepogre{ni put ka li~noj sre}i, ka miru i dobroj voqi me|u narodima ovog Bo`jeg sveta. U Jevan|equ koje nisu pisali Sloveni nego Jevreji, stoji posvedo~eno, da su jevrejski starci osudili mladoga Hrista na smrt. Kome }ete vi okrenuti svoje srce: da li krvavim starcima ili nevinom i mladom Hristu?î31 Najo{triji napad vladike Nikolaja na komunizam, kao jevrejski Ñizumî, objavqen je u Ñ@i~kom blagovesnikuî marta 1940. godine. Tekst pod naslovom ÑProtiv bezbo`nog komunizmaî nije potpisan. Me|utim, u ~lanku Dimitrija Najdanovi}a ÑMit o slovenskoj i nacionalnoj Rusijiî, (Ñ@i~ki Blagovesnikî oktobar 1940, str. 14), tekst ÑProtiv bezbo`nog komunizmaî nedvosmisleno se pripisuje vladiki Nikolaju Velimirovi}u. ^lanak po~iwe optu`bom protiv Marksa, kao Jevrejina, jer je smislio parolu o veri kao Ñopijumu za narodî. Daqe se govori kako su komunisti Ñgubaî naroda, jer su odstupili od vere i Boga, a kao dokaz za takve tvrdwe navo|ene su re~i starozavetnih proroka: ÑI to ne kaèmo mi iz svoje glave, nego to kaè Sveto Pismo, koje je re~ Bo`ja kroz jevrejske prorokeî. Protivqewe Bogu i odricawe Boga u Starom zavetu smatrano je za gubu, koja se tako i fizi~ki javqala, pa je po analogiji to pripisano i komunistima: ÑDakle i bezbo`nici komunisti jesu gubavi, i za sve ostale qude i narode predstavqaju gubu. Dokle se god ne o~iste. Kako da se o~iste od gube bezbo{tva? Neka se odvedu sve{teniku, re~e Bog (III Mojs. 24, 2). A to zna~i: neka se povrate od bezumqa svoga; neka se pokaju od bezbo{tva svoga, pa neka se povrate crkvi Bo`joj, i sluge Bo`je kaza}e im {ta treba daqe da ~ine, da bi se potpuno o~istili od gube na du{i svojoj, i povratili u narod Bo`ji.î Po tvr|ewu vladike Nikolaja pojava Karla Marksa predskazana je u Jevan|equ: ÑOvako je govorio Gospod Hristos upornim Jevrejima. Ja do|oh u ime Oca svojega i ne primate me; ako drugi do|e u ime svoje, wega }ete primiti (Jov. 5, 43). Marks je do{ao ne u ime Oca nebesnog, nego u svoje ime. On se odrekao Boga i narugao se veri svih hri{}ana u Oca nebesnog. I wega su Jevreji primili. Wega su podràli. Wega su preko svoje {tampe razglasili po celom svetu. Wemu su sledovali kao nikad nikome od Mojseja do danas. Pomo}u Marksa uneli su zabunu i rastrojstvo u sav hri{}anski svet. Pomo}u wega razru{ili su glavnu tvr|avu Hristovu na zemqi ñ svetu Rusiju.î Pre pojave Marksa Jevreji, navodno, nisu bili pristalice socijalisti~kih ideja, jer su ih ba{tinili hri{}anski mislioci, a neki od wih su bili i veoma religiozni qudi: ÑZbog toga Jevreji nisu hteli uz wih. Kad se Marks javio, prvo kao Jevrejin, a drugo kao bezbo`nik, onda su Jevreji celog sveta prihvatli wega kao svoga mesiju koji }e dovesti wih do vlasti nad svetom. Ali su se grdno prevarili. Prevario se i satana kad je poku{ao laìma da uni{ti Adama i Evu. Tako se i Marks prevario, kad se digao protiv Hrista i wegove crkve. Ni{ta Marks nije mogao predvideti ni prore}i o budu}nosti, jer je bio slep duhom zato {to je bio bez Boga. A Hristos je predvideo Marksa. Za kim dakle da po|emo: za onim koji vidi ili za onim koji ne vidi? Za vidovitim ili za slepim?î32 Vladika Nikolaj je zagovarao protivqewe materijalisti~kim vrednostima liberalnog dru{tva i osudu modernizacije u svakodnevnom ìvotu, kao jedinom putu za Ñpokajaweî i Ñspaseweî tada{we Evrope. Takvi stavovi su simboli~no prezentovani primerom prelaska u hri{}anstvo Jevrejina Filipa Leona, profesora klasi~nih jezika na engleskom univerzitetu u Lesestru. Jevrejin intelektualac, liberalnih na~ela u svom duhovnom i svakodnevnom ìvotu, li{en svake religioznosti, pre{ao je u hri{}anstvo i zadobio puno}u svog duhovnog ì108

Milo{ Timotijevi}

vota u 45. godini starosti. Doga|aj se zbio u Velikoj Britaniji u prole}e 1940. godine, u jeku rata sa nacistima, koji je obja{wavan odstupawem od hri{}anskih na~ela u javnom i privatnom ìvotu. Pokr{tavawe Jevreja, kao nosilaca liberalizma i simbola ~itave generacije evropskih intelektualaca okrenutih protih religije, sugerisano je kao re{ewe za mnoge napetosti u svetu.33 Antisemitski stavovi episkopa Nikolaja nisu bili potpuni, kona~ni i bez javnih preispitivawa napada na Jevreje kao krivce za Ñuni{teweî ~ove~anstva. U tekstu ÑOpozicija Boguî, objavqenom juna 1940. godine, vladika Nikolaj se osvr}e na Ñpropast Zapadaî uslovqenu odstupawem od hri{}anskih normi i dogmi, {to je bila polazna osnova za sve ideologije protiv kojih se episkop borio u javnim nastupima: ÑOpozicija Bogu na Zapadu nije ponikla u prostom narodu nego me|u qudima dobro pismenim i u~enim, dakle me|u kwièvnicima n farisejima, kao i u vremena drevna. Najpre se udarilo po hri{}anskoj etici pa onda i po dogmatici. Najpre su lakomisleni kwigopisci pisali lakomislene kwige, a lakomisleni slikari slikali sabla`wive slike, od kojih su, neke sa~uvane do na{ih dana i u papskim dvorovima u Rimu. Tako je ru{ewem etike pripreman teren za ru{ewe dogmatike. Potom je nastalo ru{ewe Bogom otkrivenih dogmi. I ovo ru{ewe trajalo je posledwa dva stole}a. Najpre francuski enciklopedisti i engleski utilitaristi, pa sociolozi i zakonopisci, pa nema~ki metafizi~ari, pa darvinisti~ki prirodwaci, pa razorni romansijeri i takozvani írealisti~kií umetnici, pa nau~nici sa svojim upornim i fantasti~nim teorijama i najzad zloupotrebiteqi svih nau~nih pronalazaka u sebi~ne svrhe, a na razorewe vere i morala kod omladine evropske. Tako je opozicija Bogu rasla, temperatura se povi{avala, zapaqewe se {irilo [Ö] Tu opoziciju pomagala je, naravno, jedna stara i iskusna nacija, svojom propagandom antihri{}anskom. Zaista, ne moè se re}i da su Jevreji u toj propagandi zapadnog neopaganizma àlili pare i mastilo, niti ostavili ma koji podesan pronalazak nauke i ve{tine qudske neiskori{}en u tu svrhu. No bilo bi sme{no optuìvati Jevreje kao glavne krivce i prouzrokova~e modernog otpada od Boga i zapadnog neopaganizma. Zar oni, koji nisu bili u stawu da zbune i pobede 12 ribara galilejskih, da budu u stawu zbuniti i pobediti zapadno ~ove~anstvo od nekoliko stotina miliona kr{tenih du{a? I zar nisu [traus, Renan, Ni~e, Darvin i drugi sli~ni opozicionari Hristu skovali ono ubojno oru`je protiv Boga i Spasa na{ega, koje su jevrejski propagatori samo iskori{}avali, umnoàvali i {irom sveta rasprostirali?î34 Iako vladika Nikolaj ni u ovoj izjavi nije potpuno Ñoslobodioî Jevreje od Ñkriviceî za {irewe liberalizma, ipak se mora naglasiti da je episkop zapravo stao u odbranu Jevreja u vreme kada se pod uticajem nacista, i wihovih obave{tajaca pre svega u redovima Qoti}evog ÑZboraî, antijevrejska propaganda u Kraqevini Jugoslaviji poja~ava. Qoti}evci su {irili i la`nu vest da su za ubistvo kraqa Aleksandra Kara|or|evi}a krivi Jevreji. Optu`bu je {irio Stanislav Krakov po instrukciji nacista, koji su zapravo stajali iza ubistva jugoslovenskog kraqa. Antisemitsku propagandu pod uticajem nacista naro~ito je {irio dnevni list ÑVremeî. Tokom 1940. godine pokrenuli su kampawu protiv svega {to je imalo jevrejski atribut. Krupnim naslovima sa antisemitskom porukom uticali su na javnost kako bi pokazali da Jugoslaviji preti najve}a opasnost od Jevreja.35 Vladika Nikolaj u svojim javnim nastupima ipak nije izostavqao glavnu Ñkrivicuî Jevreja, uni{tewe carske Rusije. Tu ocenu ponovio je i avgusta 1940. godine u manastiru @i~i, govore}i o smrti patrijarha Varnave i ruskog cara Nikolaja Drugog, kojima je drào i parastos: ÑToga plemenitoga Ruskoga Cara, ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

109

N[ikolaj], ÑJevrejin filosof ñ kr{tenî (prevedeno iz engleskog ~asopisa: îChurch of England Newspaperî, od aprila 1940. godine)î, @B, br. 5, Kraqevo, maj 1940, str. 17ñ19.

Episkop Nikolaj, ÑOpozicija Boguî, @B, br. 6, Kraqevo, jun 1940, str. 1ñ6. 35

Nata{a \uka, ÑAntisemitizam i kritika antisemitizma u beogradskim bro{urama 1933ñ1945î, Godi{wak za dru{tvenu istoriju, Iñ3/1994, Beograd, 1994, str. 283ñ291; Neboj{a Popovi}, Jevreji u Srbiji 1918ñ1941, Beograd, 1997, str. 160ñ169.

Gvozden Adamovi}, ÑPokloni~ka deputacija Srpkiwa iz Gorweg Milanovca Svetoj @i~iî, @B, br. 8, Kraqevo, avgust 1940, str. 23. 37

Vaso [. Vujovi}, ÑBiblijsko Prokletstvo jevrejskog narodaî, @B, br. 12, Kraqevo, decembar 1940, str. 24ñ27.

velikog prijateqa Srpskog naroda, ubili su na najgrozniji na~in kr{teni hri{}ani nagovoreni od Jevreja i masona. Ono {to Turci nisu uradili pri smewivawu sultana, uradio je Ruski narod.î36 Za razliku od episkopa Nikolaja pojedini sve{tenici wegove eparhije objavqivali su krajem 1940. godine potpuno otvorene napade na Jevreje kao narod, optuèn ne samo za ubistvo Isusa Hristosa, cara Nikolaja Drugog, ve} i kraqa Aleksandra Kara|or|evi}a: ÑZa{to Kain bje{e lutalica? Zato {to bje{e ubica brata svojega. Krv bratova i savjest ropstvena progonili su ga. Za{to su Jevreji lutalice? Zato {to su oni ubice! Da, ubice svetih i ~estitih, ubice nebeskih mironosaca i svjetlonosaca, sve po~ev od wihovih ro|enih starozavjetnih proroka pa do mu~enika cara Nikole II, a mo`da i mu~enika Aleksandra I! [iroko je grobqe wihovih `rtava. Krv wihova i prokletstvo sopstveno progone ih. Osu|uju}i i raspiwu}i Gospoda Isusa judejski narod iz glasa vika{e: íKrv wegova na nas i na decu na{uí (Mat. 26, 25). Te{ko breme ína dom ponije{eí. Te{ko nasle|e djeci ostavi{e. Mesto materijalnih mjenica, koje ~esto mi ígojií ostavqamo u nasle|e djeci svojoj, oni ostavqaju wima duhovni dug, duhovne mjenice, sa kojih se vje~no pu{i neosu{iva krv pravednika i prokletstvo slijepih otaca [Ö] Sa demonskom mr`wom oni su prodefilovali ispod krsta svoga Spasiteqa. Oni pak Jevreji koji Ga priznado{e postado{e wegovi apostoli i prvi hri{}anski svetiteqi, a oni koji ga se odreko{e postado{e i ostado{e do danas Jude i bogoborci. Makar koliko se starali Jevreji da raznim sekta{tvom, te komunisti~kim teorijama i framasonstvom razuvere ~ovje~anstvo u Hristovo boànstvo, dolazak i rad Hristov u~inio je sudbonosan i katastrofalan preokret u daqem toku istorije ove ~udne nacije.î Selektivnim citatima iz Svetog pisma podsticana je mr`wa prema savremenim Jevrejima. Posebno je pogubna bila konstatacija da je za sve nesre}e i pogrome Jevreja krivac sama wihova nacija, zbog greha Ñotacaî wihovih. Jevrejski narod je upore|ivan sa kukavicom, koja nema svoga doma, pa nosi jaja u tu|em gnezdu. Kritikovano je u~e{}e Jevreja u politi~kim i socijalnim pitawima svih dràva, podse}ano na wihovo Ñbogatstvoî ste~eno Ñiskori{}avawem sirotiweî u celom svetu: ÑNemilosrdni gospodar i iskori{}ava~ sirotiwe obi~no je sam rob krvavog novca. Materijalizam i kukavi{tvo jevrejskog roda poznati su {irom svijeta.î Da bi zadràli Ñsvetskuî vlast, Jevreji su izmislili socijalizam: Ñ[ta je ìdov Marks i wegov íKapitalí? Marks je jevrejski Mojsije Novoga Zavjeta, a íKapitalí je jevrejsko jevan|eqe Novoga Zavjeta. Mojsije je vodio Izraiqa kroz tvrdo stjewe arabijskih pustiwa zemqi obe}anoj, a Marks vodi Izraiqa kroz okamewene milione hri{}anskih srca i judaizirane milione hri{}anskih du{a vrhuncu cjelokupne zemaqske vlastiÖ Za Mojsija je obe}ana zemqa Hanan, a za novozavjetne Jevreje sve gdje je dobro. Po u~ewu Talmuda Jevreji su jedini izabrani i Bogu mili narod, a svi ostali su, prezrivo nazvani íGojií. Po u~ewu jevan|eqa svi su qudi bra}a. Jevan|elska sveop{ta qubav truje se i sistematski ubija talmudskom sebi~no{}u i osvetoqubqem.î Nacisti~ki progoni Jevreja pre 1941. godine bili su uvod u holokaust ñ potpuno fizi~ko uni{tewe Jevreja, a kasnije i po~etak ostvarewa plana pot~iwavawa, progawawa i delimi~nog uni{tewa svih drugih Ñniìh rasaî, pre svih Slovena. ^lanak ÑBiblijsko prokletstvo Jevrejaî opravdavao je nacisti~ke progone, kao deo Ñprokletstvaî Jevreja, odnosno Ñjedan od predznaka kraja, koji je blizuî. Jevreji su pozvani da se pokaju, i pri|u svojoj kr{tenoj bra}i.37 Vladika Nikolaj Velimirovi} je u jesen 1940. godine u svom javnom politi~kom delovawu demonstrirao druga~iji stav. On je zajedno sa patrijarhom Ga110

Milo{ Timotijevi}

vrilom Do`i}em oktobra 1940. godine posetio Bosnu, a u Sarajevu su na osve}ewu pravoslavne crkve prisustvovali i predstavnici jevrejske sefardske i a{kena{ke op{tine. Patrijarh je to pozdravio, isti~u}i u svom govor da pravoslavna crkva smatra da nema razlike me|u qudima, i da su svi qudi pred Bogom jednaki.38 Ovaj javni istup crkvenih velikodostojnika, u vrema kada je pod pritiskom nacista u Kraqevini Jugoslaviji donet prvi antisemitski zakon (5. oktobra 1940. godine),39 kojim se ograni~avao upis dece Jevreja u sredwe {kole i na univerzitete, imao je jasnu politi~ku poruku kako prema Vladi, tako i prema qoti}evcima koji su poku{avali da instrumentalizuju srpsku crkvu.

ANTINACIZAM, ANTILIBERALIZAM I ÑSREDWI PUTî Stavovi episkopa Nikolaja prema nacizmu obi~no se vezuju za wegov govor ÑNacionalizam Svetog Saveî odràn 1935. godine na Kolar~evom narodnom univerzitetu u Beogradu. Vladika je pohvalno govorio o Adolfu Hitleru, kao ~oveku koji nastoji da stvori nacionalnu dràvu i nacionalnu crkvu, {to je kod srpskog naroda u sredwem veku uradio jo{ sv. Sava. ÑIpak se mora odati po{tovawe sada{wem nema~kom Vo|i, koji je kao prost zanatlija i ~ovek iz naroda uvideo da je nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo u XX veku on je do{ao na ideju Svetoga Save, i kao laik poduzeo je u svom narodu onaj najva`niji posao, koji prili~i jedino svetitequ, geniju i heroju.î40 Ovako blagonaklon stav prema Hitleru vladika je promenio pred po~etak rata. Episkop Nikolaj je prilikom posete â~ku 17. aprila 1938. godine odrào u Sokolskom domu predavawe i o{tro napao Nema~ku i Italiju zbog naoruàvawa i namere da poubijaju milione nevinih qudi.41 Lokalna policija u svom izve{taju nije pomenula ovu ~iwenicu, ve} samo izjave protiv naoruàvawa u svetu i osudu reìma u Moskvi, koji je uni{tio religiju, pogubio carsku porodicu, a onda krenuo na unutra{we obra~une me|u komunistima.42 Ñ@i~ki blagovesnikî je februara 1939. godine protestovao zbog hap{ewa i odvo|ewa u logor pastora luteranske crkve Nimelara, koga je vladika Nikolaj i zatekao u logoru Dahau u jesen 1944. godine. Pastor Nimeler je bio vojnik u Prvom svetskom ratu, i po pisawu ÑBlagovesnikaî ~ak se zalagao za naciste do 1933. godine. Zbog hri{}anskih ube|ewa vlast ga je zatvorila, a on je iz logora poru~ivao da je put hri{}anstva ispravan, i kao dokaz isticao svoja stradawa. Pored osude nacisti~kog reìma zbog ovog postupka, u istom tekstu se ipak jo{ uvek izraàva àqewe zbog propu{tene prilike da se i u Nema~koj stvori jedinstvena hri{}anska nacionalna crkva, verovatno po uzoru na anglikansku ili pravoslavne crkve: ÑPa i ako ovaj primer hrabrosti i po`rtvovawa g. Nimelera izaziva divqewe, mi àlimo {to vo| nema~kog naroda nije uspeo u svom poku{aju od 1933. godine da ujedini nema~ke crkvene grupe u jednu nacionalnu crkvu.î43 Stav vladike Nikolaja prema nacistima zao{trio se ve} u aprilu 1939. godine, kada je na spoqnoj strani zadwih korica Ñ@i~kog blagovesnikaî {tampan tekst protiv nema~kog imperijalizma. Ukazivalo se na sudbinu prethodna dva evropska rajha (Napoleonovog i pruskog), koji su izazivali ratove i propali zbog svojih imperijalisti~kih i nemoralnih nastojawa. Ista sudbina predvi|ana je nacisti~kom Tre}em rajhu, kao i wegovim saveznicima, Italiji i Japanu: ÑKakva }e sudba biti ovoga Tre}eg Rajha, pokazuje sudba prva dva. íUm za morem ñ smrt za vratomí.î44 Otpo~iwawem Drugog svetskog rata ÑBlagovesnikî je svojim pisawem stao uz zapadne saveznike. Preno{ene su vesti iz Velike ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

111

Radmila Radi}, n. d., str. 210.

Neboj{a Popovi}, n. d., str. 142.

Jovan Byford, Potiskivawe i poricawe antisemitizma: se}awe na vladiku Nikolaja Velimirovi}a u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi, str. 32.

Radmila Radi}, n. d., str. 195.

Goran Davidovi}, Milo{ Timotijevi}, n. d., str. 21.

Anonim, ÑHrabri pastorî, @B, br. 2, Kraqevo, februar 1939, str. 58. 44

Spoqa{wa strana zadwih korica Ñ@i~kog blagovesnikaî, @B, br. 4, april 1940; Jovan Byford, n. d. str. 34.

Anonim, ÑSatansko zloî, @B, br. 1, Kraqevo, januar 1940, str. 28.

Branko J. Kr~um, Ñ666 ñ broj zveri iz otkrovewaî, @B, br. 9, Kraqevo, septembar 1940, str 14ñ17.

47 Mihailo Konstantinovi}, Politika sporazuma: dnevni~ke bele{ke 1939ñ1941: Londonske bele{ke 1944ñ1945, priredio Radomir Konstantinovi}, Novi Sad, 1998, str. 198, 200.

48 Radmila Radi}, n. d., str. 206ñ206, 208.

Mihailo Konstantinovi}, n. d., str. 623ñ626; Radmila Radi}, n. d., str. 213, 215ñ218.

Nikola @uti}, Ñ27. mart 1941. i ideologijeî, Istorija 20. veka, 1/2003, Beograd, 2003, str. 53.

Radmila Radi}, n. d., str. 232.

Milan Koqanin, n. d., str. 103ñ104.

53 Anonim, ÑRotari klubovi u svetuî, @B, br. 2, Kraqevo, februar, 1939, str. 60.

Britanije, pa i ocena nacisti~kog reìma i Hitlera kao Ñsatanskog zlaî, uz podse}awe da se treba boriti protiv takvog politi~kog pokreta i idejnog sistema unutar svakog dru{tva, ali i unutar duha svakog pojedinca.45 Upore|ivawe Hitlera sa satanom, antihristom i apokalipsom najvi{e je do{lo do izraàja septembra 1940. godine. ÑBlagovesnikî je doneo tekst o numerolo{koj vrednosti imena Hitler, Lewin i natpisa na papskoj mitri. Svi natpisi su navodno imali brojnu vrednost 666, broj zveri iz apokalipse, ~ime su se tuma~ile i ratne strahote u koje je zapala Evropa. îtaocima je poru~eno da je vreme vlasti antihrista prolazno, da on dolazi posle Ñzveriî iz apokalipse, i da veruju}i hri{}ani nikako ne treba da gube nadu.46 Politi~ki stav vladike Nikolaja prema nacistima bio je nedvosmisleno negativan, kako je to 6. oktobra 1940. godine zabele{io tada{wi ministar Mihailo Konstantinovi} prilikom posete manastiru @i~i: ÑU konaku u Kraqevu mi je govorio o{tro protiv Hitlera íbe~kog moleraí i vlade sile koju on sprovodi. Odlu~no je protiv íimperatoraí Hitlera. Protiv materijalne kulture bez duhovne [Ö] protiv hitlerizma je odlu~no istupio.î47 Na antinacisti~ki stav izgleda da je dosta uticala i anglikanska crkva, ~iji su predstavnici u vi{e navrata posetili vladiku Nikolaja tokom 1940. godine.48 S druge strane, episkop Nikolaj Velimirovi} zalagao se kod civilnih vlasti za pripadnike JNP ÑZborî i Dimitrija Qoti}a, koji su u jesen 1940. godine zabraweni i progoweni. Tako je 23. decembra 1940. godine intervenisao da se iz zatvora pusti Dimitrije Najdanovi}, kao iskren i dobar pravoslavni hri{}anin. Predsednik Vlade Dragi{a Cvetkovi} mu je odgovorio da Najdanovi} nije uhap{en jer je verovao u Hrista, ve} {to se udruìo sa qudima koji su Boga zamenili satanom. Negativan vrednosni stav episkopa Nikolaja prema nacizmu video se i kroz doga|aje oko pu~a 27. marta 1941. godine. Vladika Nikolaj je bio predvodnik borbe protiv potpisivawa sporazuma sa Nema~kom, odbio je predloge Dimitrija Qoti}a da podrì taj savez, napisao govor patrijarhu Gavrilu Doì}u koji je pro~itan 27. marta 1941. godine.49 Vladika Nikolaj je ve} 25. marta 1941. godine u Kraqevu pozdravio demonstrante protiv pakta sa Nema~kom.50 Ve} u prvim mesecima okupacije Nemci su Nikolaja ozna~ili kao probritanskog ~oveka, koji je za doga|aje od 27. marta 1941. godine dobio ~estitke od predsednika Ruzvelta i engleskog kraqa. Smatrali su ga protivnikom Nema~ke, jer je imao niz antinacisti~kih nastupa pred po~etak rata, kada je Hitlera nazivao Ñbiblijskim antihristomî.51 Bitna komponenta propagande nema~kog okupacionog aparata u Srbiji temeqila se na kritici pu~a 27. marta 1941. godine, kao judeo-masonske zavere uperene protiv interesa srpskog naroda.52 Politi~ke stavove i delovawe vladike Nikolaja Velimirovi}a Nemci su ozna~ili kao neprijateqske, prozapadne, a to je u nacisti~koj propagandi zna~ilo da se prikqu~io Ñjudeo-masonskoj plutokratijiî Zapadne Evrope. Me|utim, stavovi episkopa Nikolaja o Zapadnoj Evropi nikada nisu bili pohvalni, i polazili su od kritike materijalisti~ke kulture ìvqewa. ÑBlagovesnikî je donosio vesti o zatvarawu ÑRotariî klubova u fa{isti~kim zemqama, kao {to je bila Italija: ÑTo re{ewe doneo je glavni odbor fa{isti~ke stranke. Obave{teni krugovi vele da je to u~iweno zbog toga {to se smatra da rotarijanska internacionala podleè masonskom uticaju i da je usled toga, antifa{isti~ka. Mnogi novinski napadi protiv demokratija u posledwe vreme bili su upu}eni protiv ímasonskog i semitskogí uticaja u demokratijama. Premijer Musolini je zabranio masonstvo u Italiji u po~etku svoga reìma.î53 112

Milo{ Timotijevi}

ÑBlagovesnikî je po~etkom 1939. godine hvalio predsednika SAD-a Ruzvelta, jer se zalagao za mir i razoruàwe u svetu na hri{}anskim osnovama. Preno{eni su i tekstovi iz ameri~ke hri{}anske {tampe, koja se protivila potpunim napadima na fa{isti~ke zemqe u novinskim ~lancima, nagla{avaju}i da se kod svoje ku}e treba boriti protiv komunizma i fa{izma: ÑUnutra{wi su neprijateqi uvek opasniji od spoqa{wih.î54 Sekularizacija dru{tva u Zapadnoj Evropi i materijalisti~ka kultura bili su glavni predmet kritike vladike Nikolaja Velimirovi}a. Episkop je u svojim propovedima isticao da treba primiti tehni~ke novine sa Zapada, ali ne i modernizaciju koja uni{tava Ñstaru veru i pobo`nostî.55 Kritika Zapadne Evrope temeqila se na stavovima Dostojevskog i [penglera i wihovom Ñproro~anstvuî o propasti Evrope, ali i uzdizawu Slovena kao nove civilizacije u budu}nosti. Zapadna Evropa je kritikovana jer je u centar svih svojih interesovawa i kulture stavili ~oveka, a ne Boga, ~emu je najvi{e doprinela Katoli~ka crkva: ÑTreba re}i da ~ovekobo{ka kultura nije samonikla pojava u duhu Evropskog ~oveka. Ta je kultura iznikla iz kulture koja joj je prethodila, a ta kultura jeste rimski katolicizam. Prema tome, generis ~ovekobo{koj kulturi Zapada bio bi ovaj: pater ñ katolicizam, sin ñ protestantizam, unuk katolicizmu ñ ateizam, a sinovi ateizma su bezbo`ni socijalizam i ~ovekobo{ka kultura. Cela ova familija nosi |avolovo znamewe na sebi i bogoborstvo u sebi.î56 Vladika Nikolaj Velimirovi} zagovarao je stvarawe ÑSredweg sistemaî, na principima monarhizma, pravoslavqa, sveslovenstva, otpora komunizmu, nacizmu i liberalizmu. Episkop je o tom problemu javno govorio na duhovnom koncertu u Kraqevu po~etkom 1939. godine, povodom pitawa kojoj Ñosoviniî }e se privoleti Jugoslavija i Srbi, fa{izmu ili demokratiji: ÑNa{a osovina je od Jegejskog mora do Tihog Okeana, ili od Soluna do Vladivostoka. To je pojas pravoslavnih naroda, kojim je podeqena zemqa na dve hemisfere, na isto~nu i zapadnu. Posmatrajte ovu osovinu u svetlosti geografije, i u svetlosti istorije, i u svetlosti idealizma, pa }ete sami uvideti, da tajna Bo`jeg rukovodstva svetom po~iva na ovoj osovini. To je duhovno moralna osovina potrebna celom svetu.î Ova Ñosovinaî nije bila {ovinizam ni Ñbledi internacionalizamî. Vlast boq{evika u Rusiji posmatrana je kao prolazna Ñrana na teluî. Pravoslavna Ñosovinaî progla{avana je za Ñba{ ono {to svima qudima i narodima trebaî.57 Prolaznost boq{evi~kog reìma u Moskvi i Ñve~nostî pravoslavne Rusije ogledali su se i u izjavama samog vladike Nikolaja Velimirovi}a. On je u prole}e 1940. godine smatrao da se i sam Staqin moè pretvoriti u Ñhri{}anskogî vladara. Diktator iz Moskve je pozivan da postane moderni Savle, da se preobrazi, prestane da goni hri{}ane, ~ime }e i komunisti dobiti po{tovawe: ÑTada }e oni biti uistini veliki jer }e doneti mir svetu.î58 Sli~nu izjavu episkop Nikolaj dao je i septembra 1940. godine, osvr}u}i se na tada aktuleno politi~ko i diplomatsko pribliàvawe Kraqevine Jugoslavije i SSSR-a, posebno sa osvrtom na propagandu da }e Rusija pod vla{}u komunista u slu~aju rata prite}i u pomo}: ÑDanas mnogi govore kako treba biti sa Rusijom. Mi to i ho}emo. Samo mi ne moèmo biti sa onim bezbo`nicima koji upravqaju dana{wom Rusijom i ugwetavaju ruski narod. Mnogi govore Rusija je jaka, ne bojte se [Ö] Treba ruski narod osloboditi okova pa on moè biti pomo} i za{tita. Treba ruski narod osloboditi okova bezbo{tva, pa on moè biti za{tita na{a. Nas se ne ti~e kakav }e ekonomski poredak biti u Rusiji, mi samo èlimo da ruski vlastodr{ci priznaju Boga za Boga i ~oÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

113

Anonim, ÑSigurno oru`jeî, @B, br. 2, Kraqevo, februar, 1939, str. 62; Anonim, ÑPogledajmo sebeî, @B, br. 2, Kraqevo, februar, 1939, str. 63. 55

Anonim, ÑEpiskop Nikolaj u Vrwcimaî, @B, br. 8, Kraqevo, avgust 1940, str. 24. 56

Qubomir Ivan~evi}, ÑDr. Justin Popovi} o Dostojevskomî, @B, br. 11, Kraqevo, novembar 1940, str. 19.

Anonim, ÑNa{a osovinaî, @B, br. 2, Kraqevo, februar 1939, str. 33. 58

Anonim, ÑNedeqa pravoslavqaî, @B, br. 3, Kraqevo, mart 1940, str. 22ñ23.

Anonim, ÑSve{tenonarodni sabor u svetoj @i~iî, @B, br. 9, Kraqevo, septembar 1940, str. 22-23.

Episkop Nikolaj, ÑBo`i}ni pozdrav Episkopa @i~kog Nikolaja Pravoslavnim bratstvimaî, @B, br. 12, Kraqevo, decembar 1940, str. 1ñ7.

61 Episkop Nikolaj, ÑVaskrseweî, @B, br. 4, Kraqevo, april 1940, str. 6.

63 Qubomir Ivan~evi}, ÑCezar ili Hristos?î, @B, br. 3, Kraqevo, mart 1939, str. 71ñ77.

Nenad Petrovi}, ÑGradñEvropañdemokratija: tri jaha~a apokalipseî, Nova srpska politi~ka misao, XI/1ñ4, Beograd, 2006, str. 45ñ66; Milan Ristovi}, ÑIzopa~eni grad u ideologiji srpskih kolaboracionista (1941ñ1945)î, Nova srpska politi~ka misao, XI/1ñ4, Beograd, 2006, str. 67ñ80. 65

Dr Justin Popovi}, ÑSvetosavsko sve{tenstvo i politi~ke partijeî, @B, br. 12, Kraqevo, decembar 1940, str. 20ñ23; Q[oti} Dimitrije], ÑSvetosavsko sve{tenstvo i politi~ke partijeî, @B, br. 2, Kraqevo, februar 1941, str. 16ñ21.

veka za ~oveka. Ako ruski narod ho}e da mu doktori prava i filozofije budu dràvni {egrti, neka mu buduî. Ipak, komunizam nije preporu~ivao kao sistem koji treba uvoditi u Jugoslaviji.59 Vladika Nikolaj Velimirovi} je u Slovenima video novu snagu za duhovnu obnovu Evrope. Otpo~iwawem Drugog svetskog rata ovakvi stavovi su se samo poja~ali u javnim istupawima. Episkop Nikolaj je 1940. godine u ime naroda zahvaqivao Bogu {to je Kraqevina Jugoslavija li{ena razarawa dok je rat besneo u Evropi.60 Sli~an stav imao je prema svim slovenskim narodima: ÑAko Sloveni danas mnogim susedima wihovim izgledaju ludi i slabi, to je ba{ znak, da Stvoriteq qudi sprema ne{to spasonosno kroz Slovene za sav svet, pa i za one koji ih preziru.î61 Kao poseban Ñznakî, vladika je isticao ~iwenicu da slovenski pravoslavni narodi nisu zahva}eni ratom: ÑJa ne znam planove Bo`je, ali drìm da Bo`ja Promisao ho}e preko pravoslavnih Slovena da kaè svetu spasonosnu re~, da donese spasonosnu utehu i spasonosni lek: zato ih drì po strani od rata. Ta spasonosna re~ moè biti samo ona koja se ovaplotila u Sinu Bo`jem i koja je zapisana u Jevan|equ.î62 Obja{wewe Ñsredweg putaî u politi~kom pogledu nije jasno precizirano. Pojedini saradnici Ñ@i~kog blagovesnikaî u Ñsredwem putuî videli su zapadnoevropsku demokratiju. îtaoci su podse}ani da je otpo~ela velika borba komunizma i fa{izma, i da wihove suprotnosti iskqu~uju jedna drugu. Ukazivano je na ateizam obe struje, odnosno religijske aspiracije fa{izma, koji uzdiè dràvu kao apsolut i eti~ku vrednost, a poniàva pojedinca. Tako|e se nagla{avalo da je fa{izam plod germansko-romanske rase, komunizam semitske, a demokratija, kao sredwi put, anglosaksonsko-slovenske rase. Uspiwawe fa{izma i komunizma u ovim tekstovima ozna~avano je kao vra}awe paganstvu.63 Desni politi~ki mislioci i politi~ari videli su u stavovima vladike Nikolaja idejnu osnovu za korporativni ili stale{ki sistem. To se posebno odnosi na Dimitrija Qoti}a, koji je tokom nema~ke okupacije Srbije u praksi poku{ao da ostvari ideje organskog jedinstva nacije, veli~awa srpskog sela na kritici urbanosti kao evropskog uticaja materijalisti~kog dru{tva.64 Poku{aji da se Dimitrije Qoti} nametne kao jedini nosilac ideja svetosavqa u politici, odbijeni su od Justina Popovi}a, jednog od najbliìh saradnika vladike Nikolaja: napomiwawem da je crkva nacionalna institucija, i da je bavqewe politikom sve{tenih lica izdaja principa svetosavqa.65 Politi~ki stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a bili su na liniji svetosavskog nacionalizma i narodne dràve. Savremenici vladike Nikolaja isticali nacionalizam kao glavnu osobinu wegove li~nosti: ÑTa osobina, me|utim, ne samo da nije slabija od ostalih wegovih osobina nego je, po mom najdubqem uverewu ~ak i iznad wih. Upravo, ona je sinteza svih vladi~inih vrlina i vrednosti, jer predstavqa glavni izvor wegove neuporedive energije i stvarala~ke aktivnosti. Bez te osobine Vladika, i pored svih drugih visokih svojstava, svakako ne bi uspeo da zauzme najtoplije mesto u narodnoj du{i i da postane idol na{ih ~estitih i rodoqubivih seqaka. Tu osobinu nad osobinama darovovao je Velikome Nikolaju blaèni duh genijalnog tvorca na{e crkve i dràve ñ Svetoga Save, i ona se zove nacionalizam [Ö] Nikolaj je, izme|u ostalog, rekao i ovo: Ovaj Savin nacionalizam obuhvata narodnu crkvu, narodnu dinastiju, narodnu dràvu, narodnu prosvetu, narodnu kulturu, i narodnu odbranu. Osnovu i centar svega Svetosavskog nacionalizma ~ini narodna crkva. Ona je kao duh koji oìvqava ceo narodni organizam, osvetqavaju}i, zagre114

Milo{ Timotijevi}

vaju}i i sjediwuju}i jednom verom, jednom nadom i jednom qubavqu [Ö] Svestan vi{e nego iko drugi u na{em narodu, da tajna uspeha Svetog Save leì u wegovom dubokom nacionalizmu Preosve}eni Dr. Nikolaj je, kao {to se vidi, svoje ogromno delo zasnovao na tom temequ. Zato }e to delo, nasuprot satanskim burama i vetrovima, ne samo nadìveti svog znamenitog tvorca nego }e kroz vekove ostati ~vrsto i stameno, jer nema te sile koja bi bila u stawu da boànsku svetlost pretvori u mrak i da narodnu zahvalnost preobrazi u nezahvalnost [Ö] Pa i u najnovijem vremenu mi, evo vidimo, Velikoga Vladiku na braniku Svetosavqa. Okruèn narodom i naoruàn milo{}u Bo`jom, hladan i neustra{iv, on uspe{no odbija satanu od osve{tanih zidina Sedmovrate @i~e, ,na{e stare pri~eí.î66 Vladika Nikolaj bio je najuticajniji predstavnik srpske crkve u {irewu svetosavske ideje, nacionalnog izraza pravoslavqa kod Srba. Vode}i srpski teolozi nastojali su da revitalizuju nasle|e sv. Save, nagla{avaju}i wegovu ulogu kao sveca, ali i predstavqaju}i ga kao neospornog vo|u srpskog naroda. Proces revitalizacije od 20-ih godina XX veka patio je od nedostatka istorijske kritike. Polemi~ki stavovi prema islamu, katolocizmu i zapadnoj kulturi generalno, koji su datirali iz razli~itih, i kasnijih vremenskih razdobqa nego {to je delovawe sv. Save, integrisani su u teolo{ki koncept svetosavqa. Ova teologija nacije, kako kaè Radmila Radi}, bila je iskori{}ena, pre svega, da omogu}i ideolo{ko mesto susreta svim Srbima rasutim po raznim delovima zemqe. Osim toga, svetosavqe je trebalo da posluì i prevazilaèwu jaza koji je rastao izme|u crkve i srpske inteligencije, otu|ene pod uticajem zapadnih filozofskih i politi~kih modela razmi{qawa. Kult sv. Save je oja~ao u {kolama i javnom ìvotu, potom i slava stare nemawi}ke dinastije, sa podse}awem na mnoge crkvene i nacionalne praznike, kao {to su osnivawe Crkve 1219. godine, doba cara Du{ana, ropstvo pod Turcima, Kosovo, seoba u Ugarsku.67 Pored crkvenih krugova istu matricu razmi{qawa i javnog delovawa imala je i ÑNarodna odbranaî, ~ija se ideologija temeqila na ideji Ñsvetosavskog Bogo~ovekaî, isticawu sopstvenog razvojenog puta i borbe protiv Ñ{imiî i Ñ~arlstonî generacije, odnosno modernizacije na unutra{wem planu.68 Episkop Nikolaj je u crkvenoj {tampi @i~ke eparhije opisivan kao religiozni tradicionalist, po prirodi narodwak, odu{evqen svojom crkvom i nacijom, ali i kao ~ovek koji jasno ose}a stvarnost: ÑOn je ta~no osetio na{u kulturnu osobenost, koja se geografski izraàva kao me|uprostor Istoka i Zapada, kao Balkan; rasno Slovenstvo; etni~ki, kao Srpstvo; religiozno, kao Pravoslavqeî. Nagla{avano je da to nije uskogrudost, jer je Nikolaj univerzalan po svom duhu: ÑI ba{ iz te wegove sveobuhvatnosti, {irine srca i uma, i potekla je koncepcija o nu`nosti sinteze Istoka i Zapada, etike i tehnike, mistike i racionalnosti, koju mogu jedino Sloveni dati svetu kao svoj posledwi, najlep{i i najve}i dar. Ta je sinteza preko potrebna, ako svet èli da izbegne puteve, koji ga, u suprotnom slu~aju, neminovno vode katastrofiî. Isticala se snaga vladike Nikolaja u organizovawu crkve, besedni{tvu, ali i jasno}a u odgovoru na savremene probleme.69 Koren ovakvih stavova vladike Nikolaja moè se na}i u pokretu evroazijstva, osnovanog me|u izbeglim Rusima na Balkanu 1921. godine. Me|usobni uticaji jo{ uvek nisu istoriografski ispitani, ali analogije postoje. Nosioci evroazijske ideje su posle 1921. godine oti{li u Zapadnu Evropu, tako da Balkan nije bio wihovo sredi{te. Ideolo{ke postavke Evroazijaca odbacivale su evropocentrizam kao kulturni imperijalizam; oni su uzdizali izvaÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

115

Ilija @. Trifunovi}, Nacionalizam Episkopa Nikolajaî, PCE@, br. 9, ^a~ak, septembar 1938, str. 13ñ17.

Radmila Radi}, n. d., str. 122ñ123.

Qubodrag Dimi}, Kulturna politika Kraqevine Jugoslavije, IñIII, Beograd, 1996ñ1997, str. I/480ñ488. 69

Anonim, ÑVladika Nikolaj u ]uprijiî, @B, br. 6, Kraqevo, jun 1939, str. 165ñ166.

nevropske nacionalne kulture, okretali se slovenskoj, ali i mongolskoj tradiciji Rusije kao evroazijske zemqe. Ruska revolucija je posmatrana, s jedne strane, kao katastrofalni zavr{etak pogibeqnog procesa evropeizacije, a s druge strane, kao po~etak wenog blagotvornog Ñzaokreta ka Istokuî. Kritikovana je liberalna demokratija i uzdizano novo dràvno ure|ewa koje }e je zameniti ñ ideokratije.70 Na stavove episkopa Nikolaja uticaj je mogla imati i organizacija ÑMlada Rusijaî, pokrenuta od druge generacija Rusa izbeglica na Balkanu. Oni su ba{tinili prera|ene monarhisti~ke ideje, poku{avaju}i da ostvare svojevrsnu Ñdesno-levuî sintezu, sjediwuju}i monarhisti~ke tradicije sa socijalisti~kim i nacionalisti~kim idejama. Odbacili su ideju o ru{ewu sovjetskog sistema kroz obnavqawe antiboq{evi~ke borbe iz izbegli{tva, smatraju}i da }e tako uni{titi Rusiju. Smatrali su da u samoj Rusiji treba da do|e do nacionalisti~ke revolucije, iz redova prili~no imaginarnih nacionalista u vojsci. Pokret je kao doktrinu isticao neki svoj zbrkani Ñsredwi putî. Sli~ne stavove imao je i ÑNacionalni savez mladog pokoqewaî sa centrom u Beogradu. Oni su zagovarali hri{}ansko-socijalno u~ewe, pod parolom ÑDomovina ñ pravoslavqe ñ narodî, a osnova je i daqe bio monarhizam. Zalagali su se za ÑSverusku nacionalnu revolucijuî.71 Otpor Evropi, traèwe svog puta, vera u misiju Slovena, obeleìli su i rasprave o kulturnom identitetu i putevima wegovog daqeg izgra|ivawa me|u srpskim intelektualcima posle stvarawa Jugoslavije 1918. godine. Otpor humanizmu, racionalizmu i demokratiji Zapadne Evrope dolazio je i od modernista i tradicionalista. Na sve je uticalo tragi~no iskustvo Prvog svetskog rata, kao i ba{tiwewe slavjanofilskih ideja bliskih seoskoj pravoslavnoj kulturi, ali i prirodni otpor malih i perifernih kultura prema ve}im kulturnim centrima, koji se doìvqavaju kao imperijalisti~ki i porobqiva~ki. Sudar Zapada i Istoka je posmatran kao ve~na i nepomirqiva borba.72

ÑU SENCI ^ELIKA I DIMAî

Miroslav Jovanovi}, n. d., str. 70ñ73.

Isto, str. 76ñ77, 82ñ83.

Branka Prpa-Jovanovi}, ÑIzme|u Istoka i Zapada: kulturni identitet i kulturno-civilizacijska upori{taî, Tokovi istorije, 3ñ4/1997, Beograd, 1997, str. 19ñ20. 73

Milan Ristovi}, Nema~ki ÑNovi poredakî i jugoisto~na Evropa 1940/41ñ1944/45: planovi o budu}nosti i praksa, Beograd, 1991, str. 5; Branko Petranovi}, Srbija u Drugom Svetskom ratu 1939ñ1945, Beograd, 1992, str. 38; Mira Radojevi}, Udru`ena opozicija 1935ñ1939, Beograd, 1994, str. 7.

Stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a prema Jevrejima, nacistima, komunizmu i liberalizmu u godinama pred po~etak Drugog svetskog rata umnogome su bili uslovqeni politi~kom situacijom u Evropi. Me|unarodni poloàj Kraqevine Jugoslavije veoma je oteàn posle prisajediwewa Austrije nacisti~koj Nema~koj 1938, i italijanske okupacije Albanije 1939. godine. Nade malih dràva da }e ih za{tititi Dru{tvo naroda, kako bi sa~uvale nezavisnost, naro~ito je potkopalo razbijawe êhoslova~ke 1938. godine, posle svih ustupaka na koje je pristala. Primicawe ratnih strahota Kraqevina Jugoslavija je ~ekala pocepana i posva|ana, ne uspev{i da zapo~etom reorganizacijom iz 1939. godine u~vrsti dràvne temeqe i spremi se za odbranu. Dramati~ni doga|aji po~etkom Drugog svetskog rata u Evropi i svetu, zastra{uju}e razmere qudskih patwi i materijalnih razarawa, uticali su na mnoge qude tada{weg vremena da steknu uverewe kako vi{e ni{ta ne moè da bude kao pre, i da jedno doba nepovratno nestaje. Jedan savremenik je o Evropi u Drugom svetskom ratu pisao kao o Ñnovom nepoznatom kontinentuî. Od po~etka septembra 1939. godine sile Osovine su okupirale i delile teritorije kao ratni plen proklamuju}i stupawe na istorijsku scenu jednog Ñnovog dobaî i uspostavqawe Ñnovog evropskog poretkaî na rasnim na~elima.73 116

Milo{ Timotijevi}

Nesumwivo da su svi ovi doga|aji uticali i na vladiku Nikolaja Velimirovi}a. To se mo`da najboqe moè videti u stavovima prema Jevrejima. Koren wegovih javno iznetih antisemitskih stavova je svakako religijske prirode, i moè se nazvati antijudaizam. Drugi sloj antisemitizma vodi poreklo iz verovawa u propagandu ruskih izbeglica monarhisti~kih opredeqewa, koji su za Februarsku revoluciju 1917. godine, kao i boq{evi~ki prevrat oktobra iste godine, optuìvali masone, liberale i komuniste pod kontrolom Jevreja. Tako se antisemitizam (antijudaizam) vladike Nikolaja stopio sa antiliberalizmom i antikomunizmom. Borba protiv Ñtri internacionaleî: rimokatolo~kog klerikalizma, komunizma i kapitalizma, figurila je kao zna~ajan ~inilac za{tite nacionalne dràve i crkve. Sudbina carske Rusije je redovno isticana kao primer uni{tewa hri{}anske dràve, za koje su okrivqivani liberali i komunisti pod vo|stvom Jevreja. Uspon nacizma, progoni Jevreja, otpo~iwawe Drugog svetskog rata, promena stava prema antisemitizmu najve}eg i najuticajnijeg dela ruske emigracije, uticali su i na vladiku Nikolaja. On je juna 1940. godine izneo znatno uravnoteèniji stav prema Jevrejima, koje je zapravo branio od napada da su glavni Ñkrivciî za uspon liberalizma u Evropi, tj. udaqavawe od Boga i hri{}anskih normi ìvota, {to je rezultiralo velikim moralnim padom i ratnim stradawima. Jevreji se ozna~avaju samo kao prenosioci i propagatori takvih ideja, koje su uobli~ili mislioci iz hri{}anskih sredina. Optu`ba da su Jevreji glavni nosioci komunizma, krivci za boq{evi~ku revoluciju i stradawe pravoslavne Rusije, nije promewena. Odnos vladike Nikolaja prema nacizmu imao je sli~nu evoluciju. Retki istupi koji su se mogli okarakterisati i kao izvesno razumevawe za Ñnacionalnuî politiku Hitlera, sa pribliàvawem Drugog svetkog rata potpuno nestaju. Wih zamewuje optu`ba da su nacisti najava dolaska antihrista, Ñsatansko zloî, Ñapokalipti~ka zverî. Politi~ki pogledi episkopa Nikolaja o tom pitawu najboqe se mogu videti u vezi sa wegovog angaòvawa povodom doga|aja oko 27. marta 1941. godine, kao nesumwivo antinacisti~kog doga|aja prvog reda. Stav prema liberalizmu u svetlu pisawa crkvene {tampe @i~ke eparhije najmawe je mogu}e uo~iti i analizirati. Otpor modernizaciji koja podriva hri{}anstvo je op{te mesto svih istupa, ali u prakti~nom politi~kom delovawu vladika Nikolaj se svrstao upravo uz liberalne struje srpskog gra|anstva pred Drugi svetski rat, iako je zagovarao stvarawe prili~no nejasnog Ñsredweg putaî. Zapravo, u dramati~nim godinama pred Drugi svetski rat vladika Nikolaj je bio na poziciji odbrane nacionalnih interesa srpskog naroda u Kraqevini Jugoslaviji, ali u okviru pravoslavqa. Episkop je napomiwao da hri{}anstvo bez svojih dogmi nema mogu}nosti za postojawe.74 Strah i nesigurnost zbog rata u Evropi bili su prilika da se naglase pravoslavna na~ela ìvqewa. Vladika je napomiwao da su usled rata i pusto{ewa svi socijalni slojevi duhovni spas potraìli u Crkvi i veri u Boga. Episkop Nikolaj je besedio da je potrebno porodi~no jedinstvo Srba kod kojih te~e ista krv i ìvi isti duh. Protivio se partijnosti i Ñpartizanstvuî isti~u}i potrebu nacionalnog jedinstva u stra{nom vremenu koje dolazi.75 U politi~kom pogledu pored jasno izraènog antikomunisti~kog, vladika je imao i antinacisti~ki stav, a odnos prema liberalizmu nije jasno uobli~en. Pitawe nacionalne crkve i nacionalne dràve predstavqa glavni tok misli vladike Nikolaja Velimirovi}a. Antisemitski istupi su postojali, nisu bili brojni, imali su svoju evoluciju i na kraju su ostali vezani za antikoÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

117

Episkop Nikolaj, ÑU senci od ~elika i dima: beseda na Novu godinuî, str. 4ñ5. 75

Episkop Nikolaj, ÑDunuli su vihorni vetroviî, @B, br. 11, Kraqevo, novembar 1940, str. 1ñ4.

Jovan Byford, n.d., str. 31, 140.

Vladimir Dimitrijevi}, ÑKako je Sveti Nikolaj spasavao Jevrejeî, Dveri srpske, god. VIII, br. 32, 4/2006, Beograd, 2006, str. 50ñ64. 78

Milan Koqanin, n. d., str. 92ñ108.

Goran Davidovi}, Milo{ Timotijevi}, n. d., str. 212ñ213, 220ñ221, 229.

80 Radmila Radi}, n. d, str. 232ñ233, 276.

munizam. Vladika je tokom ustanka 1941. godine, u vreme otpo~iwawa revolucije pod vo|stvom komunista i gra|anskog rata sa ~etnicima generala Mihailovi}a, napisao svoje delo ÑIndijska pismaî, u kojem se mogu na}i i antisemitski stavovi u alegorijskoj pri~i o Rebeki Natan, koja {iri ideje liberalizma, anarhizma i otpadni{tva od Boga u savremenom svetu.76 S druge strane, vladika Nikolaj je spasavao pojedine Jevreje ispred nacisti~kih progona.77 Tokom nema~ke okupacije Srbije antisemitski stavovi postali su deo zvani~ne nacisti~ke propagande, koja je kroz teoriju o svetskoj zaveri Jevreja obja{wavala i veliko stradawe Srba, za koje su zapravo nacisti bili glavni krivci. Jevreji su u nema~koj propagandi bili glavni krivac za 27. mart, otpo~iwawe ustanka, revoluciju i gra|anski rat. Jevreji iz Moskve i Londona upravqali su partizanskim i ~etni~kim pokretom generala Mihailovi}a, hu{kali Srbe na Nemce, izazivaju}i tako nepotrebno stradawe srpskog naroda. Centralni doga|aj bio je ~uveno otvarawe ÑAntimasonske izlo`beî u Beogradu u jesen 1941. godine. Svim propagandnim sredstvima na izlo`bi, i van we, sugerisano je da i tako veliko Ñzloî kao {to je jevrejsko, uz pomo} Nemaca moè biti pobe|eno. Dok je trajala izlo`ba, u Srbiji su nema~ke jedinice vodile borbe protiv partizanskog i ~etni~kog pokreta, ostavqaju}i iza sebe hiqade mrtvih Srba. Nemci su mu{ki deo jevrejske populacije ubili do novembra 1941. godine, a antisemitska propaganda posluìla je i za progon i odvo|ewe u logor srpske liberalne inteligencije u Beogradu, optuène da je deo masonske, odnosno jevrejske zavere, koja preti da dovede do uni{tewa celog srpskog naroda.78 Deo sve{tenika iz @i~ke eparhije koji je i pre rata bio antisemitski nastrojen, i veoma blizak vladici Nikolaju Velimirovi}u, kao {to su Dimitrije Najdanovi} ili Aleksa Todovi} (jedan od urednika Ñ@i~kog blagovesnikaî), pri{ao je kvislin{kom aparatu, i to su po pravilu bili pripadnici Qoti}evog pokreta. Najve}i deo sve{tenika podràvao je pokret generala Mihailovi}a, a bilo je dosta slu~ajeva aktivnog suprotstavqawa qoti}evcima.79 Nemci su episkopa Nikolaja Velimirovi}a dràli u internaciji tokom celog rata, ozna~avaju}i ga kao Ñlukavog i brutalnog Balkancaî, protivnika Nema~ke i nacizma, prevejanog crkvenog politi~ara sa velikim uticajem u narodu i me|u sve{tenicima. Nadawa qoti}evaca da }e vladiku Nikolaja zbog wegovih antikomunisti~kih i antiliberalnih stavova, pa i antisemitskih izjava, kao i nacionalizma na principima svetosavqa, iskoristiti za svoje ciqeve tokom okupacije, nisu urodila plodom. Episkop Nikolaj Velimirovi} je, kao i cela SPC, ostao naklowen protivnicima nacista.80

118

Milo{ Timotijevi}

Milo{ Timotijevi} "WHIRLWINDS HAVE BLOWN" Bishop Nikolaj Velimirovi}'s attitudes toward Jews, liberalism, communism and Nazism in the publications of the @i~a eparchy before the Second World War

Summary “Whirlwinds have blown”: Bishop Nikolaj Velimirovi}’s attitudes toward Jews, liberalism, communism and Nazism in the publications of the @i~a eparchy before the Second World War. Bishop Nikolaj Velimirovi} belongs to the most significant representatives of the Serbian Orthodox Church in the XX century. He was Bishop of @i~a twice, first time 1919-1920, and then 1934-1941. His public appearances were always connected with current political events and big ideological confrontations and already then inspired different reactions. More than seven decades later, there are still polemics in the public about Bishop Nikolaj’s statements referring to his attitude toward Jews, liberalism, communism and Nazism. Bishop Nikolaj’s anti-Semitic statements are not numerous, but they still exist. They had their evolution, and their root is in anti-Judaism and resistance to modernization. These statements of Bishop Nikolaj were to a great extent conditioned by the influence of the Russian emigration in Yugoslavia, which spread propaganda that the Jewish community was guilty for the February Revolution in 1917 under the leadership of liberals and the for the Bolshevik coup d’état in the same year. The destruction of the imperial Russia was seen as apocalyptic, and the spreading anticommunism was from time to time equalized with anti-Semitism, although that ideological trend within the Serbian Orthodox Church was never dominant, remaining connected with the priests involved in the profascist movement of Dimitrije Ljoti}. In 1940, at the time of intensified pressure on Jews in Yugoslavia, Bishop Nikolaj in his public appearances supported the defence of Jews from racist attacks and accusations of the “worldwide plot”, although he kept on believing that they had been behind spreading of communism. His attitude toward Nazism before the Second World War was extremely negative, so he marked Hitler as the “Biblical Antichrist” and that is why Germans interned him after the occupation as a pro-British man with a big influence among people. In the political sense, Bishop supported the “third road” of Slav Orthodox nations. However, except for the slogans about the need for establishing a national state, army and education and emphasizing Nationalism of Saint Sava, the other ideological principles were not stressed and explained. Bishop thought that the church as the moral strength should stand above politics. His attitude toward liberalism has remained unclear. Although Bishop criticized Europe and its modernization, in 1941 he politically stood by liberal civil forces in the Serbian society supporting the coup d’état of 27 March 1941, and later the guerrilla movement of General Mihailovi}.

ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

119

MIRA RADOJEVI] Filozofski fakultet, Beograd TI=Intelektualci u politici AU=Radojevi}, Mira DC=316.344.32(497.11)î19î ; 32:929(497.1)î19î ID=153374732

INTELEKTUALCI U POLITICI Apstrakt Napisan na poznatim izvorima i postoje}oj istoriografskoj literaturi ovaj rad predstavqa poku{aj ukazivawa na pojedine va`ne sadràje politi~kog angaòvawa intelektualne elite ñ motive politi~kog delovawa, specifi~an doìvqaj politike i uloge nau~nika u woj, pitawe odgovornosti pred vladom i narodom, problem mo}i ili nemo}i da se uti~e na zbivawa i dru{tvene procese, stvaran doprinos civilizacijskom napretku nacije.

Kqu~ne re~i: Kraqevina Srbija, Kraqevina Jugoslavija, intelektualna elita, politi~ke partije, politi~ke ideje, pojedinac, dru{tvo Posledwih decenija srpska istoriografija oboga}ena je nizom vrednih istraìvawa o u~e{}u nau~nika i intelektualaca u politi~kim de{avawima, zahvaquju}i kojima smo mnogo saznali o angaòvawu kako pojedinaca tako i {irih grupa, povezanih nacionalno, idejno, politi~ki i generacijski. Na{a dosada{wa saznawa, me|utim, odnose se pre svega na posledwe decenije XIX i prve decenije XX veka. Najmawe je onih koji bi nam vi{e saop{tili o drugoj polovini XX veka, a otuda i bilo kakvih uporednih analiza uloge intelektualne elite u razli~itim periodima vekova iza nas. Izostale su, tako|e, i podrobnije stru~ne rasprave o motivima politi~kog delovawa intelektualaca, wihovom specifi~nom doìvqaju Ñpolitikeî i svoje uloge u woj, pitawima odgovornosti pred vladom i narodom, mo}i ili nemo}i da se uti~e ne samo na politi~ka zbivawa nego i na razvoj dru{tva, stvarnom doprinosu civilizacijskom razvitku nacije. Postoje}a istraìvawa ipak omogu}avaju da se u bar neka od navedenih problema unese malo vi{e svetla, pri ~emu kao dobar istraìva~ki uzorak moè biti uzeta generacija srpskih nau~nika ro|ena 60-ih i 70ih godina XIX veka, koja je politi~ki postajala aktivna u decenijama ispred.1 Prema istraìvawima Qubinke Trgov~evi}, ta je generacija bila Ñautenti~no nacionalnaî (s doma}im visokim obrazovawem), Ñpoliti~ki nehomogenaî i Ñstrana~ki podeqenaî.2 Po oceni Vladimira ]orovi}a, pak, wene su detiwstvo i mladost ispuwavali Ñnajmra~niji i najru`niji doga|aji novije srpske historije: unutra{we borbe izme|u radikalne demokratije i svojevoqnog i surovog kraqa Milana, zaje~arska buna, srpsko-bugarski rat, porodi~ne borbe u dinastiji, abdikacija Milanova, grubost namesni{tvaÖî3. Sabiraju}i isti neoborivi sled problema i doga|aja, Kosta Milutinovi} je za one koji su stasavali u Srbiji u drugoj polovini XIX veka napisao kako su imali Ñte{ku i sumornu mladostî. Za wega je to pre svega i jedino bilo Ñdoba puno buna i ratova, unutra{wih kriza i strana~kih borbi, politi~kih prevrata i dinasti~kih smutwi, ekonomskih nevoqa i dru{tvenih nepravdiî, zbog kojih su pre vremena gubqene Ñiluzije mladostiî, Ñvera u qudeî, Ñpouzdawe u sebeî i Ñnada da }e biti boqeî.4 Ovim bi mi{qewima i navodima, me|utim, trebalo dodati da su upravo te generacije, uprkos brojnim te{ko}ama, uspe{no okon~ale proces stvarawa moderne srpske dràve, sa svim institucionalnim formama jednog gra|anSrpska kraqevina Intelektualci u doba prvihu Nemawi}a politici

121

U srpskoj istorijskoj nauci problemom Ñgeneracijaî, tj. periodizacijom po politi~kim generacijama i periodizacijom inteligencije posebno su se bavili Rado{ Qu{i} i Qubinka Trgov~evi}. Utvr|uju}i periodizaciju po generacijama, Rado{ Qu{i} je uzimao u obzir qude ro|ene u Ñjednom duèm rasponu, od jedne do tri i ~etiri decenijeî, rukovode}i se Ñnekom va`nom politi~kom, kulturolo{kom, privrednom ili drugom idejom koja je obeleìla jedno kra}e dobaî (R. Qu{i}, ÑDràvno-dru{tvena i generacijska periodizacija novovekovne Srbije /1804ñ1918/î, Srpske politi~ke generacije /1788ñ1918/, zbornik radova, Beograd 1998, str. 9ñ30). U istoriji inteligencije u Srbiji XIX veka Qubinka Trgov~evi} je razlikovala tri perioda: 1) do sredine veka; 2) od 50-ih do 70-ih godina; 3) od 80-ih godina do po~etka Prvog svetskog rata (Q. Trgov~evi}, ÑSrpska inteligencija u XIX veku ñ zapadni i isto~ni uticajiî, u: Evropa i Srbi, zbornik radova, Beograd 1996, str. 262ñ263; Q. Trgov~evi}, ÑGeneracije intelektualaca ili generacije obrazovanog gra|anstva u Srbiji 19. vekaî, Srpske politi~ke generacije /1788ñ1918/, str. 47ñ57). 2

Isto, str. 54ñ55.

V. ]orovi}, Portreti iz novije srpske istorije, priredio D. T. Batakovi}, Beograd 1990, str. 220. 4

K. Milutinovi}, ÑKwi`evni i nau~ni lik Ja{e Prodanovi}aî, Spomenica Ja{e Prodanovi}a, Beograd 1958, str. 11.

5 Videti: M. Grol, Iz predratne Srbije. Utisci i se}awa o vremenu i qudima, Beograd 1939, str. 48, 84ñ85, 124, 147, 154; M. Radojevi}, Nau~nik i politika. Politi~ka biografija Bo`idara V. Markovi}a (1874ñ1946), Beograd, 2007, str. 38ñ41, 114.

6 Nemogu}nost bekstva od politike ima i druga obja{wewa. U svojim dnevni~kim bele{kama Jovan @ujovi} je zabele`io vi{e nagovarawa da se politi~ki anga`uje. Stojan Novakovi} ga je zvao da kao poslanik u|e u Narodnu skup{tinu, Ñmakar samo za jedan danî, kako bi branio interese Velike {kole, ali i sam bio Ñomra~enî. Ube|uju}i ga da prihvati ministarsko mesto u Vladi, kraq Aleksandar mu je kazao: ÑMorate. Ho}emo i Vas u disciplinuÖî (J. @ujovi}, Dnevnik, kw. I, priredio D. Todorovi}, Beograd 1986, str. 61, 64). Navedena Ñprisiqavawaî Latinka Perovi} je tuma~ila kolektivisti~kim mentalitetom dru{tva koje, Ñpo definiciji, ne priznaje pravo na razlikovawe i ne podnosi nezavisnost pojedincaî (L. Perovi}, ÑNau~nik i politi~ar: Jovan M. @ujovi} /Prilog prou~avawu srpske elite/î, Tokovi istorije, br. 1ñ2/1993, str. 58).

D. \or|evi}, Milovan Milovanovi}, Beograd 1962, str. 20. 8

Navedno prema: M. Kostren~i}, ÑCviji}evi pogledi na nau~an rad i na politikuî, Nova Evropa, kw. VIII, br. 1, 1. jul 1923, str. 7. 9 D. Jovanovi}, Qudi qudiÖ, Medaqoni 94 politi~kih, javnih, nau~nih i drugih savremenika, priredila N. Jovanovi}, Beograd 2005, str. 204.

D. Jovanovi}, Qudi, qudiÖ, Medaqoni 46 umrlih savremenika sa fotografijama, kw. II, Beograd 1975, str. 105.

J. Prodanovi}, ÑSkerli} kao politi~arî, Srpski kwi`evni glasnik, kw. XII, br. 3, 1. jun 1924, str. 186ñ195. Nasuprot Ja{i Prodanovi}u, koji je ve}inu navedenih osobina nalazio u Jovanu Skerli}u kao jednom od retkih idealnih politi~kih poslenika, Milan Grol je ñ ne osporavaju}i mu najvrednije qudske kvalitete ñ smatrao da je bio Ñretor, poeta i tribunî, ~ija uverewa nisu imala politi~ki objektivizam, nego Ñfanatizam verskih dogmiî (M.

skog dru{tva, doseù}i uz to i najve}i nacionalni ciq ñ oslobo|ewe i ujediwewe neoslobo|enih saplemenika. I jedan i drugi zadatak ostvareni su ogromnim pouzdawem u sopstvene snage, pravqewem programa za vi{e generacija i sposobno{}u da ono {to je zami{qeno bude i ostvareno.5 Upravo u tom, po mnogim mi{qewima najplodotvornijem periodu u srpskoj istoriji, do{lo je i do najprimetnijeg u~estvovawa nau~nika u politici. Wihovo politi~ko i istorijsko iskustvo neponovqivo je. Bili su ne posmatra~i nego i stvaraoci istorije, svedoci najdramati~nijih doga|aja, saborci u borbi za ostvarewe gra|anskih i nacionalnih ideala, u~esnici balkanskih i velikih svetskih ratova, svedoci raspada ~etiri carstva, tvorci novih dràva i nemo}ni o~evici wihove propasti. Ra|ali su se u maloj srpskoj prestonici ili srbijanskim palankama, a umirali u gradu promewenom do neprepoznatqivosti ili u svetskim metropolama; obrazovawe su sticali na beogradskoj Velikoj {koli, a nastavqali ga u velikim evropskim univerzitetskim centrima, o~iju otvorenih za bezbroj neslu}enih stvari i saznawa koje je nudio Ñveliki svetî. Da li su mogli da pobegnu od politike? Intelektualce su nauci usmeravale li~ne stvarala~ke sklonosti, a u politiku ih vodila è| za modernom dràvom po evropskom uzoru i nemilim ih postupcima silili nedemokratski reìmi. Bilo je to vreme koje nikome nije dopu{talo da ostane Ñpo straniî. Naporan rad u nauci i politici, ali i prihvatawe raznih neugodnosti kao ne~eg {to ide uz politi~ki anga`man, postajali su za mnoge od wih vi{e od li~nog opredeqewa, gotovo imperativ ìvota i istorijske situacije. U Srbiji tog doba politika je bila i strast i nacionalna potreba.6 U isto vreme, politika i nauka postajale su te{ko odvojive. Velika {kola predstavqala je Ñpredvorjeî politike, omogu}avaju}i ñ po re~ima Dimitrija \or|evi}a ñ Ñdvostruku karijeru: nau~ni~ku i politi~kuî. U zemqi siroma{noj intelektualcima politika se decenijama Ñjagmila za profesoreî, a profesura je, s druge strane, srpskom politi~aru Ñdavala nau~ni~ki oreol i autoritet u jednoj jo{ uvek polupismenoj sredini, u kojoj se nauka smatrala nekom misti~nom uzvi{eno{}uî.7 U politi~ke borbe ukqu~ivali su se ~ak i oni koji su delili mi{qewe Jovana Cviji}a, po kome je nau~nik trebalo da u sebi Ñrazvija odbojnost prema politi~kim sitnicama i infamijamaî, ~uvaju}i se Ñpoliti~ke larme i politi~kog {arlatanstvaî.8 Sli~an stav odgovarao je mnogim intelektualcima. Se}aju}i se Boìdara (Boè) Markovi}a, profesora Pravnog fakulteta i prvaka najpre Samostalne radikalne a potom Demokratske stranke, Dragoqub Jovanovi} je napisao kako je bio Ñsuvi{e gospodin da bi vodio stranku, ma bila i gospodskaî.9 Neretko kruti i idealisti~ki nesavitqivi, intelektualci su ~esto poku{avali da se politikom bave kao naukom. Po re~ima Dragoquba Jovanovi}a, jedan od onih koji su politiku uzimali ne samo kao praksu ve} i kao nauku, bio je Ja{a Prodanovi}, Ñprofesor kwièvnosti koji je hteo da bude politi~ar i dràvnikî.10 Barem jednim delom ovo je mi{qewe potvr|ivao sam Ja{a Prodanovi}. Govore}i o politi~kim osobinama Jovana Skerli}a, izloìo je kako vidi pravog politi~ara i kakve osobine ñ Ñmisaona, radne i ose}ajneî ñ od wega o~ekuje: mo} predvi|awa, veliku sposobnost brzog rasu|ivawa, razvijena socijalna, moralna i humana ose}awa, veru u opravdanost svojih ideja i wihovu pobedu, harmoniju intelekta, ose}awa i aktivnosti, qubav prema narodu, moralnu snagu, ratni~ku i vite{ku hrabrost za politi~ku i nacionalnu borbu.11 U razmi{qawima o potrebnim kvalitetima i odgovornosti inteligencije na istom je tragu bio i Qubomir (Quba) Stojanovi}, veruju}i da dru{tvo 122

Mira Radojevi}

mogu pokrenuti napred samo oni obrazovani qudi koji u sebi spajaju Ñpravu inteligenciju i socijalnostî.12 Sem tog specifi~nog pogleda na ulogu i profil politi~ara i na bavqewe politikom uop{te, nau~nici i profesori povremeno su te{ko doìvqavali odvojenost od svojih nau~nih poslova zarad politi~kih, u kojima su videli gra|ansku i nacionalnu obavezu. Neki od wih àlili su se na Ñrascepqenost izme|u nauke i politikeî, kako je to dvojstvo nazvala Latinka Perovi}.13 ÑNe radim dovoqno u politici zbog {kole, ni u {koli dovoqno zbog politikeî, àlio se Jovan @ujovi} kolegama profesorima Kosti Stojanovi}u i Draì Pavlovi}u, a oni se potpuno slagali s wim.14 Za Qubu Stojanovi}a, politika je, kako je pisao Milanu Re{etaru, predstavqala Ñnajva`niji posao koji se u dràvi radiî. Ñîsta naukaî je od we bila neodvojiva: ÑKao {to je apsurdno ono líart pour líart, isto tako nema nauke radi nauke, ve} je ona u vezi sa ìvotom, sa politikom.î15 Wegovi savremenici, pak, smatrali su da je politi~ko delovawe znatno ometalo nau~ni rad kao pravo, ìvotno wegovo opredeqewe, kome je trebalo da ostane veran.16 U godinama Prvog svetskog rata, tokom kojih je do{lo do najpunijeg ukqu~ivawa nau~nika u program vlade Kraqevine Srbije, odbranu dràvne nezavisnosti i promovisawe jugoslovenske ideje, Pavle Popovi} je tugovao za vremenom koje nepovratno gubi, zapostavqaju}i zapo~ete nau~ne radove. Ve} u jesen 1914. godine ~eznuo je da se vrati univerzitetskim obavezama. ÑBrine me naro~ito ovoî, pisao je Jovanu Jovanovi}u Piònu, Ñ{ta }u ja da radim da bih posvr{avao svoje zapo~ete poslove na ínauci i kwièstvuí? Ho}u li ja ìveti toliko da mogu sve to posvr{avati? 47-ma godina, ej brate! Koliko jo{ treba da ìvim da bih posvr{avao? Stra{no! I ho}e li uskoro nastupiti okolnosti da se ~ovek moè posvetiti kwièstvu? Mu~no. Ja kaèm da je Skerli} najsre}niji ~ovek, {to je umro kad se zavr{avala jedna perioda. Kakav mene period ~eka? Ho}e li biti jo{ dovoqno mira da ~ovek moè raditi stvari svoje, one iz perioda mira? Brinem se, vrlo se brinem. Ovako biti otrgnut od svojih poslova, u momentu kad sav treba na wih le}i, to je r|avo. I jo{ odozgo, one xukele {vapske razorile mi Seminar (a ko zna? mo`da i moju biblioteku), i seminarske kwige, koliko ih je ostalo, leè nesre|ene na patosu jedne sobe, neupotrebqive, dok se ne na|e stan za Seminar i dok se biblioteka seminarska ne uredi.î17 U godinama koje su sledile Pavle Popovi} se, rade}i upravo na propagandi jugoslovenske ideje, makar i delimi~no, vra}ao svojim nau~nim opredeqewima,18 ali je ostalo prisutno i to ve} tako rano iskazano nezadovoqstvo zbog napu{tawa seminarskih poslova. Ne tako jasno re~eno, ali ipak primetno, bilo je i àqewe Jovana @ujovi}a, koji je povremeno negodovao {to mu se u du`nost stavqaju nau~no-propagandni zadaci koji nisu ulazili u granice wegovih nau~nih specijalnosti. ÑKakve su to Va{e diplomatikeî, pitao je Aleksandra Beli}a, avgusta 1918. godine, Ñkada pi{ete da }u ja neke í{trikleí popuwavati. Gde su Vam floriste i fauniste? Ili mislite, kao i ja, da ñ po~em sam struku zanemario, mogu o svima strukama pisati.î19 Ratne godine otvorile su i pitawe lojalnosti nau~nika prema vladi koja im je poveravala nau~no-propagandne poslove, posebno aktuelno u vremenu nakon vojnog sloma i ja~awa opozicije politici Nikole Pa{i}a. Odbijaju}i poziv Boè Markovi}a da radi sastanka sa emigrantima iz Austrougarske do|e u Pariz, Jovan @ujovi} je u pismu Jovanu Jovanovi}u Piònu prime}ivao: ÑOvo bi mo`da bilo korisno, a za mene i interesantno, ali ja sam predstavnik starih ~inovnika, koji ne daju sami sebi odsustva, niti samovoqno, bez uputstava, Intelektualci u politici

123

Grol, ÑDnevni zapisiî, Letopis Matice srpske, 4. oktobar 1994, str. 561). U istom smislu, Vladimir ]orovi} je verovao kako su Ñizvesne politi~ke dogmeî Qube Stojanovi}a bile Ñvi{e izraz jednog profesorskog teoreti~ara, nego jednog politi~ara ili dr`avnika Srbije na po~etku XX vekaî, navode}i ~ak, po svom mi{qewu, wegove pogre{ne politi~ke poteze (V. ]orovi}, ÑQubomir Stojanovi}î, Prilozi KJIF, kw. XI, sv. 1ñ2, Beograd 1931, str. 28). 12

Q. Stojanovi}, ÑPamet i srceî, Nova Evropa, kw. XXII, br. 1, 16. jul 1930, str. 1ñ3. 13

L. Perovi}, n.d., str. 55.

J. @ujovi}, n.d., str. 247.

M. Re{etar, ÑIz pisama pok. Qube Stojanovi}aî, Prilozi KJIF, kw. XI, sv. 1ñ2, Beograd 1931, str. 48, 51. 16

ÑI pored toga {to je dugo godina bio politi~ar, wega politi~ki rad nije mogao svega da obuzmeî, napisao je Aleksandar Beli}. ÑWegova je du{a bila u nau~nom poslu, u nau~nom raduî (A. Beli}, ÑQubomir Stojanovi}î, Ju`noslovenski filolog, kw. IX, Beograd 1930, str. 304ñ305). Vladimir ]orovi} je tako|e smatrao kako je posve}ivawe politici {tetilo nauku (V. ]orovi}, ÑQubomir Stojanovi}î, str. 28). 17

Arhiv Jugoslavije (AJ), z. J. Jovanovi} Pi`on (80), 80ñ38ñ539/542. 18

Videti: P. Popovi}, Iz dnevnika, priredio B. Q. Popovi}, Beograd 2001; Q. Trgov~evi}, Nau~nici Srbije i stvarawe jugoslovenske dr`ave 1914ñ1920, Beograd 1986.

Arhiv SANU, Zaostav{tina A. Beli}a, 14.386ñIVñ212.

Pismo od 8/21. juna 1915 (AJ, 80ñ4ñ405/406).

21 Pisma od 20. jula 1915 (isto, 80ñ48ñ512) i 1. avgusta 1915 (Arhiv Srbije /AS/, l. f. J. @ujovi}a, 109).

Pismo od 16/29. avgusta 1915 (J. @ujovi}, Dnevnik, kw. II, str. 179). 23

Pismo od 9. oktobra 1916 (AJ, z. Q. Davidovi}, dok. 13).

Pismo od 4/17. avgusta 1918 (Arhiv SANU, Zaostav{tina A. Beli}a, 14.386ñIVñ212). 25

Pismo Jovanu Jovanovi}u Pi`onu od 20. septembra / 3. oktobra 1916 (AJ, 80ñ37ñ325).

26 Vi{e: M. Radojevi}, n. d., str. 262ñ297.

prelaze granice svoje du`nosti i svoga delokruga. Ako g. Ministar nalazi da ja to mogu u~initi, razmisli}u kada i {ta vaqa u~initi.î20 Ovom se izjavom ve} tada distancirao od svih onih koji su, po wegovom mi{qewu, prekora~ivali dobijena ovla{}ewa, daju}i sebi preveliku slobodu u odnosima sa vladom ili nekim od wenih ministarstava pojedina~no. Taj svoj prekoran stav i docnije je vi{e puta ponavqao. U pismima Qubomiru (Qubi) Davidovi}u, na primer, nagla{avao je kako sebi ne dopu{ta Ñni jedan dan zaludnoga bavqewa ovde o dràvnom tro{kuî, kao i da se smatra Ñdisciplinovanim ~inovnikomî koji sledi vladina uputstva.21 @alio je otuda Nikolu Pa{i}a, koji je Ñzaista suvi{e dobri~inaî, ali i Srbiju, jer Ñzasluùje da weni slu`benici budu revnosniji na poslu i savesniji spram wene kaseî.22 Pa i docnije, u vreme u kome je ve}ina nau~nika, ne odobravaju}i politiku vlade u jugoslovenskom pitawu i smatraju}i je odgovornom za vojni slom, zauzimala prema woj sve kriti~niji stav, Jovan @ujovi} je, ponovo u pismu Qubi Davidovi}u, istakao: Ñne}u kao ovi na{i velikodostojnici na tu|em ogwi{tu, u izgnanstvu, raditi protiv Vlade, protiv drugova u woj, protiv reìma ñ protiv izvesnih elemenata boqe budu}nosti na{eî.23 Napokon, gotovo pri kraju rata, u pismu Aleksandru Beli}u, jo{ jednom je o sebi govorio kao o Ñposlu{niku zvani~ne politikeî.24 Nasuprot ovakvim stavovima, u pogledima i delovawu jedne grupe pre svega mla|ih intelektualaca, naro~ito onih okupqenih oko Novinarskog biroa u @enevi i wegovog {efa Boè Markovi}a, zapaào se druga~iji politi~ki nerv, u kome je bilo i pone{to od generacijskih razmimoilaèwa. Ispoqen najpre u sklonosti kao {to ve}oj autonomiji u radu, u narednim je godinama i zbivawima pokazao razli~ito shvatawe politi~ke du`nosti, obaveza i odgovornosti. Boà Markovi} se smatrao Ñmobilisanimî,25 ali istovremeno misaono slobodnim i u li~nom anga`manu nezavisnim od bilo ~ijeg autoriteta i nadle`nosti. Sve ~e{}e istupaju}i mimo vladinih pogleda, politike i instrukcija, udaqavao se od we i poistove}ivao svoje delovawe sa politikom Jugoslovenskog odbora. Mogu}e je da je nagla{enost, gotovo iskqu~ivost takvog opredeqewa, bila jedan od razloga zbog kojeg se gotovo niko izvan ènevskog kruga nije solidarisao s wim i wegovim istomi{qenicima onog trenutka kada je Vlada Nikole Pa{i}a odlu~ila da prisilnim merama zaustavi takvu opozicionu delatnost.26 Uz problem imawa ili nemawa obaveze na poslu{nost vladi stoji i zapitanost nad kvalitativnom mogu}no{}u koju su nau~nici i intelektualci imali u poku{ajima da uti~u na zvani~nu vladinu politiku, osim {to su vr{ili pritisak na Nikolu Pa{i}a i idejno pomagali strana~ku opoziciju wegovoj politici. Dosada{wa istraìvawa upu}uju na zakqu~ak da se Nikola Pa{i} koristio wihovim znawem, patriotizmom i ugledom me|u evropskim intelektualcima, ali da ga to nije obavezivalo u politi~kim odlukama koje je donosio. Iskustvo angaòvanosti intelektualaca na Konferenciji mira u Parizu 1919ñ1920. godine pokazuje da wihov nau~ni doprinos nije bio pra}en odgovaraju}im politi~kim uticajem. Politika se jo{ jednom koristila naukom i nau~nicima onoliko koliko joj je odgovaralo, zadràvaju}i odlu~uju}u re~ u dono{ewu konkretnih re{ewa za najva`nija i najosetqivija pitawa. Ovo nije bio slu~aj samo sa delegacijom Kraqevine SHS, u kojoj se nalazilo vi{e destina intelektualaca, ve} i s drugima koje su isto tako u svojim redovima imale brojne nau~nike. Po re~ima Andreja Mitrovi}a, Ñu delegaciji Kraqevine SHS, poput op{tih prilika na toj konferenciji mira, politi~ari su u na~elu stavili nau~nike u poloàj svojih pomaga~a. Naravno, politi~ari su ti koji su 124

Mira Radojevi}

stru~waci za vo|ewe politike i za politi~ku igru, a tako|e oni su jedini nosili svu odgovornost ñ wima u svakom slu~aju pripada odlu~uju}a uloga u svakom pogledu. Ali, nauka kao izvor pouzdanih sudova i mogu}e najta~nijih ~iwenica ipak je mogla da posluì kao izvor politi~kih stavova. No, nijedna politika se nije èlela obavezati da unapred bude ograni~ena nau~nim rezultatom na poqu delikatnih politi~kih pitawa. Jugoslovenski stru~waci, posebno Jovan Cviji}, izvr{ili su uticaj na politiku, ali su uglavnom pre svega sabrali ogroman dokazni materijal za potkrepqewe stavova koje je politika bez nauke zauzela. [to su se u jugoslovenskom slu~aju jedni i drugi stavovi u ve}ini slu~ajeva slagali u~inilo je da najve}i deo sakupqenog materijala postane ~iweni~ki temeq vo|enoj politiciî.27 Uporedo sa ovim iskustvom srpski i jugoslovenski nau~nici sticali su va`ne pouke i iz istorijata Jugoslovenske demokratske lige, osnovane u Parizu u novembru 1918. godine, sa ciqem Ñda radi na potpunom stapawu Srba, Hrvata i Slovenaca u kulturno-nacionalnu celinu; da wihovom zajedni~kom snagom razvija jugoslovensku kulturu, i da ìvot nove dràve stavi na ~isto demokratsku osnovuî.28 Liga je, osim toga, trebalo da deluje vanstrana~ki i pomiriteqski, te je ve} pri osnivawu zadobila simpatije ve}eg broja intelektualaca i to sa gotovo celog jugoslovenskog prostora. I pored toga, u prvoj zajedni~koj dràvi Ju`nih Slovena pokazalo se da tzv. privatna inicijativa, bilo politi~ara bilo intelektualaca, nije mogla da ostvari ve}i politi~ki uticaj bez sna`ne politi~ke podr{ke osigurane u dobro organizovanoj politi~koj stranci.29 Kratko i bezuticajno postojawe Lige, s jedne strane, predstavqalo je zavr{etak u~e{}a nau~nika u konstituisawu jugoslovenske dràve i wihovog napora da joj postave {to ~vr{}e i demokrati~nije temeqe, a s druge, tek po~etak niza povremenih i neuspe{nih poku{aja intelektualaca da pomognu u re{avawu najteìh problema me|uratne Jugoslavije. Sam predsednik Lige, Jovan Cviji}, koga su mnogi videli na mestu predsednika prve jugoslovenske vlade, napisao je potom u svojim bele{kama kako je wegov Ñjavni rad izvan univerziteta i nauke zavr{enÖ sa danom ujediwewa i utvr|ivawa granicaî.30 Pou~en iskustvom Prvog svetskog rata, Konferencije mira i Jugoslovenske demokratske lige, ugledni nau~nik je na insistirawe li~nih i politi~kih prijateqa da svojim prisustvom pomogne poku{aj intelektualaca da na konferenciji zakazanoj za 28. jun 1922. godine u Sarajevu, kojom je trebalo uticati na reviziju Vidovdanskog ustava i ublaìti daqe srpsko-hrvatske rasprave oko dràvnog ure|ewa, u jednom privatnom pismu izrekao sud o dotada{wem u~inku intelektualne elite i wenim daqim mogu}nostima. ÑJa }u do}i 28. junaî, napisao je Nikoli Stojanovi}u, Ñkao {to Vam (je) G. Boà Markovi} javio, jer ne mogu da ne u~inim svojim prijateqima uslugu; ali je vi{e ne}u ~initi. Sebe dovodim u amfibijski poloàj. Ne}u u aktivnu politiku jer sam sebi stavio druge zadatke, a jednako se me{am u pitawa koja su eminentno politi~ka, kao {to }e biti predmet na{eg razgovora u Sarajevu. Pravi ~ovek (i obi~an prakti~an ~ovek, koji traì ciqa svemu {to radi) treba posle toga da izvu~e konzekvence i da razvije akciju, a meni to nije namera. Prema tome je moj poloàj komi~an, jer izgleda i da bi hteo i da ne bi hteo. A to u stvari nije tako, i samo me moji prijateqi dovode u taj poloàj. A ti prijateqi, kako u Sarajevu tako i ovi ovde, da ne pomiwem politi~ke evnuhe (ina~e odli~ne qude i kwièvnike) a la Marjanovi}, bave se upravo samo politi~kom literaturom: novine, ~asopisi, sastanci za ísporazumevaweí i íraIntelektualci u politici

125

A. Mitrovi}, Jugoslavija na Konferenciji mira 1919ñ1920, Beograd 1969, str. 102. Videti i: Q. Trgov~evi}, Nau~nici Srbije i stvarawe jugoslovenske dr`ave 1914ñ1920, str. 242ñ245. 28

Jugoslovenska demokratska liga. Privremena pravila (Arhiv SANU, Zaostav{tina J. Cviji}a, 14.460ñIIIñVñ101). 29

Videti: K. Bastai}, ÑJugoslovenska demokratska liga i weni prethodniciî, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Zagrebu, br. 3ñ4, Zagreb 1962, str. 166ñ180; B. Gligorijevi}, Demokratska stranka i politi~ki odnosi u Kraqevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Beograd 1970, str. 32ñ35; Q. Trgov~evi}, Nau~nici Srbije i stvarawe jugoslovenske dr`ave 1914ñ1920, str. 242ñ245; M. Radojevi}, n. d., str. 304ñ321.

Arhiv SANU, Zaostav{tina Jovana Cviji}a, 14.460ñIIIñAñvñ6.

Koncept pisma od 7. juna 1922 (isto, 13.484/1.236ñ12).

{~i{}avaweí, sve vrlo dobro kao takvo, ali nijedan ne silazi u narod i ne radi da pridobije narod. Kad su pri stupawu na papstvo napadali Leona XIII u novinama, on se {alio sa tim protivnicima: ce níest que la literature. Izgleda mi da tako o va{im íakcijamaí misle politi~ari koji vladaju, samo to grubqe kaù. [ta vredi sva ta literatura bez prave snage, jedine koja vredi u parlamentarnoj zemqi: narod, poslanici, {to ve}a grupa u Skup{tini. Ko to ima, a misli kako vi mislite, on zovne Hrvate i sporazume se. A ovako! Na{to sve to za vas kad akcije nema, osim literarne? Molim Vas da ovo pismo pro~itate GG. Jeremi}u i Gr|i}u da bar znaju precizno moje mwewe i mo`da }ete se razgovorom sloìti sa mnom i okanuti se tih sastanaka i literature ñ mesto agitacije u narodu ili ulaèwa u grupu, koja ima politi~ku snagu.î31 Odgovaraju}i na novinske napise u kojima je sastanak u Sarajevu, na Ilixi, tuma~en kao za~etak jedne politi~ke partije sa wim na ~elu, sam je Jovan Cviji} osporio svaku sli~nu mogu}nost. Prema konceptu koji je tom prilikom pravio, na konferenciji nije bilo re~i o osnivawu nove politi~ke stranke, a jo{ mawe o wegovom ulasku u aktivnu politiku. Pozivu se, kako je rekao, odazvao posle vi{e molbi i apela prijateqa, od kojih su neki bili objavqeni u javnosti, ali je i saziva~ima konferencije bilo poznato da ne èli da se politi~ki angaùje. Obrazlaù}i potom svoje li~no vi|ewe uloge intelektualaca u dru{tvu, wihov odnos sa politikom i uzroke dràvne krize, u izvesnom je smislu demantovao sebe, jer je tvrdio da intelektualci moraju da kaù svoju re~ o dru{tvenim i politi~kim problemima. Su{tinski, on je samo bio protiv neprekidnih i zamaraju}ih, a jalovih razgovora bez konkretnih pozitivnih rezultata i pridobijawa sna`ne politi~ke partije, sposobne da ono {to je dogovoreno uspe{no realizuje. Istovremeno, u ovom odgovoru je dao vrednu analizu dru{tvenog i politi~kog poloàja inteligencije u jugoslovenskoj dràvi. ÑAli, i ako ne}u u partijsku politikuî, naglasio je, Ñja sam od uvek s najve}im interesovawem pratio sva velika pitawa svoje zemqe i svoga naroda, i ne}u se ni od sada ustru~avati da o wima u prilikama kaèm svoj sud. A tako je i pitawe: dana{we zategnuto stawe srpsko-hrvatskih odnosa, zbog koga su uko~ene mnoge intelektualne energije i koje je znatna smetwa razvitku na{e narodne civilizacije. Zatvorili smo se sami u sebe, prestali su {iri razgovori i sporazumevawa. To ne vaqa. To nije u interesu na{ega naroda i velike ju`noslovenske misli, i to se mora prekinuti. Da to sa svoje strane obeleìm, odazvao sam se pozivu prijateqa i posetio konferenciju u Ilixi, koja je bila vrlo konstruktivna. U ovakvim prilikama rad inteligencije mora biti inspirisan mnogo vi{im ciqevima nego {to su nejasne namere nekoliko partijskih {efova i sa srpske i sa hrvatske strane, za koje ~esto ne znamo ni da li su za narodno jedinstvo. Sasvim je svejedno {ta }e oni misliti o radu inteligencije. Poznato mi je iz dosta velikog iskustva da su vrlo mnogo upotrebqavali razloge, misli, plan inteligencije, kad se to moglo sloìti sa wihovim li~nim i partijskim interesima i te`wama da ostanu na vlasti; a napadali su je kad su se popla{ili za te svoje interese. I sada oni radi takvih napada i radi takvih intriga (o kojima misle da su sastavni deo politike) imaju dva takva listi}a u Beogradu kakvih ni u Turskoj nema. Retko je {ta mawe plemenito od takvih na~ina wihovog rada. Ali se na to treba navi}i. Promena }e do}i, kad se digne nivo politi~ke svesti i razumevawa u narodu. 126

Mira Radojevi}

Ka{to bi i prijateqi mogli biti u gorwem pogledu malo vi{e delikatni, i jasno odvojiti one koji ne}e i ne treba od onih koji ho}e i treba da u|u u aktivnu partijsku politiku.î32 Razlo`nosti i opravdanosti navedenih zakqu~aka Jovana Cviji}a ipak treba dodati zapitanost nije li i sam ñ zadràvaju}i lagodnu poziciju posmatra~a i kriti~ara, odbijao da prihvati punu odgovornost i li~nim se autoritetom zaloì za poboq{awe odnosa i stawa u dràvi. Realnost wegovih upozorewa pokazala se u narednim godinama, tokom kojih sve do jeseni 1934. godine nije bilo zna~ajnijeg okupqawa intelektualaca, objediwenih poku{ajem uticawa na politi~ka zbivawa. Inicijativu su tada dali zagreba~ki intelektualci me|u kojima su bili najugledniji predstavnici hrvatske kulture, nauke, politike i privrede, ukqu~uju}i i nekoliko crkvenih velikodostojnika na ~elu sa nadbiskupom Antunom Bauerom. Namesni{tvu i javnosti oni su predali svoj Memorandum, ~ija se osnovna ideja nalazila u zahtevu za po{tovawe zakonitosti u okviru postoje}eg sistema i liberalniju primenu tada vaè}ih zakona. Po re~ima Quba Bobana, ovaj dokument nije predstavqao toliko politi~ki program koliko predlog niza mera kojima bi bila stvorena povoqnija politi~ka atmosfera, kao preduslov za politi~ku koncentraciju. Osim toga, kako su svi podnosioci bili na neki na~in vezani za reìm, zbog ~ega nisu ni traìli promenu postoje}eg sistema, ceo slu~aj mogao je biti posmatran kao Ñdijalog unutar reìmskih krugovaî. Razlog velike uzbune koja je nastala nije se otud nalazio u sadrìni Memoranduma, ve} u delikatnosti trenutka u kome je podnet, a potom i u ~iwenici da su se kroz polemiku koja je usledila prelamali i diskutovali najva`niji dràvni i politi~ki problemi.33 U tom sukobqavawu mi{qewa do{lo je i do predstavke beogradskih intelektualaca, upu}ene na istu adresu, a pod uticajem zagreba~kog dokumenta nazvane Memorandum beogradskih intelektualaca. Prvi wegovi potpisnici bili su: Slobodan Jovanovi}, Jovan @ujovi}, Nikola Stojanovi}, Boà Markovi}, Pavle Popovi}, Bogdan Gavrilovi}, Vlada Petkovi}, Stanoje Stanojevi}, Kirilo Savi}, Tihomir \or|evi}, Du{an Vasiqevi}, Toma @ivanovi}, @ivan Spasojevi}.34 Objavqivawu dokumenta trebalo je da prethodi zajedni~ka izjava zagreba~kih i beogradskih intelektualaca, ali ta ideja nije realizovana, {to je podstaklo Antu Trumbi}a da u jednom ironi~nom komentaru primeti kako sve skupa predstavqa Ñizmotavawaî Slobodana Jovanovi}a, Pavla Popovi}a i wima sli~nih. ÑMudra posla profesora beogradskog univerzitetaî, zakqu~ivao je na kraju.35 Isto tako, nasuprot planiranoj o{trini, Memorandum beogradskih intelektualaca bio je jo{ mawe konkretan i radikalan od zagreba~kog, iz kojeg su usvojene osnovne postavke: nagla{avawe dràvnog jedinstva, spoqne opasnosti i nu`ne unutra{we koncentracije demokratskih snaga. Uop{tenost teksta imala je sli~ne uzroke kao i u zagreba~kom slu~aju, jer ju je, s jedne strane, diktirala potreba da se okupi {to ve}i broj potpisnika, a s druge, strah od radikalizovawa situacije pra}en nespremno{}u na sukob sa reìmom.36 Sastavqen uop{teno i vi{e deklarativno, bez jasne ideje, konkretnog predloga i ~vrstine u stavu, beogradski memorandum primqen je hladno upravo od onih kojima je bio namewen. Dragoqub Jovanovi} ~ak svedo~i da su wegovi potpisnici, u prvom redu Vlada Mitrovi} (rektor), Slobodan Jovanovi} i Boà Markovi}, traè}i da budu primqeni u audijenciju, ~ekali pozitivan odgovor punih {est nedeqa i na kraju morali da odustanu.37 U tom pogledu beogradski memorandum podelio je sudbinu zagreba~kog, koji je bar izazvao ve}e reakcije vladinih krugova i reìmskih organizacija. Koliko je poznato, nije Intelektualci u politici

127

Isto, 14.460ñIIIñBñ3. O konferenciji na Ilixi vi{e: B. Gligorijevi}, n. d., str. 266ñ272; M. Radojevi}, n. d., str. 335ñ340.

Videti: Q. Boban, ÑZagreba~ki memorandum (1934)î, Historijski institut Slavonije ñ Zbornik, br. 7ñ8/1970, str. 287ñ331.

Pomenuta imena nalaze se na tekstu Memoranduma sa~uvanom u Zaostav{tini Fedora Niki}a (Arhiv SANU, 14.530/VIII). Wegova {tampana verzija, objavqena u Novoj Evropi (kw. XXVIII, br. 7, 26. jul 1935, str. 205), sadr`i samo tri potpisa: Slobodana Jovanovi}a, Bo`e Markovi}a i Vladimira Mirkovi}a, uz napomenu da im sledi Ñjo{ oko ~etrdeset potpisnikaî. 35

Navedeno prema: Q. Boban, n.d., str. 314.

Arhiv SANU, Zaostav{tina F. Niki}a, 14.530/VIII. 37

D. Jovanovi}, Qudi, qudiÖ, Medaqoni 94 politi~kih, javnih, nau~nih i drugih savremenika, str. 203.

Vi{e: M. Radojevi}, n. d., 354ñ355.

39 Vi{e: Q. Boban, ÑNacrt ustava grupe zagreba~kih intelektualaca (1937)î, Radovi Filozofskog fakulteta, br. 7ñ8, Zagreb 1969ñ1970, str. 91ñ146; M. Radojevi}, ÑSrpsko-hrvatski spor oko Vojvodine 1918ñ1941î, Istorija 20. veka, br. 2/1996, str. 39ñ72.

Vreme, 24. maj 1937.

Hrvatski dnevnik, 25. maj 1937.

usledila ni va`nija podr{ka bilo koje stranke, mada su posle kraqeve smrti i same poja~avale politi~ku aktivnost.38 Da }e se sa intelektualcima sve mawe ili gotovo nikako ra~unati kao sa ozbiqnijim ~iniocem u dràvi, pokazalo se sredinom 1937. godine u reakcijama ne samo vlasti nego i hrvatske opozicije, izazvanim novim poku{ajem saradwe i postizawa kompromisa na pitawu dràvnog preure|ewa izme|u srpske i hrvatske intelektualne elite. Dve strane sloìle su se da dràvu treba preurediti na federalnim osnovama, ali ne i u pitawu broja saveznih jedinica. Neslagawe je izazvalo pitawe Vojvodine, koju su beogradski intelektualci videli u okviru srpske jedinice, a ne kao posebnu oblast.39 U javnoj raspravi koja je tada povedena, sa stanovi{ta zna~aja ove inicijative intelektualaca, bitan je odgovor koji je dao Vlatko Ma~ek, zadovoqavaju}i interesovawe novinara Vremena. Prema pisawu ovog lista, {ef hrvatske opozicije i priznati vo|a Hrvata kazao je: ÑJa zastupam jedno stanovi{te za sporazum, kome ovakva koncepcija ne moè posluìti za bazu, ve} zato {to ne poti~e od neke nadle`ne strane: bilo od naroda, bilo od nekog drugog merodavnog faktora. Po mome mi{qewu autori ovoga predloga su teoreti~ari, intelektualci, koji su na ovo ovla{teni toliko kao i svaki drugi ~ovek koji ho}e da se ovim bavi. Me|utim oni nemaju veze sa narodom i wegovim realnim ìvotom pa ni s prakti~nom politikom, {to se vidi i po ovom wihovom sastavku, koji ima vi{e mawe kabinetski karakter i u kome ve} neke najglavnije stvari ne mogu da prihvatim.î40 Kao jedno od glasila Hrvatske seqa~ke stranke, Hrvatski dnevnik je demantovao ovaj deo izjave Vlatka Ma~eka,41 mada je wome dosta realno obeleèn wegov odnos prema intelektualcima. U svakom slu~aju delio ga je i tada{wi predsednik Vlade Milan Stojadinovi}, kao i gotovo celokupna politi~ka javnost u Kraqevini Jugoslaviji, kojoj se mora priznati da je ta~no procewivala domet politi~kih inicijativa intelektualaca, nemilosrdno ra~unaju}i sa wihovim nedopirawem do naroda i nemogu}no{}u da sa te strane dobiju neophodnu podr{ku. Osim te davno i vi{e puta istaknute konstatacije nema, me|utim, detaqnijeg odgovora zbog ~ega su politi~ke stranke povremeno bile toliko podozrive ~ak i prema intelektualcima u sopstvenim redovima, osporavaju}i im pravo da kao dru{tvena grupa poku{aju da se vanstrana~ki organizuju u re{avawu dràvnopravnih, me|unacionalnih i drugih kriza. Jedan od poraza Kraqevine Jugoslavije ogledao se, napokon, i u tome {to je daleko mawe od Kraqevine Srbije znala da iskoristi intelektualni potencijal, koji ni tada nije bio mali, bez obzira na to {to jugoslovenska dràva u tom pogledu nije dostigla svoju prethodnicu, mnogo mawu srpsku dràvu. Potpunije odgovore ~ekaju i sva ona pitawa u vezi sa odgovorno{}u, slabo{}u i neprilago|eno{}u stvarnosti intelektualne elite, koja nije uspela da se nametne svojoj sredini, da li zato {to je bila Ñodnaro|enaî i birokratizovana ili otud {to nije pronalazila na~in da prodre u siroma{no i nepismeno seqa~ko more. Nema odgovora ni na pitawe zbog ~ega su sve inicijative intelektualaca u godinama posle ÑVelikog rataî bile kratkog maha, ~esto po~iwu}i zama{nim kulturno-nacionalnim planovima a zavr{avaju}i politi~kim zadacima.

128

Mira Radojevi}

Mira Radojevi} INTELLECTUALS IN POLITICS Summary The quantity and quality of historiographic research into participation of intellectuals in political events have so far enriched the historical science with valuable knowledge. The studies performed refer, however, to the last decades of the XIX century and the first half of the XX century. The chronological boundaries defined by the end of the Second World War, ideological-political defeat of bourgeoisie and almost corresponding physical disappearance of a lot of distinguished intellectuals were seldom overstepped. For that reason, almost every attempt at a comparative analysis or comparison of political action of scientists and intellectuals in a broader sense in different periods of the centuries that are behind us was absent. Also, some important contents regarding political engagement from the already researched period â&#x20AC;&#x201C; the issue of the motive for involvement in politics, specific way of understanding it, methods of political fight, problems of freedom of ideas in relations toward the government, understanding of own role in the life of the nation and the state, power and weakness in influencing important political decision-making, civilizationâ&#x20AC;&#x2122;s contribution to the social and national development - remained insufficiently studied. Most researchers point to the insufficient resourcefulness of scientists in practical politics, occasional rigid slavish commitment to ideas and programmes, identification of politics with science, attempts at pressing reality within the framework of personal idealism, impatience in achieving goals, incapability of achieving it without the help of a strong political party, poorly noticeable influence on political decisions, frequent alienation from the nation and its everyday needs, gradual decrease in authority of both a scientist/individual and intellectuals as a wider social group. In the period between the two world wars, it turned out that the attempts of an organized, the so-called private initiative of scientists, which commenced as big culturological-national plans and terminated as unrealizable political programmes, quickly collapsed.

Intelektualci u politici

129

BLAGOMIR BI[EVAC Istorijski arhiv Kraqevo

PORODI^NI FOND KURSULI]A (1856ñ1946) U ISTORIJSKOM ARHIVU KRAQEVO

TI= Porodi~ni fond Kursuli}a (1856-1946) u Istorijskom arhivu Kraqevo AU=Bi{evac, Blagomir DC=929.52 KYRSYLI]î18/19î(093.2) ; 908(497.11 Ra{ka)î18/19î ID=153380108

Apstrakt Retke su porodice, a i pojedinci iz redova imu}nih qudi koji su se odlu~ivali da sav svoj ste~eni imetak uloè u izgradwu inustrijskih objekata, zidawe poslovno-stambenih zgrada i ulep{avawe varo{i u kojoj su dugo ìveli. Jedna od takvih porodica bila je porodica Kursuli}a iz Ra{ke. Ona je izme|u dva svetska rata na podru~ju Ra{ke i prostorima kopaoni~kih i golijskih {uma podigla prve strugare na vodi i jednu parnu strugaru za preradu drveta razli~itih drvnih asortimenata. Zaslu`na je za prvu elektrifikaciju Ra{ke. Bili su najve}i akcionari Prvog srpskog akcionarskog dru{tva za iskori{}avawe {uma, ~lanovi i osniva~i Studeni~ke banke AD, ~lanovi Udruèwa trgovaca Ra{ke, predsednici op{tine Ra{ka, narodni poslanici, veliki graditeqi i poznati humanitarci. Karakterisala ih je stvarala~ka sposobnost koja se nije zaustavqala na jednoj vrsti posla. Kao takvi, dali su poseban doprinos ekonomskom napretku Ra{ke. U nazna~enim vremenskim okvirima trajawa porodice te{ko ih je predstaviti kao qude koji su mnogo stvarali kada im je 1946. godine oduzeta imovina, kada su neki ~lanovi li{eni ìvota, a neki slobode i gra|anske ~asti. Kqu~ne re~i: Kursuli}i, Ra{ka, Qubomir, Velimir, Ratko, Parna strugara, elektri~na centrala. Istorijski arhiv u Kraqevu 1999. godine preuzeo je arhivsku gra|u koja predstavqa zaostav{tinu pokojnog prof. Tihomira D. \or|evi}a iz Ra{ke.1 Preuzeta arhivska gra|a ~uva se kao celina u Istorijskom arhivu u Kraqevu. Fond sadrì arhivsku gra|u raznovrsnu po sadrìni i obimu. U fondu ima dokumenata razli~ite provenijencije. Me|u originalnim dokumentima, kao posebna celina, sa~uvana su dokumenta poznate porodice Kursuli} iz Ra{ke. Dokumenta su arhivisti~ki sre|ena, popisana i sa~iwen je Sumarni inventar kao obave{tajno sredstvo. Grani~ne godine fonda su 1856ñ1946. godina, a grani~ne godine gra|e su 1890ñ1946. Obim gra|e u fondu je 5 arhivskih kutija i jedan sveàw, tj. 287 predmeta na 1 759 lista. Odlukom Stru~nog ve}a Arhiva u martu 2001. godine, gra|a ovog fonda svrstana je u grupu porodi~nih fondova i vodi se kao: PORODI^NI FOND KURSULI]A (1856ñ1946). Iako je arhivska gra|a delimi~no sa~uvana i nekompletna je za Ra{ku i okolinu, odnosno biv{i Studeni~ki, Moravi~ki i Deèvski srez od izuzetnog je zna~aja za izu~avawe privredne, politi~ke i kulturne istorije. Na osnovu pomenute arhivske gra|e koja je fragmentalno o~uvana te{ko je javnosti predstviti Kursuli}e u pravom smislu re~i, ali prou~avawem arhivske gra|e fondova susednih arhiva, dostupne objavqene literature i li~nim Porodi~ni fond Kursuli}a (1856-1946) u Istorijskom arhivu Kraqevo

131

Tihomir D. \or|evi (1907ñ1997) ro|en u Ra{ki. Zavr{io u~iteqsku {kolu 1925/26. godine. Potom Filozofski fakultet, Odsek za srpskohrvatski jezik i kwièvnost. Radni vek proveo kao profesor u {koli. Bavio se novinarstvom. Bio je dopisnik ÑPolitikeî. Objavio je vi{e nau~nih ~lanaka reportaà i drugih dopisa u mnogim ~asopisima. Napisao je vi{e kwiga iz zavi~ajne istorije najzna~ajnija je monografija ÑRa{ka i okolinaî. Pisao je o {kolstvu i sportu. Sakupio je ogromnu arhivsku gra|u koja se odnosi na biv{e srezove studeni~ki, deèvski i {tavi~ki.

Kafexija Mirko Kursuli} iz Jo{ani~ke Bawe Damqan Kursuli}, trgovac, sa `enom i sinom, oko 1890. god.

Tihomir D. \or|evi}, Ra{ka i okolina, Ra{ka, 1987, 773ñ774.

3 Petar Petrovi}, Ra{ka ñ antropogeografska i etnolo{ka monografija varo{ice Ra{ke, Beograd, 1957, SAN, 1ñ7, 1953/54, 232.

Istorijski arhiv Kraqevo, Zbirka mati~nih kwiga, kwiga ro|enih, Crkva Jo{ani~ka Bawa, 1857ñ1870, 9. 5 IAK, Porodi~ni fond Kursuli}a (1956ñ1946), inv. br. 3, 4.

Tihomir D. \or|evi}, Ra{ka i okolina, Ra{ka, 1987, 27ñ273.

kontaktima sa potomcima porodice u~iwen je poku{aj da se praznine dopune kako sadràjno, tako i hronolo{ki. Porodica Kursuli}a vezana je za Ra{ku i Jo{ani~ku Bawu. Prema tvr|ewima prof. Tihomira D. \or|evi}a, vodi poreklo od Jova Kursule, ~uvenog vojvode iz Prvog srpskog ustanka.2 U Jo{ani~koj Bawi pomiwu se u drugoj polovini 19. veka kao poznati doma}ini i kafexije. Petar @. Petrovi} u svom radu RA[KA ANTROGEOGRAFSKA I ETNOLO[KA MONOGRAFIJA VARO[ICE izme|u ostalog isti~e Ñda su ro|eni u Dragosiwcima u podibru, a na Ra{ku su stigli iz Dubrave u kopaoni~koj Jo{anici, daqom starinom su Drobwaci slave \ur|icî.3 Da su iz Dubrave, potvr|uju i podaci iz mati~ne kwige ro|enih crkve u Jo{ani~koj Bawi (1857ñ1870) koji se odnose na Kursuli}e: dete ro|eno Nevena, 3. februar 1858. godina, od oca Damqana Kursuli}a i majke Milene ìteqa dubravskih.4 Kursuli}i su bili izuzetno sposobni, preduzimqivi i vredni qudi. Wihova stvarala~ka sposobnost nije se zaustavqala na jednoj vrsti posla. Radili su skoro na svim poslovima. Iz dokumentacije sa~uvane u porodi~nom fondu da se videti da su bili poqoprivrednici, gradili su vodenice poto~are, strugare poto~are na brzim planinskim rekama, prvo u studeni~kom kraju a kasnije i u moravi~kom.5 Sve je to posluìlo kao podloga za wihovo ekonomsko ja~awe. U Jo{ani~koj Bawi otvorili su prvu gostionicu ÑKafana Mirka Kursuli}aî, podignutu jo{ pre 1870. godine. Ona je po~ela s radom kada je op{tinska sudnica preseqena iz Jelakca u Jo{ani~ku Bawu.6 U drugoj polovini 19. veka Ra{ka je postala jako administrativno-trgova~ko i pograni~no mesto. Pored legalne trgovine, promet roba obavqao se velikim delom i preko tzv. pograni~nog {verca, budu}i da je u Ra{koj bila granica prema Turskoj sve do 1912. godine. Me|u tada{wim trgova~kim radwama me{ovite robe bila je i trgova~ka radwa Damqana Kursuli}a. 132

Blagomir Bi{evac

Qubo i Vaso Kursuli} i Borka, `ena Vasova, sa decom

U prvoj polovini 20. veka Kursuli}i su kao trgovci i proizvo|a~i rezane gra|e i ujedno najve}i izvoznici sa ~uvenom porodicom Vukosavqevi} iz Ra{ke. Radom i dobrom organizacijom stekli su imetak, pravili ku}e, kupovali imawa, podizali strugare, kupovali kola, {kolovali decu, ènili se i udavali sa ~lanovima imu}nih porodica u Kraqevu, Novom Pazaru i Sjenici. Voleli su da putuju i sa tih putovawa donosili mnogo toga novog. Sa~uvana je jedna fotografija ove porodice iz 1885. godine, koja izme|u ostalog pokazuje kako su veoma rano prihvatili tzv. gradsku no{wu. No{wa na fotografiji karakteristi~na je za varo{i Srbije u drugoj polovini 19. veka. Gubitak pograni~nog poloàja Studeni~kog sreza posle 1912. godine osetno se odrazio na trgovinu, trgovce i privredu u Ra{koj. Poput drugih privrednih grana i trgovina je prolazila kroz veoma te{ke promene. Umesto trgovine Kursuli}i se orijenti{u na proizvodwu. Wihova proizvodwa bila je vezana za preradu drveta na strugarama, tzv. poto~arama koje su za rad koristile mehani~ku snagu vode brzih planinskih potoka i reka. Takvih strugara bilo je na terenima Kopaonika i Golije. Balvane za preradu do strugara dovla~ile su rabaxije na volujskim i kowskim kolima, a prera|ena gra|a tako|e je prevoèna rabaxijskim kolima. Potra`wa drvene gra|e stalno je rasla. Veoma je bila izraèna u vreme otvarawa rudnika na podru~ju Baqevca i U{}a i u vreme izgradwe èlezni~ke pruge KraqevoñRa{ka i Ra{ka ñ Kosovska Mitrovica. Pruga KraqevoñRa{ka pu{tena je u saobra}aj 7. avgusta 1931. godine, a Ra{ka ñ Kosovska Mitrovica 12. februara 1931. godine.7 Sve te okolnosti uticale su na otvarawe novih strugara i modernizaciju postoje}ih. Tipi~an primer prerastawa jedne strugare u industrijsko preduze}e bila je izgradwa PARNE STRUGARE U RA[KOJ, koja se zvala INDUSTRIJSKO PREDUZE]E ÑQUBO KURSULI] I SINî.8 Kursuli}i su bili jedni od osniva~a Studeni~ke banke AD, ~ije je sedi{te bilo u Ra{koj. Ovo potrv|uje i dr Vladan Virijevi} u kwizi Studeni~ki srez 1918ñ1941.9 Porodi~ni fond Kursuli}a (1856-1946) u Istorijskom arhivu Kraqevo

133

^ituqa o smrti Qubomira ñ Quba Kursuli}a

Milenkovi} Petar, Istorija gra|ewa `eleznica i `elezni~ka politika kod nas 1850ñ1935, Beograd, 1936, 361ñ366. 8

IAK, Porodi~ni fond Kursuli}a (1956ñ1946), inv. br. 4, 5 i 6.

Vladan Virijevi}, Studeni~ki srez 1918ñ1941 (dru{tveno-ekonomske i politi~ke prilike), KraqevoñRa{ka, 2000, 61ñ64.

Parna strugara ÑKursuli} i kompanijaî

U porodi~nom fondu Kursuli}a pomiwe se vi{e imena. Me|u wima najstariji je bio Damqan, koji je imao ~etiri sina, Vasu, Qubomira, Mirka i Minu, i }erke Stanimirku i Jelicu. Sinovi Qubomir i Mirko imali su porodice. Qubomirov sin bio je velimir ñ veqa i }erke leposava i Stevka. Leposava je bila udata za Petra buwaka, trgovca iz kraqeva, a Stevka za Milenka Jovanovi}a, lekara sreza Studeni~kog. Mirkovi sinovi bili su Slavoqub i Branislav, a }erke Nada, Zora i @ivka. Mirkov sin Slavoqub imao je }erku Milku, udatu Petrovi}, koja danas ìvi u Beogradu. Ovom prilikom zahvaqujem se gospo|i Milki za pruènu pomo} tokom utvr|ivawa rodoslova porodice Kursuli}. Sin Velimira Kursuli}a bio je Ratko, a iza Ratka ostali su wegovi sinovi Miodrag i Jovan. Za Ra{ku i okolinu posebno su zna~ajne li~nosti Qubomir, wgov sin Velimir i unuk Ratko. Sva trojica bavili su se trgovinom, preduzima~kim i industrijskim poslovima. Qubomir Kursuli}, poznati trgovac, dugogodi{wi predsednik opp{tine Ra{ka, ro|en je 1856. godine, a umro 1933. godine. Qubomir Kursuli} jedan je od osniva~a Prvog srpskog akcionarskog dru{tva za eksploataciju {uma ~ije je sedi{te bilo u Beogradu. Osim toga pomagao je mnoge humanitarne i nacionalne akcije. U vreme Ilindenskog ustanka 1903. godine, Qubomir je sa tada{wim u~iteqima u Ra{koj, u svojstvu predsednika op{tine Ra{ka, sakupqao priloge za ilindence u Makedoniji. Pomagao je rad Trgova~kog udruèwa u Ra{koj, rad @enske-zanatske {kole, Kulturno prosvetnog udruèwa Ñ@upan âslavî, Dru{tva ÑStudenicaî i drugih. U wegovoj ku}i, jednoj od najlep{ih zgrada u ono vreme u Ra{koj, boravila je 1915. godine srpska vlada: ÑTrideset prvog oktobra srpska vlada i Vrhovna komanda su stigle u Ra{ku. Za sedi{te vlade odabrana je ku}a uglednog i imu}nog Ra{~anina, Qubomira Kursuli}a, sme{tena na levoj obali Ibra, na samom ulasku u varo{icu iz pravca Kraqeva. Ona }e u woj boraviti 13 dana (do 12. novembra) i za 135 Porodi~ni fond Kursuli}a (1856-1946) u Istorijskom arhivu Kraqevo

Predizborni plakati 1935.

Vladan Virijevi}, Ra{ka ratna prestonica Kraqevine Srbije 1915, Ra{ka, 2005, 17. 11 IAK, Porodi~ni fond Kursuli}a (1956ñ1946), inv. br. 1.

Isto, inv. br, 1, 2 i 3.

13 IAK, Op{tina Ra{ka (1918ñ1941), inv. br. 36.

to vreme odraàti 11 sednicaî.10 Danas su u ovoj ku}i sme{teni Centar za kulturu ÑGradacî Ra{ka, Galerija i Biblioteka. Od strane dràve odlikovan je ordenom Svetog Save petog reda. Wegov sin Velimir Kursuli} ro|en je 1877. godine u Ra{koj, a strqan na Bawici 1945. godine.11 Posle zavr{enog {kolovawa po~eo se baviti trgovinom a kasnije preduzima~kim i industrijskim poslovima. Sa ocem je nastavio da podiè strugare na vodi, i to najpre u selu Koritniku, op{tina Ostatija ñ srez Moravi~ki. Ova strugara je imala jedan gater sa dve vertikalne testere i jednim cirkularom. Druga strugara nalazila se na reci [ipova~ki potok, mesto zvano Dugi Laz, tako|e u srezu Moravi~kom. Wena ja~ina i opremqenost bili su kao i kod prethodne. Tre}a strugara podignuta je na Crnoj reci, u mestu Debela Kosa, na teritoriji onda{we op{tine Ostatija.12 êtvrta i najve}a strugara podignuta je u Ra{koj. U vezi sa wom Kursuli}ima se pripisuje i posebna zasluga za prvu elektrifikaciju varo{i Ra{ke. Dodu{e, prva konkretna inicijativa za elektrifikaciju Ra{ke potekla je od predsednika suda i op{tine Ra{ka, Ananija En. Stefanovi}a, jo{ 1929. godine.13 Za ovu akciju kori{}ena su iskustva op{tina u Srbiji koje su to vreme uvodile elektri~no osvetqewe. 136

Blagomir Bi{evac

Proces izgradwe i elektrifikacije Ra{ke i{ao je putem javnog oglasa. Vladan Virijevi} u svom radu O elektrifikaciji Ra{ke po~etkom 30-ih godine ovog veka, isti~e: ÑNa raspisani javni op{tinski oglas prijavilo se samo akcionarsko dru{tvo Studeni~ka banka AD iz Ra{ke. U prijavi koju su potpisali predsednik Studeni~ke banke AD Velimir Q. Kursuli} i ~lan wene uprave Qubovir \. Gizdovi} isti~e se da je ovaj posao zbog slabe potro{we elektri~ne energije koja }e biti skupa usled velikog ko{tawa instalacija, vrlo nerentabilan i da ustvari Studeni~ka banka ovim ~ini svoju `rtvu kako bi pomogla napretku varo{iceî14. Uz mno{tvo problema na relaciji op{tinskih i sreskih vlasti ugovor o izgradwi je potpisan, a Studeni~ka banka AD se obavezala da poslove oko elektrifikacije varo{ice obavi do 1. oktobra 1931. godine. Za pokretawe generatora centrale koristilo se ~vrsto gorivo, jer je predsednik Studeni~ke banke AD Velimir Kursuli} uz centralu izgradio svoju strugaru, iz koje su se kao energenti koristili otpadno drvo i strugotina. Pu{tawe centrale u rad obavqeno je 5. novembra 1931. godine, Ñdozvola je izdata tek 25. avgusta 1932. godine. Pu{tawe elektri~ne centrale i varo{ne mreè u rad imalo je veliki zna~aj za Ra{ku i wene ìteqe. Ra{ka se tako svrstala u red modernih varo{ica Kraqevine jugoslavije, elektri~na energija je dala snaàn inpuls brèm razvojuî15. U sa~uvanoj dokumentaciji porodi~nog fonda Kursuli}a iz 30-ih godina 20. veka pomiwu se dve protokolisane firme Kursuli}a: Idustrijsko preduze}e ÑQubo Kursuli} i sinî i Kalori~na elektri~na centrala Studeni~ka banka ad. Obe firme se pomiwu u op{tini Ra{ka, srez Studeni~ki, banovina Zetska. U neposrednoj blizini centrale na lokaciji u{}a Trnavske reke u reku Ra{ku, Kursuli}i su podigli parnu strugaru. Postrojewa su kupili od Mali{e Tadi}a iz Vaqeva, o ~emu svedo~i sa~uvan ugovor o kuporodaji od 27. oktobra 1933. godine. (Faksimil u prilogu.) Izgradwom parne strugare u Ra{koj po~ela je industrijska proizvodwa drveta. Proizvodni asortiman ove strugare ~inile su: daske, letve, grede, {tafne, talpe i drugo, a za potrebe doma}eg i inostranog trì{ta. Iz dokumentacije se da videti da su u proizvodwi, odabiru asortimana robe, nabavci delova, angaòvawu majstora i specijalne radne snage Kursuli}ima posebno pomagali industrijalci iz Beograda, Izraela i Rajko Rus. Posle 1934. godine, tj. nakon godi{wice od smrti Qubomira Kursuli}a, firma je protokolisana kao: Kursuli} i kompanija. Glavno snabdevawe sirovinom vr{eno je preko kompleksa Prvog srpskog akcionarskog dru{tva za eksploataciju {uma, koje je imalo koncesije na {umske rezervate Kole{nica na Goliji. Intenzivni rad Parne strugare zabeleèn je od 1934. do 1940. godine. Ona je tada proizvodila preko 8.000 kubnih metara ~amovog i vi{e od 600 kubnih metara borovog drveta godi{we, i to specijalnih dimenzija. Postoje podaci da se gra|a izvozila najvi{e u Gr~ku i Albaniju. Na strugarama Kursuli}a mahom je radila nekvalifikovana radna snaga, osim u Parnoj strugari, gde je bilo {kolovanih, tj. kvalifikovanih radnika raznih zanimawa: poslovo|a, plac majstor, gater majstor, o{tra~ testera, ma{inista, cirkularista, ruba~, {ofer, elektri~ar, vo|a {umske eksploatacije i dr. U Industrijskom preduze}u Kursuli} i kompanija bilo je zaposleno po 30 radnika godi{we. Prema izve{taju od 1. januara 1941. godine16 tu je bilo:

Vladan Virijevi}, O elektofikaciji Ra{ke po~etkom 30tih godina ovog veka, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Pri{tini, 26ñ27, 1996/97, 213. 15

ñ upravnog osobqa ............................................................. 2 ñ administrativnog ..........................................................4 Porodi~ni fond Kursuli}a (1856-1946) u Istorijskom arhivu Kraqevo

Isto, 222.

IAK, Porodi~ni fond Kursuli}a (1956ñ1946), inv. br. 2, 3, 4.

137

Zgrada Kursuli}a izgra|ena 1930. Zapisnik o finansijskom pregledu i poslovawu za 1938. godinu

138

Blagomir Bi{evac

ñ manipulativnog ..............................................................3 ñ stru~nog ............................................................................6 ñ obi~nih radnika u strugari .........................................5 ñ obi~nih radnika u stovari{tu ................................... 5 ________________________________________________ ñ Ukupno osobqa ................................................................ 32 Kursuli}i su se bavili i politikom. Me|u wima se posebno izdvajao Velimir. Wegova politi~ka misao najvi{e je do{la do izraàja na parlamentarnim izborima koji su odràni 5. maja 1935. godine. Bira~ima na predizbornim sastancima obe}avao je izgradwu puteva po {umama, izgradwu va`nijih puteva u srezu, izgradwu {kola, podizawe ulica u gradu itd. Izborni rezultati su pokazali da je najve}i procenat glasa~a svoj glas dao Velimiru Kursuli}u (51,64 %), koji je dobio apsolutnu ve}inu glasova u op{tinama: Baqeva~koj, Beo~koj, Biqanova~koj, Grada~koj, \akovi~koj, Mlana~koj, Planskoj, Ra{koj, Rudwanskoj i Studeni~koj.17 Prema tome, ra{~anski industrijalac Velimir Q. Kursuli} na parlamentarnim izborima 1935. godine bio je izabran za narodnog poslanika sreza Studeni~kog na listi Bogoquba Jevti}a iz Jugoslovenske radikalne zajednice (JRZ). U toku op{tinskih izbora iz novembra 1936. godine Velimir je izabran za predsednika Sreskog odbora JRZ za Studeni~ki srez. Iste godine izabran je za ve}nika Trgovinsko-industrijske i zanatske komore u Podgorici.18 Wegovi govori kao narodnog poslanika bili su veoma zapaèni. Jedan je sa~uvan, a delovi izlagawa istog izgledaju ovako: ÑGospodo, u mome srezu nalaze se mnoge starine, koje tako re~ito govore o na{oj slavnoj pro{losti i spomenici na{e sredwovekovne kulture koji srpsko ime prenose {irom celog sveta. Tu je u prvom redu manastir Studenica, jedna od najstarijih Nemaqi}kih zadu`bina i nema, gospdo izletnika koji prolazi ìvopisnom Ibarskom dolinom, a nezaèli da vidi ovo veliko arhitektonsko delo. Me|utim, put od U{}a do Studenice nalazi se u takvom stawu da se moè mirne du{e re}i da predstavqa na{u pravu sramotu. Zato je neophodno potrebno da se ovaj put dovede u ispravno stawe, kako bi mogao odgovoriti interesima javnog saobra}aja i zadovoqiti osnovne zahteve za razvoj i unapre|ewe turizmaÖ Sem manastira Studenice i drugih manastira ogromno interesovawe turista privla~i manastir Gradac, zadu`bina Jelene Anùjske. Do ovog manastira otpo~eta je izgradwa puta jo{ pre 30 godina, a nije zavr{ena. Merodavni su videli zna~aj ove saobra}ajne veze i na moja nastojawa pomo}u Ministarstva gra|evina i Banske uprave na Cetiwu nastavqen je rad na izgradwi puta od Brvenika pa do Gradca i Rudna. Ovaj put spaja sedam planinskih op{tina. Moète misliti Gospodo, kako smo izgledali u o~ima stranaca kada je francuski poslanik sa jednom velikom grupom francuskih turista po{ao u Gradac, pa se sa pola puta vratio i jedva uspeo da svoj automobil sa nekoliko pari volova izvu~e iz brveni~ke rekeÖ Gospodo narodni poslanici, Kopaonik je jedno od najlep{ih na{ih planinskih izleti{ta i prava je atrakcija za mnogobrojne turiste koji ga pose}uju i zimi i leti. Kaopanik je, istovremeno i glavno izleti{te Beogra|ana koji na wemu traè odmora i zabaveÖ Pored puteva u izvesnim naseqima ose}a se velika nesta{ica u vodi, a ona prouzrokuje ~esto puta niz zaraznih obolewa od kojih stanovni{tvo svake godine strada. âk i Jo{ani~ka Bawa, koja je poznata po svojoj lekovitosti nema pija}e vode, i ovo je glavni razlog {to nije obilnije pose}enaÖ Studeni~ki srez je prete`no sto~arski i vo}arski. Ali zbog nedoPorodi~ni fond Kursuli}a (1856-1946) u Istorijskom arhivu Kraqevo

139

Isto.

Narodno predstavni{tvo Kraqevine Jugoslavije, Beograd, 1935, 15.

Ratko Kursuli} sa porodicom na svom ven~awu Ă&#x2018;VremeĂŽ od 17. maja 1937. godine

140

Blagomir Bi{evac

statka puteva seqaci su apsolutno u nemogu}nosti da svoje proizvode donose do svoje prve eksportne staniceÖî19 U mnogim obra}awima Banskoj upravi na Cetiwu i govorima u Narodnoj skup{tini zalagao se za unapre|ewe ratarske i sto~arske proizvodwe, govorio je o siroma{tvu qudi u Studeni~kom srezu, o wihovom po{tewu, vredno}i, tome da treba formirati zadruge koje bi mogle dobijati poqoprivredne kredite. Takve zadruge formirane su u Gradcu, Rudnici, Trnavi i Pocesju. Zbog parlamentarne krize koja je svoju kulminaciju dostigla 1938. godine do{lo je do raspu{tawa Narodne skup{tine izabrane maja 1935. godine. Kandidat u JRZ, tj. nosilac Stojadinovi}eve liste za Studeni~ki srez, bio je ponovo Velimir Kursuli}. I na ovim izborima on je, po drugi put, izabran za narodnog poslanika. U organizaciji stranke zauzimao je mnoge po~asne funkcije. Svojim autoritetom i javnim govorima i daqe je nastavio da pomaè studeni~ki kraj. Izme|u dva svetska rata od ste~enog imetka kupovao je imawa, pravio ku}e i uspeo da zavr{i 1930. godine jednu od najlep{ih zgrada u to vreme u Ra{koj, a to je zgrada u kojoj je danas sme{ten deo adminstracije op{tine Ra{ka. Sin Velimira Kursuli}a Ratko ro|en je 8. februara 1913. u Ra{koj. Zavr{io je Trgova~ku akademiju u Be~u. Bio je preduzimqiv i vredan. U poslu mu je vi{e odgovarala trgovina nego proizvodwa. Me|utim, otkada mu je 1935. godine otac postao narodni poslanik i sve vi{e vremena provodio u Beogradu i Cetiwu, sedi{tu Zetske banovine, morao je da se prihvati poslova glavnog rukovodioca preduze}a. Preuzeo je u svoje ruke celokupnu proizvodwu, kako u Parnoj strugari, tako i u strugarama na terenu. Otac mu je u poslu pomagao tako {to je uglavnom obilazio {umske radove na terenu i radove u strugarama na vodi, kontaktirao sa mnogim saradnicima, raa|ijama i drugim poslovnim qudima. Proizvodwa, nabavka delova, asortiman robe, prodaja i izvoz bili su u ratkovim rukama. Vaìo je za trgovca koji je dobro poznavao nema~ki jezik, u tada{we vreme to je bio jezik trgovine. Ratko je svojim proizvodima snabdevao mnoge vojne ustanove Kraqevine Jugoslavije, kao {to su: Vojno-tehni~ki zavod u Kragujevcu, Fabriku aviona u Kraqevu, vojne po{te u Pirotu, [tipu i drugim mestima. Snabdevao je mnoge èlezni~ke ispostave. U poslovnom svetu smatran je vlasnikom firme i kao takvom su mu se obra}ali. Da je Ratko Kursuli} zaista bio predstavnik Industrijskog preduze}a Parna strugara ÑKursuli} i sinî ilustruju podaci uneti u Zapisnik Zetske finansijske direkcije o izvr{enom finansijskom poslovawu za 1938. godinu koji je u prilogu. Kao i wegovi prethodnici, i Ratko je pomagao humanitarne i sportske organizacije. Fudbalskom klubu ÑStudenicaî kupio je 11 pari cipela.20 Pomagao je i rad Kulturno-prosvetnog dru{tva Ñ@upan âslavî, u ~iji je sastav u{ao i Fudbalski klub ÑStudenicaî. Da je bio humanista, najboqe svedo~i sa~uvana izjava Todora Mihailovi}a, ~inovnika Ministarstva kolonizacije DFJ, od 29. 11. 1945. godine, u kojoj je izme|u ostalog za Ratka Kursuli}a napisao: ÑKoliko ga ja poznajem krase ga sve vrline jednog socijalnog ~oveka, pomagao je obilatno paketima ne samo zarobqenike i wihove porodice no i logora{e ñ komuniste i wihove porodice. Mojoj deci ~lanovima SKOJ ukazivao je kao i meni svu materijalnu i moralnu potporu i ja }u biti sav sre}an ako bi se Ratku ukazala ona pa`wa, koju on zaista zasluùjeî.21 Za Ra{ku i okolinu ostala je dugo u se}awu ènidba Ratka Kursuli}a 1937. godine. Izabranica je bila Du{anka Bukmirovi} rodom iz Sjenice. I ona je Porodi~ni fond Kursuli}a (1856-1946) u Istorijskom arhivu Kraqevo

141

IAK, Porodi~ni fond Kursuli}a (1956ñ1946), inv. br. 3. 20

Vladan Virijevi}, Studeni~ki srez 1918ñ1941. (dru{tveno-ekonomske i politi~ke prilike), KraqevoñRa{ka, 2000, 175.

IAK, Okru`ni sud Kraqevo, inv. br. 39

Isto.

bila iz ~uvene trgova~ke porodice. Svadba je trajala tri dana. Bile su prisutne zvanice iz vi{e gradova, a i zvanice iz sela studeni~kog kraja. Pri~alo se da je svadbena povorka bila duga kilometar. O toj svadbi pisala je i dnevna {tampa. List ÑVremeî je to zabeleìo ovako: Posle odsluèwa vojnog roka i vremena provedenog na vojnim ve`bama 1935ñ1940. godine, Ratko je dobio ~in rezervnog poru~nika Jugoslovenske vojske. Do rata je ìveo u Ra{koj, a posle dolaska Nemaca ~itava porodica bila je preseqena u Beograd. Nema podataka o tome kada su se ta~no preseli u Beograd, ali po wegovoj izjavi i izjavama mnogih svedoka na sudskom procesu Ratku Kursuli}u u Sudu za su|ewe zlo~ina i prestupa protiv srpske nacionalne ~asti ñ Ve}a u â~ku navodi se: Ñdo okupacije ìveo sam stalno u Ra{koj, ali posle ulaska Nemaca ~itava porodica je pre{la za Beograd, jer smo primetili da nam ubacivawem oru`ja i municije u na{e prostorije izvesni qudi rade o glavi. Isto tako pretpostavqao sam da za mene postoji opasnost jer sam bio rezervni oficir u jugoslovenskoj vojsci. Po iseqewu za Beograd nisam se bavio nikakvim privrednim poslovima iako je moja branà trgovinaî.22 Kada je rat po~eo, Kursuli}i su imali velike koli~ine neprera|ene i prera|ene gra|e, kako na Kopaoniku tako i na Goliji. Evidencije nisu sre|ene na jednom mestu ali se radilo o koli~ini od preko 4 200 kubnih metara trupaca, 2000 kubnih metara dasaka, i preko 5 000 kubnih metara greda. îm su saznali za pomenute zalihe Nemci su naredili da se iste transportuje do Ra{ke. Parna strugara u Ra{koj uzeta je od strane organizacije ÑTOTî (okupatorska organizacija za eksploataciju prirodnih resursa). Ista je nastavila proizvodwu sa postoje}im radnicima. Pod rukovodstvom organizacije ÑTOTî kupuju se sirovine od raznih sopstvenika. Kursuli}i su na ime naknade za oduzeta postrojewa prvo dobijali sto dinara po kubnom metru prera|ene gra|e, zatim 600 dinara pa onda 470 i na kraju pau{alno 90.000 dinara za godinu dana. U takvim okolnostima strugara u Ra{koj radila je sve do aprila 1944. godine. Od zara|enog novca, u{te|evine i akcija sa kojima su raspolagali, kao i izvesne koli~ine novca koje su dobili na ime zaliha gra|e na lagerima, a koja je dospela do nema~kih okupacionih vlasti, Kursuli}i su kupili tri ve}e stambene jedinice u Beogradu. Prema podacima iz spisa sa sudskog procesa Ratku Kursuli}u 1945. godine, da se videti da su stambene objekte u Beogradu platili 25.900.000 dinara. Objekti su bili u Vlajkovi}evoj, Gepratovoj i Katani}evoj ulici. Ku}a u Katani}evoj kupqena je u leto 1941. godine, u Vlajkovi}evoj u avgustu 1942. godine i u Gepratovoj 1942. godine. Neposredno posle oslobo|ewa Ra{ke 27. novembra 1944. godine otpo~eo je proces formirawa Dràvne komisije za utvr|ivawe zlo~ina okupatora i wegovih pomaga~a, sa zadatkom da utvrdi odgovornost, prona|e, privede i kazni lica odgovorna za zlo~ine koje su u toku rata po~inili okupatori i wihovi pomaga~i. Na toj listi na{li su se i Kursuli}i. Zasada nema pouzdanih podataka o tome pod kojim je uslovima li{en slobode i ìvota industrijalac Velimir Kursuli}. Po podacima koji se ~uvaju u Me|uop{tinskom istorijskom arhivu u â~ku, fond: Okru`ni narodni odbor â~ak ñ Odsek uprave narodnih dobara, Spisak preduze}a poqoprivrede i industrije na teritoriji okuga â~anskog, koji je sa~iwen po nare|ewu uprave narodnih dobara br. 7195 od 3. septembra 1945. godine, stoji upisano da je Velimir Kursuli} streqan od Prekog vojnog suda i da mu je konfiskovano preduze}e, a da wim upravqa Uprava narodnih dobara Ra{ka i da je ukupna vrednost preduze}a 60.000 dinara. 142

Blagomir Bi{evac

Ratku Kursuli}u je su|eno 1945. godine pred Sudom za su|ewe zlo~ina i prestupa protiv srpske nacionalne ~asti 単 Ve}e u ^a~ku. Taj sud ga je osudio na tri godine gubitka srpske nacionalne ~asti, ukqu~uju}i tu i gubitak gra|anske ~asti, na jednu godinu lakog prisilnog rada, ra~unaju}i obe kazne od dana izvr{ne presude, i na konfiskaciju celokupne imovine u korist dr`ave (presuda u prilogu). Posle izre~ene presude usledio je popis imovine Kursuli}a za konfiskaciju. Popis je sa~iwen u vidu zapisnika. Zapisnik je sastavqen 6. novembra 1945. godine u Ra{koj. Predsednik komisije bio je Jaroslav Gvozdenovi}, a ~lanovi Qubi{a Balti} iz Sreskog narodnog suda i Predrag Medarevi} iz Gradskog narodnog odbora. Procenioci imovine bili su Milo{ Jovanovi}, trgovac, i Borisav Vu~eti}, pekar. Popis je izvr{en od rednog broja 1 pa rastu}im redom. 1. plac u Kara|or|evoj ulici br. 5単7. Na placu se nalaze jedna kafana sa kujnom i podrumom, pekarnica sa amurlukom, dve sobe, hodnik i dva podruma. Zgrada je sazidana 1905. godine. Kafana je od tvrdog materijala, pekarnica od slabog materijala. Vrednost placa je 80.000 dinara, kafane 150.000 hiqada i pekarnice 50.000 dinara. 2. Jedna zgrada u Kra|ore|evoj br. 1 od tvrdog materijala koja se sastoji od jednog du}ana i jedne nus prostorije. Sagra|ena je 1895. godine. Vrednost je 30.000 dinara. 3. Plac u Nemawinoj ulici br. 3. Na placu jedna zgrada na spratu sa dva du}ana sa po jednom nus prostorijom i podrumom. Na spratu dva stana od po dve sobe, kujna sa predsobqem. Sagra|ena 1908. godine. Vrednost placa 60.000 dinara a zgrade 220.000 dinara. 4. U Pocerskoj ulici br. 2 plac sa jednim du}anom i jednom nus prostorijom i sve je proceweno u vrednosti od 30.000 dinara. 5. U Du{anovoj ulici br. 5 jedan du}an sa jednom nus prostorijom i podrumom, sagra|en 1870. godine od tvrdog materijala. Vrednost placa je 20.000 dinara a du}ana 60.000 dinara. 6. U Du{anovoj br. 8 dva du}ana i dve nus prostorije sa placem koji je procewen na 40.000 dinara, a oba du}ana na 160.000 dinara. 7. Plac u Ibarskoj ulici, ~ija je vrednost 50.000 dinara. 8. Plac na uglu Du{anove i Ibarske i na placu se nalaze slede}e zgrade: a) jedna stara ku}a od slabog materijala sa jednim stanom od dve sobe, kujnom i hodnikom, sagra|ena 1860. godine, u vrednosti od 20.000 dinara, b) zgrada od tvrdog materijala sa jednim spratom i prizemqem. U prizemqu jedna pekarnica sa amurlukom i jedan du}an sa jednim sporednim prostorim. Na spratu jedan stan sa dve sobe, predsobqe, kujna i drugi stan sa dve sobe, predsobqe, kujna i {pajz, ispod cele ku}e podrum. Sagra|ena je 1930. godine. Procena vrednosti je 220.000 dinara. 9. Plac na delu Svetosavske i Ibarske ulice u vrednosti od 200.000 dinara. Na ovom placu se nalazi pet ku}a, i to: a) zgrada u Ibarskoj ulici sa jednim spratom. U prizemqu dva du}ana, na spratu jedan stan sa dve sobe, kujna i {pajiz. Sagra|ena 1918. godine, u vrednosti od 150.000 dinara; b) zgrada u dvori{tu sa jednim stanom od dve sobe, kujna i podrum, sagra|ena 1880. godine, u vrednosti od 20.000 dinara; v) druga ku}a u Ibarskoj na spratu. U prizemqu kafana sa kujnom i podrumom. Na spratu pet soba i predsobqe. Sagra|ena 1855. godine. Vrednost je 220.000 dinara; 144

Blagomir Bi{evac

g) tre}a ku}a u Ibarskoj ulici sa pekarnicom i akurlukom od tvrdog materijala, sagra|ena 1890. godine, u vrdnosti od 60.000 dinara; d) ~etvrta ku}a u Ibarskoj ulici sa tri du}ana i sa po jednom nus prostorijom sagra|ena je 1920. godine. U dvori{tu se nalazi jedan ambar, dva sala{a, jedna {upa i dve {tale. Vrednost je 280.000 dinara. 10. Plac u Karantinskoj ulici br. 9. Na placu se nalazi jedna ku}a na spratu od tvrdog materijala od tri stana sa po tri sobe. U prizemqu ku}e imaju tri du}ana sa jednom sporednom prostorijom, a u dvori{tu ima {upa i klozeti. Vrednost placa je 60.000 dinara a zgrada 200.000 dinara. Van navedenog spiska nalazi se i popis Parne strugare, ~ija je vrednost 1.200.000 dinara, Studeni~ka banka AD Ra{ka u vrednosti hiqadu akcija, vrednost akcija je 1.000 dinara, elektri~na centrala, ~ija je vrednost 1.000.000 dinara.23 Literatura: ñ Tihomir D. \or|evi}, Ra{ka i okolina, Ra{ka, 1987, 773ñ774. ñ Petar Petrovi}, Ra{ka ñ antropogeografska i etnolo{ka monografija varo{ice Ra{ke, Beograd, 1957, SAN, 1ñ7, 1953/54, 232. ñ Milenkovi} Petar, Istorija gra|ewa `eleznica i `elezni~ka politika kod nas 1850ñ1935, Beograd, 1936, 361ñ366. ñ Vladan Virijevi}, Studeni~ki srez 1918ñ1941 (dru{tveno-ekonomske i politi~ke prilike), KraqevoñRa{ka, 2000. ñ Vladan Virijevi}, O elektrifikaciji Ra{ke po~etkom 30-ih godina ovog veka, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Pri{tini, 26ñ27, 1996/97, 213. ñ Peruni~i} Branko, Jedno stole}e Kraqeva 1815ñ1915, Kraqevo, 1966. ñ Pavlovi} Radoslav, Stanovni{tvo i naseqa op{tine Ra{ke u funkciji privrednog razvoja, Beograd, 1995.

Porodi~ni fond Kursuli}a (1856-1946) u Istorijskom arhivu Kraqevo

145

Isto.

Blagomir Bi{evac FAMILY HOLDINGS OF THE KURSULICS (1856-1946) IN THE HISTORICAL ARCHIVES IN KRALJEVO Summary The Kursuli}s belong to the most famous families from Ra{ka and its surroundings, the Studenica District and a broader region. They were characterized by their creative capability which did not stop at one kind of work; they were enterprising, hard-working and diligent people. They dealt with agriculture, trade, banking, entrepreneurial and industrial jobs. As reputable people, they were several times mayors of Ra{ka. They dealt with politics and helped the authorities. They bought, built and sold a lot. They sent their descendants to schools. The documentation about the Kursuli}s is not completely preserved. The preserved part is nowadays kept in the Historical Archives in Kraljevo in the collection of family and personal holdings. The holdings are kept as a separate unit offering possibilities for versatile studying of several topics from the historical past of Ra{ka, and the former Studenica, Moravica and De`eva districts. An abundance of data contained in these holdings binds the researchers in local history and the others to enter the secrets of these holdings. A special value of the holdings is attached to the photographs that represent a rarity in the Historical Archives in Kraljevo.

146

Blagomir Bi{evac

BO[KO RAKI] Istorijski arhiv Kraqevo TI=Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji AU=Raki}, Bo{ko DC=340.134:930.25(497.11)(091) ID=153340428

RAZVOJ ARHIVSKOG ZAKONODAVSTVA U SRBIJI Apstrakt Kroz analizu arhivskog zakonodavstva ovaj rad sagledava razvoj slu`be za{tite arhivske gra|e u Srbiji. Identifikuju}i osnovne probleme, koji su bili stalno prisutni, ukazuje na osnovne razloge koji idu u prilog zalagawu da se kroz novi zakon o arhivima uvede koncept dràvnog arhiva. Uspostavqawe jedinstvenog sistema za{tite arhivske gra|e u Srbiji podrazumeva i postojawe stalnog upravnog i stru~nog nadzora nad arhivima i stvaraocima i imaocima arhivske gra|e. Kqu~ne re~i: Srbija, arhivska gra|a, arhivsko zakonodavstvo, dràvni arhiv, lokalni arhiv, upravni nadzor, stru~ni nadzor. Arhivsko zakonodavstvo u Srbiji zavisilo je od razvoja dru{tva, dru{tvenih kretawa i promena koje su se odvijale u privrednoj i dru{tvenoj strukturi i organizaciji vlasti. Napu{tawem feudalnih odnosa i izgradwom gra|anskog dru{tva i dràvnih institucija, vlast je sve vi{e shvatala zna~aj dokumenata i wihovu istorijsku vrednost. Upravni i stru~ni nadzor u oblasti kulture, a posebno jednog wenog zna~ajnog dela, za{titi kulturnog nasle|a, u svim fazama razvoja arhivskog zakonodavstva i arhivske slu`be u celini, predstavqao je jedan od va`nih uslova efikasnog i uspe{nog funkcionisawa normativno uspostavqenog i ure|enog sistema za{tite kulturnih dobara.

ARHIVSKO ZAKONODAVSTVO U KRAQEVINI SRBIJI I JUGOSLAVIJI Ideja o osnivawu arhivske ustanove koja bi prikupqala i ~uvala pisane izvore u Srbiji javila se 1846. godine. Dru{tvo srpske slovesnosti, prete~a dana{we SANU, stavilo je sebi u zadatak da sakupqa i prou~ava pisani materijal i podatke iz novije srpske istorije. Iz ovog rada proistekao je zahtev za osnivawem jedne Ă&#x2018;naro~ite ustanove koja bi ~uvala taj materijalĂŽ. Tokom druge polovine 19. veka bilo je nekoliko poku{aja da se donese zakon o osnivawu Arhiva. Sistem pravne za{tite arhivske gra|e u Srbiji uspostavwen je Zakonom o dràvnoj arhivi, koji je donela Narodna skup{tina Kraqevine Srbije 2. decembra 1898. godine.1 Zakon je stupio na snagu 1. januara 1900. godine. Prva samostalna arhivska ustanova na teritoriji tada{we Srbije zapo~ela je rad pod nazivom Dràvna arhiva Kraqevine Srbije. Po ~l. 2 Zakona Dràvna arhiva je zasebno dràvno nadle{tvo koje je stojalo pod vrhovnom upravom i nadzorom Ministarstva prosvete i crkvenih poslova. Zadatak Dràvne arhive bio je da prikupqa, sre|uje i ~uva sve dokumente od op{teg zna~aja i istorijske vrednosti, tj. sva dokumenta koja se odnose na politi~ku, vojni~ku i versku istoriju Srbije, na sve grane dràvne administracije i zakonodavno-sudske dokumente. Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

147

Zbornik zakona i uredbi Kraqevine Srbije, Beograd 1901. godina, str. 601 do 605.

Prema vrsti dokumenata, Dràvna arhiva imala je ~etiri odeqka: politi~ki, istorijski, administrativni i zakonodavno-sudski odeqak. Zakonom je bilo predvi|eno da prvo preuzme dokumenta nekada{we Kwaèvske kancelarije i Pope~iteqstva inostranih dela, arhivu biv{eg Velikog narodnog suda i ranijih dràvnih nadle{tava, a zatim sva dokumenta od op{te vrednosti i javnog interesa dràvnih nadle{tava do 1870. godine. Preuzimawe dokumenata vr{eno je na zahtev Dràvnog arhivara a po odobrewu nadle`nog ministra. Dokumenta iz Dràvne arhive mogla su se otu|iti samo odlukom zakonodavnog tela i ustupiti drugoj dràvnoj ustanovi po odluci ministra prosvete i crkvenih poslova. Samo po odobrewu Dràvnog arhivara dokumenta iz Dràvne arhive mogla su se pregledati i objavqivati u izvodu ili celini, a dokumenta od znatnije vrednosti i koja nisu za javnost, po odobrewu ministra prosvete. Dràvnom arhivom neposredno je upravqao Dràvni arhivar, koga je postavqao kraq na predlog ministra prosvete i crkvenih poslova. Dràvni arhivar imao je poloàj i platu kao profesor Velike {kole. Kao savetodavno telo pomagao je Odbor koji je brojao najmawe 10 ~lanova, a me|u ~lanovima morao je uvek biti po jedan ~lan Akademije nauka, profesor Velike {kole i po jedan vi{i ~inovnik iz svakog ministarstva. Dràvnom arhivaru data je pomo} od jednog sekretara i dva pisara. Ako ~inovnik ili sluìteq Dràvne arhive namerno upropasti, preina~i ili bez nadle`nog odobrewa nekome izda dokumenat od znatnije vrednosti i koji nije za javnost, ili ako od takvih dokumenta pravi za sebe ili drugoga zbirku bez odobrewa, kazni}e se po kaznenom zakonu. Za dràvne ~inovnike koji prepisivawem, fotografisawem ili ma kojim na~inom kopirawa dokumenata Dràvne arhive prave zbirke za sebe ili druga lica bez odobrewa Ministarstva prosvete i crkvenih dela, Zakon o dràvnoj arhivi propisuje kaznu od jedne do pet godina zatvora. Me|utim, i pored toga {to se Dràvna arhiva nalazila pod kontrolom Ministarstva prosvete i {to su i predsednici Ministarskog saveta (vlade) pismeno od ministara zahtevali da prikupe dokumenta iz svog delokruga, da ih strogo ~uvaju i predaju Dràvnoj arhivi, iz inventara primqene arhivske gra|e toga perioda vidi se da ministarstva nisu postupala po pozivu predsednika Vlade. Dokumenti su ostali po tavanima, ormanima i kasama, potpuno rastureni i nezbrinuti, a {to najboqe ilustruje primedba ispisana rukom slu`benika Dràvnog arhiva, kome je bio poveren posao inventarisawa primqene arhivske gra|e. Odnos prema arhivskoj gra|i u narednih 50 godina sporo se mewao. Uz na{ nehat i nebrigu prisutno je i varvarsko postupawe okupatora prema celokupnom kulturnom nasle|u. U Prvom svetskom ratu okupator je deo Arhive uni{tio, a deo odneo iz zemqe. Va`na arhiva, koja je evakuisana prilikom povla~ewa srpske vojske, delom je pala u ruke neprijatequ, delom je spaqena da ne padne u ruke neprijatequ, ili nestala. Stvarawem Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Kraqevine Jugoslavije uo~ena je potreba za dono{ewem zakona kojim bi bila regulisana za{tita arhivske gra|e. Izme|u dva rata u Jugoslaviji, osim Zakona o arhivima ministarstva inostranih poslova i diplomatskih i konzularnih zastupni{tava Kraqevine Jugoslavije u inostranstvu iz 1930. godine, nije bilo zakona kojim se reguli{e za{tita arhivske gra|e. Tako je Jugoslavija, u ovom periodu, ostala bez izgra|enog pravnog sistema za{tite arhivske gra|e uop{te, pa i za gra|u koja je nastala u radu centralnih dràvnih, politi~kih i drugih organa Kraqevine Jugoslavije. Takvo stawe u ovoj oblasti zatekao je Drugi svetski rat, 148

Bo{ko Raki}

u toku kojeg je okupator iz zgrade Dr`avne arhive izbacio skoro svu arhivsku gra|u. Tako|e, prilikom bombardovawa uni{teno je mnogo arhiva.

ARHIVSKO ZAKONODAVSTVO POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA Posle svr{etka Drugog svetskog rata arhive su bile u haoti~nom stawu, izloène vlazi i pra{ini. Arhivska gra|a upotrebqavana je kao sirovina za preradu i grejawe. Jednom re~ju, bilo je malo svesti o vrednosti arhivske gra|e. I pored toga {to je nova vlast bila usredsre|ena na pruàwe pomo}i frontu, donela je Odluku o za{titi i ~uvawu kulturnih spomenika i starina, koja je imala ciq da pored arhivalija, za{titi sve kulturne spomenike i starine.2 Ovom odlukom sve zgrade od istorijskog i umetni~kog zna~aja, javni spomenici, biste, slike, biblioteke i arhive, stavqaju se pod za{titu dràve. Odluka o za{titi i ~uvawu kulturnih spomenika i starina, koja se izme|u ostalog odnosi i na Ñarhive dràvnih i biv{ih samoupravnih ustanovaî, predvi|a kao organe za{tite Ñprosvetne vlasti pojedinih federalnih jedinicaî. Ovom odlukom obavezuju se svi vojni {tabovi da po dolasku u oslobo|ena mesta pruè punu za{titu pomenutim predmetima a nadzor i rukovawe povere stru~nim organima u sporazumu sa nadle`nim prosvetnim organima. Ko prekr{i ove propise, stoji daqe u odluci, kazni}e se po propisima koji su predvi|eni za uni{tavawe dràvne imovine. Kako su i pored ove odluke mnoga dokumenta bila predata industriji za preradu hartije, bez odobrewa nadle`nih arhivskih organa, Savezna vlada je 12. aprila 1948. godine, donela Naredbu o privremenom obezbe|ivawu arhiva.3 Sva delatnost koncetrisana je u dràvnim arhivima republika, koji odràvaju veze neposredno sa odsecima za prosvetu, odnosno izvr{nim odborima narodnih odbora, a dràvnim arhivima data je nadle`nost za izdavawe privremenih uputstava. Najzna~ajnija odredba ove naredbe bila je da se sva arhivirana akta biv{ih dràvnih organa, samoupravnih ustanova, dru{tava i udruèwa, drugih pravnih lica i pojedinica, bilo da su napu{tena ili spojena sa sada{wim dràvnim organima, moraju hitno osigurati i ~uvati do daqih uputstava, i da se sve za{titne mere preduzimaju uz prethodno odobrewe nadle`ne Dràvne arhive i wenih arhivista kako bi se onemogu}ile eventualne destruktivne radwe, spaqivawe, predaja za preradu hartije i sl. Tako su zbog nerazumevawa i nesavesnosti onih koji su radili na sprovo|ewu raspisa Privrednog saveta iz 1949. godine u masovnoj akciji na prikupqawu otpadaka i hartije za prera|ivawe, predani ÑOtpaduî ~itavi fondovi iz perioda do 1950. godine. Neki su pogre{no shvatili akciju za prikupqawe hartije, pa su ba{ najpoverqiviju i najzna~ajniju arhivu predavali ÑOtpaduî. Tako su uni{tena ~etiri vagona arhivalija okru`ja Kragujeva~kog, arhive sreskih i op{tinskih narodnih odbora u Uìcu, Senti, Poàrevcu, Bogati}u, Be~eju i nekim beogradskim op{tinama (kompletna arhiva jednog od najstarijih industrijskih preduze}a u Srbiji, ÑBajlonijeve pivareî i sl). Do propadawa i uni{tavawa arhivske gra|e dolazi zbog neznawa i nemarnog poslovawa, prilikom prestanka i likvidacije ustanova, preduze}a i organizacija, zbog nepostojawa jasnih propisa o na~inu predaje uga{enih arhiva nadle`nim istorijskim arhivima, kao i {kartirawa koja se vr{e samovoqno i nestru~no.4 Da bi unapredilo za{titu arhivske gra|e i spre~ilo weno uni{tavawe, Ministarstvo prosvete NR Srbije, na predlog Dràvne arhive a u vezi sa naRazvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

149

Stawe arhivske gra|e u NR Srbiji, Arhivist, Beograd 1951. godina, sveska 1.

Isto.

Arhivist, Beograd 1955. godina, sveska 2, str. 118 i 119.

redbom Vlade FNRJ, osnovalo je u centralnoj Srbiji 16 arhivskih sredi{ta u ranijim okru`nim sredi{tima, koja su u ve}ini slu~ajeva opravdala poverewe i sa~uvala znatnu arhivsku gra|u. Na isti na~in formirana su arhivska sredi{ta u devet gradova Vojvodine. Bilo je poku{aja da se arhivska sredi{ta osnuju i na podru~ju Kosova i Metohije, ali bez uspeha. Neposredno rukovodstvo i administrirawe arhivskih sredi{ta vodilo je Ministarstvo prosvete, a kontrolu Dr`avna arhiva Srbije.

OP[TI ZAKON O DR@AVNIM ARHIVIMA IZ 1950. GODINE

Arhivska mre`a, Arhivist, Beograd 1951. godina, prva sveska 3.

Kona~no re{ewe o za{titi arhiva i unapre|ewu arhivske slu`be uop{te, sadràno je u Op{tem zakonu o dràvnim arhivima od 23. januara 1950. godine.5 I ovaj zakon pridràva se, po svojoj osnovnoj koncepciji, decentralizacije na republike a centralizacije u republikama. Samo savezni i arhivi narodnih republika su obavezni, a ostali, kao {to su gradski arhivi, specijalni i zbirke nau~nih ustanova, jesu fakultativni, mogu se osnivati ali nisu obavezni. Pravo nadzora dato je samo Dràvnom arhivu FNRJ i dràvnim arhivima republika. Svi ostali su pot~iweni ovom nadzoru i, u principu, gradski arhivi nemaju pravo nadzora na teritoriji svoga grada, nego su ga mogli obavqati samo sa ovla{}ewem republi~kog arhiva. Doslovno tuma~ewe zakona dovodi do zakqu~ka da gradski arhivi ne mogu da koriste prava koja su zakonom priznata Ă&#x2018;dràvnim arhivamaĂŽ, po{to se za takve smatraju samo savezni i republi~ki. Samo vrlo slobodnom interpretacijom ovog zakona gradski arhivi se mogu smatrati dràvnim. Dràvne arhive nalaze se pod nadzorom i kontrolom predsednika saveta za nauku i kulturu Vlade FNRJ, odnosno ministra narodne republike za poslove nauke i kulture. Zakon na saveznom nivou predvideo je obavezu dono{ewa zakona o arhivima u republikama. Zakon o dràvnim arhivima Srbije, donet 21. januara 1951. godine, pro{irio je i razradio op{te postavke Op{teg zakona o dràvnim arhivima, svrstav{i dràvne arhive u nau~ne ustanove i pored Dràvne arhive NR Srbije u Beogradu, predvideo jo{ dràvne arhive A. P. Vojvodine u Novom Sadu, A. O. Kosovsko-metohijske u Pri{tini i gradske dràvne arhive u velikim ili istorijski zna~ajnim gradovima, ,,~iji delokrug rada pored podru~ja grada moè obuhvatiti i ~itav kraj sa kojim je grad povezanĂŽ (~lan 3. Zakona o dràvnim arhivima NRS). Na ovaj na~in i ovom odredbom, zakon je dao mogu}nost da cela teritorija dràve bude obuhva}ena delokrugom rada jedne dràvne arhive. To je bio uslov da celokupna arhivska gra|a od vrednosti bude sa~uvana u nau~ne svrhe i za prakti~nu upotrebu. Za razliku od saveznog zakona, republi~ki zakon priznaje karakter dràvnih arhiva republi~kom, pokrajinskom, oblasnom i gradskim arhivima, od kojih odvaja specijalne arhive pojedinih dràvnih nadle{tava i dru{tvenih organizacija. Nadle`nost arhiva odre|uje se re{ewem o osnivawu, a gradskim, dràvnim arhivima izri~ito je priznata mogu}nost da wihov delokrug rada moè obuhvatiti i ceo kraj sa kojim je grad povezan. Prou~avawem stawa arhivske gra|e i stawa arhiva u Srbiji, uzimaju}i u obzir geografske prilike, administrativnu podelu zemqe, ekonomsku i kulturnu va`nost pojedinih gradova, kao i koli~inu starije arhivske gra|e sa~uvane na pojedinim podru~jima, do{lo se do osnivawa dràvnih arhiva u jo{ 22 grada u Srbiji. Tako su ovi gradski dràvni arhivi, koji su proistekli iz arhivskih sredi{ta, zajedno sa Dràvnim arhivom Srbije, Vojvo|anskim ar150

Bo{ko Raki}

hivom u Novom Sadu, Oblasnim arhivom Kosova i Metohije u Pri{tini, Gradskim arhivom u Beogradu, Arhivom u Sremskim Karlovcima pod upravom SANU i Arhivom SAN i Istorijskog instituta SAN, arhivima zemqoradni~kih zadruga u Beogradu i Novom Sadu i tri arhiva na saveznom nivou: Dràvnim arhivom FNRJ, Arhivom Vojno-istorijskog instituta i Arhivom CK SKJ, ~inili arhivsku mreù Srbije.6 Stavqaju}i svu arhivsku gra|u, bez obzira na to ~ija je svojina i u ~ijim se rukama nalazi, pod naro~itu za{titu dràve, Zakon o dràvnim arhivima, kako op{ti tako i Srbije, pored nadzora vrhovnog rukovodstva nad svim arhivima, posebno je stavio u du`nost Dràvnoj arhivi savezne dràve i dràvnim republi~kim arhivima (~l. 5 op{teg i ~l. 13 zakona NRS) da vr{e nadzor nad ~uvawem istorijsko-arhivskog materijala, bez obzira na to u ~ijim se rukama taj materijal nalazi, i da odre|uju obavezne mere za{tite. Sem toga, op{ti zakon i Zakon o dràvnim arhivima Srbije, predvideli su naro~ita tela (op{ti zakon ~l. 4 単 Glavni arhivski savet, a Zakon NRS, ~l. 8 単 Stru~ni savet), kao pomo}ne organe vrhovnog dràvnog rukovodstva i nadzora nad dràvnim arhivima. Stru~nom savetu je zakon ostavio pravo da po potrebi preko svojih ~lanova vr{i inspekciju rada dràvnih arhiva i arhivske slu`be. ^lan 30 Zakona o dràvnim arhivima stavio je u du`nost dràvnim organima, me|u ostalim, i to da se staraju o za{titi istorijsko-arhivskog materijala van dràvnih arhiva, da vr{e inspekciju stawa u kome se on nalazi i izdaju obavezna uputstva za wegovo ~uvawe, da doprinose uzdizawu nau~nog i tehni~kog kadra u arhivskoj struci, a Dràvnoj arhivi NR Srbije nare|uje pruàwe stru~ne pomo}i svim ostalim arhivima.7 Na~elo nadzora dràvnog arhiva republike dobija realniju i precizniju formulaciju. Pravo nadzora u ovom zakonu grana se u tri pravca: 1) neposredno rukovo|ewe i nadzor ministra za nauku i kulturu, odnosno izvr{nih odbora ili drugih organa osniva~a; 2) op{te rukovodstvo i vrhovni nadzor ministra za nauku i kulturu uz pomo} stru~nog saveta; 3) nadzor Dràvnog arhiva NR Srbije nad ~uvawem istorijsko-arhivskog materijala sa pravom odre|ivawa obaveznih mera za{tite. Na ovaj na~in do{ao je do izraàja arhivisti~ki princip o centralizaciji arhivisti~ke slu`be u okviru republike i kocepta dràvnog arhiva. Zakon o dràvnim arhivima NR Srbije predvideo je kaznene odredbe (~lan 41) za sve one koji onemogu}e ~uvawe ili kori{}ewe istorijsko単arhivskog materijala, o{tete ga ili uni{te: u~iniocu krivi~nog dela zapre}eno je li{avawem slobode sa prinudnim radom do godinu dana. Administrativnom kaznom li{avawa slobode do tri meseca, ili nov~anom kaznom do 50.000 dinara (~lan 42 istog zakona) kazni}e se onaj ko ne ~uva savesno arhivski materijal, ko onemogu}ava nadle`nim slu`benicima da vr{e nadzor nad ~uvawem arhivskog materijala, ko ne obavesti nadle`nu dràvnu arhivu o arhivskom materijalu koji se nalazi kod wega, o{teti ili uni{ti arhivski materijal bez odobrewa nadle`nog dràvnog organa, onemogu}i dràvnim arhivima da koriste arhivski materijal koji se kod wih nalazi.8 Me|utim, i pored ovih dosta rigoroznih kaznenih mera za nepo{tovawe zakona, u praksi je dolazilo do uni{tavawa arhivskog materijala zbog neznawa ili nesavesnog postupawa pojedinaca, preduze}a i ustanova, pa ~ak i dràvnih organa. Ipak, dràvni arhivi, bar u po~etku, nisu mogli stizati svuda, a nisu imali ni prostorija i stru~nog kadra, ni materijalnih sredstava da bi mogli pri}i nekom sistematskom radu u obezbe|ivawu arhivskog materijala. Jedna od velikih smetwi u sprovo|ewu mera u obezbe|ivawu materijala bila je i ta {to Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

151

Arhivist, Beograd 1955. godina, sveska 1, str. 13. 7

Isto

Zakon o dr`avnim arhivima NR Srbije, Arhivist, Beograd 1951. godina, prva sveska 1.

u Zakonu o dràvnim arhivima nije stavqen potreban naglasak na registrature, kojih se posle arhivskih ustanova najvi{e ticao, odnosno one nisu bile upoznate sa wim. U tom pogledu ne{to vi{e je u~iweno pri republi~kim organima vlasti gde su formirane komisije za prikupqawe, sre|ivawe i ~uvawe arhivskog materijala uga{enih republi~kih institucija. Ve} 1954. godine, po~iwu rasprave da je Op{ti zakon o dràvnim arhivima zastareo, jer on ne re{ava tako zna~ajna pitawa za arhivisti~ku slu`bu, kao {to su odnosi izme|u arhiva i registratura, pitawe op{tih zadataka, formirawa i karaktera arhivskih ustanova, pitawe finansirawa i upravqawa wima, kao ni pitawa definisawa arhivske gra|e i wene za{tite. Ukazivano je na mawkavost zakonskih propisa, zbog nedovoqnog regulisawa rada registratura, tj. onog mesta gde nastaje, ~uva se i sre|uje sve ono od ~ega kasnijim odabirawem postaje arhivska gra|a. Problem je vaqalo re{iti sredstvima i metodima vlasti, a ni arhivske ustanove nisu mogle da re{avaju ovo pitawe na osnovu delimi~nih zakonskih ovla{}ewa, ve} su bili potrebni zakonski propisi o radu registratura. Ovde treba re}i da su arhivi pokazivali dosta razli~itu aktivnost prema problemu za{tite arhivskog materijala u registraturama: jedni su bili pasivni, drugi su se delimi~no interesovali, a tre}i su koristili sve zakonske mogu}nosti da ostvare svoje pravo nadzora i uglavnom imali uspeha. Kada su u pitawu arhivske ustanove, u tom periodu, posebno do izraàja dolaze dva suprotstavqena shvatawa: jedno, koje polazi od potrebe {to ve}e centralizacije arhivske gra|e u {to mawem broju arhivskih ustanova, i drugo shvatawe, koje polazi od potrebe osnivawa op{tih arhiva u svim zna~ajnim privrednim i kulturnim centrima sa nadle`no{}u na odre|enoj teritoriji, nastojawa da se ozakoni poloàj postoje}ih i omogu}i stvarawe novih posebnih arhiva, gde za to postoji potreba. S tim u vezi je i otvoreno pitawe {ta obuhvata arhivska slu`ba. Pojavilo se mi{qewe koje je pod arhivskom slu`bom podrazumevalo iskqu~ivo nadzor nad gra|om van arhivskih ustanova, obezbe|ewe takve gra|e, nadzor nad primopredajom i otkrivawe nove gra|e. Princip koji se u tom periodu ustalio u arhivistici je taj da arhivske ustanove obavqaju sav stru~ni i nau~ni posao sa gra|om koja se kod wih nalazi i vr{e nadzor nad gra|om van arhivskih ustanova, prihvataju}i tu gra|u i zahtevaju}i da se u smislu postoje}ih zakonskih propisa preduzmu sve mere za za{titu te gra|e. U nerazdvojnoj vezi sa prethodnim pitawima su pitawa upravne funkcije, odnosno nadle`nosti arhivskih ustanova. Rasprostraweno je u to vreme stanovi{te da ne treba kod nas da bude vi{ih i niìh arhivskih ustanova, tako da ove vi{e upravqaju niìm. Nadzor nad gra|om koja se nalazi van arhivskih ustanova ne treba da se pretvori u upravqawe registraturama, i taj nadzor ne treba da se svodi samo na arhivske ustanove, ve} je potrebno da postoje zakonski propisi, pravosudni organi koji daju garanciju da }e gra|a biti za{ti}ena, da }e nalazi kontrole biti ispo{tovani, a gre{ke ispravqene. S tim u vezi, pou~eni lo{im iskustvom da se zbog nemarnosti i neshvatawa zna~aja mnoga arhivska gra|a uni{tava, bila su sve prisutnija zalagawa da se u novi zakon unesu najo{trije kaznene odredbe (krivi~ne i prekr{ajne) jer krivi~ni zakoni nisu zadirali u materiju za{tite arhivske gra|e. Sve prisutnije su rasprave i dileme da li su arhivi nau~ne, stru~ne ili upravne ustanove. I pored nepoznavawa, ili nepravilnog shvatawa arhiva, polako se uspostavqalo shvatawe da istorijski arhivi nisu puke administrativne institucije i da u arhivima sve vi{e u prvi plan dolaze nau~ni ciqevi, koji se mogu ostvariti samo novim nau~nim metodama. Arhivi su u odre|enom smislu i 152

Bo{ko Raki}

stru~ne ustanove, u kojima se dodu{e malo priznaje stru~an rad, koji se svodi na onaj sitan, mu~an prakti~an posao koji u krajwem ishodu ~ini arhivsku gra|u upotrebqivom za nau~no kori{}ewe u smislu publikovawa. Tako|e, dobro je poznato da su arhivi delimi~no upravne ustanove jer u svojoj delatnosti obavqaju odre|ene upravne poslove, kao {to su izdavawe uverewa o ~iwenicima iz arhivske gra|e, re{ewa o kulturnim dobrima, re{ewa o izlu~ivawu bezvrednog registraturskog materijala i sl. Arhivi se sve vi{e posmatraju kao specifi~ne kulturne ustanove kompleksnog karaktera, u kojima se, osim osnovnog stru~nog arhivisti~kog rada za potrebe dru{tvenih nauka, razvija i nau~na, kulturno-prosvetna i upravno-administrativna delatnost. Krajem 1955 godine svima je postalo jasno da efikasnije za{tite arhivske gra|e nema ako se, pored usavr{avawa arhiva, ne promeni stawe u registraturama. Savet za kulturu NR Srbije, preko mreè dràvnih arhiva, putem ankete, nastoji da snimi stawe u registraturama i uradi op{ti pregled stawa u republi~kim razmerama. Anketa dobija oblik i obim vrlo ozbiqne akcije, jer se, pored popisa, prilazi re{avawu ~isto prakti~nih pitawa u registraturama. Rezultati te ankete pokazali su da stawe nije svuda isto: od registratura gde je stawe ure|enije do onih gde je stawe nesre|eno, i kao posledica takvog stawa i odnosa dolazilo je do uni{tavawa arhivske gra|e. Pored evidentirawa nedostatka adekvatnog prostora, nestru~nih kadrova za vo|ewe administracije, nesistematskog i nestru~nog {kartirawa bezvrednih arhivskih dokumenata, nepostojawa uputstva o jednoobraznom vo|ewu administracije i arhivirawu svr{enih predmeta, neodgovornog pona{awa likvidacionih komisija ukinutih ustanova i privrednih preduze}a u pogledu daqeg ~uvawa arhivskih dokumenata, velikog procenta nesre|enih arhivskih dokumenata u registraturama, popis registratura i arhivalija bio je mnogostruko koristan za daqu za{titu i ~uvawe arhivske gra|e u registraturama. Republi~ki zakoni nisu samo ponovili propise op{teg saveznog zakona, nego su ga u nekim ta~kama dopunili tako bitnim propisima, da su, pored ve}e ili mawe fakultativnosti gradskih arhiva, ipak dopustili mogu}nost za stvarawe jedne op{te mreè lokalnih arhiva i na taj na~in ubrzali razvoj arhiva u jednom novom pravcu. Taj razvitak u pravcu stvarawa jedne prili~no guste i potpune mreè samostalnih arhiva za teritorijalne jedinice u okviru republike bio je izrazito snaàn 1952. godine, kada su doneti propisi o ~uvawu arhivskog materijala. Uputstvo o prikupqawu, ~uvawu i povremenom {kartirawu arhivskog materijala (Slu`beni list FNRJ 8-73/52) doneto na osnovu odluke o ~uvawu arhivskog materijala (Slu`beni list FNRJ 8-70/52), navodi i gradske arhive kao nadle`ne dràvne arhive koji preuzimaju arhivski materijal i obavqaju poslove {kartirawa. To se najboqe vidi u odredbi o komisijama koje se obrazuju pri dràvnim arhivima, i to u saveznim, republi~kim i gradskim arhivima, mada je formalno zadràna terminologija koja naziv dràvnog arhiva rezervi{e samo saveznom i republi~kim arhivima. Nadle`nost u pogledu preuzimawa gra|e odre|ena je neposredno za savezni arhiv (savezna nadle{tva i ustanove) i gradske arhive (lokalni zna~aj), dok je republi~kim arhivima posredno odre|ena ostala gra|a. Nadle`nost gradskih arhiva za preuzimawe gra|e i nadzor nad {kartirawem neposredna je i samostalna, a nadzor nad ~uvawem gra|e u smislu op{teg zakona zadràli su savezni i republi~ki arhivi. Ovakvo re{ewe, naime, predstavqa kompromis izme|u zakona i op{tih potreba, stvara dvostruku liniju nadzora, po{to rad posebnih komisija za {kartirawe u gradskim arhivima tako|e traì neke forme nadzoRazvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

153

9 Arhivist, Beograd 1958. godina, br. 3単4, str. 38.

ra. Pridràvaju}i se osnovnih odredbi zakona, ovo uputstvo iz 1952. godine, dakle samo dve godine mla|e od zakona, ipak donekle dopuwuje i unosi nove elemente u shvatawa o poloàju na{ih, naro~ito lokalnih arhiva. Lokalni arhivi, po zamisli zakona, mogu da budu samo neka ostrva u obimu gradskih teritorija. Ova ostrva su izuzetna i fakultativna i zakonodavac ih nije zamislio kao izlaznu ta~ku tre}eg, op{teg lokalnog sistema koji bi obuhvatio celu zemqu. U vezi sa uputstvom iz 1952. godine, bilo je predloga da gradski arhivi prikupqaju gra|u i vode stru~ni nadzor nad svim registraturama svog podru~ja. Javqa se misao da gradski arhivi treba, po pravilu, da budu nadle`ni za sve privredne arhive. Prisutna su zalagawa da teritorijalnu nadle`nost arhiva treba odrediti tako da arhivska mreà lokalnih arhiva obuhvati celu republiku, nadle`nost centralnih arhiva treba ograni~iti na centralne ustanove, a gradskim arhivima da odrediti nadle`nost za svu ostalu gra|u. U sklopu op{tih tendencija decentralizacije, tada prisutnih u dru{tvu, mnogi se zalaù za decentralizaciju do mogu}e razumne mere, i navode se argumenti protiv centralisti~ke arhivske slu`be. Pored ostalog, pledira se na argumentima da arhivska slu`ba ne moè da bude imuna na politi~ko-upravne, politi~ko-administrativne, politi~ko-teritorijalne promene, kao ni na ekonomski i dru{tveni razvoj. Poloàj koji treba da postignu arhivi obeleèn je programskom definicijom da arhivi budu samostalne i ravnopravne kulturne, stru~no-nau~ne ustanove, zasnovane na principu dru{tvenog upravqawa i me|u sobom vezane samo dobrovoqnim konsultovawem i saradwnom, tj. jednakim principima organizacije, zakonskim propisima i na~elima arhivisti~ke delatnosti.9 Su{tina poloàja arhiva u to vreme moè se svesti na zalagawe za samostalnost i ravnopravnost. U praksi, gradski arhivi u Srbiji prestaju da budu pusta ostrva, wihova delatnost se {iri, ne obuhvata samo podru~je grada u kojem arhiv ima svoje sedi{te, nego i {ire, jedan ili vi{e srezova. Prilikom uskla|ivawa ranijih propisa sa novim ure|ewem op{tina i srezova (Zakon o nadle`nosti sreskih i op{tinskih narodnih odbora, Slu`beni list FNRJ 34/371/55), nadle`nost osnivawa gradskih arhiva postala je stvar narodnih odbora op{tina, a ne srezova. Sreski narodni odbori ne mogu da osnivaju arhive, te zbog toga, naravno, ne mogu ni da imaju osniva~ka prava u odnosu na postoje}e arhive. Tako su osniva~ka prava nad gradskim arhivima preuzele op{tine u kojima se nalaze sedi{ta arhiva, s tim da arhivi pokrivaju podru~je jednog, dva ili vi{e biv{ih srezova. Radi podse}awa, od 1955. do 1957. godine, arhivi su u{li u resor op{te uprave, a tek su kasnije pre{li u resor kulture. Zakon o dràvnoj upravi (Slu`beni list FNRJ 13-127/56) stvara mogu}nost konstituisawa arhiva u smislu upravnog zavoda. Me|utim, arhivi na osnovu Zakona o organizaciji nau~nog rada (Slu`beni list FNRJ 34-462/57), po svom pravnom poloàju nisu nau~ni zavodi. Kod ve}ine na{ih arhiva, ovaj zakon ne donosi neke novine, ali je uticao da se postoje}a situacija u arhivima formuli{e i precizira i da se kao zadatak ustanove arhiva u prvi plan stavi wen stru~ni rad. U ovom periodu je veoma prisutna i zna~ajna stru~na koordinacija i me|usobni odnosi izme|u arhiva. Savezni i republi~ki arhivski saveti su formirani kao savetodavni stru~ni organi i oni nemaju direktne operativne ingerencije u radu pojedinih arhiva. Savez dru{tava arhivskih radnika, odnosno dru{tva arhivskih radnika po republikama postigli su odre|ene rezultate na podru~ju konsultovawa, ujediwewa i unapre|ewa stru~nog rada u arhivima. Po liniji nadzora i delimi~ne pomo}i, u kojoj prema zakonu, osnovna uloga pripada Saveznom 154

Bo{ko Raki}

i republi~kim arhivima, po ovom pitawu praksa se potpuno udaqila od zakona. Pravo nadzora utvr|eno zakonom, savezni arhivi nisu shvatili kao pravo nadzora nad republi~kim, a republi~ki nad gradskim dràvnim arhivima i smatrali su ga vi{e teoretskim. Ve}ina lokalnih arhiva, bez obzira na zakonske propise, smatrala je da nad wima nijedan drugi arhiv nema pravo stru~nog nadzora. S druge strane, skoro svi lokalni arhivi priznaju pravo vi{ima teritorijalnim arhivima da donose uputstva, ali kad je nadzor u pitawu, osporavaju ga. Sve to pokazuje da po pitawu me|usobnih odnosa izme|u arhiva u to vreme nema dovoqno jasnosti i da postoji dosta raznolikosti i potpuni nedostatak jasne linije u koordinaciji stru~nog rada na{ih arhiva. Tada sve vi{e preovladava stanovi{te da ukoliko bi se i daqe produìlo stawe u kome postoje razli~ita shvatawa o poloàju i ulozi arhiva, to bi predstavqalo veliku opasnost po razvitak arhivske slu`be u celini. Da bi se uklonila ta opasnost, potrebne su dve stvari: zauzimawe jedinstvenog stava u arhivistici i dono{ewe novog zakona. Prema ~l. 1 Op{teg zakona o za{titi spomenika kulture (Slu`beni list FNRJ, br. 17/59), Ñspomenikom kulture smatraju se nepokretni i pokretni predmeti, kao i grupe predmeta, koji su zbog svoje istorijske, sociolo{ke, arheolo{ke, etnografske, geografske, urbanisti~ke ili nau~ne vrednosti od zna~aja za dru{tvenu zajednicuî.10 Dakle, iz ove odredbe proizlazi da se i arhivska gra|a moè u celini smatrati spomenikom kulture. Daqe, Zakon o za{titi spomenika propisuje obavezu da se svi spomenici kulture, a to zna~i i arhivska gra|a, imaju registrovati kod odgovaraju}eg zavoda za za{titu spomenika. Zbog pojavqivawa Zakona o za{titi spomenika kulture, u praksi uskla|ivawa zakona o arhivima sa ovim zakonom javili su se na~elni problemi, posebno po pitawu nadle`nosti evidentirawa arhivske gra|e. S obzirom na to da postoje arhivske ustanove i da je jedan od wihovih osnovnih zadataka za{tita arhivske gra|e, bila ona u arhivu ili kod drugih imalaca, kao i s obzirom na izvesne specifi~nosti u slu`bi za{tite arhivske gra|e, i, najzad, s obzirom na ~iwenicu da su arhivi do sada bili neposredni nosioci za{tite arhivske gra|e, u arhivistici je preovladalo stanovi{te da za{titu arhivske gra|e u celini i svim vidovima treba ostaviti, odnosno, prepustiti arhivskim ustanovama, s tim da zavodi za za{titu spomenika kulture, kao op{ti organi za{tite arhivske gra|e, imaju pravo nadzora nad organizacijom i sprovo|ewem za{tite arhivske gra|e od strane arhiva. Analogno ovom stanovi{tu proistekao je i stav da registar o arhivskoj gra|i treba da vode za to ovla{}eni arhivi, na na~in koji odgovara potrebama arhiva i zavoda za za{titu spomenika. Naime, svu evidenciju arhivalija vode arhivi, a zavodi za za{titu spomenika registrovali bi samo arhivske ustanove kao imaoce spomenika kulture, sa brojem arhivskih fondova, i imali pravo uvida u na~in za{tite arhivske gra|e.

KONCEPT DR@AVNOG ARHIVA PREOVLA\UJU]I U SVETU A KOD NAS LOKALNI U svetu preovla|uje koncept dràvnog a kod nas lokalnog arhiva U drugoj polovini 20. veka u svetu je preovladavao koncept dràvnog arhiva. Wihova organizacija moè se svesti na dva jasno izraèna tipa: centralisti~ki i decentralisti~ki. Kod centralisti~kog tipa arhiva, od jednog zajedni~kog arhivskog centra u glavnom gradu dràve ñ Nacionalnog arhiva, Glavnog ili Centralnog arhiva ñ zavise svi pokrajinski ili departmanski arhivi, Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

155

Arhivist, Beograd 1960. godina, br. 3ñ4, str. 116.

11 Arhivist, Beograd 1964. godina, br. 1単2, str. 8.

obi~no sme{teni u glavnim gradovima departmana ili provincija. Tako konstituisana grupa arhiva ima zajedni~ku administrativnu, nau~nu, a naj~e{}e i finansijsku direkciju kojom rukovodi generalni direktor (Francuska, Bavarska, Australija, Danska, Holandija, Ma|arska, Poqska i dr.). U nekim zemqama dràvni arhivi se granaju do distrikta (sreza, okruga). Decentralizovan tip arhiva, kod kojeg su arhivske ustanove nezavisne jedne od druge, svojstven je zemqama sa federativnim ure|ewem, kao {to su SAD, [vajcarska, Austrija, [panija, Velika Britanija, Jugoslavija i Turska. U dràvama sa federativnim ure|ewem dràvni arhivi pripadaju pojedinim federalnim dràvama. Kod centralisti~kog tipa arhiva, sredstva za finansirawe delatnosti obezbe|uju se u dràvnom buxetu i dozna~uje ih nadle`no ministarstvo, dok kod decentralizovanog tipa arhiva, sredstva za arhive pokrajina, departmana ili okruga obezbe|uju se u buxetima tih nivoa organizovawa dràvne vlasti. Kod nas su novi zakoni u oblasti arhivskog zakonodavstva usledili 1964. godine, kada su na saveznom nivou doneti Op{ti zakon o arhivskoj gra|i, Zakon o arhivskom savetu Jugoslavije i Zakon o arhivu Jugoslavije (Slu`beni list SFRJ, br. 48/64). Oni predstavqaju kvalitativno nove propise i doveli su do uskla|ivawa pravnih normi koje se odnose na odre|enu materiju sa ustavnim normama. Posebno je va`no {to je ovim zakonima delatnost arhiva na za{titi arhivske gra|e, progla{ena za delatnost od posebnog dru{tvenog interesa. Ovaj zakon posve}en je arhivskoj gra|i, objektu rada arhivskih ustanova. On nije tretirao organizaciju i delatnost arhiva i arhivske slu`be, uop{te, jer to je domen republi~kog zakonodavstva. Promovisao je ne~elo obaveznosti arhivske slu`be na ~itavom dràvnom podru~ju, na~elo javnih ovla{}ewa koje arhivi imaju po prirodi svoje delatnosti, a naro~ito u odnosu na pisarnice, na propisivawe mera za{tite arhivske gra|e i wene selekcije i sl. Tako|e, zakon predvi|a da arhivska gra|a, odnosno registraturski materijal nastao radom pojedinog dràvnog organa, radne i druge organizacije, gra|anskog pravnog lica, porodica ili pojedinaca predstavqa celinu koja se ne moè deliti.11 Zakon o arhivima iz 1950. godine, zasnovao je ~itavu mreù arhiva na Saveznom arhivu i republi~kim arhivima, a samo izuzetno je dopu{tao gradske arhive. Ovaj oblik se sve vi{e {irio, i iz wega je po~ela da se razvija ~itava mreà lokalnih arhiva. U daqem periodu srezovi su ukinuti, a kroz razvoj komunalnog sistema op{tine su se teritorijalno pro{irile i materijalno u~vrstile, tako da se arhivska mreà sve vi{e oslawa na op{tine i one postaju osniva~i ili saosniva~i lokalnih arhiva. Me|utim, op{tine, sa malim izuzecima, jo{ nisu bile dovoqno jake da svaka za sebe osnuje arhivsku ustanovu sposobnu za svestrani stru~ni rad, jer nisu imale stru~nih kadrova, materijalnih, prostornih i drugih uslova. Zbog toga sva republi~ka zakonodavstva traè re{ewe u stvarawu ili u posrednom favorizovawu me|ukomunalnih, u stvari regionalnih arhiva. To je dovelo do nekoliko pravno mogu}ih re{ewa, odnosno u praksi su se razvili razli~iti modeli organizovawa. Tako, jedna op{tina osniva svoju arhivsku ustanovu, vi{e op{tina zajedni~ki osniva svoj arhiv, ili pojedine op{tine zasnivaju ugovorne odnose tako da osnovani arhivi obavqaju delatnost za{tite arhivske gra|e i za ove op{tine. Lokalni arhivi, pored arhivske gra|e koju stvaraju op{tinski organi, bave se i gra|om drugih organa i organizacija na podru~ju op{tine, ukoliko nisu posebnim propisima stavqeni u nadle`nost drugih arhiva i organa. Tako je lokalni arhiv nadleàn za odre|enu op{tinu ili vi{e op{tina, u stvari postao nadleàn i za op{tinske sudove i privredna preduze}a. Krajem 60-ih godina razvija se koncept 156

Bo{ko Raki}

lokalnog (me|uop{tinskog ili regionalnog) arhiva op{teg tipa, koji }e uz odre|ene modifikacije opstati do dana{wih dana.

PRVI SVEOBUHVATNI ZAKON O ARHIVSKOJ GRA\I I ARHIVSKOJ SLU@BI Posle vi{e od 15 godina, arhivisti~ka slu`ba u Srbiji dobila je novi Zakon o arhivskoj gra|i i arhivskoj slu`bi (Slu`beni glasnik SR Srbije, br. 12/67). Ovim zakonom se potpunije i preciznije defini{e pojam arhivske gra|e i registraturskog materijala, s tim {to zakon prvi put, pored arhivske gra|e, {titi i registraturski materijal kao izvor za arhivsku gra|u. Slu`ba za{tite po ovom zakonu organizuje se na celoj teritoriji Republike. Iako mreà arhiva nije utvr|ena, ~l. 11 Zakona obavezuje dru{tveno-politi~ke zajednice (op{tine, pokrajine i republiku) da organizuju slu`bu za{tite arhivske gra|e na svojoj teritoriji, obezbe|uju sredstva za za{titu arhivske gra|e i vr{ewe delatnosti arhiva. Slu`bu za{tite arhivske gra|e od op{teg interesa za Republiku vr{i Arhiv Srbije, za pokrajinu pokrajinski, za op{tinu ili vi{e op{tina op{tinski ili regionalni arhiv. Ovo je posebno zna~ajno jer se potvr|uje princip obaveznosti arhivske slu`be. U novim uslovima nastalim posle dono{ewa ovog Zakona, a zatim i Zakona o finansirawu kulture i o zajednicama kulture, 1968. godine, arhivi su se na{li u nejednakom poloàju, zavisno od stepena razvijenosti svoga podru~ja, od toga u kojoj su se meri afirmisali i, naj~e{}e, od razumevawa za wihovu delatnost.12 Arhivi, kao me|up{tinske institucije, sa razlogom pokrivaju odre|ene geografske, kulturne, politi~ke i istorijske celine pa, po pravilu, obuhvataju teritoriju vi{e opo{tina. Me|utim, wihov poloàj i odnos prema skup{tinama op{tina 単 suosniva~ima, Zakonom nisu bili bliè definisani, zbog ~ega op{tine veoma nejednako shvataju svoje obaveze prema arhivskoj slu`bi. Glavni teret finansirawa snosi op{tina u kojoj se nalazi sedi{te arhiva, dok ostale u~estvuju u finansirawu mnogo mawe, a neke simboli~no ili nikakao. U oblasti za{tite arhivske gra|e istaknut je princip jedinstva fonda, ali nije dosledno sproveden kroz ceo zakon. Zakon u nekoliko ~lanova precizira status registratura: imaoci registraturskog materijala i arhivske gra|e du`ni su prijavqivati tu gra|u odnosno materijal nadle`nom arhivu, arhivi proveravaju da li se registraturski materijal i arhivska gra|a koja se nalazi van arhiva pravilno ~uvaju, registraturama je preciziran zadatak i u~e{}e u odabirawu gra|e, tu se i sre|uje materijal i takav predaje arhivima u predvi|enim rokovima. Imaoci arhivske gra|e du`ni su, po zakonu, da omogu}e nadle`nom arhivu pregled te gra|e, odnosno materijala, kao i prostorija u kojima se on ~uva. Ako nadle`ni arhiv utvrdi da imalac nemarno ~uva ili nestru~no odràva registraturski materijal i arhivsku gra|u, tako da preti opasnost da ona bude uni{tena ili o{te}ena, naloì}e imaocu da u odre|enom periodu preduzme potrebne mere za wihovo pravilno ~uvawe i stru~no odràvawe. Nalog za izvr{ewe mera za ~uvawe i odràvawe arhivske gra|e, arhiv izdaje u sporazumu sa nadle`nim zavodom za za{titu spomenika kulture. Nadzor nad zakonito{}u rada Arhiva Srbije vr{i republi~ki organ uprave nadleàn za poslove kulture, a za pokrajinski odgovaraju}i pokrajinski organ. U vr{ewu nadzora nad zakonito{}u rada arhiva nadle`ni organ uprave za poslove Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

157

Arhivski pregled, Beograd 1971. godina, br. 1単2, str. 238.

13 Arhivist, Beograd 1974. godina, br. 2, str. 122.

Arhivski pregled, Beograd, 1972. godina, br. 2, str. 11.

kulture ima pravo i du`nost da do odluke Ustavnog suda obustavi izvr{ewe svakog op{teg akta arhiva a koji je suprotan zakonu, drugim propisima donetim na osnovu zakona, ili statutom arhiva. Dakle, zakon ne reguli{e ko vr{i nadzor nad zakonito{}u rada op{tinskih i regionalnih arhiva. Zakon iz 1967. godine, predvi|a da nadzor nad stru~nim radom arhiva vr{i nadle`ni mati~ni arhiv, a nad stru~nim radom pokrajinskog mati~nog arhiva ñ Republi~ki mati~ni arhiv. Stru~nom nadzoru podleù stru~ni poslovi arhiva u vezi sa vo|ewem propisanih kwiga, inventara i evidencije arhivske gra|e i registraturskog materijala, odabirawem arhivske gra|e iz registraturskog materijala, sre|ivawem i obradom te gra|e i dostavqawem podataka za centralni katalog arhivskih fondova i zbirki. U vr{ewu stru~nog nadzora mati~ni arhiv ima pravo da se upozna sa stru~nim radom arhiva nad kojim taj nadzor vr{i, da traì obave{tewa i druge podatke potrebne za vr{ewe stru~nog nadzora i da nalogom odredi potrebne mere za otklawawe utvr|enih nedostataka u stru~nom radu arhiva. Protiv naloga mogao se izjaviti prigovor Arhivskom ve}u, koje je obrazovano pri Arhivu Srbije i koje je bilo nadle`no da razmatra pitawa od zna~aja za jedinstveno vr{ewe stru~nih poslova izdavawem stru~nih uputstava u oblasti za{tite arhivske gra|e. Poslove mati~nog arhiva za teritoriju Republike vr{i Arhiv Srbije, a za teritoriju pokrajine vr{i pokrajinski arhiv. Mati~ni arhiv na svom podru~ju prati i prou~ava potrebe i uslove rada arhiva, priprema program razvoja slu`be za{tite i predlaè preduzimawe mera za unapre|ivawe stru~nog rada arhiva, vodi evidenciju o arhivima, uskla|uje wihov stru~ni rad i pruà im stru~nu pomo} u radu, organizuje prigodne oblike stru~nog usavr{avawa radnika arhiva i vr{i nadzor nad stru~nim radom arhiva u skladu sa zakonom. Za nepo{tovawe zakona o arhivskoj gra|i iz 1967. godine predvi|ene su kaznene mere. Tako je svakom ko uni{ti registraturski materijal, pre nego {to je iz wega odabrana arhivska gra|a ili o{teti registraturski materijal tako da ovaj vi{e ne moè posluìti kao izvor za arhivsku gra|u, bilo zapre}eno nov~anom kaznom ili kaznom zatvora do jedne godine. Nov~ane kazne za prekr{aj bile su predvi|ene za radne i druge organizacije koje ne dostave nadle`nom arhivu podatke o arhivskoj gra|i i registraturskom materijalu, ne omogu}e nadle`nom arhivu da proveri kako se ~uva arhivska gra|a i registraturski materijal ili po nalogu arhiva u odre|enom roku ne izvr{e mere za wihovo pravilno ~uvawe i odràvawe, ako ne omogu}e nadle`nom arhivu u~e{}e u odabirawu arhivske gra|e i ako ne predaju u predvi|enom roku arhivsku gra|u nadle`nom arhivu. Po~etkom 70-ih godina, u Preporuci Prosvetno-kulturnog ve}a Skup{tine SR Srbije, kaè se da je potrebno Ñizgraditi jedinstven funkcionalni sistem prikupqawa, ~uvawa, obrade i informisawa o gra|i, uz primenu savremenih tehni~kih sredstava, uporedno sa modernizacijom administracije i nastajawem novih oblika dokumenata. Zbog toga treba teìti {to potpunijoj funkcionalnoj integraciji slu`beÖî.13 U Zakqu~cima se daqe isti~e: ÑIzmenama i usagla{avawem Zakona o arhivsoj gra|i i arhivskoj slu`bi sa Ustavom, konstituisati arhivsku slu`bu u narednom razdobqu kao zaseban, samostalan i kompletan sistem odgovoran za za{titu arhivske gra|e i u celini prilago|en potrebama na{eg privrednog i dru{tvenog sistema.î14 Na osnovu te preporuke, Zajednica arhiva Srbije donela je odluku da se pristupi izradi elaborata o osnovama i pravcima za re{ewe pitawa izgradwe jedinstvenog sistema arhivske slu`be. To jedinstvo zasniva se na koncepciji jedinstvenog sistema planirawa, na osnovu izgra|ene jedinstvene stru~ne metodologije rada kroz uputstva i preporuke Arhivskog ve}a obrazovanog pri Arhivu Srbije, ~ime se obezbe|u158

Bo{ko Raki}

je znatno ve}a racionalizacija i postizawe ozbiqnih stru~nih efekata i jedinstveno pra}ewe stru~nog rada. Put do jedinstvene metodologije stru~nog rada vodio je kroz usvajawe jedinstvenih standarda u arhivskoj slu`bi, jer se moderna tehnologija rada arhivske struke zasniva na utvr|enim, jasno definisanim i verifikovanim standardima, koji su obezbe|ivali racionalniji pristup radnim operacijama. Dolaèwe do takvih standarda, podrazumeva jedinstvene normative, odnosno norme rada, koje }e utvrditi obim i strukturu ulagawa stru~nog rada u pojedine radne operacije, s ciqem da se ostvaruju ve}i radni rezultati, vi{i kvalitet stru~nog rada i time kvalifikovanije vrednovawe i nagra|ivawe radnika u arhivima. Razmena informacija o tokovima stru~nog rada zna~ajna je za modernizaciju arhivske slu`be, a razvijawe odnosa sa naukom i drugim oblastima ìvota unapre|uje jedinstveni metodolo{ki postupak i omogu}ava arhivskoj slu`bi da arhivsku gra|u prezentuje nauci na jedinstven na~in bez obzira gde se ona nalazila. Za ostvarivawe ove koncepcije jedinstvenog sistema arhivske slu`be bili su i ostaju glavni faktori: kadar, prostor, oprema za rad, sigurni sistem finansirawa slu`be i, naravno, arhivsko zakonodastvo koje taj sistem {to preciznije i potpunije defini{e adekvatnim mehanizmima stru~nog i upravnog nadzora koji kontroli{e da li se taj sistem ostvaruje. U toku sprovo|ewa Zakona pojavila se tendencija daqeg usitwavawa mreè arhivskih ustanova, tj. te`wa op{tina da osnivaju svoje arhive. Osnovan je jedan op{tinski i pet regionalnih arhiva na Kosovu i Metohiji. Najboqi rezultati postignuti su u organizaciji i uskla|ivawu stru~nog rada u arhivima. Putem mati~ne slu`be i Arhivskog ve}a uspostavqen je kontinuiran rad na re{avawu ovih problema. Arhivsko ve}e Srbije donelo je na osnovu Zakona o arhivskoj gra|i i arhivskoj slu`bi niz stru~nih uputstava kojima su regulisana neka aktuelna pitawa arhivske slu`be. Uredba o kancelarijskom poslovawu organa uprave, doneta 1969. godine, napravila je viliki napredak u za{titi arhivske gra|e van arhiva. Uredbom se prvi put uvodi sistem kartoteke i klasifikacije akata po materiji na osnovu utvr|enih zakona, reguli{e se obaveza redovnog ~uvawa registraturskog materijala i arhivske gra|e od strane imaoca i obaveza evidentirawa i daqe za{tite od strane arhiva. Uredbom se odre|uje profil stru~ne spreme koju treba da poseduje lice koje radi u registraturama na poslovima arhivske gra|e. Uredba je otvorila mogu}nost da Arhivsko ve}e pri Arhivu Srbije donese veoma precizno Uputstvo o postupku odabirawa arhivske gra|e i izradi liste i predaji gra|e arhivima, a Arhiv Srbije Uputstvo o na~inu kori{}ewa i vo|ewa arhivske kwige. Arhivsko ve}e je 1969. godine, donelo i Preporuku kriterijuma za izradu lista prioritetnih registratura, gde su srodne registrature razvrstane u nekoliko grupa, prioritetnih i mawe zna~ajnih i na osnovu ~ega je utvr|en intenzitet izrade lista i rok obilazaka (od 1 do 5 godina). Mati~na slu`ba Arhiva Srbije vr{ila je neposredni pregled rada spoqnih slu`bi svih arhiva u uòj Srbiji, i sa~iwavala op{iran izve{taj o stawu slu`be za{tite i detaqnu analizu o problemima arhiva na svim poslovima, a posebno rada spoqne slu`be. Preko mati~nih slu`bi (republi~ke i pokrajinskih) ostvaren je uvid u sprovo|ewe uputstava, organizovani seminari, prou~avana stru~na pitawa, pra}ene potrebe arhiva i intervenisalo se kod nadle`nih republi~kih i pokrajinskih organa radi pruàwa pomo}i. Kao rezultat traèwa pomo}i, Republi~ki sekretarijat za obrazovawe, nauku i kulturu je vi{e puta intervenisao kod op{tina da pristupe re{avawu finansijskih, prostornih, kadrovskih i drugih problema arhiva. Izvr{no ve}e Skup{tine Srbije je razmatralo i donelo zakqu~ke o problemima arhiva. Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

159

Pruàwem stru~ne pomo}i i stru~nim nadzorom ostvarena je jednoobraznost u radu arhiva, obezbe|en odre|en kvalitet i olak{ano kori{}ewe gra|e. Ovaj vid pomo}i bio je veoma zna~ajan za mawe arhive koji nisu imali dovoqno kvalitetnih kadrova za stru~no obavqawe poslova. Stalni kontakti izme|u arhiva odràvani su kroz rad Zajednice arhiva Srbije, Dru{tva arhivskih radnika, kao i putem povremenih sastanaka rukovodilaca arhivskih ustanova. Kao specifi~an oblik za{tite kulturnog nasle|a, koji je svuda i neposredno vezan za dru{tvenu praksu, u arhivistici su sve glasnija bila zalagawa da arhivska slu`ba treba da ima i na~in organizacije koji proisti~e iz specifi~nosti delatnosti koju obavqa. To je zna~ilo da za{tita arhivske gra|e treba da predstavqa celovit i potpuno samostalan sistem prilago|en ~itavoj organizaciji na{eg dru{tva. U pravcu osamostaqivawa arhivske slu`be delovali su neki instrumenti zakona o arhivima i arhivskoj gra|i iz 1967. godine, kao {to su mati~na slu`ba i Arhivsko ve}e. Radom ovih tela, uz saradwu Dru{tva arhivskih radnika i Zajednice arhiva Srbije, u~iweno je mnogo na razre{avawu stru~nih problema, posebno u pogledu koordinacije rada i ujedna~avawa stru~nih poslova. Moè se sasvim slobodno re}i da je u ovom periodu u~iweno vi{e nego u bilo kojem drugom periodu i da je arhivska slu`ba u ovom razdobqu u~inila prve korake na putu svoje reorganizacije u samostalnu slu`bu. To je podrazumevalo da treba u formalnom smislu da prestanu nadle`nosti zavoda za za{titu spomenika prema arhivima. Za arhivsku slu`bu u republici, izgradwa jedinstvenog sistema za{tite arhivske gra|e, i tada i sada treba da zna~i organizovane napore u ciqu re{avawa pitawa izgradwe i trajne stabilizacije mreè arhivskih ustanova, koja }e biti racionalno organizovana i koja }e obezbediti potreban prostor za normalno funkcionisawe i razvoj arhiva. To podrazumeva i osposobqavawe stru~nih kadrova koji bi po broju i kvalitetu mogli sa uspehom da iznesu teret modernizacije slu`be, kao i unificirawe stru~nih postupaka primenom jedinstvene Ă&#x2018;tehnologije radaĂŽ. Izgradwa i funkcionisawe jedinstvene informativne slu`be, koordinacija i stalno razvijawe saradwe sa drugim sistemima u kulturi, nauci i dru{tvu, pretpostavka su izgradwa i uspostavqawa jedinstvenog sistema za{tite arhivske gra|e. Po~etkom osamdesetih godina, u ahivskoj slu`bi su prisutna konkretna zalagawa da propise treba dopuniti i imaoce arhivske gra|e u~initi dru{tveno odgovornijim prema gra|i, posebno gra|i radnih i drugih organizacija, jer o wihovom kancelarijskom poslovawu ne postoje nikakvi propisi, a ~esto ni obaveza da spise evidentiraju i ~uvaju, zbog ~ega wihova gra|a propada jo{ u toku nastanka. Zato je postojala potreba da se donese Uredba o kancelarijskom poslovawu tih organizacija, sli~na ve} donetoj Uredbi o upravi, kako bi se mogla primeniti zakonska odredba o potpunoj za{titi celokupne arhivske gra|e. Novim propisima trebalo je inicirati i transformaciju arhivske slu`be u veliki informativni sistem, koji }e biti u stawu da na brz i efikasan na~in odgovori potrebama nauke, kulture i drugih dru{tvenih delatnosti. Posebno u mati~nim i drugim ve}im arhivima treba razviti nau~no-informativnu delatnost pripremawem i publikovawem informativnih sredstava o gra|i i osposobqavawem arhiva za budu}i na~in informisawa, uz primenu savremenih tehni~kih sredstava (kompjutera/ra~unara), uporedo sa modernizacijom administracije i stvarawem novih oblika dokumenata. Kako je ve} postoje}om mreòm arhivskih ustanova pokrivena cela teritorija Republike, neophodno je bilo obezbediti stabilnost i ~vr{}u povezanost teritorije arhiva, koja ne bi smela da bude podlo`na 160

Bo{ko Raki}

~estim administrativnim promenama. Istovremeno je isticano da je necelishodno postojawe arhiva sa malim i nedovoqno opremqenim kapacitetima. Zato se insistiralo na dono{ewu propisa od strane nadle`nog republi~kog organa uprave kojim bi se striktnije i potpunije odredili prostorni, tehni~ki, kadrovski i drugi uslovi za osnivawe i rad postoje}ih arhiva.

USTAVNE PROMENE 70-TIH GODINA I ARHIVSKA SLU@BA Dono{ewem ustavnih amandmana 70-ih godina, regulisawe odnosa u oblasti kulture, nauke i obrazovawa, a samim tim i oblasti arhivske delatnosti, preneto je na autonomne pokrajine. U SAP Vojvodini Zakon o arhivskoj gra|i i arhivskoj slu`bi donet je 1973. godine.15 Najve}i deo odredaba ovaj zakon je preuzeo u celini ili sa modifikacijama iz Zakona o arhivskoj gra|i i arhivskoj slu`bi iz 1967. godine. Osam godina kasnije, donet je Zakon o izmenama i dopunama Zakona o arhivskoj gra|i i arhivskoj slu`bi u SAP Vojvodini, kojim se, pored ostalog, mewa naziv zakona (Zakon o arhivskoj gra|i i arhivima) i kojim se jasnije preciziraju odre|ena pitawa i vr{i uskla|ivawe naziva organa u skladu sa zakonima. Godine 1985. godine, u SAP Vojvodini donet je Zakon o arhivskoj gra|i i arhivima16, koji je primewivan sve do 1990. godine, kada je donet jedinstven Zakon o kulturnim dobrima za teritoriju Republike Srbije. Za podru~je SAP Kosovo Zakon o arhivskoj gra|i i arhivskoj slu`bi donet je 1976. godine17, po osnovnoj strukturi i na~inu regulisawa materije gotovo je identi~an Zakonu o arhivskoj gra|i i arhivskoj slu`bi SAP Vojvodine iz 1973. godine. Zakon o arhivu Kosova donet je 1978. godine18, i wim je stavqeno van snage Re{ewe o osnivawu Dràvne arhive u Pri{tini kao ustanove oblasnog zna~aja, iz 1951. godine. Nakon ustavnih promena iz 1974. godine, i vi{egodi{wih priprema, u Srbiji je 1977. godine donet prvi put Zakon o za{titi kulturnih dobara19, ~ime je prestao da vaì Zakon o arhivskoj gra|i i arhivskoj slu`bi iz 1967. godine, a primewivao se prvi put za podru~je SR Srbije bez pokrajina. Zakonom se reguli{e za{tita svih kulturnih dobara, jedinstvenim, op{tim i osnovnim principima zajedni~kim za sva dobra. Zakon uvodi pojam Ă&#x2018;kulturno dobroĂŽ, koji je najpogodniji da ozna~i naj{iri krug dobara koja se {tite i odgovara potrebi {ireg i temeqnijeg pristupawa za{titi svih kulturno-istorijskih vrednosti, ukqu~uju}i i arhivsku gra|u. Delatnost za{tite kulturnih dobara ostvaruje se prema wihovim vrstama. Kulturna dobra su podeqena na nepokretna i pokretna (gde spada i arhivska gra|a), a razvrstana su prema svojstvima. Zakon daje preciznu definiciju svih vrsta kulturnih dobara, {to je veoma zna~ajno kako za postupak utvr|ivawa vrste i svojstva kulturnog dobra, tako i za sprovo|ewe odre|enih mera za{tite. Na ovaj na~in obezbe|eni su jedinstveni kriterijumi za utvr|ivawe kulturnih dobara. Zna~ajnu novinu u odnosu na postoje}i sistem za{tite, predstavqa prethodna za{tita dobara, za koja se pretpostavqa da su od posebnog zna~aja za kulturu i istoriju. U na{em slu~aju, to je za{tita registraturskog materijala kao izvora za arhivsku gra|u kao kulturnog dobra. Odredbom ~l. 9 ovog zakona svako je duàn da ~uva kulturno dobro i da se prema wemu odnosi sa posebnom pa`wom. Razvijawe svesti gra|ana o zna~aju kulturnih dobara i neophodnosti wegove za{tite trajan je zadatak vaspitno-obrazovnih i kulturno-prosvetnih i drugih samoupravnih organizacija i zajednica. Zakonodavac je, dodu{e na prvi pogled dosta deklarativno, hteo da ukaè da je obaveza svih gra|ana i organizacija, a ne samo arhiva, da ~uvaju registraturski materijal i arRazvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

161

Slu`beni list SAP Vojvodine, br. 22/73. 16

Slu`beni list SAP Vojvodine, br. 1/85. 17

Slu`beni list SAP Kosova i Metohije, br. 50/76. 18

Slu`beni list SAP Kosova, br. 47/78.

Slu`beni glasnik SRS, br. 28/1977.

20 Zakon o za{titi kulturnih dobara, Slu`beni glasnik SRS, br. 28/77.

hivsku gra|u. Tu je posebno zna~ajna odredba Zakona koja propisuje obavezu stvaralaca arhivske gra|e i registraturskog materijala da op{tim aktom utvrde na~in evidencije, ~uvawa, klasifikacije i arhivirawa registraturskog materijala i usvoje liste kategorija registraturskog materijala sa rokovima ~uvawa, na osnovu ~ega }e da vr{e odabirawe arhivske gra|e i izlu~ivawe bezvrednog materijala. Izrada lista je, prema Zakonu, primaran zadatak svih imalaca i tvoraca arhivske gra|e. Zakon je regulisao rok primopredaje gra|e arhivima, i to svake pete godine po isteku roka od 30 godina od nastanka. Normativno regulisawe obaveza stvaralaca arhivske gra|e nije automatski promenilo stawe odnosa u registraturama. Naime, samo jedan broj imalaca i tvoraca arhivske gra|e je doneo liste a i organizacije su se te{ko navikavale da sukcesivno izdvajaju i uni{tavaju bezvredni registraturski materijal. Novina ovog zakona u odnosu na dotada{we zakonodavstvo jeste i utvr|ivawe kulturnih dobara od velikog i izuzetnog zna~aja, i to u oviru svake vrste kulturnih dobara, a prema kriterijumima koji treba da budu utvr|eni u skladu sa odredbama Konvencije o za{titi kulturnih dobara za slu~aj oruànog sukoba i Konvencije o za{titi svetske kulturne i prirodne ba{tine, kojima je pristupila tada{wa Jugoslavija. Nepokretna kulturna dobra progla{ava skup{tina op{tine na predlog odgovaraju}e ustanove za{tite. Pokretna kulturna dobra utvr|uje op{tinski organ uprave nadleàn za poslove kulture, odnosno organizacija za{tite kojoj to poveri skup{tina op{tine. Skup{tina SR Srbije, na predlog Republi~kog saveta, utvr|uje koja su kulturna dobra od velikog i izuzetnog zna~aja. Organizacije za{tite utvr|uju koja su pokretna kulturna dobra od velikog zna~aja, a Izvr{no ve}e Skup{tine Srbije, na predlog Republi~kog saveta, utvr|uje pokretna kulturna dobra od izuzetnog zna~aja. Na osnovu akta o progla{ewu nepokretnog, odnosno akta o utvr|ivawu pokretnog kulturnog doba, ista se upisuju u registar kulturnih dobara po vrstama, koje vode ustanove za{tite, a vodi se i centralni registar kulturnih dobara po vrstama, a vode ih centralne ustanove za{tite. Radi obezbe|ewa jedinstva sistema za{tite i kori{}ewa kulturnih dobara, uskla|ivawa planova i programa rada, sprovo|ewa mera tehni~ke za{tite i jedinstvenog informisawa, zakonom je predvi|eno obavezno udruìvawe organizacija za{tite u zajednice organizacija za{tite po vrstama kulturnih dobara, kao i formirawe Republi~kog saveta za za{titu kulturnih dobara, koji je imao zadatak da prati, stara se o i predlaè mere za unapre|ivawe za{tite kulturnih dobara u Srbiji. Ovim zakonom je ukinuta mati~na funkcija, a Arhiv Srbije, ranije kao mati~an, imao je ulogu koordinacije rada, razvoja i unapre|ewa arhivske delatnosti u Srbiji. Republi~ki organ uprave za poslove kulture zakonom iz 1977. godine dobio je {ira ovla{}ewa u pojedinim upravnim i stru~nim poslovima na za{titi kulturnih dobara. Bio je ovla{}en da pregleda kulturna dobra i radove koji se izvode na wima, kontroli{e ispuwenost propisanih uslova za ~uvawe, odràvawe i kori{}ewe kulturnih dobara, nare|uje obustavqawe izvr{ewa mera tehni~ke za{tite ako se one izvode suprotno propisima, nare|uje privremene mere u slu~aju da preti opasnost da se kulturno dobro o{teti, uni{ti ili iznese u inostranstvo i obave{tava nadle`ne ustanove za{tite i organe o zapaènim nepravilnostima na za{titi kulturnih dobara i traì wihovu intervenciju u slu~aju da sam nije ovla{}en da postupa.20 Ako prilikom nadzora organ uprave utvrdi da se ustanova za{tite, sopstvenik, odnosno korisnik kulturnog dobra ne pridràva odredaba zakona ili propisa i drugih akata donetih na osnovu wega, pismeno }e konstatovati nepravilnosti i nedostatke i od162

Bo{ko Raki}

rediti re{ewem mere koje se za wihovo otklawawe moraju preduzeti. Analogno tome, ovla{}eno lice koje vr{i nadzor, kada ustanovi da propis nije primewen ili je nepravilno primewen, done}e re{ewe sa rokom u kojem se nepravilnosti moraju otkloniti. Krivi~na dela i prekr{aji koji su bili predve|eni i ranijim zakonima, zadràni su i u Zakonu o za{titi kulturnih dobara, s tim {to su kazne poo{trene, a predvi|ena su i nova krivi~na dela. Tako je za krivi~no delo o{te}ewa ili uni{tewa kulturnog dobra, propisana nov~ana kazna ili kazna zatvora do dve godine, s tim da ako je usled dela nastupila ve}a {teta, u~inilac }e se kazniti do pet godina. Kaznom zatvora do tri godine zapre}eno je izvr{iocu koji bez dozvole nadle`nog organa izveze ili iznese kulturno dobro, a pet godina ako je kulturno dobro od izuzetnog zna~aja. Za krivi~no delo uni{tewa registraturskog materijala, pre nego {to je iz wega odabrana arhivska gra|a, zapre}ena je nov~anom kaznom ili kaznom zatvora do dve godine. Zakon je predvideo niz nov~anih kazni za prekr{aje ako su u~inioci ustanove za{tite ili stvaraoci, odnosno imaoci registraturskog materijala i arhivske gra|e. Zakon iz 1977. godine, organizacijama za{tite daje pravo aktivne legitimacije u pogledu ostvarivawa mera za{tite i kori{}ewa kulturnih dobara, ako to pravo ne koristi ovla{}ena organizacija ili organ. To prakti~no zna~i da arhivi, u slu~ajevima kada utvrde da se stvaraoci i imaoci registraturskog materijala i arhivske gra|e ne pridràvaju propisanih mera, imaju pravo da podnesu prijavu nadle`nom tuìla{tvu, odnosno organu za prekr{aje. Krivi~ni zakon SR Srbije iz 1977. godine21, ne propisuje krivi~na dela uni{tavawa, prikrivawa, o{te}ewa, izno{ewa u inostranstvo kulturnih dobara, bez dozvole nadle`nog organa, pa samim tim ni sankcije. Krivi~ne odredbe predvi|a i propisuje Zakon o za{titi kulturnih dobara. Odmah po stupawu na snagu Zakona o za{titi kulturnih dobara sve organizacije za{tite u saradwi sa Arhivom Srbije, Zajednicom arhiva Srbije i Republi~kim sekretarijatom za kulturu izradile su Program za sprovo|ewe Zakona. U arhivskoj slu`bi teì{te primene Zakona stavqeno je na upoznavawe organizacija i organa sa obavezama u vezi sa nastajawem, evidencijom, klasifikacijom, ~uvawem, izlu~ivawem bezvrednog registraturskog materijala i odabirawem arhivske gra|e. Kao rezultat brojnih savetovawa i snimawa stawa u registraturama, ura|en je ogledni primerak op{teg akta 単 Pravilnika o kancelarijskom i arhivskom poslovawu i dostavqen registraturama na kori{}ewe, na osnovu koga su, kasnije, registrature donele svoja odgovaraju}a akta. Isti je slu~aj i sa izradom oglednih primeraka lista odre|enih profila registratura koji su dostavqeni registraturama uz uputstva za kori{}ewe. Ujedna~eni su medoti i forme stru~nog rada, na~in pruàwa stru~ne pomo}i, izrada jedinstvenih obrazaca za rad sa registraturama (zapisnici o pregledu, zapisnici o obilasku, re{ewe o izlu~ivawu i zapisnici o primopredaji). Zakonom o izmenama i dopunama o za{titi kulturnih dobara iz 1981. godine22, pro{iren je krug kulturnih dobara koja uìvaju prethodnu za{titu, izme|u ostalih fotografisani i fonografisani materijal koji se odnosi na istaknute doga|aje, u ciqu spre~avawa wihovog trajnog izno{ewa u inostranstvo. Novo je i to {to odluka o progla{ewu za kulturno dobro, pored ostalog, treba da sadrì i opis neposredne okoline koja je za{ti}ena, a pro{irene su i posebne mere koje se imaju preduzimati na kulturnim dobrima od strane organa, organizacija i ustanova za{tite. Poo{trene su kaznene mere, tako da kazna za uni{tewe i o{te}ewe kulturnog dobra iznosi tri, umesto dve godine zatvora, Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

163

Slu`beni glasnik SRS, br. 14/77.

Slu`beni glasnik SRS, br. 34/81.

a pro{irene su i prekr{ajne mere za slu~aj uni{tewa, o{te}ewa, izno{ewa u inostranstvo bez dozvole i neobave{tavawe i nedostavqawe potrebnih podataka ustanovama za{tite. U Zakonu o izmenama i dopunama Zakona o za{titi kulturnih dobara23, donetom 1987. godine, za arhivsku slu`bu zna~ajna je odredba da se za kulturno dobro od izuzetnog i velikog zna~aja moè utvrditi (proglasiti) i zbirka ili fond pokretnih kulturnih dobara, ako predstavqa celinu. Kriterijume za utvr|ivawe (kategorizaciju) pokretnih kulturnih dobara od velikog ili izuzetnog zna~aja, prema ovom zakonu, utvr|uje Zajednica arhiva Srbije, a zakon daje smernice za daqi rad na utvr|ivawu kriterijuma i kategorisawu arhivske gra|e koja se nalazi u arhivima i registraturama. Kada su u pitawu registrature, novi zakon utvr|uje stav da registrature odabirawe arhivske gra|e i izlu~ivawe bezvrednog registraturskog materijala vr{e u roku od godinu dana od dana isteka utvr|enog roka ~uvawa, tj. od dono{ewa Liste (~lan 52) i da se izlu~eni bezvredni registraturski materijal moè uni{titi samo na osnovu pismenog odobrewa odgovaraju}eg arhiva. U ~lanu 75 stav 2 precizira se da podatke koje vode o kulturnim dobrima ustanove za{tite koje vode registar, dostavqaju organizacijama koje vode centralne registre u roku od 60 dana od dana upisa u registar. Izmenama ovog zakona nadle`nost za utvr|ivawe uslova za po~etak rada ustanova (u ovom slu~aju arhiva) prenosi se sa op{tinskog na republi~ki organ uprave nadleàn za poslove kulture. Organizacije koje vr{e poslove za{tite i kori{}ewa pokretnih kulturnih dobara od interesa za Republiku, donose stru~na uputstva o uslovima i na~inu ~uvawa, kori{}ewa i odràvawa odgovaraju}e vrste kulturnih dobara, i prate wihovo sprovo|ewe. Izmenama zakona je ukinut Republi~ki savet za za{titu kulturnih dobara, jer je oceweno da ne postoji potreba za postojawem ovog savetodavnog tela. Iz aspekta na{e teme zna~ajno je da tada nije bio prihva}en predlog da se nadzor arhiva u pogledu za{tite arhivske gra|e van arhiva odvoji od inspekcijskog nadzora, jer je zakonodavac smatrao da su nadle`nosti izme|u arhiva i republi~kog organa uprave adekvatno podeqene. Kod ovih izmena se postavqalo pitawe ko je ovla{}en da podnosi prijave protiv registratura i odgovornih lica u wima koje ne sprovode naloge arhiva u pogledu za{tite gra|e. Pro{irewe sankcija za prekr{aje i krivi~na dela zbog neodgovaraju}e brige o kulturnim dobrima nije prihva}eno zato {to se smatralo da na ovom planu treba i daqe preventivno delovati, razvijaju}i svest o potrebi ~uvawa kulturnih dobara. Zakonodavac nije prihvatio ni predlog da se potpunije i preciznije razradi mati~na funkcija Arhiva Srbije, smatraja}i da je ona u potrebnoj meri data u ~l. 119 Zakona o za{titi kulturnih dobara i ~l. 23 izmena istog zakona.

UVO\EWE JEDINSTVENOG SISTEMA ZA[TITE KULTURNIH DOBARA

Slu`beni glasnik SRS, br. 47/87.

Slu`beni glasnik SRS, br. 6/90.

U skladu sa promenama u dru{tveno-politi~kom sistemu 90-ih godina, doneto je nekoliko saveznih i republi~kih zakona i propisa koji se neposredno odnose na ili su u direktnoj vezi sa sistemom za{tite kulturnih dobara. Tako je Skup{tina SR Srbije krajem januara 1990. godine, donela Zakon o kulturnim dobrima.24 Prevashodni razlog za dono{ewe ovog zakona bio je da se na jedinstvenim principima kulturna dobra evidentiraju, valorizuju i za{tite na podru~ju republike Srbije. Odredbe ovog zakona va`ile su za ~itavu teritoriju SR Srbije. 164

Bo{ko Raki}

Pored sistema za{tite i kori{}ewa kulturnih dobara, ovim zakonom se utvr|uju i op{ti uslovi organizovawa i rada ustanova iz oblasti za{tite kulturnih dobara. Potpuna za{tita svih kulturnih dobara nastoji se obezbediti utvr|ivawem kroz zakon wihovog jednakog poloàja u jedinstvenom sistemu za{tite, na jedinstvenim op{tim i jedinstvenim principima zajedni~kim za sva dobra, te je prihva}en termin kulturno dobro kao najpogodniji da ozna~i svojstvo razli~itih stvari i tvorevina materijalne i duhovne kulture koja se {titi. Sistem za{tite i kori{}ewa kulturnih dobara zasniva se na slede}im na~elima: jedinstvo sistema za{tite svih kulturnih dobara, wihovo razvrstavawe i kategorizacija, obavqawe delatnosti prema vrstama kulturnih dobara, za{tita onih dobara koja su od posebnog zna~aja, dostupnost i obaveza dru{tvene zajednice da obezbedi uslove za wihovu za{titu, ~uvawe kulturnih dobara u dru{tvenoj svojini u odgovaraju}im ustanovamama za{tite, stalno pronalaèwe i ~uvawe, zabrana uni{tewa i izno{ewa u inostranstvo, pravo pre~e kupovine i na~elo javnosti evidencije i dokumentacije o kulturnim dobrima. U Zakonu su date definicije za svaku vrstu kulturnog dobra (preuzete iz me|unarodnih konvencija), {to je doprinelo odgovaraju}oj pravnoj i tehni~koj za{titi i efikasnijoj primeni me|unarodnih konvencija kojima je pristupila i na{a zemqa. Zakon sadrì odredbe prethodne za{tite {irokog kruga stvari i tvorevina za koje se pretpostavqa da imaju svojstva od posebnog zna~aja za istoriju, kulturu i umetnost i ostale dru{tvene potrebe. Na ovaj na~in su sve tvorevine za{ti}ene (sankcionisano je wihovo o{te}ewe i uni{tewe), dok se iz wih ne odaberu celine i delovi koji imaju svojstvo kulturnih dobara. Zakon predvi|a vrednovawe (kategorizaciju) kulturnih dobara kao kulturnih dobara od izuzetnog, velikog i od zna~aja, a posebno se izdvajaju kulturna dobra upisana u Listu svetske kulturne ba{tine, koja treba da uìvaju posebnu za{titu. Prvi put su u Zakonu data na~ela za kategorizaciju kulturnih dobara, {to je podrazumevalo utvr|ivawe preciznih kriterijuma za vrednovawe kulturnih dobara, koji bi se kroz praksu proveravali i dopuwavali. Jedna od novina u Zakonu je obaveza upisa arhivske gra|e, tj, arhivskih fondova u registar arhivske gra|e nadle`nog arhiva, a centralni registar arhivske gra|e vode republi~ki i pokrajinski arhivi. Na arhivske fondove koji su upisani u registar arhivske gra|e stavqaju se oznake da su pod posebnom za{titom. Stvaraoci i imaoci arhivske gra|e, prema odredbama Zakona, prijavquju arhivsku gra|u i registraturski materijal arhivima (dostavqaju podatke i prepis arhivske kwige), ~uvaju je, odràvaju i upotrebqavaju u skladu sa wenom prirodom i namenom, dopu{taju arhivima pregled gra|e i preduzimaju mere tehni~ke za{tite. Reguristrature su bile obavezne da ozna~avaju i datiraju registraturski materijal i vode osnovnu evidenciju o wemu; klasifikuju ga, arhiviraju i ~uvaju u bezbednom stawu, odabiraju arhivsku gra|i i izlu~uju bezvredni registraturski materijal i uni{tavaju ga u skladu sa pismenim odobrewem nadle`nog arhiva. Izuzetno je va`na odredba da su registrature du`ne da u roku od godinu dana donesu liste kategorija registraturskog materijala sa rokovima ~uvawa. Zakonodavac je predvideo obavezu za{tite i kori{}ewa podataka i dokumenata, nastalih u procesu automatske obrade podataka. Za{tita arhivske gra|e moè se poveriti i drugim ustanovama koje ispuwavaju uslove predvi|ene zakonom, ~ime nije prihva}eno da se za{titom bave samo ustanove za{tite, zbog statusa op{tina u tada{wem politi~kom sistemu. Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

165

Zakon o kulturnim dobrima, Sl. glasnik Republike Srbije, br. 71/94.

26 Pravni sistem za{tite kulturnih dobara u Srbiji, Mirjana Kqaji}, Wegovan Kqaji}, Sl. glasnik RS, 1996.

U tom smislu, Republi~ki organ uprave za poslove kulture ovla{}en je da propi{e bliè uslove za po~etak rada ustanova za{tite. U pogledu delatnosti i nadle`nosti arhiva u odnosu na prethodni zakon nije bilo ve}ih promena. Zakon o kulturnim dobrima, daje ustanovama za{tite, u na{em slu~aju arhivima, pored do sada postoje}eg prava aktivne legitimacije u pogledu ostvarivawa mera za{tite i kori{}ewa kulturnih dobara, pravo pokretawa predloga krivi~nih i prekr{ajnih postupaka. Mogu}nost pokretawa predloga protiv registratura podrazumevala je detaqnu razradu i po{tovawe procedure. Naime, trebalo je obezbediti kvalitetan stru~ni nadzor od strane arhiva u kadrovskom i metodolo{kom smislu, obratiti pa`wu na zapisnike koji treba da odraàvaju stvarno stawe sre|enosti i sme{taja arhivske gra|e i predloge mera i realne rokove za otklawawe uo~enih nedostataka. Pre pokretawa postupka, bila je na raspolagawu mera opomene. U odnosu na dosada{we propise inspekcijski nadzor je prvi put druga~ije postavqen i detaqno razra|en. Uvedena je institucija republi~kog i pokrajinskog inspektora za za{titu kulturnih dobara, sa ovla{}ewem da pregleda kulturna dobra i radove koji se izvode na wima, da obustavqa radove, izve{tava o uo~enim nepravilnostima i predlaè potrebne mere. Sankcije za u~iwene prekr{aje i krivi~na dela na kulturnim dobrima u odnosu na ranija re{ewa, znatno su pove}ane. Ovo se naro~ito odnosi na nepokretna kulturna dobra. Itencija zakona je bila da se rad na za{titi kulturnih dobara u~ini maksimalno odgovornim. Za uni{tewe kulturnog dobra predvi|ena je ovim zakonom kazna od 10 godina zatvora, a za o{te}ewe kulturnog dobra kazna zatvora do 5 godina, ili nov~ana kazna (~l. 150). Kazna zatvora do tri godine predvi|ena je za uni{tewe registraturskog materijala pre nego {to je iz wega odabrana arhivska gra|a, kao i za namerno o{te}ewe registraturskog materijala kako ovaj ne bi mogao sluìti kao arhivska gra|a (~l. 156). Za slu~ajeve da se kancelarijsko i arhivsko poslovawe ne propi{e i neredovno sprovodi, bila je propisana nov~ana kazna i za organizacije i za odgovorna lica u wima. Ustavom Republike Srbije iz 1990. godine, do{lo je do bitne promene poloàja dràve i wenih teritorijalnih jedinica, a kulturna dobra su pre{la u dràvnu svojinu, pa su na~ela na kojima je Zakon o kulturnim dobrima25 zasnovan do{la do punog izraàja. Osnovna na~ela na kojima je izra|en sistem za{tite kulturnih dobara su: 1) na~elo supsidijarnosti 単 po kome se svi op{ti propisi primewuju na za{titu kulturnih dobara ako ovim zakonom nije za neko drugo pitawe druga~ije odre|eno; 2) jednakost pravnog poloàja svih vrsta kulturnih dobara i wihovih vlasnika odnosno korisnika; 3) kategorizacija kulturnih dobara u zavisnosti od wihovog zna~aja; 4) dostupnost kulturnog dobra javnosti; 5) prethodne zakonske za{tite stvari i tvorevina za koje se pretpostavqa da imaju svojstva od posebnog zna~aja za kulturu, umetnost i istoriju; 6) kumulativnog utvr|ivawa mera za{tite kulturnih dobara; 7) organizovanost ustanova za{tite prema vrstama kulturnih dobara.26 Ova na~ela su u saglasnosti sa me|unarodnim konvencijama ili se sa wima dopuwavaju. Kako je Savezna Republika Jugoslavija tada ratifikovala me|unarodne konvencije, to su one postale sastavni deo wenog pravnog sistema i sistema dràva ~lanica, dakle i Srbije. Zakon o kulturnim dobrima iz 1994. godine, na sistemati~an na~in nastoji da uredi sistem za{tite i kori{}ewa kulturnih dobara u Republici Srbi166

Bo{ko Raki}

ji i {to preciznije defini{e uslove za obavqawe delatnosti za{tite kulturnih dobara. U svojim osnovnim intencijama i odredbama, ovaj zakon predstavqa savremen propis koji na kvalitetan na~in ure|uje za{titu arhivske gra|e dràve predtranzicionog perioda. Naime, svojina, kao veoma bitan elemenat predmeta rada u svim savremenim dràvama, u ovom zakonu se veoma malo pomiwe. Obaveze vlasnika, prema ~l. 31 Zakona o kulturnim dobrima, da ~uvaju i odràvaju kulturno dobro, obave{tavaju ustanovu za{tite o promenama na kulturnom dobru, da dozvole nau~na i stru~na istraìvawa i obezbede dostupnost arhivske gra|e javnosti, podjednako se odnose na sve vlasnike bilo da su oni pravna ili fizi~ka lica, stvaraoci ili samo novi vlasnici, kao {to je to sada u procesu privatizacije slu~aj. U slu~ajevima kada novi vlasnici (posle privatizacije) nastave sa privrednom aktivno{}u, a ujedno sa stvarawem arhivske gra|e i registraturskog materijala sada{wi zakon ih obavezuje da ozna~avaju i datiraju registraturski materijali, da vode evidenciju o wemu, da ga ~uvaju u bezbednom i sre|enom stawu, da ga klasifikuju i arhiviraju i da vr{e odabirawe arhivske gra|e i izlu~uju bezvredni registraturski materijal. Zakon obavezuje (i nove vlasnike u procesu tranzicije) da imaju vlastite akte donete uz saglasnost nadle`nog arhiva o na~inu evidentirawa, ~uvawa i klasifikovawa, listu kategorija sa rokovima ~uvawa i akt kojim se utvr|uje za{tita i postupawe sa dokumentima automatske obrade podataka. Zakonom o kulturnim dobrima utvr|ena je op{ta obaveza da se sre|ena i popisana arhivska gra|a (dakle svih subjekata, pa i privatnih) predaje na ~uvawe nadle`nom arhivu u roku od 30 godina od dana nastanka (~lan 39). Polaze}i od citiranih odredbi, jasno je da, prema Zakonu o kulturnim dobrima, novi vlasnici privrednih i drugih subjekata, kroz proces tranzicije, imaju iste prava i obaveze prema registraturskom materijalu i arhivskoj gra|i kao i wihovi prethodnici. Ovde je, svakako, potrebna intervencija dràve: da li }e dràva i u kom delu nastaviti da {titi arhivsku gra|u privatnih subjekata. Kulturna dobra su stvari i tvorevine materijalne i duhovne kulture od op{teg interesa, koje uìvaju posebnu za{titu utvr|enu ovim zakonom. Kulturna dobra u zavisnosti od fizi~kih, umetni~kih, kulturnih i istorijskih svojstava su nepokretna kulturna dobra (spomenici kulture, prostorne kulturno-istorijske celine, arheolo{ka nalazi{ta i znamenita mesta) i pokretna kulturna dobra (arhivska gra|a, umetni~ko-istorijska dela, filmska gra|a i stara i retka kwiga). U zavisnosti od zna~aja, kulturna dobra se razvrstavaju na tri kategorije: kulturna dobra, kulturna dobra od velikog zna~aja i kulturna dobra od izuzetnog zna~aja, s tim {to Zakon precizira koje karakteristike treba da ima kulturno dobro da bi bilo kategorisano, a utvr|ivawe kategorije kulturnih dobara je stru~an posao ustanova za{tite, po dovr{avawu postupka utvr|ivawa statusa kulturnog dobra. Postupak utvr|ivawa kulturnog dobra je potpuno odvojen od postupka utvr|ivawa kategorije kulturnog dobra. Narodna skup{tina Republike Srbije utvr|uje kulturna dobra od izuzetnog zna~aja, a Vlada Republike Srbije utvr|uje nepokretna kulturna dobra od velikog zna~aja. Pokretna kulturna dobra od velikog zna~aja, gde spada i arhivska gra|a, utvr|uje Arhiv Srbije. Ovim zakonom je uvedena prethodna za{tita stvari i tvorevina za koje se pretpostavqa da imaju svojstva od posebnog zna~aja za kulturu, umetnost i istoriju i propisuju se mere za{tite. Zakon navodi spise, kompjuterske zapise, fotografske i fonografske snimke, zapis, dokumenta i mikrofilmove o wima, nastale u radu dràvnih organizacija i organa, organizacija lokalne samouprave, verskih organizacija i dr., dok iz wih nije izdovojena arhivska Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

167

Slu`beni glasnik RS, br. 21/95.

Slu`beni glasnik Republike Srbije, br. 71/94.

Isto.

Slu`beni glasnik Republike Srbije, br. 7/96.

gra|a a koji predstavqaju izvor iz koga arhivska gra|a nastaje. Zakonodavac je propisao i precizno razradio prava, obaveze i odgovornosti sopstvenika i pravnih lica koji koriste kulturna dobra ili upravqaju wima ili dobrima koja uìvaju prethodnu za{titu. Nepokretna kulturna dobra utvr|uje Vlada Republije Srbije, na predlog Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture sa obrazloèwem, koji ukazuje na spomeni~ka svojstva odre|ene nepokretnosti. Pokretna kulturna dobra, kao {to je arhivska gra|a, utvr|uje arhiv svojim aktom o utvr|ivawu za kulturno dobro, koji sadrì opis i vreme nastanka, vrstu i mesto gde se nalazi, mere za{tite, ime sopstvenika, kao i pravni osnov prema kojem drì kulturno dobro. Na osnovu akta o utvr|ivawu, kulturna dobra se upisuju u registar kulturnih dobara koji vode ustanove za{tite po vrstama kulturnih dobara. Na kulturna dobra upisana u registar stavqaju se oznake da su pod posebnom za{titom. Za svaku vrstu kulturnih dobara vodi se centralni registar, a za arhivsku gra|u vodi ga Arhiv Srbije. Uz centralni registar i registar arhivske gra|e, u skladu sa Pravilnikom o na~inu vo|ewa registra, obrazuje se i ~uva dokumentacija o arhivskoj gra|i. Zakon u ~l. 65 precizno defini{e {ta ~ini delatnost za{tite kulturnih dobara, a obavqaju je ustanove za{tite, koje se osnivaju i mogu po~eti sa radom ako ispuwavaju posebne uslove u pogledu prostorija, tehni~ke opreme i stru~nog kadra, iz Pravilnika o bliìm uslovima za po~etak rada i obavqawe delatnosti ustanova za{tite kulturnih dobara27. Arhiv je definisan kao ustanova koja se bavi za{titom arhivske gra|e i registraturskog materijala. Pored poslova iz ~l. 65. ovog zakona: vr{i stru~ni nadzor nad arhivirawem, ~uvawem, stru~nim odràvawem i odabirawem arhivske gra|e, kao i izlu~ivawem bezvrednog registraturskog materijala koji se nalazi van arhiva; nalaè preduzimawe mera za otklawawe utvr|enih nedostataka u pogledu za{tite arhivske gra|e i registraturskog materijala; preuzima i ~uva arhivsku gra|u; sre|uje i obra|uje arhivsku gra|u; objavquje arhivsku gra|u i vr{i istraìvawa radi stvarawa celine arhivske gra|e (arhivski fond).28 Arhiv Srbije, kao centralna ustanova za{tite, pored poslova iz ~l. 65 ovog zakona, ostvaruje uvid u stawe kulturnih dobara (arhivske gra|e) i preduzima mere u vezi sa wihovom za{titom i kori{}ewem; pruà stru~nu pomo} i unapre|uje rad na za{titi kulturnih dobara, naro~ito u pogledu savremenih metoda rada; stara se o stru~nom usavr{avawu radnika koji rade na poslovima za{tite kulturnih dobara; vodi centralni registar arhivske gra|e, kao i dokumentaciju o tom kulturnom dobru i obrazuje i vodi kompjuterski informacioni centar arhivske gra|e.29 Zakonodavac je u cuqu obezbe|ivawa potpunog obavqawa delatnosti za{tite na jedinstvenim principima, ustanovio poslove kojima se to osigurava i utvrdio centralne (mati~ne) ustanove. Ustanove za{tite ne mogu izlagati pokretna kulturna dobra koja nisu kategorisana, obra|ena i upisana u registar kulturnih dobara. Mere tehni~ke za{tite na pokretnim kulturnim dobrima mogu se preduzimati samo ako ustanove za{tite obave istraìvawa i utvrde metode ili tehniku izvo|ewa mera tehni~ke za{tite. Zakon je dao ovla{}ewe centralnim ustanovama da propi{u uslove i na~in preduzimawa mera tehni~ke za{tite na pokretnim kulturnim dobrima. Ustanove za{tite prema odredbama ovog zakona mogu obavqati delatnost za{tite kulturnih dobara za odre|enu teritoriju, koje utvr|uje ministar nadleàn za poslove kulture. Tako je ministar Re{ewem o utvr|ivawu teritorije arhiva30, odredio koju teritoriju pokrivaju arhivi, u smislu za{tite arhivske 168

Bo{ko Raki}

gra|e. Time je teritorija republike bila formalno pokrivena nadle`nostima i mre`om arhivskih ustanova, s tim da su pojedini arhivi, osnovani od jedne op{tine, bili teritorijalno nadle`ni za vi{e op{tina, {to je uticalo na razli~it obim i kvalitet sadr`aja za{tite arhivske gra|e koju su arhivi ostvarivali. To se pre svega odnosilo na neredovno i nepotpuno u~e{}e pojedinih op{tina u finansirawu za{tite arhivske gra|e na svojoj teritoriji. Sredstva za ostvarivawe za{tite i kori{}ewe kulturnih dobara (arhivske gra|e) obezbe|uju se u buxetu, u skladu sa Zakonom o kulturnim dobrima (~lan 9). Prema Ustavu Republike Srbije, buxet imaju Republika Srbija, jedinice teritorijalne autonomije, grad Beograd i jedinice lokalne samouprave (op{tine). Prema propisima koji su na snazi, sredstva za za{titu kulturnih dobara obezbe|uju se u skladu sa Zakonom o delatnostima od op{teg interesa u oblasti kulture31. Op{ti interes u oblasti kulture, u smislu ovog zakona, kao {to je za{tita kulturnih dobara upisanih u svetsku kulturnu ba{tinu i kulturna dobra od velikog i izuzetnog zna~aja i rad centralnih i pokrajinskih ustanova po vrstama kulturnih dobara (me|u kojima i Arhiv Srbije), finansiraju se iz buxeta Republike Srbije, a vode se na posebnom ra~unu Ministarstva kulture. U buxetu op{tina (~lan 10) sredstva se obezbe|uju za finansirawe za{tite zna~ajnih kulturnih dobara i rad i ostvarivawe programa ustanova od interesa za op{tinu (muzej, arhiv, zavod, biblioteka). Op{tinski, me|uop{tinski ili regionalni arhivi finansirali su se iz buxeta prvo, sreskih narodnih odbora, a kada se pre{lo na komunalni sistem, iz buxeta jedne ili vi{e op{tina, na osnovu sporazuma o procentualnom u~e{}u. Me|utim, praksa je pokazala da su arhive prete`no ili najve}im delom finansirale op{tine koje su ih formalno osnovale i u ~ijem sedi{tu su se nalazili. Dono{ewem Zakona o kulturnim dobrima iz 1990. godine, kada je uspostavqen jedinstven sistem za{tite arhivske gra|e u ~itavoj Republici, i Zakona o ostvarivawu op{teg interesa iz oblasti kulture iz 1992. godine, finansirawe li~nih dohodaka u svim arhivima u Republici preuzelo je Ministarstvo kulture Republike Srbije, a materijalni tro{kovi finansirani su iz buxeta op{tina. Ovaj na~in finansirawa ostao je sve do dono{ewa Zakona o utvr|ivawu odre|enih nadle`nosti autonomne pokrajine32, Zakona o lokalnoj samoupravi33, odnosno Zakona o buxetskom sistemu34, kada finansirawe op{tinskih i me|uop{tinskih arhiva prelazi na op{tinu u ~ijem sedi{tu se nalazio arhiv i koja se vodi kao wegov osniva~, uz simboli~no u~e{}e drugih op{tina za koje arhiv obavqa delatnost i to, pre svega, za delimi~no pokrivawe materijalnih tro{kova. Dakle, arhiv je ostao na teretu op{tine koja ga je osnovala, a sigurnost wegovog finansirawa, iako je Zakonom o buxetskom sistemu (Sl. glasnik RS, br. 9/2002) pove}ano procentualno u~e{}e op{tina u polagawu prava na deo sredstava koja se ustupaju op{tinama iz ukupnih prihoda (poreza na zarade i porez na promet) Republike za finansirawe delatnosti arhiva, i daqe zavisi od shvatawa i odnosa lokalne samouprave prema arhivskoj delatnosti. 31

Slu`beni glasnik RS, br. 49/92.

UPRAVNI I STRU^NI NADZOR U OBLASTI ZA[TITE KULTURNIH DOBARA

Slu`beni glasnik RS, br. 6/2002.

Ministarstvo nadle`no za poslove kulture ovla{}eno je da obavqa nadzor nad sprovo|ewem odredaba Zakona o kulturnim dobrima, prvenstveno sa stanovi{ta mera i uslova za za{titu i kori{}ewe kulturnih dobara, propisanim Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

169

Slu`beni glasnik RS, br. 9/2002.

Isto.

ovim zakonom. U obavqawu ovog nadzora ministarstvo, odnosno ovla{}eno lice ministarstva, ovla{}eno je da izvr{i pregled kulturnog dobra i radova koji se izvode na wima, odnosno na wihovoj za{ti}enoj okolini. Treba imati u vidu i da su centralne ustanove za{tite kulturnih dobara prema odredbi ~lana 79 stav 2 ovla{}ene da ostvaruju uvid u stawe kulturnih dobara. Tako je ovim zakonom konstituisan nadzor nad za{titom i kori{}ewem kulturnih dobara od strane najstru~nijih ustanova u ovoj oblasti i republi~kog organa uprave. Naravno, ovo je podrazumevalo saradwu ustanova za{tite i ministarstva nadle`nog za poslove kulture. Ministarstvo nadle`no za poslove kulture samo kontroli{e ispuwenost propisanih uslova za ~uvawe, kori{}ewe i odràvawe kulturnih dobara, odnosno izvo|ewa radova na wima, s obzirom na to da ono prema odredbi ~lana 71 stav 3 Zakona o kulturnim dobrima utvr|uje ispuwenost uslova za po~etak rada i obavqawe delatnosti ustanova za{tite. Centralne ustanove za{tite ovla{}ene su da preduzimaju mere u vezi sa za{titom i kori{}ewem kulturnih dobara. Te mere nemaju upravni karakter, ve} zna~e odgovornost tih ustanova za obezbe|ivawe odgovaraju}ih materijalnih, tehni~kih i kadrovskih uslova za za{titu kulturnih dobara. Ministarstvo nadle`no za poslove kulture ima na raspolagawu i upravne mere kad utvrdi da se radovi na kulturnom dobru izvode bez utvr|enih uslova i bez saglasnosti na projekat i dokumentaciju; moè da obustavi mere tehni~ke za{tite i druge radove koji se ne izvode u skladu sa projektom na koji je je data saglasnost; naredi privremene mere u slu~aju da preti opasnost da se kulturno dobro uni{ti, o{teti ili iznese u inostranstvo. Pored ovih mera, ministarstvo nadle`no za poslove kulture obave{tava nadle`ne ustanove za{tite (centralne) i organe o zapaènim nepravilnostima i traì wihovu intervenciju, a preduzima i druge radwe za koje je ovla{}eno posebnim propisima. Kao krajwu meru za{tite kulturnih dobara ministarstvo nadle`no za poslove kulture u obavqawu nadzora moè ustanovi za{tite zabraniti obavqawe delatnosti za{tite kulturnih dobara, ako u ostavqenom roku utvr|ene nepravilnosti nisu otklowene. Zabrana se izri~e do otklawawa nepravilnosti, a to zna~i da je ustanova za{tite du`na da pribavi akt od ministarstva nadle`nog za poslove kulture da ispuwava uslove za obavqawe delatnosti ustanove za{tite za odre|enu vrstu kulturnih dobara (~lan 71 stav 3). Na osnovu ~lana 72 Zakona o kulturnim dobrima ustanove za{tite imaju pravo aktivne legitimacije u pogledu ostvarivawa mera za{tite i kori{}ewa kulturnih dobara i pokretawa krivi~nog i prekr{ajnog postupka. Imaju}i u vidu potrebu maksimalnog obezbe|ivawa za{tite kulturnih dobara, ovom odredbom konstitui{e se pravo i obaveza ustanova za{tite da mogu pokretati sporove pred sudom, protiv lica koja ugroàvaju ili se ne pridràvaju mera za{tite kulturnih dobara, kao i mogu}nost neposrednog pokretawa prekr{ajnog i krivi~nog postupka. Pravo aktivne legitimacije je dopunska mera za{tite kulturnih dobara koja ustanovu za{tite stavqa u poloàj krajwe odgovornosti za pokretawe postupka protiv lica za koja taj postupak nije pokrenuo odgovaraju}i javni tuìlac, odnosno pravobranilac. Zakonom o kulturnim dobrima iz 1994. godine, pro{iren je broj prekr{aja i poo{trene su nov~ane kazne za prekr{aje. Tako je ~lanom 131 ovog zakona predvi|ena nov~ana kazna za pravna lica, u ~ijem radu nastaje registraturski materijal: ako ne vode osnovnu evidenciju, ne ozna~avaju i ne datiraju registraturski materijal; ako ne ~uvaju registraturski materijal u sre|enom i bezbed170

Bo{ko Raki}

nom stawu; ako ne klasifikuju i ne arhiviraju registraturski materijal; ne vr{e odabirawe arhivske gra|e i bezvrednog registraturskog materijala; ako uni{te bezvredni registraturski materijal bez pismenog odobrewa nadle`nog arhiva; ako ne utvrde na~in evidentirawa registraturskog materijala, wegovog ~uvawa, klasifikacije i arhivirawa, ako ne utvrde liste kategorija registraturskog materijala sa rokovima ~uvawa, odnosno, ne utvrde na~in za{tite i kori{}ewa podataka nastalih u procesu automatske obrade podataka. Krivi~ne sankcije za krivi~na dela uni{tewa ili o{te}ewa kulturnih dobara predvi|ene su Krivi~nim zakonikom Republike Srbije35. Ovim zakonom predvi|eno je da su krivi~na dela: te{ka kra|a, utaja tu|e pokretne stvari, o{te}ewe tu|e stvari (u odnosu na kulturno dobro), prikrivawe i izno{ewe kulturnog dobra u inostranstvo. Propisane su kazne od jedne do 10 godina zatvora, u zavisnosti o kom krivi~nom delu se radi. Za nas je interesantan ~lan 184a Zakona o izmenama i dopunama Krivi~nog zakona SR Srbije36, u kom je onome Ñko prisvoji, prikrije, u ve}oj meri o{teti, uni{ti ili na drugi na~in u~ini neupotrebqivim registraturski materijal ili arhivsku gra|u ili ih iznese u inostranstvo bez odobrewa nadle`nog organaî, zapre}eno kaznom od tri meseca do pet godina zatvora. Ako je krivi~no delo izvr{eno u odnosu na registraturski materijal i arhivsku gra|u velikog zna~aja ili velike vrednosti, u~iniocu je zapre}ena kaznom od jedne do osam godina37 zatvora. Ovaj ~lan zakona kod slede}e promene Krivi~nog zakonika ne}e se zadr`ati u navedenom obliku, ve} }e se inkorporirati u krivi~na dela utaje, oduzimawa, o{te}ewa i uni{tewa tu|e stvari, naravno ako su ta dela u~iwena prema stvarima koja su kulturna dobra. U najnovijem Krivi~nom zakoniku Republike Srbije38 krivi~na dela u~iwena prema kulturnim dobrima svrstana su u 21. glavi ovog zakona u krivi~na dela protiv imovine. Tako je ~l. 204 ovog zakona, za te{ku kra|u tu|e stvari koja predstavqa kulturno dobro, u~iniocu dela zapre}eno kaznom zatvora od jedne do osam godina, a u ~lanu 207 za utaju tu|e stvari koja je kulturno dobro predvi|ena je kazna zatvora od jedne do osam godina. Ko protivpravno oduzme tu|u stvar, ako je ta stvar kulturno dobro, kazni}e se kaznom zatvora od tri meseca do tri godine. Ako o{teti, uni{ti ili u~ini neupotrebqivom tu|u stvar, a ta stvar predstavqa kulturno dobro, u~inilac }e biti ka`wen kaznom zatvora od {est meseci do pet godina (~lan 212 zakona). Ovaj, u osnovnim crtama dat, prikaz istorijata arhivskog zakonodavstva u Srbiji, ilustruje ~iwenicu koliko je upravni i stru~ni nadzor bio nezaobilazan faktor funkcionisawa sistema za{tite u svim fazama wegovog razvoja. Zapravo, intencija svih donetih zakona i podzakonskih akata u oblasti za{tite je da se subjekti na koje se zakon odnosi pona{aju u skladu sa propisima. On se, pre svega, odnosio na ustanove za{tite kojima je osnovna delatnost za{tita i kori{}ewe kulturnih dobara, ali se kako je vreme odmicalo i sazrevalo saznawe da za{tita sve vi{e zavisi od pona{awa registratura, sve vi{e odnosio i na ostale subjekte dru{tva, koji su van ustanova za{tite, u ~ijem radu nastaju arhivska gra|a i registraturski materijal, i od ~ijeg pona{awa umnogome zavisi ukupan sistem za{tite. U mnogim analizama pravqenim o stawu i problemima za{tite arhivske gra|e i registraturskog materijala u arhivima ali i van arhiva, posebno onih krajem 80-ih godina 20. veka, naj~e{}e je spomiwana konstatacija da Ñraskorak izme|u regulative i prakse predstavqa najozbiqniji problem u ostvarivawu efikasne za{titeî39. Centralno pitawe arhivske slu`be nije toliko pitawe ujedna~avawa i razrada regulative, standarda, normativa i sli~no, iako je to i te kako va`no, ve} pitawe {to ve}e efikaRazvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

171

Slu`beni glasinik RS, br. 85/2005. 36

Slu`beni glasnik SRS, br. 42/89.

Zakon o izmenama i dopunama Krivi~nog zakona RS (Sl. glasnik RS, br. 47/94). 38

Slu`beni glasnik Republike Srbije, br. 85/2005.

Arhivist, Beograd 1987. godina, br. 1ñ2.

snosti i kvaliteta za{tite u registraturama. Zbog poboq{awa efikasnosti za{tite stalno su postojali predlozi u zakonodavstvu da treba poja~ati i preciznije utvrditi obaveze i odgovornosti registratura, arhiva, dràvnih i drugih organa i dru{tvenih faktora koji mogu da uti~u na efikasnost za{tite. To je podrazumevalo da se detaqnije reguli{u obaveze i odgovornosti registratura, odnosno slu`benih, odgovornih i rukovode}ih lica oko odabirawa, evidentirawa, ~uvawa, kori{}ewa i primopredaje arhivske gra|e. Uo~eno je da mawka inspekcijski nadzor, kroz koji se utvr|uje kakavo je stawe u pogledu primene propisa i nalagawa mera da se nepravilnosti otklone, ukqu~uju}i i sankcije prema nosiocima nepo{tovawa propisa. Upravo iz tih razloga, pomawkawa pravog inspekcijskog nadzora u oblasti za{tite, predlagano je prerastawe spoqnih slu`bi arhiva u inspekcijske slu`be i primenu, pored stru~ne pomo}i, metoda inspekcijskog nadzora. Ovo naro~ito zbog dosada{we prakse u kojoj i pored iscrpne stru~ne pomo}i, koju su dale pojedine spoqne slu`be registraturama, rezultati nisu adekvatni pruènoj pomo}i, zbog neredovnog i nepotpunog izvr{avawa obaveza. Inspekcijski metod primewivan nakon upotrebe svih drugih metoda rada sa registraturama (instruktaà, ukazivawe na obaveze, dogovarawe sa faktorima u registraturi, opomena i sl.) imao bi daleko vi{e efekta. Op{te je poznato da zbog sankcionih i drugih mera registrature aùrno izvr{avaju sve obaveze u vezi sa finansijskim poslovawem, statistikom, popisom nekretnina i dr. Na obaveze iz arhivske delatnosti gledaju kao na drugorazrednu obavezu. Me|utim, zakonodavac u svim dosada{wim verzijama, pa i trenutno vaè}em Zakonu o kulturnim dobrima, arhivima je ograni~io nadle`nost na vr{ewe samo stru~nog nadzora u registraturama: stru~ni nadzor nad arhivirawem, ~uvawem, stru~nim odràvawem i odabirawem arhivske gra|e, kao i izlu~ivawem bezvrednog registraturskog materijala i nalagawe mera za otklawawe utvr|enih nedostataka u pogledu za{tite arhivske gra|e i registraturskog materijala. Ono {to je Zakon dao ustanovama je pravo aktivne legitimacije: da mogu pokretati postupke pred sudovima protiv lica za koje utvrde da ugroàvaju kulturna dobra ili se ne pridràvaju mera za{tite kulturnih dobara. Ustanova za{tite moè pokrenuti postupak pod uslovom da je u prethodnom postupku vr{ewa stru~nog nadzora, vaqano i dokumentovano utvrdila (kroz postojawe arhivske kwige, zapisnika o utvr|enom stawu i postojawe drugih dokaza, ukqu~uju}i postojawe svedoka), o ~emu postoji pisani ili drugi validan dokaz, da je odre|eno kulturno dobro o{te}eno, uni{teno i sl. Praksa vr{ewa stru~nog nadzora arhiva u registraturama, pokazuje da se arhivi prete`no zadràvaju na nalagawu mera, instruktaì, pruàwu stru~ne pomo}i, opomeni, a da retko pokre}u postupak protiv lica, ako taj postupak nije pokrenuo odgovaraju}i javni tuìlac, odnosno pravobranilac. I kada su pokretali postupke, arhivi su se suo~avali sa velikim problemom: da navode iz optu`be dokaù, odnosno potkrepe za sud validnim dokazima. I sada dolazimo na teren inspekcijskog nadzora koji ima obele`ja upravno-pravnog nadzora, koji bi trebalo da predstavqa nadgradwu i dopunu stru~nom nadzoru, ali sa atributom ve}e pravne snage. Nadzor (upravno-pravni) nad Zakonom o kulturnim dobrima vr{i Ministarstvo kulture. Po ~lanu 127 Zakona, Ministarstvo kulture, tj. ovla{}eno lice pregleda kulturno dobro, prema tome i arhivsku gra|u i radove koji se izvode na wima. Prevedeno na teren arhivske slu`be zna~i da Ministarstvo moè da pregleda arhivsku gra|u koja se nalazi u arhivima ali i van arhiva u registraturama i radove koji se izvode 172

Bo{ko Raki}

na arhivskoj gra|i (mere tehni~ke zahtite na konzervaciji i restauraciji arhivske gra|e). Me|utim, treba imati u vidu i da su centralne ustanove za{tite kulturnih dobara (arhiv) ovla{}ene da vr{e uvid u stawe kulturnih dobara, ~ime se konstitui{e nadzor nad za{titom i kori{}ewem kulturnih dobara od strane najstru~nijih ustanova u ovoj oblasti i republi~kog organa uprave. Dakle, ovakav vid nadzora zahteva tesnu saradwu i koordinaciju aktivnosti ustanova za{tite i Ministarstva kulture. Ministarstvo nadle`no za poslove kulture kontroli{e ispuwenost propisanih uslova za ~uvawe, odràvawe i kori{}ewe kulturnih dobara, odnosno utvr|uje ispuwenost uslova za po~etak rada i obavqawe delatnosti za{tite ustanova za{tite. Centralne ustanove za{tite kulturnih dobara ovla{}ene su da preduzimaju mere u vezi sa za{titom i kori{}ewem kulturnih dobara. Te mere nemaju upravni karakter ve} zna~e odgovornost tih ustanova za obazbe|ivawe odgovaraju}ih materijalnih, tehni~kih i kadrovskih uslova za odgovaraju}u za{titu kulturnih dobara. Konkretno, Arhiv Srbije, kada ustanovi da neki op{tinski ili me|uop{tinski arhivi ne ispuwavaju uslove za obavqawe delatnosti za{tite arhivske gra|e, o tome moè da obavesti organe op{tine koji su osniva~i arhiva, i insistira na preduzimawu mera na poboq{awu uslova za rad arhiva. Me|utim, ministarstvo nadle`no za poslove kulture ima na raspolagawu upravne mere kada prilikom vr{ewa nadzora ustanovi da propis nije primewen ili je nepravilno primewen dono{ewem re{ewa kojim }e naloìti otklawawe utvr|enih nepravilnosti i odrediti rok u kome se one moraju otkloniti. Kao krajwu meru ministarstvo za poslove kulture u obavqawu nadzora moè ustanovi za{tite zabraniti obavqawe delatnosti za{tite kulturnih dobara, ako u ostavqenom roku utvr|ene nepravilnosti nisu otklowene. Zabrana se izri~e do otklawawa nepravilnosti, a to zna~i da je ustanova za{tite (arhiv) du`na da od ministarstva nadle`nog za poslove kulture pribavi akt da ispuwava uslove za obavqawe delatnosti za{tite arhivske gra|e. Za razliku od Arhiva Srbije, koji nalaè mere i insistira kod osniva~a da se materijalni, tehni~ki i kadrovski uslovi poprave, ministarstvo nadle`no za poslove kulture, kad nepravilnosti u radu arhiva nisu otklowene u ostavqenom roku, kao krajwu meru nalaè zabranu rada arhiva dok se nepravilnosti ne otklone. Ako je pitawu nepravilno primewen propis (nevo|ewe evidencija o arhivskoj gra|i na zakonom propisan na~in i sl.), otklawawe tih nepravilnosti zavisi od samog arhiva i osniva~a u odgovaraju}oj meri. Me|utim, kada su u pitawu odgovaraju}i uslovi (neadekvatan prostor i oprema za sme{taj i ~uvawe arhivske gra|e), otklawawe ovih nedostataka nije u mo}i arhiva ve}, pre svega, op{tina kao osniva~a arhiva i Ministarstva kulture, koje vodi brigu o funkcionisawu za{tite kulturnih dobara na podru~ju cele republike. U praksi krajwa mera zabrane obavqawa delatnosti ustanovi za{tite nije nikad primewena i pored toga {to je bilo razloga, izme|u ostalog i zbog toga {to republi~ki organi, izuzev intervencija da se neki problem re{i, nemaju na raspolagawu efikasnija sredstva da op{tine primoraju na po{tovawe propisa (ako op{tina ne organizuje za{titu arhivske gra|e na svojoj teritoriji ili ako ne u~estvuje u finansirawu me|uop{tinskog arhiva kome je poverila za{titu arhivske gra|e na svojoj teritoriji). U ~lanu 10 Zakona o delatnostima od op{teg interesa u oblasti kulture40 predvi|eno je da op{tina u buxetu obezbe|uje sredstva za za{titu zna~ajnih kulturnih dobara za op{tinu i za rad, odràvawe i ostvarivawe programa ustanova od zna~aja za op{tinu, kao {to su Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

173

Slu`beni glasnik RS, br. 49/92.

muzej, arhiv, zavod, biblioteka, pozori{te i sredstva za izgradwu rekonstrukciju i adaptaciju objekata ustanova kulture u kojima se ostvaruju potrebe kulture u op{tini. Dakle, zakonodavac je propisao obavezu op{tina da organizuju i finansiraju rad ovih ustanova, ali ako to op{tine odbijaju da ~ine ili ~ine u nedovoqnoj meri, kako zakon nalaè, nisu predvi|ene nikakve mere niti instrumenti koji bi to obezbedili, ve} se to svodi na instrukcije i intervencije, koje su imale uspeha u onoj meri u kojoj su rukovodne strukture u op{tini shvatale zna~aj za{tite kulturnih dobara. Primera radi, trebalo je da pro|u decenije da nakon raznih intervencije od strane republi~kih organa, op{tine u svojoj sredini formiraju biblioteku kao samostalnu ustanovu ili da pojedine op{tine prihvate da participiraju u nekom malom procentu u finansirawu materijalnih tro{kova me|uop{tinskih arhiva koji za te op{tine organizuju za{titu i ~uvawe arhivske gra|e. O tome najilustrativnije govori praksa vr{ewa inspekcijskog nadzora Ministarstva kulture preko svojih ovla{}enih lica koja su bila deta{irana u pojedinim okruzima na teritoriji Republike Srbije u periodu od 1991. do 2000. godine. Nadzor je obuhvatio kontrolu u primeni svih zakona iz oblasti kulture, a pre svega iz oblasti za{tite kulturnih dobara. Pozitivna strana ovog na~ina vr{ewa nadzora ogledala se u tome {to je i od strane upravnih organa ostvarivan stalan i neposredan uvid u stawe kulturnih dobara i ispuwenost zakonom propisanih uslova za otvarawe i rad ustanova za{tite. Ovla{}ena lica Ministarstva u okruzima predstavqala su sponu izme|u Ministarstva i ustanova kulture na terenu koji su nastupali i kao inspektori ali i kao kulturni poslenici. Tim nadzorom konstatovano je da se kulturna dobra nalaze u veoma razli~itom stawu o~uvanosti, da se na pojedinim kulturnim dobrima ne preduzimaju propisane mere tehni~ke za{tite, da se u mnogim ustanovima ne vode sve evidencije o kulturnim dobrima, kako je to zakonom propisano, da pojedine ustanove ne ispuwavaju sve propisane uslove u pogledu delatnosti koju obavqaju i sl. Inspekcijskim nadzorom konstatovane su na licu mesta sve nepravilnosti, nedostaci i mawkavosti i u formi zapisnika i re{ewa nalagano je sopstvenicima i korisnicima kulturnih dobara, ustanovama za{tite, pa i op{tinama kao osniva~ima mnogih ustanova za{tite, da preduzmu konkretne mere da se nepravilnosti i nedostaci otklone. Efekti upravnog nadzora su se ogledali u pristupawu hitnim intervencijama na kulturnim dobrima koja su bila ugroèna i sklona propadawu, efikasnijem vr{ewu delatnosti ustanova u okviru svoje nadle`nosti, spre~avawu uni{tavawa kulturnih dobara zbog ne preduzimawa odgovaraju}ih mera tehni~ke za{tite ili preduzimawa suprotno utvr|enim standardima i stavovima slu`be za{tite. Najva`niji efekat ovakvog upravnog nadzora ogledao se u tome {to je pored ustanova za{tite, ina~e zaduène za pojedine vrste kulturnih dobara, ostvarivan neposredan uvid u stawe kulturnih dobara od strane upravnih organa i {to su oni na odre|eni na~in bili i faktor koordinacije aktivnosti i delovawa izme|u sopstvenika kulturnog dobra, ustanove za{tite i dràve. Naime, upravni nadzor se potvrdio kao korektivni faktor u ~itavom sistemu za{tite kulturnih dobara izme|u svih u~esnika tog sistema, iako naravno ne uvek i ne u potpunosti. I umesto da se poradi da sistem upravnog nadzora u oblasti za{tite kulturnih dobara i kulture u celini profunkcioni{e u potpunosti i u svim svojim elementima i domenima, odlukom ministra kulture 2001. godine gase se ispostave Ministarstva po okruzima Srbije. Sav inspekcijski nadzor koncentri{e se u sedi{tu Ministarstva kulture u Beogradu, ta174

Bo{ko Raki}

ko da se prakti~no u velikoj meri redukuje upravni nadzor iako on naravno normativno postoji u Zakonu o kulturnim dobrima i drugim zakonima iz oblasti kulture, i nominalno u sedi{tu Ministarstva odakle se sada povremeno, od slu~aja do slu~aja, iz jednog centra vr{i upravni nadzor. Sve to navodi na zakqu~ak da je potrebno obnoviti i uspostaviti upravni nadzor u oblasti kulture u celini, a posebno u wenom najva`nijem segmentu 単 za{titi kulturnog nasle|a u formi inspektorata Ministarstva kulture sa odgovaraju}om organizacijom wegovog funkcionisawa.

PAD U FUNKCIONISAWU ARHIVSKE SLU@BE Uprkos nastojawima zakonodavca da izgradi i unapredi jedinstven sistem za{tite kulturnih dobara, odre|eni procesi u pojedinim segmentima za{tite odvijali su se u suprotnom smeru. Ve} u drugoj polovini 90-ih godina 20. veka primetni su znaci pada kvaliteta funkcionisawa arhivske slu`be u, organizacionom, stru~nom i kadrovskom smislu. Postepeno se napu{ta koncept jedinstvenog planirawa i jedinstvene stru~ne metodologije rada, prestankom dono{ewa jedinstvenog programa razvoja i rada arhivske slu`be i stru~nih uputstava i preporuka od strane Arhivskog ve}a pri Arhivu Srbije. Mati~na funkcija mati~nog arhiva je najpre po~ela da slabi, a zatim i potpuno prestala. Mati~ni arhiv, odnosno centralna ustanova za{tite arhivske gra|e sve mawe je pratila potrebe i uslove rada arhiva, nije pravila programe razvoja arhivske slu`be, predlagala i preduzimala mere za unapre|ivawe stru~nog rada u arhivima, uskla|ivala wihov stru~ni rad, da bi na kraju prestala da vr{i stru~ni nadzor nad radom arhiva. Izostajawem stru~nog nadzora, ukidawem Zajednice arhiva i prestankom rada Dru{tva arhivskih radnika, oslabili su kontakti i koordinacija rada me|u arhivima. Sve je to imalo za posledicu da u praksi ne funkcioni{e jedinstven sistem za{tite i da imamo dosta razbijenu i autarhi~nu arhivsku slu`bu, koja se po~ela zatvarati unutar sebe, ali i prema drugim segmentima dru{tva. Promene u finansirawu arhiva, prelazak sa op{tina na republiku i ponovno vra}awe na op{tine, ponovo je otvorilo problem finansirawa rada arhiva. Pitawe prostora, opreme i kadrova i wihovo re{avawe bili su u tesnoj sprezi sa finansirawem, odnosno sa materijalnim mogu}nostima op{tina i wihovih rukovodstava, tj. wihovim razumevawem zna~aja arhivske delatnosti. Pored veoma ~estih promena zakonskih re{ewa, status arhiva nije adekvatno re{en. Arhivi su posledwih 20-ak godina delovali u izmewenim dru{tvenim okolnostima, {to je arhivsku slu`bu stavqalo pred velika isku{ewa i izazove. Promene u ekonomskoj i dru{tvenoj sferi i ubrzani razvoj informati~kih tehnologija tra`ili su od arhivske slu`be brze odgovore na mnoga otvorena pitawa, kao {to su brojni ste~ajevi i likvidacije preduze}a, ustanova i organizacija, promena svojinskih odnosa kroz proces privatizacije i status arhivske gra|e, status privatne arhivske gra|e u nastajawu, masovna pojava digitalizovanog i drugog audiovizuelnog dokumentarnog materijala wegov status kao arhivske gra|e i na~in i uslovi za{tite, primena me|unarodnih arhivskih standarda ISAD(G) i ISAAR(CPF)41. Odgovore na sva ova pitawa nije davala arhivska slu`ba u celini, jer ona u ovom periodu ne funkcioni{e kao jedinstven sistem za{tite, ve} su se arhivi pojedina~no odre|ivali prema svim tim pitawima na osnovu iskustva i procene situacije. U tom periodu imamo Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

175

Op{ti me|unarodni standard za opis arhivske gra|e i Me|unarodni standard arhivskog normativnog zapisa za pravna, fizi~ka lica i porodice, prevod: Dru{tvo arhivskih radnika, 2006, Novi Sad.

veoma razli~itu praksu u postupawu arhiva u pogledu preuzimawa arhivske gra|e preduze}a u ste~aju, privatizovanih preduze}a, uga{enih banaka, SIZ-ova, dru{tveno-politi~kih organizacija. U arhivskoj slu`bi se razli~ito tuma~i i primewuje teritorijalna i stvarna nadle`nost arhiva, {to dovodi do razli~itog postupawa arhiva prema stvaraocima i imaocima arhivske gra|e. Dosta je zapostavqeno stru~no usavr{avawe kadrova koji su pretpostavka modernizacije arhivske slu`be i unifikacije stru~nih postupaka primenom jedinstvene tehnologije rada. I pored vi{e poku{aja nije za`iveo jedinstveni informacioni sistem u arhivskoj slu`bi ~ime je izostala saradwa i informati~ko povezivawe sa drugim sistemima u kulturi, nauci i dru{tvu. Dono{ewe zakona o izgradwi i razvoju jedinstvenog sistema za{tite kulturnih dobara u Srbiji pratila je veoma spora i delimi~na realizaciji zakonskih re{ewa o organizaciji, radu i razvoju arhivske slu`be. Usledile su odre|ene kritike na Zakon o kulturnim dobrima, a da prethodno nisu primewena sva zakonska re{ewa iz tog zakona, tako da se nije moglo vaqano zakqu~iti koliko su zakonska re{ewa dobra ili lo{a. Tako nisu primewene zakonske odredbe o vo|ewu svih propisanih evidencija o arhivskoj gra|i, progla{ewu i utvr|ivawu arhivske gra|e za kulturno dobro, vr{ewu ovla{}ewa arhiva prema registraturama koje se ne pridr`avaju obaveza u pogledu arhivirawa i ~uvawa arhivske gra|e, razgrani~ewu stvarne i teritorijalne nadle`nosti arhiva prema registraturama, preuzimawu arhivske gra|e dospele za preuzimawe po raznim osnovama, uvo|ewu i primeni jedinstvenog informacionog sistema u arhivskoj slu`bi i obavqawu nadle`nosti centralne ustanove za{tite.

KONCEPT DR@AVNOG ARHIVA ILI DR@AVNOG KOMBINOVAN SA LOKALNIM ARHIVIMA

Slu`beni glasnik RS, br. 83/2006.

Isto.

Ovaj kratak prikaz razvoja arhivskog zakonodavstva ali i zakonodavstva o kulturnim dobrima u celini u Srbiji, imao je za ciq da na podlozi svih dosada{wih zakonskih re{ewa i ste~enih na{ih i stranih iskustava pokaè u kom pravcu to zakonodavstvo treba razvijati. Sa promenom ustava Srbije i korenitim promenama dru{tvenog sistema, promenama koje su izvr{ene u privrednoj (promena svojinskih odnosa) i dru{tvenoj strukturi po prirodi stvari name}e se potreba dono{ewa novog zakona o kulturnim dobrima koji bi uvaìo te promene i na jedinstven na~in uredio o~uvawe na{e kulturne ba{tine. Ustav Republike Srbije iz 2006. godine42 propisuje da je svako duàn da ~uva prirodne retkosti i nau~no, kulturno i istorijsko nasle|e, kao dobro od op{teg interesa, u skladu sa zakonom (~lan 89). Daqe u Ustavu se nagla{ava da je posebna odgovornost za o~uvawe nasle|a na Republici Srbiji, autonomnim pokrajinama i jedinicama lokalne samouprave. U ~l. 97 Ustava Srbije43 propisano je da Republika Srbija ure|uje i obezbe|uje, izme|u ostalog, i sistem u oblasti kulture i za{tite kulturnih dobara. Dakle, Ustav o~uvawe kulturnog nasle|a defini{e kao dobro od op{teg interesa, nagla{ava odgovornost Republike, pokrajina i lokalne samouprave i predvi|a da Republika Srbija ure|uje i obezbe|uje sistem u oblasti kulture i za{tite kulturnih dobara kroz dono{ewe sistemskog zakona o kulturi, a posebnim zakonima za pojedine oblasti u kulturi regulisa}e se u kojem obimu i na kojim nivoima organizovawa dru{tva }e se obezbediti organizovawe, obavqawe i finansirawe delatnosti u kulturi ukqu~uju}i za{titu kulturnih dobara. 176

Bo{ko Raki}

Zakonu o kulturnim dobrima treba da prethodi Zakon o kulturi kojim }e se utvrditi op{ti interes u kulturi, na~in wegovog ostvarivawa, obavqawe kulturnih delatnosti, prava, obaveze i odgovornosti Republike, pokrajina i jedinica lokalne samouprave u organizovawu, ostvarivawu i finansirawu kulturnih delatnosti, a pre svega delatnosti za{tite kulturnog nasle|a. Potrebno je dograditi postoje}i ili doneti nov Zakon o kulturnim dobrima, koji }e na kvalitetan na~in urediti za{titu kulturnih dobara i arhivske gra|e na{eg dru{tva u uslovima tranzicije. Tim zakonom treba uspostaviti jedinstven sistem za{tite kulturnih dobara u Srbiji, koji }e biti funkcionalan i koji se moè integrisati u {ire informacione sisteme. Zakonom treba obuhvatiti sva kulturna dobra koja predstavqaju kultunu ba{tinu na{eg dru{tva, odnosno kulturno nasle|e na{eg naroda shva}enog u naj{irem smislu te re~i. U Zakon o kulturnim dobrima treba ugraditi sve va`ne odredbe me|unarodnih konvencija i op{teprihva}enih standarda o za{titi kulturnih dobara, {to }e zakon u~initi savremenim i modernim, prilago|enim na{im uslovima. Zakon o kulturnim dobrima treba da ure|uje op{te uslove za{tite i kori{}ewa kulturnih dobara, a za pojedine vrste kulturnih dobara odnosno ustanova koje sa bave za{tititom tih dobara vaqa doneti posebne zakone. Uporedo sa dono{ewem Zakona o kulturnim dobrima, treba doneti poseban Zakon o arhivskoj gra|i i arhivskoj slu`bi kojim }e se urediti za{tita arhivske gra|e kao kulturnog dobra, uslovi i na~in kori{}ewa, ~uvawa i obrade arhivske gra|e, kao i organizacija, nadle`nosti i zadaci arhiva i arhivske slu`be. Potreba dono{ewa novog zakona i to specijalnog zakona o arhivima i arhivskoj gra|i jeste svakako tim izraènija ako se imaju u vidu i Preporuke Saveta Evrope o evropskoj politici o dostupnosti arhivske gra|e, dostupnosti slu`benih dokumenata i arhivirawu elektronskih dokumenata u pravnom sektoru. Na~elo dostupnosti informacija treba ugraditi u zakon o arhivima koji }e omogu}iti dostupnost i kori{}ewe arhivske gra|e svakom licu koje ima pravni interes u slu`bene svrhe, za nau~no istraìvawe i potrebe publikovawa, nastave, izlo`be, za ostvarivawe li~nih prava, ali koji }e istovremeno za{titi privatnost i li~ne podatke. Budu}i zakon o arhivskoj gra|i i arhivskoj slu`bi treba da obezbedi za{titu arhivske gra|e i dokumentarnog materijala, bez obzira na to u ~ijem su vlasni{tvu ili posedu i bez obzira na to da li su registrovani ili evidentirani. Tim zakonom treba precizno definisati pojmove koji se koriste u arhivskom zakonodavstvu i arhivistici (arhiv i arhivska gra|a, dokumentarni materijal, dokument, elektronski dokument, arhivski fond, arhivski fond Republike Srbije, odabirawe arhivske gra|e, za{tita arhivske gra|e, javna i privatna arhivska gra|a i dokumentarni materijal, stvaralac i imalac arhivske gra|e, kategorizacija arhivske gra|e, dostupnost i kori{}ewe, deklasifikacija dokumenata, za{ti}eni li~ni podaci) na iskustvima dosada{weg zakonodavstva i zakonodavstva razvijenih zemaqa i zemaqa u tranziciji. Tako|e, potrebno je razraditi obaveze stvaralaca i imalaca javne arhivske gra|e i dokumentarnog materijala (u privatnoj i dràvnoj svojini), uslove i na~in odabirawa, ~uvawa i predaje nadle`nim arhivima i uslove kori{}ewa javne arhivske gra|e. Tako|e, potrebno je urediti prava i obaveze stvaralaca i imalaca privatne arhivske gra|e, kao i obaveze i nadle`nosti arhiva. Ovde je veoma va`no da se dràva opredeli, kroz novi zakon o arhivima, da li }e nastaviti da {titi arhivsku gra|u privatnih subjekata, ili }e za wu utvrditi samo obaveze vlasnika kroz zakonske propise. Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

177

Veoma zna~ajno, ako ne i najzna~ajnije, jeste pitawe organizacije arhivske slu`be u celini, {ta wu ~ini, osnivawe arhiva i obezbe|ivawe sredstava za wihov rad. Ve}ina propisa koji se odnose na osnivawe i finansirawe arhiva je nejasna ili kontradiktorna, tako da ni sada nije jasno da li su arhivi dràvne ustanove ili su oni op{tinska funkcija. Arhivi su od 1. decembra 2002. godine, sa finansirawem pre{li na op{tine i gradove, iako ni do danas nisu utvr|ena osniva~ka prava nad svim arhivima od strane op{tina i gradova. Ovakav pravni status arhiva u Republici zahteva hitnu intervenciju dràve da kroz novi zakon defini{e poloàj arhiva i odredi svoj interes u oblasti arhivske slu`be. U tom kontekstu je od prvorazrednog zna~aja da se dràva odlu~i koji koncept arhiva }e da razvija, koncept dràvnog arhiva ili koncept dràvnog kombinovan sa arhivima lokalnog tipa, cetralizovan ili decetralizovan po na~inu organizacije i, naravno, kako }e da finansira ovu delatnost. Ustavni i politi~ki okvir, razume se diktira i re{ewe organizacije arhivske slu`be, pre svega ~iwenica da imamo politi~ki sistem sa veoma izraènim stepenom decentralizacije, koja se ogleda u pro{irivawu nadle`nosti jedinicama teriorijalne autonomije, odnosno lokalne samouprave (Zakon o lokalnoj samoupravi 単 Sl. glasnik RS, br. 9/2002 i Zakon o utvr|ivawu odre|enih nadle`nosti pokrajine 単 Sl. glasnik RS, br. 6/2002). Ako se drìmo ovog ustavnog okvira, name}e se koncept dràvnog kombinovan sa lokalnim arhivima, decentralizovanog tipa, uz mogu}nost osnivawa specijalizovanih i privatnih arhiva pod uslovima i na na~in propisan zakonom. Dràvne arhive ~inili bi Arhiv Srbije i pokrajinski arhivi, a sada{wi regionalni (me|up{tinski i op{tinski) postali bi lokalni arhivi. Dràvni arhivi bi se bavili za{titom arhivske gra|e nastale u radu organa, organizacija, ustanova i drugih organa i organizacija ~iji je osniva~ Republika Srebija, odnosno organi pokrajine, a lokalni arhivi za{titom arhivske gra|e nastale u radu organa i organizacija lokalne samouprave, a podrazumeva se privatna arhivska gra|a politi~kih organizacija, nevladinih, verskih i dru{tvenih organizacija, privatnih preduze}a, kao i porodica i pojedinaca na teritoriji koju pokrivaju svojim nadle`nostima. Dràvni arhivi bi se finansirali iz republi~kog odnosno pokrajinskog buxeta, a lokalni iz buxeta lokalne samouprave. Status me|uop{tinskih (regionalnih) arhiva ostao bi u osnovi nepromewen u odnosu na sada{wi status, s tim {to bi se neke wihove nadle`nosti redukovale. Me|uop{tinski ili regionalni arhivi u dosada{wem toku rada i postojawa bili su u nadle`nosti lokalne samouprave, sa prete`no neregulisanim statusom i uvek prisutnim problemima u pogledu prostora, opreme, kadrova i finansirawa. Status je najve}im delom zavisio od toga kako lokalna samouprava shvata zna~aj i ulogu arhivske delatnosti jer su dosada{wi propisi svojom nedore~eno{}u ostavqali prostor za takav odnos op{tina, a {to se u krajwem odraàvalo na stepen i kvalitet za{tite arhivske gra|e. Koncept u kojem me|uop{tinski arhivi postaju lokalni ne re{ava wihov status, a samim tim ni ve}inu navedenih problema sa kojima se susre}e na{a arhivistika i arhivska slu`ba od osnivawa do danas. Arhivisti~ka slu`ba danas u svetu koncipirana je tako da se zasniva i funkcioni{e na jedinstvenim principima organizacije i unificiranim standardima rada. Primena jedinstvenih principa automatski ne zna~i puku centralizaciju u politi~kom smislu re~i, ve} odre|eni stepen centralizacije kada se radi o stru~nom aspektu organizacije arhivisti~ke delatnosti. Imaju}i u vidu svetske trendove u arhivistici i organizaciji arhivisti~ke slu`be nikakav strah od prisustva centralisti~kih elemenata organizacije, ne 178

Bo{ko Raki}

treba da bude razlog da slu`ba bude razbijena, razgra|ena i autarhisti~ki unutar sebe i svojih delova zatvorena, {to se uvek kada se organizaciji slu`be na taj na~in pristupalo pokazalo kao znak lo{e organizacije, slabe koordinacije i nedovoqne efikasnosti, {to je za posledicu imalo i ima veliku neujedna~enost u radu i neadekvatnu za{titu arhivske gra|e. Uostalom, u mnogim demokratskim dru{tvima je prihva}en i razvijen koncept dràvnog arhiva (arhivska slu`ba se smatra javnom funkcijom od prvorazrednog zna~aja) sa centralisti~kim tipom organizacije, gde su niì oblici organizovawa arhivske slu`be (departmanski arhivi) podre|eni centralnim arhivskim ustanovama i finansirawe se vr{i iz centra, tj. dràvnog buxeta, ili pak sa decentralisti~kim tipom organizacije, gde niì departmanski arhivi u mreì dràvnih arhiva imaju izvesnu samostalnost. Ovakvom organizacijom obezbe|ena je jedinstvenost slu`be, unifikacija standarda po kojima rade i sigurno finansirawe, koje ne zavisi od bilo ~ije voqe ve} je sistemski pouzdano re{eno. Ustavni i politi~ki okvir ne spre~ava mogu}nost uvo|ewa koncepta dràvnog arhiva kroz uspostavqawe jedinstvene mreè dràvnih arhiva. U pripremi i izradi novog zakona ozbiqno treba razmotriti mogu}nost da se u Srbiji uvede koncept dràvnog arhiva, s tim da sada{wi me|up{tinski (regionalni) arhivi dobiju status dràvnog arhiva i da Republika iz svog buxeta, preko ministarstva nadle`nog za poslove kulture, preuzme finansirawe kompletne mreè javnih, odnosno dràvnih arhiva. Razume se, kroz prihvatawe koncepta dràvnog arhiva mogu}e je uspostaviti racionalnu mreù arhivskih ustanova za teritoriju republike i weno funkcionisawe na jedinstvenim principima i standardima u organizacionom, funkcionalnom, kadrovskom, stru~nom i metodolo{kom smislu, i ono {to je najva`nije, moè se obezbediti potpuna i adekvatna za{tita arhivske gra|e na celoj teritoriji Srbije. Kroz nova zakonska re{ewa treba reafirmisati mati~nu funkciju mati~nih arhiva, pre svega, kroz vr{ewe adekvatnog stru~nog nadzora nad arhivima i arhivskim odeqewima koji su u wihovoj nadle`nosti. Centralnu ustanovu za{tite arhivske gra|e, Arhiv Srbije, treba definisati kao nacionalnu instituciju sa svim atributima koje takva odrednica podrazumeva. Tako|e, uspostaviti efikasan upravni nadzor arhivske slu`be, u celini, koji }e inspektorima ministarstva za poslove kulture davati ovla{}ewa da, u situacijama kada se naloène mere na otklawawu nepravilnosti ne sprovode, mogu izricati meru privremene zabrane obavqawa odre|ene delatnosti, meru privremenog prestanka rada ustanove ili privremene mere ako preti opasnost o{te}ewa ili uni{tewa arhivske gra|e. Naravno, da bi se zakon po{tovao treba predvideti i krivi~ne i prekr{ajne sankcije, kako prema arhivima kao ustanovama za{tite, tako i prema imaocima i stvaraocima arhivske gra|e, za sve slu~ajeve nepo{tovawa propisanih mera za{tite arhivske gra|e.

Razvoj arhivskog zakonodavstva u Srbiji

179

Bo{ko Raki} DEVELOPMENT OF ARCHIVE LEGISLATION IN SERBIA

Summary Despite passing the Law on the State Archives of the Kingdom of Serbia in 1898, the creation and establishing of the legal system of protection of archive material in Serbia developed with a lot of difficulties, rises and falls. The treatment of the archive material in the next half a century slowly changed due to the lack of understanding by the authorities, holders and creators of archive material regarding its significance for the historical and cultural development of the nation and the state, inadequate archive legislation and its inconsistent application in practice. The status of archives as institutes for protection of archive material was always undefined. Efforts of the state regarding the archive legislation, which was conditioned by historical and social circumstances and trends at the time of its creation, resulted in gradual positive advances in the protection of archive material. In the second half of the seventies in the last century, there was an orientation toward establishing a unique, functional and integrated system of protection of the archive material in Serbia. That unity was based on a unique concept of planning and the established unique methodology of work through the application of unique standards in archival service. Realization of the unique concept of archival service depended on the space and equipment for the work of archives, professional staff, stable financing and archive legislation that provided all that. In that period, the best results were achieved with respect to the organization and coordination of professional work in archives, and the holders and creators of archive material were much more accountable for its protection. However, in the second half of the eighties, there occurred a fall in the quality of functioning of the archival service in the functional, organizational, staff and professional senses, as a consequence of disintegration processes in the society, abandoning the concept of unique planning and unique professional methodology in work. Within the archival service, there appeared some autarchical phenomena, closing within itself and in relation to the society. The Law on Cultural Heritage from 1990 tended to establish a unique system of protection for the territory of the Republic of Serbia. However, the initial positive results were annulled by further disintegration processes on the territory of the former Yugoslavia, as well as by the slowness in reaffirmation of the unity of archival service in the functional, organizational, staff and professional senses by the application of the unique methodology of work and generally accepted standards in the archival profession. The changes in the Constitution of Serbia in 2006 caused by the changes in economic and political spheres of the society, the state and problems of the archival service and protection of archive material and modern trends in the world archival science imposed the need for passing a separate law on archive material and archival service. That law should regulate the protection of archive material in the transitional and posttransitional periods, the status of private archive material, the status of archive institutions and the organization of the archival service as a whole. Elaboration of the concept of the state archives by the new law on archive material and archival service, through establishing a rational network of state archives functioning on the unique principles and standards of archival profession, can provide complete and adequate protection of archive material in the conditions of transition of our society.

180

Bo{ko Raki}

TIJANA [IBALI] Narodni muzej Kraqevo

RAD ETNOLO[KOG ODEQEWA OD OSNIVAWA NARODNOG MUZEJA U KRAQEVU DO STALNE POSTAVKE 2008. GODINE

TI=Rad Etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. godine AU= [ibali}, Tijana DC= 069.51.39(497.11) 1950/2000 (083.822) ID=153382668

Apstrakt U radu se, zahvaquju}i dokumentaciji Narodnog muzeja u Kraqevu, na hronolo{ki na~in govori o stvarawu Etnolo{ke zbirke i o etnolozima koji su dali svoj doprinos wenom formirawu i radu u proteklim decenijama. Stalna postavka Etnolo{kog odeqewa Muzeja u Kraqevu rezultat je vi{edecenijskog napora i rada entuzijasta koji su svojim angaòvawem, mawe ili vi{e uspe{no, uspeli da sa~uvaju od zaborava bogatu pro{lost Kraqeva. Segmenti razvoja Kraqeva kao grada, prikazani na stalnoj postavc Etnolo{kog odeqewa, odnose se na elemente gradske kulture od posledwih decenija XIX do tridesetih godina XX veka. Koncepcija postavke uslovqena je postoje}im materijalom u fondu Etnolo{ke zbirke, a sadràj se zasniva na predmetima za stanovawe, odevawe i druge elemente doma}eg i dru{tvenog ìvota.

ETNOLO[KO ODEQEWE MUZEJA U KRAQEVU Etnolo{ko odeqewe Narodnog muzeja u Kraqevu formirano je na samom po~etku rada ove ustanove, 1950. godine.1 U prvoj deceniji rada Muzeja etnolo{ki materijal je prikupqao, ~uvao i evidentirao geograf Panta ôli}. Priliv muzejskih predmeta tada je, moglo bi se re}i, bio vi{e stihijski, {to zna~i da pri odabiru materijala nisu u potpunosti primewivani etnolo{ki kriterijumi. Zbirku je ~inilo oko 360 predmeta,2 me|u kojima su kompleti srpske gra|anske no{we s kraja XIX i po~etka XX veka, delovi no{we doseqenika iz Makedonije i Crne Gore, kompleti narodne no{we i nakit ~ije je poreklo iz Kraqeva i okoline, a nabavqen je i neveliki broj premeta poku}stva, od razli~itih materijala, kao i pojedini primerci alata starih zanata. Dokumentacija o prikupqenom materijalu bila je nepotpuna. Neadekvatan sme{taj u~inio je da na pojedinim predmetima fizi~ka o{te}ewa budu velika. Ovakav na~in rada nije zadovoqavao osnovne principe muzeolo{kog zanata 単 sistematsko sakupqawe, stru~nu obradu, ~uvawe, za{titu i prezentovawe pokretnih kulturnih dobara. Restauracijom Gospodar Vasinog konaka, 1963. godine, Muzej dobija svoju zgradu. U to vreme po~iwe sa radom prvi ovda{wi kustos etnolog, gospo|a Marija Uro{evi}. Stru~no i sistematsko vo|ewe Zbirke zna~ilo je definisawe na~ina i kriterijuma kojih se treba pridràvati pri prikupqawu etnolo{kog materijala. Formirana je kwiga inventara,3 a dokumentacija o nabavqenim predmetima je upotpuwena. Materijal je nabavqan ve}im delom putem otkupa, {to na terenu, {to od gra|ana koji su predmete donosili u Muzej. Kako teritorija dana{we op{tine Kraqevo obuhvata Podibar, Nadibar, Moravu i Dowu Gruù, predmeti najve}im delom poti~u iz ovih oblasti. Na materijalnu i Rad Etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

181

Miroslav Stamenovi}, ^etrdeset godina rada Narodnog muzeja u Kraqevu, Na{a pro{lost 5, Kraqevo 1992. 2

Dokumentacija Narodnog muzeja Kraqevo.

Isto.

sl. 1

sl. 2

sl. 3

Dokumentacija Narodnog muzeja Kraqevo.

Bo`ana ]iri}, Darovi muzeju, Kraqevo 1996.

Dokumentacija Narodnog muzeja Kraqevo.

duhovnu kulturu Kraqeva i okoline uticali su i doseqenici iz susednih predeonih celina, kao i oni koji su iz razli~itih razloga dolazili i ostajali u Kraqevu i wegovoj okolini. Kretawa stanovni{tva odraàvaju se i na materijal koji postaje deo fonda Etnolo{ke zbirke Muzeja u Kraqevu. Terenska istraìvawa stvorila su uslove za nastanak bogate fotodokumentacije o narodnom graditeqstvu i gradskoj aritekturi Kraqeva i okoline. Marija Uro{evi} je 1965. godine koncipirala prvu stalnu postavku u prizemqu zgrade Muzeja pod nazivom Razvoj zanata, proizvodi i enterijer seoske ku}e. Marija Uro{evi} je u kraqeva~kom muzeju radila do 1971. godine. Zbirku je tada ~inilo oko 580 evidentiranih i obra|enih predmeta. Osim rukovo|ewa zbirkom, gospo|a Uro{evi} posvetila se i prou~avawu starih zanata ñ grn~arskog, terzijskog i opan~arskog. Alati ovih starih zanata znatno su uve}ali fond Zbirke. Obra|ene su i pomo}ne poqoprivredne zgrade u okolini Kraqeva, {to je rezultiralo ve}im brojem poqoprivrednih alatki prikupqenih za potrebe Muzeja. U saradwi sa Etnografskim muzejem iz Beograda i Zajednicom muzeja Zapadne Srbije, do 1972. godine organizovano je nekoliko gostuju}ih izlo`bi.4 (sl. 1.) U Narodnom muzeju u Kraqevu od 1972. godine kao kustos etnolog radi Boàna ]iri}. Za wen rad vezane su mnogobrojne izlo`be i tekstovi o bojaxijskom zanatu u Kraqevu, o narodnom znawu i verovawu i obi~ajima vezanim za plodnost useva i stoke. Boàna ]iri} autor je izlo`bi: ñ 1976 - Seoska arhitektura sa elementima enterijera u kraqeva~kom kraju (sl. 2) ñ 1980 ñ Zanati i zanatski proizvodi u kraqeva~kom kraju (sl. 3) ñ 1982 ñ Narodno likovno stvarala{tvo u kraqeva~kom kraju ñ saradwa sa Zajednicom muzeja Zapadne Srbije (sl. 4) ñ 1984 ñ Rukavice, ~arape i tkanice ñ 1989 ñ Etnografsko nasle|e regiona Kraqevo ñ u saradwi sa etnolozima muzeja iz â~ka i Kru{evca ura|ena je prezentacija duhovne i materijalne kulture kraqeva~kog, ~a~anskog, poè{kog i kru{eva~kog kraja i etnografskih predmeta evidentiranih u okviru nau~no-istraìva~kog projekta 1982ñ1985. godine, iz projekta OZN regiona Kraqevo ñ Zamak kulture Vrwa~ka Bawa 1989 (sl. 5) ñ 1990 ñ stalna postavka u prizemqu zgrade Muzeja pod nazivom Kraqevo od varo{i do grada ñ 1991ñ1992 ñ ]ilimarstvo Zapadnog Pomoravqa ñ saradwa sa muzejima iz â~ka, Kru{evca i Radni~kim univerzitetom iz Trstenika (sl. 6) ñ 1996 ñ Darovi Muzeju (sl. 7) Izlo`ba Darovi Muzeju pripremqena je povodom 45 godina postojawa Muzeja u Kraqevu, sa èqom da posetioce i qubiteqe starina zainteresuje za akciju darivawa materijala radi oboga}ivawa zbirke.5 Od 1972. do 1998. godine u Narodnom muzeju u Kraqevu gostovalo je 9 izlo`bi etnolo{kog sadràja.6 Etnolo{ko odeqewe od 1998. godine vodi kustos etnolog Tijana [ibali}. Rad na daqem prikupqawu, obradi, konzervaciji, ~uvawu i prezentaciji zbirke mogao se uspe{no realizovati samo posle revizije materijala. Ciq je bio da se prikaè stawe Zbirke, uo~e promene nastale dugogodi{wim postojawem Etnolo{kog odeqewa i ta~nije defini{u na~ini i kriterijumi za oboga}ivawe postoje}eg fonda.7 Predmeti su nabaqani {to otkupom {to poklonima. Vodilo se ra~una da se upotpune postoje}e kolekcije u okviru Zbirke. Znatno je uve}ana kolekcija }ilima, ko{uqa, pe{kira, keceqa, tkanih pojaseva, ~arapa, gradskog name{taja i poku}stva. Politi~ke prilike u Srbiji u posledwoj deceniji XX veka uslovile su da mnoge raseqene porodice svoj novi dom prona|u 182

Tijana [ibali}

u Kraqevu i okolini. Ono malo {to su upeli da ponesu sa sobom, a pokazateq je wihovog ìvota na Kosovu i Metohiji, ponudili su na otkup ili poklawali Muzeju, ustanovi koja }e delove materijalne kultute wihovog zavi~aja na najbowi na~in sa~uvati od zaborava. Teku}i poslovi 単 reinventarizacija materijala, preseqewe u nove prostorije, reorganizacija sme{taja premeta i etnolo{ke biblioteke, obavqawe neophodne konzervacije i restauracija na pojedinim predmetima, realizacija stalne postavke, na neki na~in su stopirali izlo`benu delatnost Etnolo{kog odeqewa, tako da je od 1998. do 2008. godine prezentovan samo deo iz fonda Zbirke izlo`bom Ko{uqe iz Etnolo{ke zbirke Narodnog muzeja u Kraqevu. (sl. 8) Narodni muzej u Kraqevu prikazao je svojoj publici nekoliko gostuju}ih izlo`bi, za ~iju su realizaciju postojali uslovi. Posle vi{e od pola veka rada Muzeja, u zbirci Etnolo{kog odeqewa nalazi se preko 1 600 inventarisanih i obra|enih predmeta.8 Na terenu je evidentirano preko 500 predmeta. Zbirku ~ine predmeti koji se odnose na poqoprivredu i sto~arstvo, lov i ribolov, kao i zbirka alata starih zanata 単 kova~kog, opan~arskog, voskarsko-licitarskog, kroja~kog, zbirka alata za preradu vune, konopqe i lana, zbirka sve}waka i lampi, zbirka metalnog, drvenog, tekstilnog i kerami~kog poku}stva, zbirka seoske i gradske no{we, zbirka }ilima, zbirka nakita, zbirka muzi~kih instrumenata, seoskog i gradskog name{taja. Bogatstvo i raznovrsnost etnolo{kog materijala uslovqeni su strukturom stanovni{tva Kraqeva i okoline. Teritorija dana{we op{tine Kraqevo obuhvata Podibar, Nadibar, Moravu i Dowu Gruù.9 Ove oblasti raspore|ene su oko u{}a Ibra u Zapadnu Moravu, s juga, i oko reke Gruè sa severa. Doline pomenutih reka prirodne su raskrsnice migracionih kretawa koja su se vr{ila u pro{losti i koja se de{avaju i danas. Stanovni{tvo je od davnina bilo upu}eno na me|usobne uticaje. Na etni~ku strukturu stanovni{tva Kraqeva i okoline uticalo je i stanovni{tvo susednih predeonih celina 単 Leva~, Gorwa Gruà, Draga~evo, Jelica, Kopaonik, U{}e, Studenica. Stalno kretawe stanovni{tva i poloàj Kraqeva i okoline uslovili su da ova oblast bude etapna stanica doseqenicima iz Novog Pazara, Gorweg Ibra, Kola{ina, Vasojevi}a, Starog Vlaha, Kosova i Metohije, pri wihovom naseqavawu dubqe u Srbiju. Mnogi su ostali u kraqeva~kom kraju i sa sobom doneli tvorevine materijalne i duhovne kulturne mati~nog kraja.

sl. 4

sl. 5

Stalna postavka Etnolo{kog odeqewa Narodnog muzeja u Kraqevu Po mnogo ~emu specifi~an kraj XIX veka doneo je promene koje se reflektuju u svim dru{tvenim domenima. Paralelno sa politi~kim, dogodile su se kulturne i umetni~ke promene. Va`na posledica ovih promena je nastanak nove, gra|anske klase èqne svakovrsne afirmacije. Stvoreni su i dru{tvu nametnuti novi odnosi, nove navike, novo pona{awe. Sprovedena je vizuelizacija novog dru{tvenog statusa. Svakodnevni ìvot je dinami~niji i u wemu se izdvajaju na poslovni, dru{tveni i privatni. Stalna postavka Etnolo{kog odeqewa Muzeja u Kraqevu dug je generacijama koje dolaze. Preci su Kraqevu darivali izuzetnu pro{lost. Odgovornost pred sada{wim i budu}im muzejskim radnicima je velika. Ovom prilikom Muzej èli da posetioce makar na trenutak vrati u pro{lost, u Kraqevo s kraja XIX i po~etka XX veka.

sl. 6

Dokumentacija Narodnog muzeja Kraqevo.

U srpskoj istoriji kraj XIX i po~etak XX veka va`ni su zbog formirawa dr`ave po uzoru na zapadnoevropske zemqe. Tradicionalna kultura naroda Rad Etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

183

Petar Vlahovi}, Etni~ki pregled stanovni{tva u Kraqevu i okolini, Kraqevo i okolina, Beograd 1966.

sl. 7

sl. 8

@. Romeli}, E. Radulovi}, Lepa varo{ Kru{evac, Kru{evac 1998. 11

Isto.

sl. 9 単 radni sto i stolice kat. br. 98, 99

obuhvata i kulturne pojave u gradskoj sredini. Pored obnove gradova, ovu fazu istorijskog razvoja karakteri{e i nastanak novog dru{tvenog sloja. Obrazovani i imu}ni qudi postepeno se osloba|aju orijentalnog na~ina ìvota i primaju uticaje Zapada. Stvara se posebna, srpska, gra|anska kultura. Etnolo{ko odeqewe Narodnog muzeja u Kraqevu stalnom postavkom je iz celine bogatog etnolo{kog materijala izdvojilo nekoliko zna~ajnih tema koje se odnose na razvoj Kraqeva kao varo{i. Izlo`ba prikazuje deo kulturne ba{tine tog vremena i uvod je u daqe prou~avawe i prezentaciju gra|anske kulture starog Kraqeva. Materijal iz fonda Etnolo{ke zbirke Muzeja u Kraqevu uslovio je koncepciju postavke. Sadràj ~ine na predmeti koji se odnose na stanovawe, dru{tveni ìvot i odevawe. Izloèni materijal sakupqan je i obra|ivan u Odeqewu od samog osnivawa Muzeja. Predmeti su nabavqani putem otkupa i poklona. Za vi{e od pola veka postojawa Muzeja, prilikom prikupqawa materijala uo~ena je neravnomerna zastupqenost predmeta, kako po funkciji, tipologiji i vrsti materijala, tako i po kulturnoj i umetni~koj vrednosti. Zasada, to onemogu}ava celovitije sagledavawe dru{tvene i kulturolo{ke slike Kraqeva u pomenutom periodu. Stoga su predmeti izloèni prema vremenu nastanka i nameni. Na izlo`bi je akcenat stavqen na ènsku gradsku ode}u, kako u tipolo{kom i stilskom pogledu, tako i na wenu rasko{ i neospornu estetsku i umetni~ku vrednost. Ode}a, seoska ili gradska, kqu~ je za otkrivawe etni~kih i kulturolo{kih posebnosti, prohujalih epoha, razli~itih uticaja i me|usobnih proìmawa. Ode}a je vrsta komunikacije me|u qudima. Ode}a je odraz ekonomskih i politi~kih doga|aja, duha epohe, vremena i prostora u kome je nastala. Stalna izlo`ba Etnolo{kog odeqewa, kao deo stalne postavke Narodnog muzeja u Kraqevu, posetioce na trenutak vra}a u pro{lost, u Kraqevo s kraja XIX i po~etka XX veka. Iako su jo{ uvek prisutni elementi orijentalne kulture, arhitektura i organizacija stambenog prostora mewaju se prihvatawem evropskih stilskih uzora.10 Ekonomsko stawe i dru{tveni poloàj uslovqavaju novine u opremawu ku}e. Be~ i Budim uzor su za na~in i stil ìvota. Izvesni uticaji poti~u iz Pariza, takozvanog francuskog prestià.11 Novonastale zanatlije, trgovci, doseqenici razli~itih zanimawa, donose na~in ìvota koji mewa kulturu stanovawa doma}eg, zate~enog stanovni{tva. Raznolikost prostorija po funkciji poja~ana je pri gradwi ku}a bogatih porodica. Osim kuhiwe i trpezarije, izdvojeni su gostinska i radna soba, salon, kabinet sa bibliotekom, de~ja soba, kupatilo, soba za poslugu. Name{taj, me{avina postoje}ih stilova, uvoz iz zapadnoevropskih centara ili izra|en u doma}im radionicama, uslovqen je ekonomskim stawem porodice. Nov na~in ìvota name}e i nove navike vezane za upotrebu poku}stva. Fini i skupoceni predmeti zahtevaju upotrebu zastakqenih ormara (sl. 11). Za novine u spremawu i posluìvawu jela i pi}a, postalo je neophodno raznovrsno posu|e i pribor fine strane ili doma}e fabri~ke izrade (kat. br. 92, 67, 65, 69). Novoformiranom gra|anskom dru{tvu jedina odrednica je ekonomski status, bez obzira na versku ili nacionalnu pripadnost. Na izlo`bi je prikazan skroman deo ove kulturne zaostav{tine. Zahvaquju}i sa~uvanim komadima name{taja i delovima poku}stva i posu|a, posetioci mogu videti kako je nekad izgledao salon (sl. 10), prostorija u kojoj su naj~e{}e primane posete, i radna soba (sl. 9), imu}nijih porodica u Kraqevu u pomenutom periodu. Ekonomski, politi~ki i civilizacijski nivo stanovni{tva odraàva se i na kulturu odevawa. Izgled ode}e, na~in no{ewa, zastupqenost odre|enih bo184

Tijana [ibali}

sl.10 salon sa lutkom kat. br. 83, 84, 85, 86

Isto.

13 D. Stojanovi}, Gradska no{wa u Srbiji tokom XIX i XX veka, MPU, Beograd 1980.

sl. 11 ñ kredenac, kat. br. 90

ja, ukazuju na moralna i verska shvatawa dru{tva, na polnu, starosnu i bra~nu diferencijaciju, na dru{tveni status onog ko je nosi.12 O ovom va`nom delu materijalne kulture govore mnogi putopisi, arhivska gra|a, likovni izvori, fotografije. Dostupni podaci uglavnom se odnose na odevawe u sve~anim prilikama. Svakodnevna ode}a je izra|ivana od jednostavnijih tkanina i sa mawe ukrasa ili je no{ena ve} pohabana ili ode}a koja nije vi{e moderna. Ode}a verski i ekonomski raznolikog stanovni{tva je {arolika. Doseqenici seoskog porekla jo{ uvek nose ìvopisnu ode}u svog kraja. Evropeizacija odevawa gra|anskog stanovni{tva odvijala se postepeno. Bogati Srbi jo{ uvek se obla~e pod uticajem Orijenta. Xube (kat. br. 1) ñ ènska, duga~ka gorwa ode}a, bez rukava i kop~awa (sl. 13), dolama (kat. br. 26) ñ ènska gorwa ode}a sa rase~enim-~epken rukavima i bez kop~awa (sl. 12), dimije (kat. br. 2), svileni pojas ñ trabolos (kat. br 5), keceqa (kat. br. 30) ñ bo{~a, bogato ukra{ena zlatovezom, ko{uqa od prizrenske svile (kat. br. 6) ukra{ena zlatnim i srebrnim nitima, (sl. 14), a na nogama nanaule ili papu~e, bogato ukra{ene (kat. br. 4), dugo su delovi ode}e koju je nosilo bogato gra|anstvo.13 Iako nisu vi{e moderni, deo su tradicije i prestià, a izra|ivali su ih zanatlije ñ terzije. Etnolo{ka zbirka Muzeja u Kraqevu imala je sre}u da su u wenom fondu budu sa~uvani i delovi ènske gradske no{we i prate}i detaqi iz posledwih decenija XIX veka nastali pod uticajem orijentalnog na~ina odevawa. Dokumentacija o poreklu i na~inu nabavke ovog materijala je nepotpuna. Na osnovu pisanih i likovnih izvora, fotografija i literature o odevawu u Srbiji u pomenutom periodu, predmeti su obra|eni, a wihova kulturna, etnolo{ka i estetska vrednost doprinela je da budu izloèni na stalnoj postavci Odeqewa. Evropska moda i orijentalni na~in odevawa neko vreme egzistiraju istovremeno {to je u skladu sa istorijskim prilikama. Odevawe se moè pratiti po fazama razvoja i preobraàvawa. Sredinu XIX veka karakteri{e formirawe srpske ènske gra|anske no{we, koju prihvata i imu}no seosko stanovni{tvo, ali ga prilago|ava svojim potrebama i dru{tveno-ekonomskom statusu. 186

Tijana [ibali}

Osnovu ènske ode}e tada ~ine ko{uqa, fistan, svileni pojas bajader, libade ñ ènski gorwi haqetak (sl. 15), bunda ñ preuzeta sa Zapada, a krojnih odlika pod uticajem Istoka (sl. 17), fes. Tepeluk je posebna vrsta ukrasa koju su na fesu nosile bogate ène. Biserni tepeluk smatra se autohtonim delom srpskog gra|anskog nakita. Bare{ je traka od somota ili marama od svile upredena i obavijena oko fesa sa nakitom. Svilena marama preklopqena na grudima no{ena je ispod libada. Krajem XIX veka fistan ñ haqinu, zamewuju sukwa i bluza. Ponegde se jo{ nose bajader, bare{ i svilena marama na grudima, koju kasnije zamewuju ~ipka, svilena marama sa {tampanim motivima i resama ili {al. Do tridesetih godina XX veka opstaju libade i tepeluk kao prepoznatqivi elementi nacionalnog kostima. Libade skromnije izrade i izgleda sastavni je deo i sve~ane seoske ode}e udatih i starijih èna. Sukwa i bluza (kat. br. 74) zamenile su fistan. [ivene su od brokata ili sli~ne svilene tkanine. Evropske odlike ovih odevnih predmeta osloba|aju ènu no{ewa mnogobrojnih podsukwi. Bluze su sa visokim okovratnicima i ukra{ene vezom i ~ipkom, a rukavi su bogato nabrani. Uz wih su no{eni libade, {alovi od ka{mira, svile ili ~ipke (kat. br. 75), uglavnom ma{inske izrade. U to vreme, u modu ulaze rali~iti ogrta~i (kat. br. 55), pelerine, mufovi, {e{iri, podvezice, lepeze (kat. br. 60), ta{nice (kat. br. 61) itd. ârape (kat. br. 38) su najpre ru~no, a zatim ma{inski pletene. Obu}u ~ine papu~e, cipele (kat. br. 32) i ~izme. Tek od prvih decenija XX veka moè se muzeolo{ki pratiti ènsko rubqe i razni prate}i detaqi ñ maramice (kat. br. 35), rukavice (kat. br. 34), suncobrani (kat. br. 33) itd. Kada je evropska moda krajem XIX veka prihva}ena u mu{kom odevawu, to je u~iweno u potpunosti. Modni uticaji pristiù iz Be~a, Budima, Pariza. Odevawe dece je po ugledu na odrasle, ali mnogo jednostavnije. Ode}a koja je obeleìla kraj XIX i po~etak XX veka, takozvana srpska ènska gra|anska no{wa, najzastupqenija je u Etnolo{koj zbirci Narodnog muzeja u Kraqevu. Sa~uvan je zna~ajan broj libada, fesova (kat. br. 80), marama (kat. br. 36, 37, 56), bundi (kat. br. 54), ko{uqa (kat. br. 6). Prilikom odabira maRad Etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

187

sl. 12 ñ dolama kat. br. 26 sl. 13 ñ xube kat. br. 1

sl. 14 単 ko{uqa kat. br. 6

sl. 15 単 libade kat. br. 31

14 G. Elezovi}, Re~nik kosovsko-metohijskog dijalekta, Pri{tina, 1998, 62.

15 \. Te{i}, Narodni nakit XIX veka prema zbirci Etnografskog muzeja u Beogradu, GEM, kw. 26, Beograd 1963.

terijala za izlagawe primewivani su pored etetskih i kriterijumi koji potvr|uju i kulturne vrednosti samog predmeta. Pored crnog (kat. br. 73), bogato ukra{enog libada, zna~ajno mesto na izlo`bi zauzima i belo, tzv. ven~ano libade (kat. br. 31), izra|eno od svile (sl. 15). Uz prate}e detaqe preuzete iz ode}e sa Zapada, libade je ponegde no{eno i do sredine XX veka. Odgovaraju}i nakit prati odevawe. Izrada i upotreba nakita u Srbiji je bogata. Pojavquje se u velikom broju i u raznovrsnim oblicima, kako u gradu, tako i na selu. Naro~ito dolazi do izraàja na ode}i za sve~ane prilike. Svojom lepotom isti~e status, imovno stawe i eleganciju èna, a snagu, mo} i ekonomski i dru{tveni poloàj mu{karaca. Nakit je specifi~an vid tradicionalne kulture i uglavnom se izra|uje u profesionalnim radionicama majstora, kujunxija. Majstori nastoje da svojom ve{tinom stvore harmoniju izme|u tradicije i èqa onoga kome je nakit namewen. Nakit je izra|ivan uglavnom od metala 単 zlato, srebro, mesing, bakar, bronza, u svim tehnikama koje se na metalu primewuju. Zone ènskog ukra{avawa su glava, vrat, grudi, ruke i pojas. Nevestinski nakit je kompletniji i bogatiji, jer mu se pored obeleàvawa va`nih promena u ìvotu ène pridaje i zna~ajna za{titna uloga u novonastaloj zajednici, posebno zbog budu}eg poroda. Muzej u Kraqevu poseduje malu, ali lepu kolekciju nakita no{enog krajem XIX i po~etkom XX veka. Posebno zanatsko ume}e izraèno je na kop~ama za pojas (sl. 16), paftama.14 Naj~e{}e su izra|ivane od srebra, bakra ili mesinga (kat. br. 3, 21). U Etnolo{koj zbirci Muzeja u Kraqevu, sa~uvan je i znatan broj stolovatog prstewa (sl. 18, 19)15, koje ima zajedni~ke tehni~ko-konstruktivne odlike, a razlike su samo u pogledu savr{enstva izrade i ukrasa koji se nalaze na glavi prstena, wegovom obodu ili na karici (kat. br. 12, 13). Narukvice iz Kraqeva~kog muzeja pripadaju tipu grivni sa plo~icama (kat. br. 17, 18, 19, 20). Ura|ene su od niza ~etvrtastih plo~ica me|usobno pokretno spojenih, a zatvaraju se na {arnip ili kop~om. Omiqen i vrlo rasko{an nakit èna i mu{karaca je }ustek, lanac koji se zavr{ava amajlijom ili satom sme{tenim u jako lepo ukra{enu kutiju za sat (sl. 20). ]ustek je izra|ivan od pozlate ili srebra, tehnikom filigrana i granulacije ili pak livewem. S obzirom na vrlo oskudan nakit koji su mu{karci nosili, pored }usteka i xepnog sata (kat. br. 22, 23) treba pomenuti i ukrasna dugmeta za ko{uqe (sl. 21). Izra|ena su, tako|e, tehnikom filigrana sa granulacijom ili livewem (kat. br. 24, 25). Kasnije se nakit po uzaru na zapadnoevropske radionice proizvodi i kod nas, ali mu nedostaju fino}a u izradi i formi. Tamo gde se odrào gra|anski kostim sa nacionalnim karakteristikama, krajem XIX veka, nakit se sastojao od kompleta nau{nica (kat. br. 79), prstena (kat. br. 81), bro{a i grana za bare{. Ceo komplet je tipolo{ki ujedna~en. Izra|en je u obliku cvetova sa kupastim laticama i lomqenim dragim kamewem ili fino bru{enim staklom, u wima. Prsten i grana no{eni su na bare{u. Bro{ je no{en na grudima, na marami, ispod libada. Nakit no{en uz srpsku gra|ansku no{wu ~ine i razni medaqoni i biserne ogrlice. Predmeti za li~nu upotrebu od srebra, kutija za nakit, ~ekmeè (kat. br. 9), bo~ice za parfem (sl. 23), vazica (kat. br. 51), pudrijera (kat. br. 49), tabakera, dvogled, materijal su kojima se Muzej u Kraqevu moè pohvaliti. U srpskoj istoriji period posledwih decenija XIX i po~etak XX veka va`ni su zbog formirawa dràve po uzoru na zapadnoevropske zemqe. Prou~avawe tradicionalne kulture jednog naroda obuhvata i promene nastale u gradskim sredinama. Pored obnove gradova, pomenuti period istorijskog razvoja karakteri{e i nastanak novog dru{tvenog sloja, mlade srpske buròazije. Obrazovawe u zapadnoevropskim centrima rezultiralo je osloba|awem od orijentalnog na~ina ìvota i 188

Tijana [ibali}

primawem uticaja sa Zapada. Promene su se de{avale postepeno i neko vreme su pomenuti uticaji egzistirali istovremeno. Rezultat promena u gradskim sredinama je nastanak posebne srpske gra|anske kulture. Promene se de{avaju u arhitekturi, organizaciji i opremawu stambenog prostora, odevawu, ukra{avawu tela i ode}eĂ&#x2013; Kao i u ostalim gradovima Srbije, mewa se i na~in ìvota u Kraqevu. Kraqev~ani boqeg imovnog stawa polako podleù uticajima Evrope. @ene, uz ode}u sa isto~wa~kim karakteristikama, uporedo nose i delove evropskog kostima. Na po~etku su to bili prate}i detaqi, a potom su ~itava ode}a i nakit pod uticajem evropske mode. Promenama jedino nisu podlegli do tridesetih godina XX veka, libade i tepeluk, osnovno obele`je srpske ènske ga|anske no{we. Stalna postavka Etnolo{kog odeqewa Muzeja u Kraqevu, slikoviti je prikaz postepenog prihvatawa uticaja sa Zapada u gradovima Srbije, pa i u Kraqevu.

Rad Etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

189

sl. 16 Ăą pafta kat. br. 3 sl. 17 Ăą bunda kat. br. 50

sl. 18 ñ stolovati prsten kat. br. 12

sl. 19 ñ prsten kat. br. 10

sl. 20 ñ sat sa }ustekom kat. br. 22, 23

sl. 21 ñ dugmad za ko{uqu kat. br. 24

sl. 22 ñ190 bro{ kat. br. 44

sl. 23 ñ bo~ice za parfem kat. br. 50

Tijana [ibali}

RE^NIK Bajader ñ duga~ak ènski pojas izra|ivan uglavnom od svilene tkanine sa utkanim cvetnim dekorom. Uè strane se zavr{avaju dugim resama od svilenih niti. Bare{ ñ ènska ukrasna traka za glavu u obliku vaqka sa krajevima pode{enim za vezivawe. Izra|ena je uglavnom od crnog somota ili svile. Brokat ñ vrsta tkanine. Grana za bare{ ñ nakit koji je ka~en na bare{ u obliku grane sa listovima i cve}em. Granulacija ñ tehnika obrade metala. Grivna sa {arnirom ñ ove grivne pripadaju tipu grivni sa zatvara~em. U konstrukcionom pogledu one ~ine zatvoreni krug, s tim {to je na jednom mestu zatvara~ kojim se grivna zatvara. Izra|ene su od niza ~etvrtastih plo~ica me|usobno pokretno spojenih. Dimije ñ dowi deo ènske ode}e uglavnom pravougaonog oblika. U struku su bogato nabrane. U dowem delu su nogavice. Nogavice i pojedini delovi dimija bogato su ukra{eni zlatovezom i pozamanterijskim trakama. Dolama ñ duga~ka ènska gorwa ode}a, krojena zvonasto, sa dugim, rase~enim rukavima koji slobodno padaju, ~epken, a zavr{avaju se srcoliko i sa na{ivenim dugmadima od pozla}enih niti. Otvorena je celom duìnom i ukra{ena na{ivenim dugmadima. Bogato je ukra{ena zlatotkanim trakama i zlatovezom. Kujunxija ñ zanatlija koji izra|uje, kuje nakit i ukrasne predmete od plemenitih metala. Libade ñ ènska kratka gorwa ode}a, polukru`no zavr{enih predwih delova, sa dugim, izrazito {irokim i sa unutra{we strane rase~enim rukavima. Spoqne ivice i prorezi na rukavima i le|ima ukra{eni su zlatnim nitima. Izra|ivano je uglavnom od somota teget, crne i bordo boje, kao i od atlasa crne boje. Libade za ven~awe izra|ivano je od bele svile. Livewe ñ tehnika obrade metala. Pafta ñ metalna i posebno ukra{ena kop~a za pojas. Stolovato prstewe ñ ovo prstewe je dobilo naziv po svojoj nameni da se nosi samo za vreme sve~anosti, za stolom, zbog svoje veli~ine. Smatra se da je izra|ivano u Skadru. Ova grupa prstenova ima zajedni~ke tehni~ko-konstruktivne odlike, a me|usobno se razlikuju samo u pogledu savr{enstva izrade i ukrasa na glavi prstena, obodu ili na karici. Ovo prstewe se izra|ivalo od bakra, bronze ili srebra. Tepeluk ñ od turske re~i tapalik, koja ozna~ava malu, kratku ènsku kapu, oki}enu niskama dukata ili bisera. Deo je ènske no{we bez obzira na nacionalnu, etni~ku ili konfesionalnu pripadnost. Terzija ñ zanatlija koji po meri kroji, {ije i ukra{ava ode}u od finijih tkanina. Trabolos ñ svileni pojas no{en uz ode}u orijentalnog tipa poreklom iz Sirije. @ene su ga nosile uz dimije, mu{karci uz ~ak{ire posebnog tipa. Fes ñ vrsta kape izra|ena od crvene ~oje, ukra{ena ki}ankom od crne svile. Filigran ñ tehnika obrade metala. Fistan ñ ènska duga~ka gorwa ode}a, duboko preklopqena, sa prorezima sa strane u dowem delu i srcolikim izrezom na grudima. Rukavi su dugi i rase~eni u dowem delu sa unutra{we strane. Kop~a se pomo}u niza ukrasnih dugmeta i kop~i. Izra|ivan je uglavnom od skupocenih tkanina. Rad Etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

191

êpken ñ dugi, celom duìnom rase~eni rukavi pri~vr{}eni samo za rameni deo gorwe ode}e. Xube ñ ènska, duga~ka gorwa ode}a bez rukava. No{ena je preko ko{uqe. Krojena je koso, sa jako nagla{enim strukom. Otvorena je celom duìnom i ima rase~ene xepove sa strane. Bogato je ukra{ena zlatovezom ili pozamanterijskim trakama. Ime je pogre{no dobila od arapske re~i xube, koja ozna~ava odoru muslimanskih sve{tenika, a zbog ~ega i kako nije utvr|eno. Prisutna je samo u ode}i srpskog stanovni{tva, o ~emu govore krojne i ukrasne odlike. ]ustek ñ lanac za sat. Izra|en je od upletene ìce u vidu gajtana na kome se nalaze krupna livena i granulinarana pucad i primerci ukrasnog kamewa. Jedan kraj se zaka~iwao za ode}u na ramenu, a o drugom je oka~en sat koji se stavqao za pojas.

LITERATURA Vlahovi} Petar, Etni~ki pregled stanovni{tva u Kraqevu i okolini, Kraqevo i okolina, Beograd 1966. Darmanovi} Mina, Kula{i Sazan, Nakit i zlatovez Kosova i Metohije, Muzej u Pri{tini, Pri{tina 1998. Elezovi} Gligorije, Re~nik kosovsko-metohiskog dijalekta, Pri{tina 1998. Jevri}-Lazarevi} M., Ogledalo, istorijsko-stilski razvoj, Muzej primewene umetnosti, Beograd 1982. Kru{kovi} Radmila, Nakit iz etnografske zbirke Muzeja u Ni{u, Narodni muzej Ni{, Ni{ 1972. Romeli} @ivka, Radulovi} Ema, Lepa varo{ Kru{evac, Narodni muzej Kru{evac, Kru{evac 1998. Stamenovi} Miroslav, ^etrdeset godina rada Narodnog muzeja u Kraqevu, Na{a pro{lost broj 5, Kraqevo 1992. Stojanovi} Dobrila, Gradska no{wa u Srbiji tokom XIX i po~etkom XX veka, Muzej primewene umetnosti, Beograd 1980. Te{i} \or|e, Narodni nakit XIX veka prema zbirci Etnografskog muzeja u Beogradu, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu 26, Beograd 1963. ]iri} Bo`ana, Darovi Muzeju, Narodni muzej Kraqevo, Kraqevo 1995. [ibali} Tijana, Ko{uqe iz Etnolo{ke zbirke Narodnog muzeja u Kraqevu, Kraqevo 2002. [kaqi} Abdulah, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo, 1979. Dokumentacija Narodnog muzeja u Kraqevu

ILUSTRACIJE Slike od 1 do 8 ñ biblioteka Etnolo{kog odeqewa Muzeja u Kraqevu Slike od 9 do 39 ñ dokumentacija Etnolo{kog odeqewa Muzeja u Kraqevu

192

Tijana [ibali}

KATALOG IZLO@BENIH PREDMETA VITRINA BR. 1 1. XUBE ñ inv. br. E-957, kraj XIX veka, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 112 cm, dowa {irina ñ 285 cm Xube je ènska gorwa ode}a bez rukava, ukrojena u struku zvonasto i otvorena celom duìnom. Xube je izra|eno je od plave ~oje i ukra{eno vezom od zlatne srme, {irita i gajtana. Zanatski je proizvod. 2. DIMIJE ñ inv. br. E-947, kraj XIX veka, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 115 cm, {irina u struku ñ 300 cm Dimije su ènska dowa ode}a pravougaonog oblika u struku bogato nabrana u~kurom, a u dowem delu skupqena u nogavice. Izra|ene su od plavog atlasa. Ukra{ene su vezom od zlatne srme, {irita i gajtana. Zanatski su proizvod. 3. PAFTA ñ inv. br. E-613, kraj XIX veka, Srbija ñ dimenzije ñ 50,5 h 17 h 10 cm Pafte pripadaju tipu pravougaonih pafti. Sastoje se iz tri plo~e. Dve plo~e koje su sa strane postavqene su horizontalno. Sredi{wa plo~a, koja je zalemqena za desnu plo~u, postavqena je vertikalno. Pafta je kujunxijski proizvod, a izra|ena je iskucavawem i filigranom. Plo~e su ukra{ene vegetabilnim ornamentima. Na sredini svake plo~e je po jedna rozeta na ~ijoj sredini je dupli lan~i} koji se zavr{ava nov~i}em. Pravougaona poqa na plo~ama i rozeta na sredini su pozla}eni. 4. PAPUÊ ñ inv. br. E-1585, E-1586, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ odgovara sada{wem broju 36 @enske papu~e su sa niòm potpeticom. Izra|ene su od plavog somota i plave koè. Postavqene su koòm braon boje. Predwi deo je ukra{en vezom od pozla}enih niti, tordirane ìce, {qokica i perlica. Motiv veza je stilizovani biqni dekor. 5. TRABOLOS ñ inv. br. E-1486, kraj XIX veka, Srbija ñ dimenzije ñ 3,8 m h 35 cm Duga~ak svileni pojas sa dugim resama ima utkan karo dezen i preovla|uje plava boja.

VITRINA BR. 2 6. KO[UQA ñ inv. br. E-932, kraj XIX veka, Pe}, Kosovo i Metohija, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 52 cm, {ir. ramena ñ 46 cm, rukavi ñ 59 h 44 cm Ko{uqa je deo `enske gra|anske no{we i izra|ena je od tzv. prizrenske svile, svilene tkanine s jednobojnim prugastim dezenom. Ko{uqa ima ravno krojene, {iroke rukave i duboki izrez na grudima, op{iven srebrnim nitima. Vez sa cvetnim motivom, kojim je op{iven okovratnik i izrez na grudima, nalazi se i na dowoj ivici rukava (sl. 14). 7. PE[KIR ñ inv. br. E-915, po~etak XX veka Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 440 h 44 cm, rese ñ 6 cm Pe{kir pripada grupi darovnih, tj. deverskih pe{kira. Izra|en je od finog pamu~nog platna sa utkanim prugastim dezenom od drap svile. Krajevi pe{kira ukra{eni su pozamanterijskim trakama sa dugim resama od zlatnih niti upredenih sa svilenim koncem. Rad Etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

193

8. PE[KIR ñ inv. br. E-1487, kraj XIX veka, Srbija ñ dimenzije ñ 1 m h 45 cm Pe{kir je izra|en od vrlo tankog pamu~nog platna bele boje, a ukra{en je na oba uà kraja biqnim motivima vezenim zlatnim nitima i lila svilom. 9. KUTIJA ZA NAKIT ñ ~ekmeè ñ inv. br. E-224, kraj XIX veka, Srbija ñ dimenzije ñ 18 h 12 h 14 cm Kutija za nakit oblika je {kriwe. Izra|ena je od srebra, tehnikom filigrana. Na poklopcu, na sredini je jedna ve}a, a sa strana su dve mawe ptice, izra|ene tako|e tehnikom filigrana. Cela kutija je bogato ukra{ena. 10. PRSTEN ñ inv. br. E- 337, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ glava prstena ñ 2,5 cm, karika ñ 2,5 h 2,3 cm Prsten pripada grupi tzv. ahatnog prstewa. Osnovni ukras na wima je ahat ufasovan u ram na glavi prstena. Ram je sa spoqa{we strane ukra{en tordiranom ìcom. Karika je zalemqena za glavu i na tom delu pro{irena. Prsten je izra|en od srebra. 11. PRSTEN ñ inv. br. E-341, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ glava prstena ñ 2,2 h 2,8 cm, karika ñ 3 h 2 cm Prsten pripada grupi tzv. ahatnog prstewa. Glava je ukra{ena ahatom tamnozelene boje sa crvenim mrqama i ~etvrtastog je oblika. Oko kamena je ukras od dva reda granula. Karika je zalemqena za glavu prstena i u tom delu je pro{irena. Na tom delu su tri granule koje uokviruje niz sitnih. Karika je isto ukra{ena granulama i tordiranom ìcom. Prsten je izra|en od srebra.

sl. 24 ñ ~ekme`e kat. br. 9 194

Tijana [ibali}

12. PRSTEN ñ inv. br. E-338, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ glava prstena ñ 2,7 h 2,7 cm, karika ñ 2,5 h 2,5 cm Prsten pripada grupi stolovatog prstewa, koje se me|usobno razlikuje u pogledu savr{enstva izrade i ukra{avawa glave, oboda i karike prstena. Glava ovog prstena je u obliku rozete ñ na sredini je mawa rozeta i okolo ukras od granula. Obod i karika ukra{eni su pletenicom. Na spoju glave i karike i na karici naspram glave je po jedna rozeta. Prsten je izra|en od srebra (sl. 18 i 19). 13. PRSTEN ñ inv. br. E-1018, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ glava prstena ñ 2,7 h 2,7 cm, karika ñ 2,5 h 2,5 cm Prsten pripada grupi tzv. stolovatog prstewa. Na glavi prstena, koja je u obliku rozete, nalazi se ukras od pet ve}ih i niz sitnih granula raspore|enih tako da ~ine krst. Obod glave i karika prstena su ukra{eni pletenicama, a na spoju su dve mawe rozete. 14. PRSTEN ñ inv. br. E-743, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 1,1 h 1,4 h 2,3 cm Prsten je izra|en od mesinga i pripada grupi tzv. jawevskog prstewa. Glava prstena je ~etvrtasta i na woj je ugravirana 1883. godina. 15. PRSTEN ñ inv. br. E-640, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 1 h 1,3 h 2,2 cm Prsten je izra|en od mesinga i pripada grupi tzv. jawevskog prstewa. Glava prstena je ~etvrtasta i na woj je ugraviran geometrijski ornament. 16. PRSTEN ñ inv. br. E-1020, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ pre~nik ñ 2 cm Prsten je izra|en od mesinga i pripada grupi tzv. jawevskog prstewa. Glava prstena je u obliku srca i na woj su ugravirani kru`ni ornamenti. 17. NARUKVICA ñ inv. br. E-351, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 17 h 2,8 cm Narukvica se sastoji iz 7 pravougaonih plo~ica i dve polurozete na krajevima. Delovi narukvice su me|usobno spojeni sa po dve alkice. Narukvica je filigranski proizvod od srebra. Motiv rada na plo~icama je stilizovani biqni. 18. NARUKVICA ñ inv. br. E-350, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 18 h 3 cm Narukvica pripada tipu grivni sa zatvara~em ñ {arnirom. Sastoji se od 9 pravougaonih plo~ica me|usobno spojenih {ipkicama i {arkama. Narukvica je srebrna i izra|ena je livewem. Ukras na plo~icama je cvetni. 19. NARUKVICA ñ inv. br. E-349, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 17 h 2,8 cm Narukvica pripada tipu grivni sa zatvara~em ñ {arnirom. Izra|ena je od srebra, livewem. Sastoji se od 9 pravougaonih plo~ica me|usobno spojenih {arkama i {ipkicama. Plo~ice su ukra{ene cvetnim motivima. 20. NARUKVICA ñ inv. br. E-737, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 20 h 2,3 cm Narukvica pripada tipu grivni sa zatvara~em ñ {arnirom. Sastoji se iz 5 pravougaonih plo~ica. Delovi narukvice su me|usobno spojeni sa po dve alkice. Narukvica je filigranski proizvod. Narukvica je ukra{ena uba~enim fino bru{enim staklom roze boje. 21. PAFTA ñ inv. br. E-612, kraj XIX veka, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 31,5 cm, {ir. sredi{we rozete ñ 13,5 cm Pafta je `enski ukras za pojas. Zanatski je proizvod. Pripada tipu pirotRad Etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

195

skih pafti, izra|enih livewem, od legure srebra. Sastoji se iz dva bo~na dela i sredi{we rozete koji u sredini ima crveni kamen (sl. 17). 22. XEPNI SAT SA KUTIJOM ñ inv. br. E-352, E-1026, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ sat pre~nik ñ 6 cm, kutija pre~nik ñ 7,5 cm Srebrni sat je marke RALPH GOUT LONDON. Kutija je izra|ena od srebra. Okvir i zadwa strana obloèni su materijalom koji podse}a na korwa~in oklop. Na wima su srebrni ukrasi u obliku sitnih granula. 23. LANAC ZA SAT ñ }ustek ñ inv. br. E-345, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ duìna 50 cm Lanac je izra|en od srebra u tehnici filigrana. Na sredini lanca su tri puceta ukra{ena granulama (sl. 20). 24. DUGMAD ZA KO[UQU ñ inv. br. E-340, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija Ukrasna dugmad za mu{ku ko{uqu izra|ena je od srebra u tehnici filigrana. Loptastog je oblika sa {picastom kupicom na dowoj i alkicom na gorwoj sredini. Celo dugme je ukra{eno tordiranom ìcom i granulama (sl. 21). 25. DUGMAD ZA KO[UQU ñ inv. br. E-347, E-348, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija Dugmad za mu{ku ko{uqu izra|ena je od srebra livewem. Loptastog je oblika i na dowoj sredini ukra{ena kupicom u obliku cveta.

VITRINA BR. 3

M. Darmanovi}, S. Kula{i, Nakit i zlatovez Kosova i Metohije, Muzej u Pri{tini, Pri{tina 1998. 17

\. Te{i}, navedeno delo.

26. DOLAMA ñ inv. br. E-958, kraj XIX veka, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 110 cm, rukavi ñ 70 h 27 cm, dowa {ir. ñ 298 cm Dolama je duga, ènska gorwa ode}a, krojena zvonasto. Rukavi su dugi i rase~eni i slobodno padaju, tzv. ~epken rukavi. Na wima i na srcolikom izrezu na grudima su na{ivena dugmeta od pozla}enih niti. Zanatski je proizvod. Izra|ena je od tamnocrvenog somota i ukra{ena vezom od zlatnih i srebrnih niti, {iritom i gajtanom (sl. 13). 27. MARAMICE ñ ~evre ñ inv. br. E-1489, E-1537, po~etak XX veka, Kosovo i Metohija, Srbija ñ dimenzije ñ 35 h 32 cm êvre su deo devoja~ke spreme, nose se o pojasu ili se kao ukras stavqaju na zid. Izra|ene su od vrlo tankog pamu~nog platna i ~etvrtastog su oblika. Ukra{ene su vezom od zlatne srme i svile u zelenoj, roze, qubi~astoj, plavoj i bordo boji.16 Motiv veza je stilizovani biqni ornament. 28. TEPELUK ñ inv. br. E-604, kraj XIX veka, Pe}, Kosovo i Metohija, Srbija ñ dimenzije ñ pre~nik ñ 9,5 cm Pripada posebnoj vrsti filigranskih tepeluka. To je okrugla metalna plo~a sa fiksiranom rozetom i zelenim staklom u sredini.17 Na povr{ini su jo{ i ramovi sa bordo staklom i polulopte od metala izme|u wih ñ nedostaju tri. Rozeta i ramovi su oivi~eni jednim redom tordirane ìce. Tordiranom ìcom je izveden i ukras po celoj plo~i u obliku kruì}a i trouglova raspore|enih kao zvezda. Po ivici su alkice u vidu cev~ica o koje su prika~eni privesci. O alkicu su prika~ene po dve kari~ice izme|u kojih je mala rozeta. O dowu kari~icu prika~ena je plo~ica koja je na tri mesta perforirana. Na tri mesta su prika~ene kukice kojima se tepeluk pri~vr{}uje za kapu ñ fes. 196

Tijana [ibali}

sl. 25 ñ suncobran kat. br. 33 sl. 26 ñ cipele kat. br. 32

29. TRABOLOS ñ inv. br. E-1485, kraj XIX veka, Srbija ñ dimenzije ñ 3,8 m h 35 cm Duga~ak svileni pojas sa dugim resama ima utkan karo dezen i preovla|uje crvena boja. 30. KECEQA ñ bo{~a ñ inv. br. E-925, kraj XIX veka, Srbija ñ dimenzije ñ 85 h 70 cm. Keceqa je izra|ena je od tzv. prizrenske svile i ukra{ena vezom od svilenog, zlatnog i srebrnog konca i dopuwen {qokicama. Motiv veza je biqni.

VITRINA BR. 4 31. LIBADE ñ inv. br. E-556, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 36 cm, {ir. ñ 37 cm, rukavi ñ 62 h 37 cm Libade je tipi~an i reprezentativan deo srpske, ènske gra|anske no{we s kraja XIX i po~etka XX veka. To je kratka gorwa ode}a, krojena u struk, spreda otvorena i s predwim delovima, pe{evima, koji se dodiruju. Rukavi su dugi i u dowem delu pro{ireni. [avovi i prorezi na rukavima i le|ima ukra{eni su vezom od posrebrenog konca. Motiv je stilizovana lozica. Libade je izra|eno od bele svile (sl. 15). 32. CIPELE ñ inv. br. E-370, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 24 cm, vis. potpetice ñ 5 cm @enske visoke cipele za{iqenih vrhova. Gorwa ivica je talasasta. Cipele su ukra{ene nizom perforiranih kruì}a. Potpetice su sredwe visine, jako izdubqene i uvu~ene. Cipele su izra|ene od svetlosme|e koè, a postavqene belim platnom i u gorwem delu ùtim atlasom, gde je utisnut grb i naziv proizvo|a~a. 33. SUNCOBRAN ñ inv. br. E-834, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 94 cm. Gorwi deo je od bele ~ipke ma{inske izrade. Unutra{wi deo je od bele svile. Suncobran je sa dugim {tapom zavr{enim dr{kom od ù}kastog kau~uka koji imitira kost. 34. RUKAVICE ñ inv. br. E-835, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 55 cm Duge ènske, ~ipkaste rukavice sa otvorenim palcem i bez prstiju ispletene su na pet igala od drap, tankog pamu~nog konca. Rad Etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

197

sl. 27 ñ bro{ kat. br. 45 sl. 28 ñ kasica kat. br. 52

35. MARAMICE ñ inv. br. E-815, E-1508, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 32 h 33 cm. Sredi{wi, okrugli deo maramice je od svilene tkanine, a okolo je na{ivena fina ~ipka, fabri~ke izrade. 36. MARAMA ñ inv. br. E-819, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 240 h 105,5 cm, du`. resa ñ 25 cm. Marama je izra|ena od drap svile i ima duge rese od svilenog konca. Trouglastog je oblika 37. MARAMA ñ inv. br. E-1484, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 1 h 1 m Marama ~etvrtastog oblika, izra|ena je od belog brokata sa utkanim cvetnim dezenom bele boje i ima duge bele svilene rese. 38. ÂRAPE ñ inv. br. E-110, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 62 cm. @enske ~arape, duge do ispod kolena, {trikane su na pet igala od tankog lila i svetloùtog pamuka. 39. SPAVA]ICA ñ inv. br. E-57, po~etak XX veka, Vrwa~ka Bawa, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 106 cm Ko{uqa za spavawe, sa vrlo kratkim rukavima, izra|ena je od finog pamu~nog platna sa jednobojnim prugastim dezenom. Ukra{ena je uzanom heklanom ~ipkom i vezom od svilenog konca na ople}ku. 40. ÎPKA ñ inv. br. E-1404, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 1 m h 8 cm îpka je heklana vrlo tankim pamu~nim koncem, a motiv su ruè. 41. BRO[ ñ inv. br. E-1021, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. 7,5 cm Bro{ je zanatske izrade. Oblika je gran~ice na kojoj je cvet |ur|evka i veliki cvet sa providnim, bru{enim staklom na sredini. Kop~awe je pomo}u igle i kukice. 42. BRO[ ñ inv. br. E-1023, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 4,8 cm Bro{ je zanatski proizvod. Polukruòg je oblika. Biqni motivi su kombinovani sa geometrijskim. Kop~awe je pomo}u igle i kukice. 43. PAFTE ñ inv. br. E-827, po~etak XX veka, Krqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 9 cm Pafte su mawih dimenzija. Iza|ene su od metala i fino bru{enog providnog stakla. Sastoje se iz dva dela i me|usobno se spajaju kukicom. 44. BRO[ ñ inv. br. E-599, po~etak XX veka, Srbija ñ dimenzije ñ 8 cm Bro{ je oblika gran~ice sa dva mawa i jednim ve}im listom. Filigranski proizvod. 198

Tijana [ibali}

sl. 29 ñ ~a{e za rakiju kat. br. 67 sl. 30 ñ ~inija za vo}e kat. br. 69

45. BRO[ ñ inv. br. E-597, po~etak XX veka, Srbija ñ dimenzije ñ 5 cm Bro{ je oblika ma{nice i na sredini ima privezak srce. Filigranski proizvod. 46. BRO[ ñ inv. br. E- 598, po~etak XX veka, Srbija ñ dimenzije ñ 5,8 cm Bro{ je oblika gran~ice sa {est listova. Filigranski proizvod. 47. BRO[ ñ inv. br. E-600, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 9 cm Bro{ je oblika grane sa ve}om rozetom u sredini i po dve mawe sa strana koje su uokvirene listovima. Ka~i se pomo}u kukica. Filigranski proizvod. 48. PINCETA ZA IZVLAÊWE PERTLI I KUKICA ZA [NIRAWE CIPELA ñ inv. br. E-1135, E-1253, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 12 cm Metal, slonova kost. 49. PUDRIJERA ñ inv. br. E-346, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ pre~nik ñ 7 cm Pudrijera je izra|ena od legure srebra. Okruglog je oblika. Ukra{ena je ugraviranim biqnim motivom. 50. BOÎCE ZA PARFEM ñ inv. br. E- 812, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ visina ñ 6,3 cm, pre~nik ñ 3 cm, drà~ ñ 9,5 h 6 h 3 cm Dve bo~ice za parfem, loptastog oblika, sa duga~kim vratom, fabri~ki su proizvod od metala. Spojene su lan~i}em i sme{tene u drà~, tako|e od metala, izra|en na na~in koji imitira ~ipku. Na sredini drà~a je stubi} sa alkom. Na sredini, ispod stubi}a su izlivena dva cveta, s jedne strane, a s druge grb. 51. VAZICA ñ inv. br. E-813, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 10 h 3 h 2,5 cm Vazica je izra|ena od srebra, livewem, a ukra{ena biqnim motivima tehnikom gravirawa. 52. KASICA ñ inv. br. E- 809, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 6 h 10 cm, postoqe ñ 12 h 8 cm Kasica je oblika {kriwe, izra|ena je od srebra, sa postoqem od imitacije mermera. 53. BOÎCA ZA PARFEM ñ inv. br. E- 799, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ vis. ñ 17 cm, pre~nik ñ 6 cm Bo~ica za parfem, oblika kru{ke, sa mehanizmom za raspr{ivawe. Izra|ena je od rostfraja.

Rad Etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

199

sl. 31 ñ prsten za bare{ kat. br. 81 sl. 32 ñ grana za bare{ kat. br. 82

VITRINA BR. 5 54. BUNDA ñ inv. br. E-28, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 90 cm Bunda, ènska zimska gorwa ode}a, duga do ispod kukova, otvorena je celom duìnom i u dowem delu pro{irena. Rukavi su dugi i pri dnu pro{ireni. Izra|ena je od crnog atlasa. Kop~awe je pomo}u om~i i dugmeta izra|enih od crnog gajtana. Postavqena je krznom celim predwim i zadwim delom. Predwe ivice i okovratnik su izra|eni od krzna (sl. 16). 55. OGRTA^ ñ inv. br. E-623, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 66 h 48 h 44 cm Ogrta~ je izra|en od crne svile i crne ~ipke ukra{ene celom povr{inom sitnim crnim perlicama i oivi~en crnom ~ipkom fabri~ke izrade. 56. MARAMA ñ inv. br. E-761, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 107 h 103 cm, rese du`. ñ 18 cm Marama je izra|ena od ka{mira crne boje sa dugim, crnim, svilenim resama. 57. @ENSKA KAPA ñ inv. br. E-883, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija @enska kapa pripada tipu {e{ira ñ toke. Izra|ena je od bordo somota, oblika je kri{ke lubenice. 58. MEDAQON ñ inv. br. E- 811, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 4,5 h 4 cm Medaqon je izra|en od sedefa i okruglog je oblika. U sredini je zlatni motiv jelen i ko{uta. Zanatski proizvod. 59. MEDAQON ñ inv. br. E-826, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 3,5 h 2,5 cm Medaqon je izra|en od sedefa, ovalnog je oblika sa talasastim ivicama i perforiranim ukrasima. 60. LEPEZA ñ inv. br. E-816, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. 30 cm, 21 pero Lepeza je na sklapawe, sa crnim perjem. Rebra su od braon kau~uka koji imitira korwa~evinu, ali bez ukrasa. 61. @ENSKA TA[NICA ñ inv. br. E-884, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 18 h 25 cm Ta{nica sa kratkom dr{kom je izra|ena od somota bordo boje, a postavqena plavom svilom. 62. DVOGLED ñ inv. br. E-822, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 9 h 3 cm Dvogled je izra|en od metala. Sredwi deo je presvu~en plavim somotom. 63. BOÎCA ZA PARFEM ñ inv. br. E-800, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ pre~nik ñ 4,5 cm 200

Tijana [ibali}

sl. 33 ñ ~inija za supu kat. br. 92 sl. 34 ñ ~inija za sos kat. br. 93

Bo~ica za parfem je izra|ena od tankog lima, sli~nog rostfraju. Nalik je kutiji xepnog sata sa zatvara~em u obliku krune. Na trbuhu je gravirani ornament {ahovske table. 64. OGRLICA ñ inv. br. E-1538, po~etak XX veka, Pe}, Kosovo i Metohija, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 130 cm Duga~ka ogrlica izra|ena je od sedefnih perli nepravilnog oblika. 65. Â[ICE ZA LIKER SA POSLU@AVNIKOM ñ inv. br. E-1353, E-1354, E-1355, E-1356, E-1357, E-1358, E-1359, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ posluàvnik ñ 25 h 17,2 cm, ~a{ica ñ 4,3 h 3,3 h 9,3 cm â{ice sa stopom i posluàvnik sa dr{kom zanatski su proizvod od metala. 66. BOÎCE ZA ZAÎNE SA DR@AÊM ñ inv. br. E-1409, E-1410, E-1411, E-1412, E-1413, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ bo~ice ñ 3,3 h 3,5 h 12,5 cm, drà~ ñ 17,5 h 4,5 h 17 cm Bo~ice za za~ine su fabri~ki proizvod od stakla. Drà~ je od metala i tako|e je fabri~ki proizvod. 67. ÎNIJA ZA VO]E ñ vlasni{tvo porodice Novakovi} iz Kraqeva, po~etak XX veka înija je okruglog oblika. Sastoji se iz dva dela, unutra{weg staklenog i spoqa{weg sa stopom od srebra. 68. ÎNIJA ZA BOMBONE ñ vlasni{tvo porodice Novakovi} iz Kraqeva, po~etak XX veka înija je izra|ena od srebra, kao ~ipka. 69. Â[E ZA RAKIJU U DR@AÛ U OBLIKU KRU[KE ñ vlasni{tvo porodice Novakovi} iz Kraqeva, po~etak XX veka Drà~ za ~a{ice je od srebra. 70. KA[IÎCE ñ inv. br. E-671, E-1261, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 14,5 cm Ka{i~ice su izra|ene od srebra. 71. KA[IKA I VIQU[KA ZA POSLU@IVAWE JELA ñ inv. br. E-668, E1264, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 27 cm Velika ka{ika i velika viqu{ka deo su pribora za posluìvawe jela. Kombinacija srebra i kosti. 72. VIQU[KE ZA KOLAÊ ñ inv. br. E- 807, E-1277, E-1278, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija Viqu{ke za kola~e imaju dr{ku od belog porcelana sa plavim cvetnim ornamentima.

Rad Etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

201

LUTKA 73. LIBADE ñ inv. br. E-745, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 32 cm, {ir. ñ 33,5 cm, rukavi ñ 56 h 22 cm Libade je tipi~an i reprezentativan deo srpske gra|anske no{we s kraja XIX i po~etka XX veka. To je kratka gorwa ode}a, krojena u struk, spreda otvorena i sa predwim delovima, pe{evima, koji se dodiruju. Rukavi su dugi i u dowem delu pro{ireni. [avovi i prorezi na le|ima i rukavima ukra{eni su vezom ra|enim posrebrenim koncem. Motiv veza na pe{evima je stilizovani biqni. Izme|u proreza na le|ima motiv veza je kao na pe{evima. Libade je terzijski proizvod izra|en od tamnoteget somota. 74. SUKWA ñ inv. br. E-949, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 107 cm Sukwa od crnog atlasa, deo je ènske gradske no{we s po~etka XX veka. Krojena je iz nekoliko cvikli da bi u dowem delu dostigla potrebnu {irinu. Sukwa je proizvod ku}ne radinosti. 52. ALBUM ZA FOTOGRAFIJE ñ inv. br. E- 613, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 30 h 22 h 6 cm Album za fotografije je ~etvrtastog oblika, sa debelim koricama od kartona presvu~enim crvenim somotom. Na predwoj strani su ukrasi od metala, u uglovima je biqni ornament, a na sredini je motiv ra{irene lepeze. Ukrasi su naknadno ukucani na korice. 75. ÎPKA ñ inv. br. E -116, po~etak XX veka, Ra{ka, Srbija ñ dimenzije ñ 153 h 18 cm îpka je dopuna ènskoj, gradskoj ode}i s po~etka XX veka. Fabri~ki je proizvod od drap tanke svile. 76. PODSUKWA ñ inv. br. E-1490 - po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 117 cm Podsukwa je izra|ena od bele, pamu~ne tkanine sa utkanim prugastim dezenom drap boje. Na dowu ivicu podsukwe pri{ivena je ~ipka fabri~ke izrade. 77. BLUZA ñ inv. br. E-30, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 60 cm Bluza je deo ènske, srpske gradske ode}e s po~etka XX veka. Izra|ena je od crnog atlasa sa utkanim cvetnim motivom. Ukrojena je u struku i sa unutra{we strane su steznici. 78. BRO[ ñ inv. br. E-823, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 4,5 h 3,5 cm Bro{ je zanatski proizvod od porcelana i bakra. Ovalnog je oblika. Bakarna ìca uokviruje porcelanski deo bro{a. Na porcelanskom delu su islikane mu{ka i ènska figura na quqa{ci, u braon, svetlobraon i beloj boji. Kop~awe je pomo}u igle i kukice. 79. MIN\U[E ñ inv. br. E-828, E-1244, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 1 h 1, 5 cm Min|u{e su zatvorenog tipa sa kop~om, i sa prstenom i granom za bare{ ~ine komplet ènskog gra|anskog nakita. Sastoje se iz tela i kop~e. Telo kop~e je u obliku cveta koji je dopuwen ukrasima od bru{enog stakla. Zanatski proizvod. 80. FES ñ inv. br. E-50, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ pre~nik ñ 16 cm Fes je plitka, ènska kapa izra|ena od crvene ~oje sa ki}ankom od crne 202

Tijana [ibali}

svile pri{ivenom na sredini. Fes je deo `enskog gradskog kostima i zanatski je proizvod. 81. PRSTEN ZA BARE[ ñ inv. br. E-829, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ pre~nik ñ 2cm Ova vrsta prstenova slu`ila je za ukra{avawe bare{a, somotske ili svilene trake koja se obavijala oko fesa. Prsten je izra|en od srebra i na sredini ima tri kupice od providnog, bru{enog stakla. 82. BRO[ ñ grana za bare{ ñ inv. br. E-838, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 8,5 cm Bro{, grana za bare{, izra|en je od legure srebra. Zanatski proizvod. Ukra{en je providnim, bru{enim staklom i imitacijom granulacije. Polukru`nog je oblika, kao grana, i kop~a se pomo}u igle i kukice.

SALON 83. STO ñ inv. br. E-300, po~etak XX veka, Trstenik, Srbija ñ dimenzije ñ 95 h 66 cm, vis. ñ 73 cm Sto je izra|en od orahovog drveta. Ovalnog je oblika. Stolarski je proizvod, kopija tada{wih evropskih stilova. 84. STOLICE ñ inv. br. E- 891, E-1190, E-1191, E-1192 po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ vis. naslona ñ 36 cm, nogare ñ 40 cm, sedi{te ñ 43 h 44 h 32 cm Stolice su izra|ene od orahovog drveta. Naslon i sedi{te su tapacirani. Stolarsko-tapetarski proizvod. 85. FOTEQE ñ inv. br. E-888, E-889, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ sedi{te ñ 52 h 55 cm, vis. naslona ñ 36 cm, nogare ñ 40 cm Foteqe sa polukru`nim naslonom koji prelazi u rukohvate, izra|ene su od orahovog drveta. Deo naslona i sedi{te su tapacirani. Stolarsko-tapetarski proizvod. 86. DVOSED ñ inv. br. E-887, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ sedi{te ñ 120 h 51 cm, vis. naslona ñ 36 cm, nogare ñ 40 cm Dvosed je polukru`nog oblika sa rukohvatima. Izra|en je od orahovog drveta. Naslon i sedi{te su tapacirani. Stolarsko-tapetarski proizvod. 87. OGLEDALO ñ inv. br. E-753, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 285 cm, {ir. ñ 105 cm Ogledalo pripada tipu visokih zidnih ogledala, tzv. trumeau. Sastoji se od gorweg dela ñ ogledala, doweg dela ñ niskog postoqa, dekorativne grede sa lunetom i zavr{nog ukrasa ñ dekorativnog frontona. Masivni drveni ram uokviruje ogledalo izdu`enog pravougaonog oblika. Ogledalo je fiksirano za nisko polukru`no postoqe. Celo ogledalo je bogato ukra{eno rezbarenim biqnim ornamentima.18 88. ZIDNI SAT ñ inv. br. E-758, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 70 h 28 cm Zidni sat sa klatnom od drveta je stolarski proizvod. U drvenu kutiju sa staklenim vratancima sme{ten je mehanizam za navijawe i okrugli broj~anik sa turskim brojevima. Kutija je stilski oblikovana. 89. LAMPA ñ ISTORIJSKA ZBIRKA NARODNOG MUZEJA U KRAQEVU, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija Lampa na gas je izra|ena od metala i stakla. Rad etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

203

M. Jevri}-Lazarevi}, Ogledalo, istorijsko-stilski razvoj, Muzej primewene umetnosti, Beograd 1982.

90. KREDENAC ñ inv. br. E-543, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 200 h 100 cm Kredenac je izra|en od hrastovog drveta. Vrata na gorwem delu su zastakqena. Ornamenti su rezbareni (sl. 11). Stolarski je proizvod, imitacija tada{wih evropskih stilova. 91. POLIÎCE ñ inv. br. E-1574, E-1575, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 90 h 17,5 cm Poli~ice su deo tekstilnog poku}stva. Izra|ene su od belog pamu~nog platna i ukra{ene vezom od raznobojnog pamu~nog konca tehnikom punog boda. Motiv veza je cvetni. 92. ÎNIJA ZA SUPU SA POKLOPCEM ñ inv. br. E-1392, E-1393, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ ~inija pre~nik ñ 24,5 h 19,5 cm, dub. ñ 10 cm, pre~nik dna ñ 16 h 12,5 cm poklopac pre~nik ñ 27 h 22 cm înija je fabri~ki proizvod od porcelana. 93. ÎNIJA ZA SOS SA KA[IKOM ñ inv. br. E-1394, E-1395, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ pre~nik dowi ñ 14,5 h 8,5 cm, pre~nik gorwi ñ 18,5 h 10 cm, dubina ñ 7,5 cm, du`. ka{. ñ 21 cm înija je fabri~ki proizvod od porcelana. 94. POSLU@AVNIK ñ inv. br. E-820, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ pre~nik ñ 27 cm Posluàvnik je fabri~ki proizvod od porcelana i metala. 95. ]ILIM ñ inv. br. E -656, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 2 h 1,5 m ]ilim je tipi~an primerak pirotskog }ilimarstva. Ovakvi ukrasni }ilimi stajali su na zidu, krevetu ili podu u pravoslavnim ku}ama. Preovla|uje zelena boja. 96. PRIBOR ZA PU[EWE SA STALKOM ñ inv. br. E-1211, E-1212, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija Stalak je izra|en od drveta, a pribor za uìvawe duvana od mesinga. 97. PORTRETI ñ ZBIRKA LIKOVNE UMETNOSTI NARODNOG MUZEJA U KRAQEVU

RADNA SOBA 98. RADNI STO ñ inv. br. E-558, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ plo~a ñ 125 h 66 cm, vis. ñ 82 cm Radni sto je izra|en od orahovog drveta. Pravougaonog je oblika. Sa strana su ~etiri fijoke. Na plo~i je deo sa pregradama i rezbarenim ukrasom. Stolarski proizvod. 99. STOLICE ñ inv. br. E-1213, E-1214, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija Stolice sa visokim naslonom i rukohvatima izra|ene su od orahovog drveta. Naslon i sedi{te su tapacirani ko`om. Stolarsko-tapetarski proizvod. 100. LAMPA ñ inv. br. E- 301, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ vis. ñ 50 cm Lampa je na gas. Izra|ena je od keramike i metala, dowi deo i postoqe, a od stakala ñ gorwi deo.

204

Tijana [ibali}

101. GARNI[LA ñ inv. br. E-585, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ du`. ñ 180 cm Garni{la je izra|ena od drveta. 102. DRAPER ñ inv. br. E-112, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 284 h 62 cm, 154 h 70 cm Draperi su fabri~ki proizvod od bordo tkanine. Ukras na wima je utkani, stilizovani, biqni i geometrijski motivi `ute boje. Oko unutra{wih i dowih ivica su rese. 103. ]ILIM ñ inv. br. E -709, po~etak XX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ 1 h 1,5 m ]ilim ñ sixada, tipi~an je primerak pirotskog }ilimarstva. Ovakvi ukrasni }ilimi stajali su na zidu, stolu ili podu u pravoslavnim ku}ama. Preovla|uje bordo i teget boja. 104. KANDILO ñ inv. br. E-1027, kraj XIX veka, Kraqevo, Srbija ñ dimenzije ñ kandilo ñ 9 h 14,5 cm, lan~i}i du`. ñ 35 cm, dr`a~ lan~i}a pre~nik ñ 6 cm Kandilo je izra|eno od srebra tehnikom livewa i iskucavawa. 105. IKONE ñ ZBIRKA LIKOVNE UMETNOSTI NARODNOG MUZEJA U KRAQEVU 106. PISA]A MA[INA ñ ISTORIJSKA ZBIRKA NARODNOG MUZEJA U KRAQEVU

Rad etnolo{kog odeqewa od osnivawa Narodnog muzeja u Kraqevu do stalne postavke 2008. god.

205

Tijana [ibali} WORK OF THE ETHNOLOGICAL DEPARTMENT SINCE THE NATIONAL MUSEUM IN KRALJEVO WAS FOUNDED UNTIL THE PERMANENT EXHIBITION IN 2008

Summary In Serbian history, the period from the last decades of the XIX century and the beginning of XX century is important because of the formation of the state according to the model of West European countries. Studying the traditional culture of a nation also covers changes that occurred in the urban areas. In addition to the renewal of towns, the mentioned period of historical development is characterized by creation of a new social layer, young Serbian bourgeoisie. Education in West European centres resulted in the liberation from the oriental way of living and in the acceptance of influences from the west. Changes occurred gradually and for some time the mentioned influences existed simultaneously. The result of changes in the urban areas is the creation of specific Serbian bourgeoisie culture. Changes occurred in architecture, organization and equipping of residential premises, clothing, decoration of body and clothes. Like in the other towns of Serbia, the way of living in Kraljevo also changed. The well-situated Kraljevo people slowly succumbed to the influences from Europe. Together with the clothes having oriental characteristics, the women wore parts of the European costume. At the beginning they were the accompanying details, and then all clothes and jewellery were under the influence of European fashion. Only libade and tepeluk - the main symbols of the Serbian women's costume worn in towns - neither succumbed to changes nor disappeared until the thirties of the XX century. The permanent exhibition of the ethnological department of the Museum in Kraljevo is a picturesque presentation of gradual acceptance of influences from the west in the towns of Serbia, including Kraljevo.

206

Tijana [ibali}

O ISTORIOGRAFIJI I METODOLOGIJI Istorijski institut, Studia Historica Collecta kwiga 3, Beograd 2007, 373 str. Ve} odavno se ustalila pojava u na{oj istorijskoj nauci da se bavqewe wenom istorijom, metodolo{kim osnovama i primenom u nastavi zanemaruje i izbegava, bilo u stvarala~koj ili primewenoj ulozi. Ove discipline, od kojih metodologija ima fundamentalni zna~aj, pre}utno se shvataju, ne po stvarnoj vrednosti ve} po zastupqenosti u sumi nau~ne istoriografske produkcije, kao sporedne. Razume se, jedan od razloga za takvu wihovu sudbinu po~iva na ~iwenici da u nas nema sistematskog rada na negovawu i podsticawu teorije i primene istorijskog metoda. Uostalom, odsustvo smisla za organizovani rad optere}uje sve vidove bavqewa istorijskom naukom pa wen napredak dobrim delom po~iva na naporima i dostignu}ima pojedinaca. Utoliko je sklonost profesora Sime ]irkovi}a ka ovim pitawima, podràna {irokom erudicijom i kontinuiranim pra}ewem dostignu}a savremene istorijske nauke, vi{e nego dragocena za na{u nau~nu sredinu. Nije to puko laskawe autoru prilikom predstavqawa nove kwige. Ne verujem da bi iko ko je imao priliku da se upozna s nau~nim, pedago{kim i qudskim kvalitetima prof. ]irkovi}a bio spreman da porekne da je re~ o istinski velikom istori~aru. Wegova osobena pojava prepoznatqiva je i po nesvakida{we {irokim interesovawima i lako}i s kojom se suo~ava s veoma raznolikim istraìva~kim oblastima i problemima. Provev{i najve}i deo svoje aktivne radne karijere na Filozofskom fakultetu u Beogradu, prof. ]irkovi} je svakako dobio najboqe uslove da ostvari svestrani talenat i sposobnosti. Veli~ina wegovog doprinosa u oblasti metodologije i metodike nastave mora se meriti i s obzirom na ~iwenicu da nije imao stvarnih prethodnika na tom poqu. Utoliko pre {to je stvarao u dru{tvenom i politi~kom okruèwu koje je nametalo jasna ideolo{ka ograni~ewa. [to se ti~e istorije istoriografije, moè se re}i da su on i wegov stariji kolega, Radovan Samarxi}, na svojevrstan na~in produìli delo Nikole Radoj~i}a. U jednom od svojih metodolo{kih priloga prof. ]irkovi} je izneo zapaàwe, osvr}u}i se na socijalisti~ko razdobqe jugoslovenske i srpske istoriografije, da je istorijska nauka kod nas decenijama bila Ă&#x2018;nesklona da diskutuje o metodolo{kim i filozofskim pitawima da ne bi do{la u sukob sa slu`benim shvatawima i da ne bi izlazila iz nametnutog ideolo{kog okviraĂŽ. Izraèna, tj. objavqena u vreme kada se pluralizam oprezno pomaqao (1991), ova autorova tvrdwa nosila je zasigurno u sebi i nadu da }e nova dru{tvena klima doneti boqe uslove i podsticaj za bavqewe teorijskim osnovama istorijske nauke. Opet je, za nevoqu, sve ostalo na malobrojnim pojedincima, a iz dana{we perspektive posmatrano, u~inak istori~ara u vreme kada je istorija bila jedno od ~eda ideologije ne izgleda tako skroman (bar po koli~ini) kako se s pravom u~inilo ]irkovi}u na zalasku tog razdobqa. Zato je pojava kwige u kojoj su prikupqeni wegovi najva`niji radovi iz istorije srpske istoriografije i metodologije izazvala u krugovima istori~ara izrazito zanimawe. Razumqivo je da u wene korice nisu mogli biti sme{teni svi ]irkovi}evi radovi iz oblasti saop{tenih u naslovu, niti se bavqewe wima iscrpquje u {tampanim publikacijama. Radovima iz istoriografije sabranim u ovom zborniku treba pribrojati bar kapitalnu Enciklopediju srpske istoriografije, Beograd 1997, koju je autor ne samo obogatio sa preko 100 odrednica (od kojih O istoriografiji i metodologiji

207

ve}inu ~ine biografije istori~ara), ve} je i, kao jedan od urednika, presudno uticao na wenu koncepciju i sadràj. ]irkovi}evo bavqewe metodologijom ispoqavalo se u svim prikladnim vidovima pa je u kwigu u{lo ono {to je najreprezentativnije. Me|utim, briga o teorijskim osnovama istorije u nau~nom opusu autora nije uvek tako izri~ito nagla{ena naslovima radova. Ona je vidqiva i delotvorna u prakti~noj primeni metodolo{kih na~ela u zasebnim istraìvawima i pregledima celine. îtava radna bibliografija autora jeste svojevrstan metodolo{ki priru~nik. Najboqe se ta wena odlika ogleda na izolovanom uzorku, kakav je, recimo, zbornik Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, u kojem su prikupqeni ]irkovi}evi radovi iz naj{ire shva}ene oblasti dru{tvene istorije. To je prava Ñsva{taraî, u najpozitivnijem smislu re~i, u kojoj svaki istori~ar (ne samo medievista) moè na}i neki podatak ili pouku za sebe. Autorova usmena re~ imala je podjednako veliki uticaj. On je decenijama podu~avao i usmeravao studente, postdiplomce, doktorante, mla|e kolege, ali i vr{wake. Ovaj, moè se re}i, pedago{ki vid bavqewa metodologijom, dodatno je nagla{en ~iwenicom da je na poslediplomskim studijama predavao predmet Metodologija istorijske nauke, kojem je dao posebnu vrednost podsti~u}i studente na upoznavawe s najnovijim dostignu}ima svetske istoriografije. U tome se, uostalom, ogleda delom jo{ jedna dragocena osobina ]irkovi}evog delovawa u na{oj nau~noj sredini ñ neumorno je pratio teku}u medievisti~ku produkciju u svetu i svoja saznawa nesebi~no prenosio kolegama. Najzad, ne treba zaboraviti ni kra}e ~lanke i intervjue u publikacijama op{teg tipa (dnevna {tampa, magaziniÖ), u kojima se metodolo{ka zapaàwa i istorijski sadràji iznose u vezi sa savremenim dru{tvenim i politi~kim de{avawima. Nastava istorije zastupqena je u kwizi sasvim skromno, onim radovima u kojima je teì{te na organskoj vezi sa metodolo{kim na~elima istorijske nauke. To je, me|utim, samo mali deo bogate autorove produkcije iz oblasti metodike nastave i uxbeni~ke literature. Dovoqno je pomenuti da su uxbenici istorije prof. ]irkovi}a bili nerazdvojni deo gimnazijskog obrazovawa gotovo 40 godina, po~ev{i od ranih {ezdesetih pro{log veka. Prilozi u kwizi grupisani su u {est zaokruènih ali me|usobno povezanih celina, pri ~emu jedna proisti~e iz druge u hronolo{kom i logi~kom nizu. Za mesto susreta s ~itaocem i polaznu ta~ku u izlagawu prof. ]irkovi} je izabrao, otisnuv{i se sve do sredweg veka, letopise kao osobenu srpsku istoriografsku vrstu. Na primeru pore|ewa dva poznosredwovekovna istoriografska ànra ñ srpskih letopisa i vizantijskih kratkih hronika ñ autor je, koriste}i se srazmerno retkom pojavom da se gr~ki tekstovi oslawaju na srpske predlo{ke, ukazao na ~iwenicu da se podaci kratkih hronika mogu koristiti za rekonstrukciju izvesnog broja letopisa~kih vesti i sadràj protografa srpskog letopisa (Srpski letopisi i vizantijske kratke hronike). Pored ovog ~lanka, prvi odeqak pod nazivom Prethodnici ~ine jo{ prilozi o popu \ur|u Sremcu (Svedo~ewe popa \ur|a Sremca), koji je kao savremenik i u~esnik ostavio ìvo i neposredno svedo~anstvo o rasulu Ugarske prvih decenija 16. veka, i o Mavru Orbinu (Mavro Orbin: ìvot i delo), piscu prve istorije Ju`nih Slovena (1601), ~ije se delo podjednako isti~e kao primer lo{eg istori~ara i plagijatora i autora koji nam je upravo zbog takvih osobina sa~uvao fragmente danas izgubqenih sredwovekovnih izvora. Ono {to Orbin nije znao ili hteo da radi, uveo je kao na~elo u srpsku istoriografiju Jovan Raji}, oko ~ije li~nosti su okupqeni radovi u drugom 208

\or|e Bubalo

odeqku ñ Raji} i sledbenici. Autor s pravom isti~e zna~aj Raji}eve pojave u nastanku kriti~ke istoriografije kod Srba, a pogotovu uticaj koji je Raji}eva Istorija (1794/5) izvr{ila na oblikovawe istorijske svesti i istoriopisawe tokom 19. veka. Wemu su posve}ena tri rada: Raji}eva Istorija i po~eci moderne srpske istoriografije, Rad Jovana Raji}a na istoriji Bosne i Jovan Raji} i srpska istorijska terminologija. Dva posledwa predstavqaju autorov doprinos obeleàvawu godi{wica objavqivawa Istorije i Raji}eve smrti. Drugi odeqak dopuwen je i zanimqivim ~lan~i}em o Vuku kao istori~aru srpskih gradova, ~ini se najvi{e iz razloga {to su Vukova metodolo{ka na~ela u istraìvawu i pisawu istorije predstavqala prirodnu sponu izme|u Raji}a i Ruvarca. Prema autorovom vrednovawu i zamisli, sukob kriti~ke i romanti~arske istoriografije s kraja 19. veka ~ini stoèr okupqawa i rasporeda studija u ovoj kwizi. Ovo na~elo najboqe ilustruju re~i iz Predgovora: ÑU sredi{tu pa`we je nau~ni, kriti~ki period sa li~no{}u Stojana Novakovi}a u ìì, uokviren na jednoj strani prethodnicima, a na drugoj, metodolo{kim temama koje predstavqaju prirodan nastavak, istoriografiju koja se stvara.î Rasprave o pobedi kriti~kog pravca u srpskoj istoriografiji ispunile su vi{e od polovine tre}eg odeqka ñ Kriti~ki istori~ari. Prof. ]irkovi} nagla{ava zna~aj velikog sukoba Ruvarca i Kova~evi}a sa Sre}kovi}em i Ka~anovskim za razvitak srpske istoriografije i preoblikovawe istorijske svesti, ali mu pristupa hladne glave i bez zanosa (Prelomno razdobqe srpske istoriografije i Diletanti u razvoju srpske istoriografije). Wegova analiza ide za tim da predstavi sve glavne u~esnike, wihova polazi{ta i argumentaciju, ali i dru{tvenu i politi~ku klimu u kojoj se sukob odvijao. Sve to s ciqem da se doga|ajima i wihovom ishodu da prava mera. Tako je iz autorovog trezvenog izlagawa jasno da Ruvarac i Kova~evi} nisu uveli u srpsku istoriografiju neko novo na~elo, ve} su doslednom primenom kritike izvora obesnaìli ionako slabu argumentaciju svojih protivnika. A ona se moè svesti na stav da nacionalna stvar i rodoqubivi zanos ne smeju biti sputani onim pozitivnim istorijskim ~iwenicama koje ru{e tradiciju kao jedan od stubova nacionalne svesti. Velika je zasluga prof. ]irkovi}a {to je u pri~i o pobedi kriti~ke istoriografije dao dostojnu ulogu Stojanu Novakovi}u, koji se nije neposredno ukqu~io u spor (Stojan Novakovi} u razvoju srpske kriti~ke istoriografije). S razlogom je upozorio da su Novakovi}evo stvarala{tvo na poqu istorije i odmerene pouke o kori{}ewu tradicije ñ koja je nepravedno bila ozlogla{ena zbog zloupotrebe u rukama poraène strane ñ kao izvora, imale dubqi i trajniji uticaj na usmerewe i prirodu srpske istoriografije u 20. veku od polemika Ruvarca i Kova~evi}a. Novakovi}ev pristup bio je nenametqiv, a ideje ~esto daleko ispred svog vremena. Nije redak slu~aj da se u novije vreme sa ushi}ewem prihva}ene metodolo{ke Ñnovineî iz sveta daju prepoznati u nekim uzgrednim Novakovi}evim zapaàwima ili koncepcijskim re{ewima. Prof. ]irkovi} postojano isti~e vrednost Novakovi}eve misli, u ovoj zbirci sa jo{ dve studije (Istoriografija kao ogledalo vremena. O jednoj Novakovi}evoj anticipaciji i Tradicije i istorija tradicija u delu Stojana Novakovi}a), a posledwih godina prire|ivawem pojedinih tomova Novakovi}evih izabranih dela, koje je obogatio svojim sadràjnim uvodnim napomenama. Uz jo{ dve studije, koje slede onim o Novakovi}u, moè se ste}i celovita predstava o sukobu kriti~ara i tradicionalista. Jedna je posve}ena KonstanO istoriografiji i metodologiji

209

tinu Jire~eku, tihom posmatra~u, ali na kraju i presudnom u~esniku, koji je stavio ta~ku na raspravu o nasilnoj smrti cara Uro{a, ne ukazivawem na slabosti protivni~kih argumenata ve} obelodawivawem neoborivih istorijskih dokaza (Zna~aj Konstantina Jire~eka za istoriju Srba i Hrvata). Druga studija (Javqawe Ñkriti~ke istoriografijeî na Velikoj {koli i Univerzitetu) ima op{tiji zna~aj ñ ona ukazuje ne samo na to da je jedan od presudnih koraka u u~vr{}ivawu kriti~kog pogleda na istoriju u nauci i prosveti bila okolnost da su weni predstavnici u potpunosti Ñzavladaliî na Velikoj {koli i Univerzitetu, ve} i da kriti~nost ostaje uvek na isku{ewima, da se uvek iznova mora dokazivati i da druga strana nikako nije kona~no osuje}ena. Razdobqe dru{tvene i politi~ke krize posledwe dve decenije pokrenulo je pseudoistoriografski talas, po pobudama, ube|ewima i argumentaciji veoma sli~an onom iz 19. veka, ali po mogu}nostima uticaja na istorijsku svest neuporedivo opasniji. U jednome je, zacelo, razlika izme|u kriti~ara i tradicionalista ostala ista od 19. veka ñ prvi se obra}aju onima koji èle da znaju, a drugi onima koji èle da veruju. Otuda, razumqivo, stalno podse}awe na Ñokr{ajî iz 19. veka nije toliko proisteklo iz potrebe da se ne zaboravi ve} da opomene Ñda svako mora vrlinu kriti~nosti ispoqiti u svome horizontu, u konkretnim uslovima svoje kulture i stupwa razvoja istoriografije u kome se zadesioî. U odeqku o kriti~kim istori~arima autor je ostavio mesta za dva autenti~na predstavnika kriti~ke istoriografije iz razdobqa socijalisti~ke Jugoslavije ñ Mihaila Dini}a i Ivana Boì}a, ~ija je odanost istorijskoj istini obezbedila trajnu vrednost wihovom delu (Mihailo Dini} kao istori~ar i Ivan Boì} (23. april 1915 ñ 20. avgust 1977). Povodom dvadesetogodi{wice smrti). Iako su naj~e{}e nastajale kao prigodni tekstovi, ]irkovi}eve biografije istori~ara daleko su od praznih sve~arskih beseda. To su neposredne pripovesti (one, recimo, o Georgiju Ostrogorskom, Svetozaru Radoj~i}u, Miti Kosti}u ili Vojislavu \uri}u nisu u{le u ovu zbirku), u kojima je odgovaraju}e mesto dato kako nau~nom doprinosu, tako i samoj li~nosti i ìvotnim okolnostima koje su je obeleìle. Najzad, tre}i odeqak obogatio je i pregled razvitka istorijske geografije Srbije (Jedno stole}e istorijsko-geografskih istraìvawa sredwovekovne Srbije), koji je posredno vezan za Dini}a, budu}i nastao kao predgovor posthumno izdatom zborniku wegovih radova iz ove oblasti. êtvrta celina s pravom nosi naziv Metodologija u primeni. Ovde je sabrano sedam studija o razli~itim istoriografskim problemima. Prve dve op{teg su karaktera. Studija Problemi moderne istorijske sinteze nastala je jo{ davne 1970. godine kao deo teorijskih i konceptualnih priprema za pisawe jedne sveobuhvatne sinteze istorije srpskog naroda. Iako wene razborite pouke nisu uspele da budu dosledno preto~ene u jedinstvenu koncepciju Istorije srpskog naroda, koja je po~ela izlaziti 1981, nisu ni danas izgubile aktuelnost kada potreba novog pregleda srpske pro{losti postaje sve neophodnija. Studija Metodolo{ki problemi prou~avawa sredwovekovne srpske istorije ukazuje na neke bitne odlike poloàja savremene medievistike, koji oblikuju wena usmerewa, istraìva~ka sredstva ili dru{tveni uticaj. Okolnosti koje su odre|ivale osobenosti bavqewa sredwim vekom, na koje je skrenuta pa`wa u ovoj raspravi pre ravno tri decenije ñ gubitak primata sredwovekovne istorije u oblikovawu istorijske svesti a time i neposrednijeg dru{tvenog podstreka za bavqewe wome, kao god i obeshrabruju}e suàvawe izgleda za otkri}e novih i sadràjnih izvora i sramotni nedostatak kriti~kih izdawa postoje}ih ñ danas su, ~ini se, jo{ izraènije, a time i zapaàwa prof. ]irkovi}a dobijaju na vrednosti. 210

\or|e Bubalo

Ostalih pet rasprava nude re{ewa za zasebne istoriografske probleme, one koji objektivno ili emotivno privla~e srazmerno veliku pa`wu ili svojom prirodom navode na razmi{qawe o specifi~nom metodolo{kom pristupu. Zajedni~ko im je u autorovoj obradi uklapawe u op{tiji metodolo{ki okvir, ~ime sti~u vrednost paradigme koju je u osnovnim elementima korisno slediti pri susretu sa sli~nim izazovima. Ovde se autor pozabavio Problemima biografije svetoga Save, i to ne samo nedostacima dosada{wih poku{aja da se wegov ìvot celovito prikaè ve} i na~inima da se oni prevazi|u. Kosovska bitka je podjedanko krupno isku{ewe za istori~ara. Kosovska bitka kao istorijski problem nastoji se sagledati u hronolo{koj i tematskoj slojevitosti, koje su nerazdvojno povezane sa odgovaraju}im vrstama izvora i na~inima wihove obrade. Studija o urbanizaciji (Urbanizacija kao tema srpske istorije) istovremeno je analiti~ki bibliografski pregled i metodolo{ki ogled o oblasti istraìvawa koju je jo{ Vuk Karaxi} uveo u srpsku istoriografiju, ali koja je dostojnu pa`wu privukla srazmerno kasno. Prema prvoj osobini, moè se svrstati u istu vrstu priloga kao i onaj o istorijsko-geografskim istraìvawima. Vaàn deo autorovih interesovawa odnosi se na oblasti obuhva}ene granicama dana{we dràve Crne Gore. Ovo specifi~no iskustvo autor je preto~io u veoma koristan programski ~lanak o Osobenostima istoriografije o sredwovekovnom periodu Crne Gore, koji pokriva pregled glavnih etapa prou~avawa sredwovekovne istorije dana{we Crne Gore, stawe izvora, specifi~nosti metodolo{kog pristupa, stawe obra|enosti pojedinih pitawa i izbor predloga za daqa istraìvawa. Preporu~ujem kao neizostavno polazi{te svakome ko se upusti u istraìvawe ove oblasti, a prema ]irkovi}evim zapaàwima, nere{enih pitawa i neobra|enih tema ima vi{e nego dovoqno. Svedo~ewe karte ima za ciq da ukaè na osnovne odlike, sredstva kritike i izvornu vrednost starih geografskih karata. Ovo svojevrsno uputstvo za upotrebu utoliko je dragocenije budu}i da su u nas karte kao izvor zastupqene u veoma skromnom obimu. Peti odeqak pod nazivom Istoriografija u kulturnom okruèwu odraàva kroz probrane uzorke neke od kqu~nih preokupacija svetske i doma}e nau~ne istoriografije. Prve dve studije bave se veoma va`nim, i u teorijskom i u prakti~nom smislu, interakcijama izme|u istorije i dru{tvenih nauka, posebno sociologije (Istorija i dru{tvene nauke i Socijalna istorija: susret sociologije i istorije). Prva zapravo predstavqa analiti~ki bibliografski pregled (do trenutka izlaèwa 1971), koji obuhvata najva`nije teorijske studije o prednostima i ograni~ewima saradwe istorije i dru{tvenih nauka, ponikle iz kruga istori~ara i razvrstane ne hronolo{ki ve} problemski. Slede}i rad ima vrlo sugestivan naslov 単 Istoriografija u izolaciji. Srpska istoriografija danas [1994] 単 a nastoji na malom prostoru dati presek stawa srpske istoriografije u osobenim okolnostima obeleènim me|unarodnom izolacijom. Prirodno, da bi objasnio tematska usmerewa i kvalitet istoriografskog rada u to doba, prof. ]irkovi} se osvr}e i na nasle|e socijalisti~kog perioda, ukqu~uju}i i nacionalnu zaokupqenost koja je dobijala na snazi srazmerno ja~awu sila dezintegracije u Jugoslaviji. Od nevoqa koje su pritiskale srpsku istoriografiju devedesetih godina pro{log veka, izolacija i siroma{tvo u struci danas su na putu da budu najve}im delom prevazi|eni, ali i daqe je ostala inercija u radu, siroma{tvo programskih opredeqewa i nesposobnost suo~avawa s pluralizmom. Ovaj esej, dakle, ne bi pretrpeo znatnije preoblikovawe sadràja ukoliko bi u naslovu 1994. godina bila zamewena 2008. O istoriografiji i metodologiji

211

Posledwa dva rada u petom odeqku predstavqaju i jedine u kwizi posve}ene uticaju istorijske nauke na programe i sadràje nastave istorije u {kolama. U prvom od wih (Metodologija istorijske nauke i metodika nastave istorije) autor ukazuje na mogu}e posledice koje po nastavu istorije mogu imati promene u metodologiji istorijske nauke. Iako su ovde uzeta u obzir neka od najva`nijih savremenih kretawa u teoriji istorije, ~lanak zapravo ima na~elni zna~aj budu}i da upozorava na to da nastava istorije mora da bude otvorena za podsticaje koji dolaze od metodologije, ali da ne moè do kraja izbe}i klasi~an okvir saop{tavawa istorijskih sadràja. Nastava istorije pred izazovima pluralizma imenuje najva`nije probleme u odabiru i preoblikovawu gra|e kojom raspolaè istorijska nauka za primenu u nastavi i sadrì niz korisnih uputa i re{ewa za pojedince ukqu~ene u pisawe uxbenika i nastavnike. Posledwe poglavqe (Metodolo{ke rasprave) saìma u sebi i aspekt istorije istoriografije i metodolo{ki aspekt. Dva od tri ~lanka u odeqku podstaknuta su prevo|ewem na srpski u kratkom razdobqu (1994, 1996) dve zbirke metodolo{kih eseja ñ jedne iz pera sada ve} klasi~nog predstavnika istoriografije 19. veka, Jakoba Burkharta (Jakob Burkhart ñ kriti~ki istori~ar kulture), i druge istaknutog predstavnika nema~ke istoriografije druge polovine 20. veka, Jirgena Koke (Ube|ewa i kolebawa u savremenoj istoriografiji. Marginalije uz jednu podsticajnu kwigu). U ovoj drugoj se, kako naslov sugeri{e, autor osvrnuo na pitawe Ño tome koji su to kqu~ni i posebno aktuelni problemi istorijske metodologije za koje tradicionalna metodolo{ka doktrina ne pruà zadovoqavaju}a re{ewaî. Posledwi odeqak i ~itavu kwigu zatvara razmi{qawe o jednom od fundamentalnih, ali zato uvek aktuelnih pitawa, ugra|enih u osnove svake nauke ñ a to je predmet prou~avawa (Tragawe za predmetom. Prilog kriti~kom ispitivawu temeqa istorijske nauke). Jedna kratka parafraza iz tog ~lanka mislim da je podjednako pogodna da zatvori ovaj osvrt. Pod lupu treba staviti Ñjedno prastaro i op{te pitawe, ono o predmetu na{e naukeÖ uz nastojawe da se upozori na te{ko}e u identifikovawu onoga {to smatramo da je samo po sebi razumqivo i {to nas, obi~no, ne uznemiravaÖ Problem nije u tome da bismo bili u opasnosti da zalutamoÖ problem je u tome {to je i taj predmet istorijski relativan, zavisan od epoha i kultura i {to ta jedva zapaèna okolnost ima posledica po metodologijuî. Ako ve} ve}ina istori~ara nije sklona da o ovakvim stvarima pi{e, onda bi bar trebalo da o wima razmi{qa! Dr \or|e Bubalo

212

\or|e Bubalo

SILVIJA KREJAKOVI] Narodni muzej Kraqevo TI=Studije o holokaustu i genocidu : edukacija u me|unarodnoj {koli u muzeju Jad Va{em u Jerusalimu (1-19. jula 2007) AU=Krejakovi}, Silvija DC=069.12:341.485(=411.16)î 1939/1945î ; 341.485(=411.16)î1939/1945î ID=153336844

STUDIJE O HOLOKAUSTU I GENOCIDU Edukacija u me|unarodnoj {koli u muzeju Jad Va{em u Jerusalimu (1ñ19. jula 2007)

Apstrakt Pogledi, iskustva, saznawa ste~eni u Me|unarodnoj {koli ñ studijama o holokaustu, antisemitizmu i genocidu pri memorijalnom centru Jad Va{em u Jerusalimu, predstavqaju okosnicu ovog rada. Ciq rada je da predo~i analogije u istraìva~koj metodologiji koje postoje u Jad Va{emu i Narodnom muzeju u Kraqevu, izraène kroz pristup temama i personalizovawe `rtava iz II svetskog rata. Kqu~ne re~i: holokaust, genocid, nema~ki ratni zlo~ini, `rtve, se}awe Memorijalni centar Yad Vashem u Izraelu (Jerusalim), memorijalni kompleks o `rtvama holokausta, 50 godina iza svog osnivawa 1953. godine, po~eo je zama{an edukativni poduhvat, organizovawem Me|unarodne {kole ñ studija o holokaustu, antisemitizmu i genocidu. Ciq organizatora bio je da oko ovih tema okupi polaznike, predava~e i kustose, pripadnike razli~itih, u pro{losti me|usobno suprotstavqenih naroda, pri ~emu se svi suo~avaju sa sopstvenom pro{lo{}u, kako bi odgovori na izazov tema o stradawu u II svetskom ratu bili satkani od objektivnog sagledavawa doga|aja. Prethodnih godina, zahvaquju}i u~e{}u qudi iz Odbora za Jasenovac pri Srpskoj pravoslavnoj crkvi ñ istraìva~a pro{losti angaòvanih na temi stradawa civila u NDH, iz Republike Srpske i Srbije, uz polaznike iz SAD-a, Kanade, Australije, zemaqa Isto~ne Evrope, Ma|arske, odnosno zemaqa biv{e Jugoslavije ñ Slovenije, Hrvatske i Makedonije, postignut je pomak u sagledavawu `rtve koju su Srbi uz Jevreje podneli u II svetskom ratu. Uspostavqawem saradwe srpskog Ministarstva za kulturu, Muzeja `rtava genocida, Narodnog muzeja u Kraqevu i Muzeja Jad Va{em, prvi put su polaznici edukativnog programa Jad Va{ema ñ Me|unarodne {kole ñ studija o holokaustu, odràne u periodu od 1. jula do 19. jula 2007. godine, bili i kustosi istori~ari iz Srbije. Istraìvawe zlo~ina nema~ke vojske nad civilima po~iwenog na tlu Srbije, u najokrutnijem obliku sprovedenog u Kraqevu i Kragujevcu prve ratne godine, bili su tako|e preporuka za srda~an prijem u Jad Va{emu, Nenada \or|evi}a iz Spomen-parka ÑKragujeva~ki oktobarî u Kragujevcu i Silvije Krejakovi} iz Narodnog muzeja u Kraqevu.1 U januarskom roku polaznik Me|unarodne {kole bio je jo{ jedan istraìva~ pro{losti, kustos Nenad Antonijevi} iz Muzeja `rtava genocida u Beogradu. Time je iskorak muzeja iz Srbije (Muzej Ñ21. oktobarî ñ Spomen-park u Kragujevcu, Narodni muzej u Kraqevu, Muzej `rtava genocida u Beogradu), koji se bave istraìvawima perioda okupacije Srbije i sistematizacijom podataka o `rtvama u II svetskom ratu, dobio na zna~aju, u grupi polaznika (40) iz najzna~ajnijih muzejsko-dokumentacionih centara i univerziteta u svetu, koji su tematski sli~no opredeqeni (MonStudije o holokaustu i genocidu

213

Zahvaquju}i na~elnici za za{titu sektora kulturne ba{tine Silvani Haxi-\oki}, koja je razgovarala sa Avnerom [alevim, predsednikom direktorata Jad Va{ema, u junu 2006, i anga`ovawu Jovana ]ulibrka, protosin|ela SPC, u Jerusalimu, i kolege Dragana Dra{kovi}a ñ direktora Narodnog muzeja u Kraqevu, uspostavqena je me|umuzejska saradwa i podr`ano u~e{}e na{ih kustosa istori~ara u ovoj {koli.

roe community College; Seton Hill University; Yarmouth Central School; Concordia University; Sacred Heart Catholic High School; Penn State University; College of the Holy Cross; Texas A&M University; Obrazovni centar ñ Riga; Teolo{ki fakultet ñ Var{ava; Memorijalni muzej holokausta i genocida u Va{ingtonu; Simon Vizental centar u Los An|elosu i Torontu; Dokumentacioni centar o holokaustu u Bratislavi; Jevrejski dr`avni muzej u Vilni, LitvanijaÖ).

METODOLOGIJA RADA U ME\UNARODNOJ [KOLI O ISTRA@IVAWU HOLOKAUSTA I GENOCIDA Predavawa su odràvana svakog radnog dana od 8. 30 do 17. 30 ~asova sa pauzama. Predava~i su bili istaknuti profesori koji se bave problematikom holokausta ({oah)2 i genocida kao nose}im temama, kao i antisemitizmom kroz epohe, a svoje iskustvo u istraìvawima preneli su nam kroz 140 odrànih ~asova. Wihove radne biografije i bibliografske jedinice na hebrejskom, engleskom i drugim jezicima, dovoqno govore o kvalitetu predavawa.

PREDAVA^I I TEME

U hebrejskom jeziku koristi se re~ {oah (shoah) da odre|enije ozna~i stradawe, totalno uni{tewe Jevreja na razne na~ine od gr~. termina holokaust (potpuno spaqivawe).

Dr Aleks Avraham (Aleh Avraham) ñ Jad Va{em, predstavio je centralnu bazu podataka sa imenima `rtava. Vi{edecenijski proces prikupqawa podataka o `rtvama u logorima, zapo~eo je u jevrejskim zajednicama jo{ pre stvarawa dr`ave. Kada je 1953. godine osnovan memorijalni kompleks Jad Va{em, sve {to je sa~uvano od dokumenata i li~nih predmeta iz perioda pogroma, u{lo je u muzejske zbirke. Istovremeno, tragalo se za imenima `rtava i svi podaci bele`eni su na listama svedo~ewa. Danas je u elektronskoj bazi podataka Jad Va{ema 3,2 miliona imena `rtava, upotpuwenih biografskim podacima, a na unos u bazu ~eka jo{ 214 Silvija Krejakovi}

preko 2 miliona proverenih stranica svedo~ewa. Kompjuterizacijom i internet prezentacijama, podaci prevedeni na nekoliko svetskih jezika dostupni su javnosti, ~ime pri~a o holokaustu, genocidu i ratnim zlo~inima ima univerzalnu dimenziju. Posle raspada SSSR-a i otvarawa sovjetskih arhiva, kao i novim istraìvawima u isto~noevropskim zemqama, Jad Va{em je oboga}en sa jo{ 62 milona listova dokumenata. Prof. Xeremi Koen (Jeremy Cohen) ñ sa Telavivskog univerziteta predavao je na temu antisemitizma u sredwem veku na tlu Evrope i u pohodima krsta{a na Istoku (J. Cohen, Living letters of the Law: Ideas of the Jew in Medieval Christianity, California University, 1999). Dr Gema Del Duka (Gemma Del Duca) sa Katoli~kog instituta za studije o holokaustu, uporedni predava~ na Univerzitetu u Novom Meksiku, koja je za svoj dugogodi{wi rad ponela titulu osobe godine koju dodequje Muzej Jad Va{em zaslu`nim pojedincima, govorila je o ulozi Katoli~ke crkve u skrivawu ratnih zlo~inaca. Zakqu~ak predavawa bio je da se kao prioritet name}e potreba za stalnim preispitivawem uloge Crkve u odnosu na savremene pojave nacizma. Poseban osvrt u ovom predavawu bio je na primere neoantisemitizma i neousta{tva, tj. povratak ratnih zlo~inaca u Hrvatsku i wihovu rehabilitaciju. Rivka Fi{man sa Hebrejskog univerziteta ñ pojave antesemitizma u anti~kom periodu, helenizmu i Vizantiji na tlu Palestine. Terminologija: genus / cides / crimen / antijudaizam / filojudaizam / i weno kori{}ewe u istoriografiji. [ulamit Imber (Shulamit Imber)ñ pedago{ki direktor Jad Va{ema, predava~ na internacionalnim konferencijama o holokaustu: kako u savremenoj muzejskoj i nastavnoj praksi uklopiti pri~e `rtava, savremenika doga|aja koriste}i interdisciplinarne metode? Kako se ose}aj indiferentnosti pretvara u empatiju? Efraim Kej (Ephraim Kaye) ñ direktor Internacionalne {kole za istraìvawe holokausta, predstavio je projekat novog Istorijskog muzeja o holokaustu u kompleksu Jad Va{em. U ovim ambijentalnim celinama, poja~an je i efekat predavawa o Kristalnaht-u, ìvotu jevrejske zajednice u Poqskoj, stvarawu geta u Var{avi, lagerima Kovno i Vilna, logoru Au{vic, nema~kim vojnim operacijama u Evropi, operaciji Barbarosa (E. Kaye, Holocaust Denial ñ Desecraters of Memory, Yad Vashem, 1997). Dr Alan Rosen, uporedni predava~ na Hebrejskom i Univerzitetu u Bostonu, predavao je o kwièvnosti nastaloj u ratu; o Ñtihom otporuî Jevreja i wihovih rabina totalitarnom reìmu ñ stvarawem, pisanom re~ju u logorima. Prikaz autora i wihovih radova ~inili su sr` ovih uèstru~nih predavawa. (A. Rosen, Teach Me God, 2002, Brooklyn as Refuge: Yaffa Eliachs Hasidic Tales of the Holocaust, University of New England, 2002) Dr Pesah [indler (Pesach Schindler) ñ dekan Konzervativne je{ive u Jerusalimu, uporedni prof. na Hebrejskom (Jerusalim) i Univerzitetu u Wujorku na teme teolo{kih rasprava i odnosa teologije prema istoriji (P. Schindler, Encyclopedia of the Holocaust, New York–Yad Vashem, Jerusalem, 1989). Stefani Mekmahon Kej (Stephanie McMahon Kaye) predstavila je simboliku Aleje pravednika me|u narodima i stalne napore Jad Va{ema da prona|e imena qudi koji su od smrti spasli jevrejske ìvote. Wena predavawa odnosila su se na psiholo{ke aspekte holokausta i genocida. Kao neophodno u edukativnom procesu, navela je kori{}ewe interdisciplinarne metode (literatura, umetni~ka dela i crteì, istoriografija) u predstavqawu ove teme. JeStudije o holokaustu i genocidu

215

dan od najpotresnijih primera odnosi se na zbirku crteà nastalih u Terezin getu u êhoslova~koj, koje je Bedrih Frita, slikar, namenio za 3. ro|endan sinu Tomiju, 22. I 1944, nazvav{i ih ÑTomi~koviî, o ìvotu kakav je trebalo da bude, a za de~aka i wegovu porodicu, koja strada u logoru, nikad nije bio (Tomi~kovi, zbirka crteà, Terezian{tat, 1944, priredila: S. McMahon Kaye; Stolen Childhood, zbirka de~jih literarnih radova nastala u ratu, priredila: S. McMahon Kaye, Yad Vashem). Dr Rafael Vago sa Telavivskog univerziteta ñ ~lan internacionalne Komisije istori~ara za istraìvawe holokausta u Rumuniji, eksplicitno je prikazao situaciju u Jugoslaviji u ratu. Stvarawe i primena rasnih zakona u Evropi; fa{isti~ki pokreti u Ma|arskoj i Rumuniji ~ije je narastawe imalo za posledicu ratne zlo~ine nad Jevrejima, Srbima i Romima ñ bili su okosnica wegovih izuzetnih predavawa (R. Vago, Anti-semitism and the Treatment of the Holocaust in Post-Communist Eastern Europe, New York, 1994; The History of the Jews in Romania, I–V, Tel Aviv University). Prof. Dejvid Bankijer (David Bankier) ñ direktor Me|unarodnog instituta za istraìvawe holokausta pri Jad Va{emu, predstavio je pregled antijevrejskih zakona u Nema~koj, zakona o ~isto}i krvi, od 1933. do 1939, stvarawa i narastawa rasne teorije i tzv. jevrejskog pitawa do Ñfinalnog re{ewaî. Slikovito je prikazao raznolikost nacisti~ke elite (socijalnu, obrazovnu) koja je stvarala i sprovodila zakone kreiraju}i totalitarni reìm. Dr Efraim Zurof (Efraim Zuroff) ñ direktor Izraelske kancelarije Simon Vizental centra i kancelarije u Be~u. Poznavalac moderne istorije, pojava neonacizma, nastavqa~ rada Simona Vizentala na prikupqawu podataka o nacistima i wihovoj deportaciji, naglasio je pojavu neousta{tva u Hrvatskoj. Istakao je saradwu sa Srbijom u zajedni~kim potragama za nacistima odgovornim za pogrome u Novom Sadu. Izuzetnu va`nost ima teìna mi{qewa profesora u razmatrawima o istoriji II sv. rata, da su odmah iza jevrejskih po obimu stradawa u odnosu na ukupnu populaciju bile srpske `rtve. (E. Zuroff, Nazi-Hunter/The Continuing Search for the Perpetrators of the Holocaust, Hoboken, 1994) Dejvid Horovic (David Horovitz) ñ urednik i novinar ÑJerusalem Post-aî, jednog od najtira`nijih listova u Izraelu, analiti~ki je posmatra~ aktuelnog izraelsko-palestinskog stawa. Za{to su propali mirovni pregovori u Oslu 1994. i da li ima nade za mir? ñ pitawa su koja su se nametnula posle metodolo{ki sveìh predavawa, inovativnih prevashodno po kori{}ewu novinskih ~lanaka kao istorijskih izvora u istraìvawu savremene istorije. O radu prof. Jehuda Bauera (Prof. Yahuda Bauer) sa Hebrejskog univerziteta, akademskog savetnika u Jad Va{emu, jednog od za~etnika istraìvawa o holokaustu i genocidu koga, naàlost, nismo imali priliku da ~ujemo, bilo je re~i na drugim predavawima. Wegove terminolo{ke odrednice i opservacije o genocidu i holokaustu kao specifi~nom obliku genocida, da bi se imenovao krah humane civilizacije, predstavqale su kqu~ne re~i tokom seminara (Y. Bauer, Rethinking the holocaust, Yale University, 2001; Jews for sale?, Yale University, 2000).

CIQEVI I IDEJE PROGRAMA [KOLE Su{tinski, seminar je izgra|en na tri osnovna na~ela, proiza{la iz obrazovne filozofije Me|unarodne {kole o holokaustu i genocidu u Jad Va{emu, kao simbolu ~uvawa uspomene na qudsko stradawe. 216

Silvija Krejakovi}

1. Nau~no na~elo programa seminara podrazumevalo je postupnu obradu nose}e teme, od sagledavawa antisemitizma kao pojave kroz epohe od antike, sredweg veka, industrijskih revolucija, preko posmatrawa ìvota u me|uratnom periodu u razli~itim zemqama gde se qudi nisu ra|ali kao `rtve, do perioda totalitarnih reìma i rasnih teorija kao osnove sistema gde ~ovek postaje `rtva. Ovo na~elo, istorijski zasnovano, prisutno je i kroz predavawa o literaturi, teologiji, psihologiji i istoriji umetnosti. Metodologija rada ñ sistem multidisciplinarnih predavawa vode}ih istraìva~a ñ podrazumevala je informativnu usmerenost poruke gde je polaznik {kole najvi{e aktivni slu{alac. Poruka se usmeravala i audiovizuelnim sredstvima, predstavqawem dokumenata, arhivske gra|e, umetni~kih i literarnih radova nastalih u vreme holokausta, rezultata istraìvawa o broju i imenima `rtava u muzejskoj bazi podataka, kratkim dokumentarnim filmskim zapisima i sekvencama iz televizijskih emisija posve}enih stradawu u ratu ñ projekcijama u u~ionici i u Dokumentacionom centru. 2. Psiholo{ko-pedago{ko na~elo seminara eksplicitno se ispoqavalo kroz multidisciplinarne sadràje samih predavawa. U samoj pedago{koj praksi najizraènija je u kori{}ewu psiholo{ko-pedago{kih metoda u analizama sadràja de~je literature i crteà nastalih u logorima. Kako takve autenti~ne sadràje tretirati kao istorijske izvore? Kako ih u savremenoj postavci ili edukativnom radu transformisati u plakat, maketu i na taj na~in pribliìti temu stradawa dece u ratu novim nara{tajima? Interaktivno u~e{}e polaznika ispoqavalo se na svakom od 140 ~asova ñ sistemom pitawa i raspravama, kao i kroz nedeqne izve{taje sa opservacijama o svakom predavawu. Takav komunikacijski kontekst, gde slu{alac postaje u~esnik predavawa ñ po{iqalac poruke, eksplicitno je ispoqen u mogu}nosti da polaznici odrè prezentaciju o temama kojima se bave u svojim edukacionim centrima, muzejima.3 3. Najvi{i domen na{e aktivnosti, zasnovan ne samo na racionalnom usvajawu i slawu poruka, ve} i na emocionalnoj razini, ispoqen je u razgovorima sa preìvelima iz logora. Seminar je na ovaj na~in imao nenadoknadivu iskustvenu komponentu. Saznawa iz neposrednog, potresnog iskustva sro~enog u pri~e Rut Brand (Ruth Brand) ñ Jevrejke kojoj je bezbri`nost detiwstva u Rumuniji naglo prekinuta deportovawem u logor; Elizeve Lehman (Elisheva Lehman), skrivane u holandskoj porodici, zahvaquju}i ~emu je preìvela rat, glad; Izraela Orsaha (Israel Orzach) iz Poqske, koji je, uz svu patwu u logoru Au{vic Birkenau, preìveo i ~uveni Mar{ smrti; Ma{e Grinbaum (Masha Greenbaum) iz Litvanije, koja je kao dete preìvela strahote ratnih zlo~ina litvanskih nacista; Neta Rozenvasera (Nat Rosenwasser), deportovanog iz Ma|arske u Au{vic Birkenau. Bra~ni par Na{ i @enija Manor (Nashum, Genya Manor) na eksplicitan na~in, govorili su nam o spasu iz logora zahvaquju}i Oskaru [indleru, koji ih je uposlio u svojoj fabrici. Sa preìvelima iz ove fabrike, posle wihove potresne iskustvene pri~e, obi{li smo grob Oskara [indlera na katoli~kom grobqu u Jerusalimu. Socijalno starawe, zdravstvenu brigu o preìvelima u holokaustu, preuzelo je na sebe nekoliko vladinih organizacija. Razgovoru sa preìvelima iz logora prethodilo je uvodno predavawe Mo{e [ternberga (Moshe Sternberg), psihoterapeuta iz ÑIzraelskog nacionalnog centra za psihosocijalnu podr{ku preìvelima u holokaustuî (AMCHRA) ñ organizacije koja sara|uje sa Jad Va{emom u radu sa ovom grupom po wegovim re~ima Ñposttraumati~nih Studije o holokaustu i genocidu

217

Prezentaciju pod nazivom ÑU spomen na `rtve nema~kog zlo~ina u Kraqevu oktobra 1941î odr`ala sam 10. jula u Edukacionom centru Me|unarodne {kole u Jad Va{emu kao vid tekstualnog (na engleskom) i foto-dokumentarnog prikaza opsade Kraqeva, zajedni~kih partizansko-~etni~kih napada na posadnu diviziju, prikupqawa talaca, streqawa u lageru, izvora o doga|aju, predmeta sa~uvanih u Muzeju u Kraqevu, prikupqawa imena u bazi podataka o streqanima.

qudi, koji se vra}aju u pro{lost kao da je sada doìvqavajuî. Kako im pri}i, sa kojim pitawima po~eti, kako ih vratiti u realnost? U komunikativnom procesu (sedewu u pozitivnom krugu, postavqawu pitawa postupno, sa po~etnim korakom o ìvotu pre stradawa kao ta~kom oslonca, neophodnosti direktne, a ne posredne komunikacije (preko modulatora) i obaveznim pitawima o sada{wem ìvotu, potomcima na kraju razgovora) ñ kroz dugogodi{wu praksu, dosegnut je visok saznajni nivo, jer je u pitawu susret sa direktnim iskustvenim spoznajama. Ova komponenta odraàvala se i u domenu sopstvenog iskustva, vezom sa novovekovnom istorijom, ali i Biblijskim vremenom, antikom, u zemqi koja je kolevka teolo{kih verovawa, sveta u poimawu tri najve}e svetske religije, kroz studijske posete. Wima }u dati u domu svom i me|u zidovima wegovim mesto i ime (Jad Va{em)Ö ime ve~no da}u svakom od wih koje se ne}e zatrtiÖ Kw. proroka Isaije, gl. 56:5 Jad Va{em, ~iji naziv na hebrejskom, utemeqen u Starom zavetu zna~i Ñmesto za se}awe (pomen) na imeî, kao primarna odrednica, na Brdu se}awa (Har Hazikaron) u Jerusalimu predstavqa celinu koju ~ini nekoliko paviqona sa tematski opredeqenim muzejskim postavkama; spomeni~ke tvorevine inspirisane temom holokausta i genocida; istraìva~ko-edukacioni i dokumentacioni centri. To je u pravom smislu Ñnovi muzejî, sveobuhvatni, totalni muzej, a ne obzidana enklava. Tu je Istorijski muzej sa novom stalnom postavkom, otvorenom 15. marta 2005 ñ ekspozicijom predmeta i dokumenata `rtava II svetskog rata, kao i ambijentalnih prikaza velikih logora (Au{vic, Treblinka, Vilna, Dahau, Jasenovac). Arhitektonska re{ewa muzeja su u korelaciji sa postavkom koja zadràva hronologiju, a insistira na tematskim celinama: predratnog ìvota porodice kroz postavku sobe iz gra|anske epohe, gde se u ramu iznad pisa}eg stola, virtualnim re{ewima, smewuju porodi~ne fotografije, uvod u pri~u o pojavi nacizma u Nema~koj (naredbe, plakati, dokumenta u vezi sa eksplicitnim ispoqavawem antisemitizma (Kristalnaht, geta, pogromiÖ). Audiovizuelna sredstva prate tok postavke (Hitlrovi govori u Rajhstagu; izjave i naredbe nema~kih oficira) sa centralnom temom stradawa u logorima predstavqenom preko originalnih predmeta grupisanih u tematske celine (Au{vic, Treblinka, Vilna, Kovno, JasenovacÖ), ali i simboli~no (pruga do zida ñ smrti, crna po{tanska sandu~ad sa likovima zlo~inaca ñ oficira i komandanata logora, koja kada se otvaraju progovaraju jezikom wihovih naredbi o ubijawu, deportacijamaÖ). Predmeti su grupisani i da naglase mno{tvo, implicitno ñ genocid u punom smislu, kao istrebqewe ~itavog naroda, etni~kih skupina: gomile obu}e `rtava, srebrni escajg, menore, dokumenta ñ ostataci su minulih ìvota objediwenih vremenom smrti. Pri svemu, ne gubi se individualnost `rtve (na ekranima se smewuju wihove fotografije i biografski podaci). Li~no stradawe, personalizovawe `rtava nagla{eno je audio i simboli~nim re{ewima u Muzeju dece stradale u II svetskom ratu. Sve je tu bitno: i plamen sve}a, simbol svetlosti za de~je du{e, i wihove fotografije koje se jedino vide u mraku, i wihova imena, broj godina koji su imali kad su stradali, koji se ~uju. Dolina uni{tenih zajednica ñ predstavqa maketu Evrope na~iwenu od ogromnih kamenih blokova sa natpisima gradova gde su bile jevrejske zajednice. 218

Silvija Krejakovi}

Dvorana imena ñ simboli~ni je nadgrobni spomenik u obliku kupole sa fragmentima iz stranica svedo~ewa i fotografijama {to se preslikavaju u vodi, simbolu ìvota. Dokumentacioni centar sa arhivskom gra|om, personalnim kartonima za 3,2 miliona `rtava, 300.000 fotografija. U centralnoj datoteci sa~uvani su milioni stranica dokumenata ñ od onih li~nih (pisma, poruke iz logora slate bli`wima, paso{i, legitimacijeÖ), do deportacionih lista, dokumenata nacisti~ke birokratije, listi sa podacima o konfiskaciji imovine. U datoteci Vizuelnog centra je dokumentarni filmski materijal koji se odnosi na logore smrti, radne logore, zabeleène izjave preìvelih. I sve je tu va`no, i dostupno u prevodima na engleski, francuski, ruski, {panski, arapski, nema~ki, hrvatski (u toku je prevod na srpski jezik po re~ima Lieta BenHaviva, direktora Vizuelnog centra u Jad Va{emu) i na internetu, i lako za pretraìvawe na 50 ekrana. Memorijalni kompleks ~ine i Umetni~ka galerija sa delima nastalim u getima i logorima; spomeni~ke celine. Aleja pravednika me|u narodima nije obuhvatila sve, ali se na tablicama uz zasa|eno drve}e u znak zahvalnosti, nalaze i imena 122 osobe iz Srbije koje su spasle jevrejske ìvote. Biblioteka Jad Va{ema sadrì oko 100.000 kwiga na svim svetskim jezicima. Tu je i veliki broj publikacija iz celog sveta posve}en temi stradawa u ratu. Kvartalno izlazi i ~asopis samog Memorijalnog centra sa prikazima izlo`bi Jad Va{ema, najnovijim istraìvawima Dokumentacionog centra. U okviru studijskih poseta subotom, u organizaciji Muzeja Jad Va{em, obi{li smo Izraelski muzej; Arheolo{ki park u Jerusalimu, Nazaret; po muzeolo{kim re{ewima specifi~nu postavku Palmah muzeja ñ Muzeja boraca za stvarawe Izraela, sa malo originalnih predmeta, skoro svu u maketama, kompjuterskim projekcijama; brojne spomeni~ke kopmplekse Jad Va{ema ñ {to u daqem Studije o holokaustu i genocidu

219

muzeolo{kom radu, kao uzor, ima neprocewivu vrednost. Obi{li smo i kulturno-istorijske celine od zna~aja za svetsku istorijsku ba{tinu kao {to su tvr|ava Masada; biblijski Kapernaum na Galilejskom jezeru; Jafa; krsta{ka tvr|ava Belvoar; Kumran sa arheolo{kim iskopinama i Muzejem svitaka. Komunikacijska povezanost bila je zasnovana na neposrednom iskustvu: postavki / gra|evina / lokaliteta kao efikasnih nosilaca informacija o istoriji, kulturi, umetnosti, religiji i nas koji smo bili wihovi primaoci, da sa li~nim poimawem, prethodnim znawem ili predrasudama izgradimo celovitu sliku.

ZAKQU^NA RAZMATRAWA: Rad i organizacija Jad Va{ema neosporno pokazuju da muzeji mogu da budu mesto pomirewa razli~itih etni~kih i verskih struktura, suo~enih prevashodno sa potrebom preispitivawa sopstvene istorije i tuma~ewa va`nih istorijskih doga|aja. Istraìva~i pro{losti u Hrvatskoj, Litvaniji, Ma|arskoj, Latviji, suo~avaju se sa balastom realno pisanog i muzeolo{kog prikaza zlo~ina pripadnika sopstvenih naroda nad civilima, u velikim logorima i masovnim deportacijama u pro{losti. U istraìva~kom procesu i radu, kustosi na{ih muzeja suo~eni su sa tuma~ewima te pro{losti iza rata, uticajima socijalisti~kog vremena, upliva svakodnevice, dràvnih i politi~kih odre|enosti. Kako objektivnu sliku o ratnim zlo~inima, broju `rtava, uzrocima i posledicama velikih odmazdi nad civilima na tlu Srbije, koja stiè do nas ispod slojeva proklamovanih tvrdwi, ideologizacija, nameta vremena i trenutnih zahteva 単 retu{irati sa svim posvetama, nedoumicama prohujalog vremena? Kako predstaviti stradawa u ratu? Kako tu temu pribliìti mladima u neophodnom edukativnom procesu? Na~in rada, sistem edukacije, osmi{qeni pristup i komunikacija sa preìvelim savremenicima, muzejska ekspozicija Jad Va{ema, kori{}ewe audio-vizuelnih sredstava i simboli~kih formi u prikazu ratnih tema 単 mogu biti od izuzetne va`nosti za daqi rad muzejima, na zbirkama i temama koje se bave stradawima u tre}em po redu rajhu u nema~koj istoriji. Tako|e, veliko iskustvo Jad Va{ema u dokumentacionoj obradi i prikupqawu podataka o `rtvama rata, stvarawu elektronskih baza podataka o `rtvama, name}e se kao uzor u istovetnim poduhvatima u istraìvawima o srpskim `rtvama. Kao krajwi ciq i tamo, i ovde, i svuda gde nam je u fokusu ~ovek 単 stradalnik, name}e se: personalizovawe `rtve, nazivawe imenom i prezimenom stradalnika koji tako ne gubi identitet u nekom imaginarnom broju. Do imena stièmo posle dugotrajnog procesa kopawa po autenti~nim izvorima, pisanim i narativnim. Uobli~ewe komunikacijskog procesa sa savremenicima, preìvelima u zlo~inima, permanentno beleèwe izjava sve maweg broja ìvih svedoka, name}e se kao neophodno u radu kustosa koji se bave ovim temama. U vremenu narastawa neonacisti~kih, antifa{isti~kih pokreta i grupa, kao neophodna name}e se i edukacija, naro~ito mladih nara{taja, o pro{losti, o zlo~inima i genocidu. Se}awe na `rtve je najboqa osuda zlo~ina i jedini na~in da wihovi po~inioci ne budu uzor, da ne doìve amnestiju u svesti dana{we epohe. Primer Jad Va{ema to neosporno dokazuje.

220

Silvija Krejakovi}

Silvija Krejakovi} STUDIES ON HOLOCAUST AND GENOCIDE Education in the International School in the museum Yad Vasem in Jerusalem (1–19 July 2007)

Summary Yad Vasem, the Memorial Centre in Jerusalem, which by its research, collection of data, documentation and a representative museum exhibition (opened on 15 March 2005), unites, at the top level, the knowledge about the Holocaust, genocide and crimes against civilians in the II World War, is the organizer of the International School on these topics. For the first time since the school was founded in 1993, the presence of custodians from Serbia at the lectures given by the historians from the Museum Yad Vasem, professors from the University in Israel and the USA, was interactive because of the presentation of results of research and treatment of the following topics: shooting hostages in Kraljevo in October 1941 and the permanent museum exhibition in the Museum “21 October” in Kragujevac. Analogies in the method of work, in the identical idea that victims should be personalized, that the most appropriate remembrance is in writing their names and in Yad Vasem whose name in Hebrew, founded in the Old testament, means “the place in memory of the name”, are a stimulus for further research into sufferings in Serbia in the II World War. The documentary, audio-visual and symbolic forms in the exhibitions of Israeli museums with the leading topics of the Holocaust, genocide and war crimes, as well as their approach to the survivors, treatment of sources such as posters, children’s drawings, literature created during the war and the system of educating young people in these topics at the museum, can be a model in our museological practice.

Studije o holokaustu i genocidu

221

MILOQUB ARSI] Istorijski arhiv Kraqevo

VREDNOVAWE ARHIVSKOG DOKUMENTA

Apstrakt U arhivskoj delatnosti va`an deo posla je i vrednovawe arhivskog dokumenta kao osnovne jedinice arhivskog fonda ili zbirke. Postoji vi{e kriterijuma koji odre|uju vrednost svakog pojedina~nog dokumenta i da bi se izvr{ila stru~na i kvalitetna ekspertiza svi ti kriterijimi moraju biti uzeti u obzir. Naravno, podrazumeva se da taj posao obavqaju najboqi stru~waci u arhivskoj delatnosti koji poznaju ne samo arhivistiku ve} i ostale pomo}ne istorijske nauke (hronologiju, paleografiju, sfragistiku, heraldiku, filigranologiju i sl.). Kqu~ne re~i: arhivski dokument, hronologija, paleografija, sadr`aj dokumenta, vrednovawe dokumenta.

Veoma bitan faktor u arhivskoj delatnosti i poslovima vezanim za ovu delatnost jeste stru~no i kvalitetno odre|ivawe vrednosti svakog pojedina~nog dokumenta, zbirke ili fonda. Ova komponenta je veoma va`na onda kada arhiv pribavqa arhivsku gra|u, prilikom odre|ivawa prioriteta u pogledu za{tite, preuzimawa i sre|ivawa ili kada se radi o otkupu arhivalija od privatnih imalaca, na aukcijama i sl. Na kraju, pravilno odmeravawe vrednosti gra|e koja se poseduje mo`e biti odlu~uju}i preduslov koji opredequje weno adekvatno ~uvawe, kvalitetno i blagovremeno sre|ivawe i pa`qivo rukovawe prilikom kori{}ewa iste. Od broja vrednih arhivskih dokumenata, zbirki ili fondova zavisi i bogatstvo jedne arhivske ustanove arhivskom gra|om, ~ime se pove}ava i interes za prou~avawe navedene gra|e a time se oboga}uje kulturna ba{tina jednog naroda. Kakav je pak wen zna~aj za duhovni razvoj jednog naroda, za pravilno vaspitawe i kvalitetno obrazovawe mladih generacija, o tome ne treba ni govoriti. Kada se radi o preuzimawu arhivske gra|e iz registratura, tu i nije potrebno mnogo brinuti za vrednost gra|e koja se preuzima jer se to radi po ve} razra|enom sistemu i na proveren i poznat na~in. U tom poslu Lista kategorija registraturskog materijala sa rokovima ~uvawa je neophodno pomagalo, zakonom obavezno, koje osloba|a radnika na tim poslovima brige o parametru vrednosti kao glavnom faktoru koji }e odlu~ivati o tome koji dokumenat treba preuzeti i trajno ~uvati u arhivu, a koji treba odstraniti. Me|utim, ako se vr{i otkup arhivske gra|e od privatnih vlasnika, ako se vr{i razmena pojedinih unikatnih dokumenata, ako se odabira dokumenat za reprezentativnu izlo`bu ili se vr{i uop{te procena vrednosti arhivalija, onda je neophodno utvrditi wegovu vrednost uzimaju}i u obzir sve elemente koji uti~u da dokumenat bude vi{e ili mawe vredan. Tih parametara ima vi{e i samo dobar arhivista, uzimaju}i u obzir sve te elemente, mo`e pravilno da proceni vrednost dokumenta. Ti elementi su slede}i: 223 Vrednost arhivskog dokumenta

TI=Vrednovawe arhivskog dokumenta AU=Arsi}, Miroqub DC=930.25 ID=153384716

ñ Starost dokumenta, tj. vreme wegovog nastanka ñ Originalnost i kompletnost dokumenta ñ Paleografska, heraldi~ka i sfragisti~ka vrednost dokumenta ñ Koli~ina i raznovrsnost podataka koje dokumenat sadrì ñ Materijal na kome je dokumenat nastao ñ O~uvanost dokumenta ñ Aktuelnost doga|aja o kome dokumenat govori ñ Mesto i okolnosti pod kojima je dokumenat nastao ñ Raritetnost STAROST DOKUMENTA Vreme nastanka dokumenta je svakako najbitnija odrednica koja uti~e na vrednost dokumenta. Kao {to je poznato, dokumenta su nastala na razli~itim materijalima koji imaju i razli~itu postojanost, pa je uvek bio problem arhivalije za{tititi od faktora koji uni{tavaju}e uti~u na materijala na kome je dokumenat napisan. Najve}i deo pisanih materijala je uni{ten, i to vi{e qudskom rukom nego li uticajem drugih prirodnih faktora, a kako je izvorna gra|a primarni elemenat iz koga istorija crpi svoja saznawa, ona je ostala bez pravog materijala za svoj rad. Ostale pomo}ne istorijske nauke, a posebno arheologija, nisu ~esto u stawu da nam pruè ona saznawa koja bi nam pisani dokumenat lako otkrio. Tako|e i samo podnebqe razli~ito je uticalo na o~uvanost arhivalija jer nije isto ~uvati jedan svitak pergamenta u uslovima pustiwske ili tropske klime. Dakle, faktor vreme ovde je veoma bitan. [to je dokumenat stariji, postojale su ve}e mogu}nosti da isti bude uni{ten i, po pravilu, za starije istorijske periode ima mawe pisanih materijala. Drugi parametar koji uti~e da starost dokumenta bude jedna od najbitnijih komponenti u odre|ivawu vrednosti arhivalija svakako je i ~iwenica da se razvojem qudskog dru{tva {iri pismenost. U starim civilizacijama ili pismo nije postojalo (neolit, paleolit) ili su kori{}eni razni slikovni simboli za obeleàvawe misli, doga|aja, predmeta i sl. Dakle, {to su vremenski periodi stariji, pisane gra|e je, po pravilu, mawe, a po zakonu ponude i tra`we, {to je robe mawe, wena vrednost je ve}a.

ORIGINALNOST I KOMPLETNOST DOKUMENTA Svaki pisani akt ima odre|ene elemente koji ga ~ini time {to u stvari i jeste. Ta~no se zna {ta jedna vladarska poveqa sadrì, kako po~iwe i ~ime se zavr{ava. Re{ewe doneto od nekog organa mora da ima naziv organa koji ga donosi, delovodni broj, datum i mesto izdavawa, ime onoga na koga se re{ewe odnosi, dispozitiv i obrazloèwe, potpis ovla{}enog lica i wegovu overu, kao i pravnu pouku. Dakle, svi ti elementi ~ine re{ewe kompletnim. Ako jedan od ovih elemenata nedostaje, vrednost dokumenta moè biti znatno umawena, a ~esto moè biti posredi i falsifikat. Dokumenat moè da bude sa~uvan u obliku originala, kopije, prepisa, duplikata, koncepta ili fotokopije. I ti elementi su veoma bitni prilikom vrednovawa dokumenta, jer svakako original uvek ima najve}u vrednost, ali tamo gde original nije sa~uvan, i koncept, prepis ili bilo koja vrste kopije mogu da budu od izuzetno velike vrednosti. 224

Miloqub Arsi}

PALEOGRAFSKA, HERALDI^KA I SFRAGISTI^KA VREDNOST DOKUMENTA Na vrednost dokumenta uti~e prisustvo vodenog znaka (filigrana), vrsta, oblik i tip pisma kojim je dokumenat pisan, umetni~ki oblikovane iluminacije i minijature, vo{tani, olovni ili zlatni pe~at a tako|e i potpis istaknute istorijske li~nosti. Vodeni znaci ili filigrani su posebno zna~ajni za odre|ivawe vremena kada je rukopis nastao jer je on ~esto nedatiran. Pismo kojim je rukopis bio pisan, tip i vrsta slova (kurziv, majuskula, minuskula i sl.) imaju tako|e odre|enu nau~nu vrednost, pa dva sli~na dokumenta nastala u istom vremenskom periodu, jedan pisan latinicom a drugi glagoqicom, ne}e imati istu vrednost. Paleografska svojstva rukopisa sa iluminacijama (ukrasni inicijali) i minijaturama (slike ili crteì kojima se ukra{ava rukopis) tako|e mogu odlu~uju}e uticati na vrednost dokumenta. Ako je rukopis napisan izvranredno lepim slovima uz upotrebu raznih boja za svako po~etno slovo tako da dokumenat dobija i izraènu umetni~ku komponentu, to moè da bude osnovni i najva`niji kriterijum koji odre|uje wegovu vrednost. Miroslavqevo jevan|eqe svojim sadràjem nikada ne bi plenilo toliku pa`wu, ali kada se pogledaju ukrasne iluminacije raznih boja ili minijature velike umetni~ke vrednosti, ~ovek gotovo ne moè da poveruje da je ono pisano krajem 12. veka. Prisustvo vladarskog, plemi}kog ili porodi~nog grba tako|e daje rukopisu posebnu vrednost, kao i prisustvo pe~ata. Pe~at od voska, olova, srebra ili zlata, jasno nam govori o vrednosti dokumenta. Jedna hrisovuqa (vladarska poveqa sa zlatnim pe~atom) svakako }e vi{e vredeti od obi~ne poveqe opremqene vo{tanim pe~atom. I povez dokumenta moè doprineti wegovoj ve}oj vrednosti, ako je ura|en od skupocenog i retkog materijala (sedef, svila, zlato, koà).

KOLIÎNA I RAZNOVRSNOST PODATAKA KOJE DOKUMENAT SADR@I Bitni faktori koji uti~u na vrednost dokumenta su i koli~ina i raznovrsnost podataka koji su prezentovani u dokumentu. Ukoliko dokumenat poseduje veliku koli~inu raznovrsnih podataka ~ime se pruà materijal za prou~avawe od strane ve}eg broja nauka, utoliko je wegova vrednost ve}a. Ako u jednom dokumentu ima materijala koji je interesantan za istoriju, heraldiku, sfragistiku, etnologiju, geografiju, medicinu, istoriju umetnosti, paleografiju, genealogiju i dr., taj dokumenat je vredniji od onoga koji pruà podatke samo za jednu nau~nu disciplinu. Koli~ina iznetih podataka je tako|e veoma bitna, jer sveobuhvatnije i celovitije sagledavawe odre|enih pojava, doga|aja, objekata i sl. ima ve}u nau~nu i prakti~nu vrednost od sporadi~nog i povr{nog dodirivawa odre|ene problematike.

MATERIJAL NA KOME JE DOKUMENAT NASTAO Poznato je da su pisani izvori tj. arhivalije nastajale na raznovrsnim materijalima, kao {to su: glinene plo~ice, papirus, pergament, papir, tablice premazane tankim slojem voska, kamen, metal, kora od drveta, foto-papir itd., da ne govorimo o novijim tehni~kim dostignu}ima jer nas ona trenutno ne zaVrednost arhivskog dokumenta

225

nimaju. Ovi materijali imaju razli~itu postojanost pa neki br`e a neki sporije propadaju. Dokumenat napisan na glinenoj plo~ici ili urezan u kamen svakako je trajniji od onoga koji je napisan na kori drveta ili papiru. Prema tome, svi ti elementi u me|usobnom odmeravawu uti~u na vrednost dokumenta. [to je mawa {ansa da takav materijal bude sa~uvan, vrednost dokumenta je ve}a. Tako, na primer, dokumenat nastao na kori drveta mo`e biti vredniji od onoga nastalog na glinenoj plo~ici iako je ovaj potowi stariji nekoliko stotina godina pa i celi milenijum.

O^UVANOST DOKUMENTA O~uvanost dokumenta je tako|e bitan faktor koji odre|uje wegovu vrednost. Zbog negativnih uticaja raznih prirodnih sila i faktora, kao {to su voda, vatra, mikroorganizmi, glodari, erozija, r|a i sl. najve}i broj stvorenih pisanih izvora je uni{ten. Neki su sa~uvani delimi~no, tj. o{te}eni su dejstvom navedenih prirodnih faktora ili su o{te}eni qudskom rukom. I tako o{te}ena dokumenta ako govore o va`nim doga|ajima ili su iz starijih epoha, mogu imati veliku vrednost. ^uveni kumranski rukopisi (ili kako se druga~ije zovu svici sa Mrtvog mora) iako su o{te}eni imaju neprocewivu vrednost jer je wihova starost procewena na dve hiqade godina. Wihova vrednost bi bila jo{ ve}a da su sa~uvani neo{te}eni.

AKTUELNOST DOGA\AJA O KOME DOKUMENAT GOVORI I ovaj faktor mora da se uzme u obzir prilikom procene vrednosti dokumenta jer jedan isti dokumenat u razli~itim vremenskim periodima moè biti razli~ito vrednovan. Promena dru{tveno-politi~kog ure|ewa uti~e na vrednost dokumenta. Jedan dokumenat koji govori o radni~kim {trajkovima za vrema Kraqevine Jugoslavije imao bi jednu vrednost a u socijalisti~koj Jugoslaviji sasvim drugu. Tako|e ako je u pitawu kakav jubilej ili proslava godi{wice tada su dokumenta koja govore o tim doga|ajima traènija pa im je i vrednost ve}a. Ako neka li~nost postane izuzetno popularna jer je u~inila ne{to zna~ajno na poqu nauke, politike, kwièvnosti, filma, sporta, umetnosti i sl., svi predmeti pa i dokumeti koji se odnose na wu naglo dobijaju na svojoj vrednosti.

MESTO I OKOLNOSTI POD KOJIMA JE DOKUMENAT NASTAO Ako je dokumenat nastao u vreme bitnih dru{tvenih promena, oslobodila~kih ratova, zna~ajnih vojnih operacija, bitaka i sl., i ako su ti doga|aji od presudnog zna~aja za dru{tveni razvoj, takav dokumenat ima ve}u vrednost od istog takvog dokumenta nastalog u drugom vremenskom periodu u kome nije bilo va`nih istorijskih doga|aja. I mesto gde je dokumenat nastao i okolnosti pod kojima je nastao mogu znatno da pove}aju vrednost dokumenta. Pismo pisano na Ă&#x2018;TitanikuĂŽ prilikom wegovog brodoloma 1912. godine ima ve}u vrednost od pisma iz istog perioda nastalog u normalnim okolnostima na bilo kom drugom mestu. Pismo koje vojvoda Petra Nikolajevi} Moler pi{e srpskim stare{inama iz opsednute Loznice 1813. godine i to svojom krvqu, tra`e}i hitnu 226

Miloqub Arsi}

pomo}, svakako ima ve}u vrednost od bilo kojeg drugog pisma napisanog u normalnim okolnostima u istom periodu.

RARITETNOST Raritetnost dokumenta je elemenat koji uti~e vi{e na komercijalnu nego na nau~nu vrednost dokumenta. Dokumenat moè po svim pokazateqima da bude bezna~ajan papir ali po{to je unikat i takvih sli~nih nema ili su veoma retki, dobija posebnu vrednost koja se izuzetno ceni posebno kod kolekcionara i bogatih qudi koji ho}e da se razlikuju od drugih i da poseduju ne{to {to niko drugi nema. Kolekcionari ~esto otkupquju potpuno bezvredne koverte samo iz razloga jer na istima postoji ìg po{te iz nekog zaba~enog mesta pa su takvi koverti velika retkost. Na isti na~in i falsifikati, pogotovu falsifikovane sredwovekovne poveqe, mogu da dostignu basnoslovnu vrednost, ba{ zbog toga {to su unikati i kao takvi plene pa`wu kolekcionara. Po{to se u fondovima i zbirkama mogu na}i i ovakva dokumenta, poèqno je da arhivski radnici vode ra~una i o ovom parametru. Navedeni kriterijumi na osnovu kojih se vrednuje arhivski dokumenat nisu definitivni i kona~ni i ne mogu se iskazati sa apsolutnom precizno{}u. Nastojali smo da navedemo najbitnije ali svakako da nisu svi obuhva}eni. Tako|e treba ista}i da valorizaciju arhivskog dokumenta nikada ne vr{i jedan ~ovek, ve} treba nastojati da to radi vi{e eksperata razli~itih struka ~iji se rezultati potom objediwuju i verifikuju. Naravno podrazumeva se da taj posao mogu da rade samo vrhunski stru~waci u svojoj struci kako bi rezultati bili nesporni i nediskutabilni.

Vrednost arhivskog dokumenta

227

Miloljub Arsi} EVALUATION OF AN ARCHIVE DOCUMENT Summary An important segment of the archival activity`is evaluation of an archive document, i.e. estimation of its value. In order to do that job with the best quality possible, it is necessary to determine the criteria which should be taken into account during establishing its value. Those criteria are: age, i.e. time of origin, originality and completeness of the document, its paleographical, heraldic and sphragistic values, quantity and variety of the data the document contains, the material on which the document was created, preservation quality, topicality of the event it speaks about, place and circumstances of its creation and rarity. Certainly, these parameters are not final and can be added according to specific characteristics of each document.

228

Miloqub Arsi}

Dr Ivan Stevovi}, KALENI]: BOGORODI^INA CRKVA U ARHITEKTURI POZNOVIZANTIJSKOG SVETA Beograd 2006, 216 [108] s tablama

Kwiga dr Ivana Stevovi}a Kaleni}: Bogorodi~ina crkva u arhitekturi poznovizantijskog sveta nastala je tokom rada na doktorskoj tezi odbrawenoj 2004. godine na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Strukturu kwige ~ini osam poglavqa. Ve} letimi~an pogled na wih pokazuje svu {irinu istraìvane teme. Naime, arhitektura Kaleni}a nije posmatrana kao, uslovno re~eno, Ñelement koji postoji sam za sebeî. Autor monografije je uloìo izuzetan napor da odredi wegovo mesto u okvirima ne samo arhitekture Moravske Srbije, ve}i {ire ñ arhitekture poznovizantijskog sveta. Put do ciqa vodio je ka potrebi da se predstave stariji metodolo{ki pristupi istraìvawu ove teme u {irim okvirima. Jedan od wih sadràn je u Mijeovoj klasifikaciji srpske sredwovekovne arhitekture na {kole. Ova podela uglavnom prihva}ena od strane kasnijih istraìva~ka, a retko kritikovana, kao model posmatrawa uzela je stil, elimini{u}i tako iz istraìvawe arhitekture ovog perioda niz ~inilaca koji su u~estvovali u wenom nastanku. Naravno, Ivan Stevovi} se nije zadraò samo na pukoj istoriografskoj kritici, ve} upu}uje na neophodnost istraìvawa zanata, tj. delatnosti kamenorezaca, zidara, drvodeqa, proizvo|a~a opeke, crepa i maltera. Problem kako se pokazalo nije bio usko vezan samo za arhitekturu Moravske Srbije. Trebalo ga je analizirati i u okvirima poznovizantijske arhitekture, polaze}i pre svega od kriti~kog preispitivawa istoriografije. S jedne strane, pokazalo se da je u tri velika pregleda vizantijske arhitekture graditeqstvo pozne epohe dobilo svoje mesto. Publikovani su i brojni radovi koji se bave pojedinostima koje se odnose na zidawe i ukras, iz razli~itih aspekata razmatrana je carigradska produkcija, raspravqalo se o lokalnim {kolama, napisane su studije i monografije o brojnim spomenicima ili wihovim skupinama, a u istraìvawa je ukqu~ena i sekularna arhitektura. Pa i pored svega izu~avawa ove teme ostala su optere}ena nizom specifi~nih pote{ko}a. Jedan od objektivnih problema sadràn je u ~iwenici da se graditeqstvo Carigrada, kao sredi{ta spram kog se sagledavaju i tuma~e sva glavna zbivawa i ostvarewa u graditeqskoj delatnosti, u poznom razdobqu ne moè pratiti u kontinuitetu. Problem, kako se pokazalo, predstavqaju i ocene o kvalitetu u poznovizantijskoj arhitekturi. Na wega se nadovezuje ve} pomiwani model posmatrawa sa stanovi{ta stila shva}enog kao norma. S druge strane, pokazalo se da je poznovizantijska arhitektura nastala u urbanim sredi{tima, tj. gradovima, a da su weni su{tinski ~inioci: vlastita tradicija i na~in na koji se ona doìvqava i prilago|ava aktuelnim shvatawima i problemima, uticaji prido{li iz drugih sredina i na~in na koji se oni usvajau, kao i raznovrsno ume}e majstora. Istorija manastira svedena na sam hram kao jedini primarni izvor navela je istraìva~a da izmeni hronolo{ki model izlagawa. Tako je put ka sredi{woj temi istraìvawa vodio preko poglavqa naslovqenog ÑKaleni} posle turskog osvajawa Srbijeî. Sa rezervom su izneti podaci koji se odnose na period od druge polovine 15. veka pa sve do polovine 18. veka kada se pojavquju i prve pouzdane vesti o manastiru. Prema natpisu koji se svojevremeno nalazio na ju`nom zidu priprate saznaje se da su zaslugom igumana Vasilija i nekoliciO istoriografiji i metodologiji

229

ne seoskih knezova 1766. godine obnovqeni crkva i konaci. Krajem 18. ili po~etkom 19. veka sagra|ena je spoqna priprata, koja je naàlost stradala u poàru 1911. godine, kao i konak podignut 1823/1824. zalagawem kneza Milo{a. Najobimnije, peto poglavqe ÑArhitektura Bogorodi~ine crkveî, podeqeno je u tri segmenta. U prvom se analizira arhitektura gra|evine, u drugom se razmatra stawe crkve pre 1928. godine, radovi i re{ewa primewena na obnovi, dok se u tre}em segmentu autor bavi problemima koji su ostali otvoreni i nakon zav{retka obimnih restauratorskih radova koje je izveo \ur|e Bo{kovi}, kao i onim pitawima koja u istoriografiji o spomeniku ranije skoro nisu ni pomenuta. Istraìvawa sprovedena na ova tri nivoa pokazala su da je: ªI pored pojedinih izvedenih re{ewa nedovoqno utemeqenih u zate~enom ili otkrivenom stawu na spomeniku, ~ije su slabe strane bile jasne i \ur|u Bo{kovi}u, Kaleni}Ö bio obnovqen nadasve pa`qivim potezima´. Ostala je ipak nedoumica da li je crkva ikada bila dovr{ena na na~in koji je to wen graditeq èleo. Ukoliko je do toga i do{lo, taj, danas ªimaginarni´ prvobitni izgled Kaleni}a ubrzo je bio izmewen zahvatima na priprati, zazi|ivawem severnog otvora, postavqawem pregrade u ju`nom otvoru i izvo|ewem plitke slepe kalote umesto originalne konstrukcije u superstrukturi tog prostora. Tako|e, u jednom trenutku do{lo je do ugradwe kamenih greda u zapadnom traveju naosa, a pre ili ne{to posle te intervencije usledilo je ìvopisawe hrama. ÑKtitor i vreme gra|ewa crkveî tema su {estog poglavqa kwige. Analiziran je niz istorijskih izovora koji se odnose na vlastelina Bogdana i titulu koju je nosio u vreme podizawa Kaleni}a. Razmatraju}i stavove nekolicine istraìva~a koji su se bavili hronologijom izgradwe a posebno ìvopisawa crkve, Stevovi} zakqu~uje da se nijedan iskaz ispisan tim povodom ne moè smatrati pouzdanim, osim konstatacije da su godine samostalne vladavine despota Stefana (1410ñ1427) jedini siguran hronolo{ki okvir podizawa i oslikavawa hrama. Uvidev{i da Kaleni} u poretku arhitekture crkava Moravske Srbije zauzima posebno mesto, Ivan Stevovi} je istraìvawa usmerio i na ovaj problem. Polaze}i od Mijeove tvrdwe da Kaleni} predstavqa repliku Lazarice, on postavqa, moè se re}i za arhitekturu ovog hrama kqu~no pitawe: da li je Kaleni} uistinu nastao jednostavnim imitirawem Lazarice? Pokazalo se da po svim graditeqskim komponenetama, po~ev od koncepcije prostora preko konstrukcije i rasporeda masa, do strukture fasada, me|u poznatim hramovima Moravske Srbije nema ni jednog koji potpunije od Kaleni}a sledi celinu arhitektrure Lazarice. Ipak, nimalo neva`ne razlike uo~ene su u pojedinostima. Pored ostalog, celokupni prostor Kaleni}a daleko vi{e stremi u visinu, dimenzije zapadnog i oltarskog traveja im se ne podudaraju, dok su prostori priprata oblikovani na razli~ite na~ine, umesto jednostavnog sokla Lazarice, sokl Kaleni}a ima razu|enu profilaciju, u najvi{oj zoni Kaleni}a konstrui{u se konkavno-konveksne arhivolte, a za razliku od lazari~kih, one svoj oslonac dobijaju u tre}em kordonskom vencu ñ elementu koji je graditeq Kaleni}a dodao predlo{ku. U nameri da se ukaè na ~iwenicu da vrednost arhitekture Kaleni}a ne stoji samo u okvirima Ñ~isto umetni~kogî oblikovawa spoqa{wosti, ve} da sadrì neku odre|eniju ideju, u istraìvawe je ukqu~en klesani ukras kao ~inilac koji je mogao da pruì odgovor na postavqeno pitawe. Tako su {ahovska poqa kojima je prekrivena kupola i povr{ine zidova izme|u arkada dovedena u vezu sa idejom o crkvi kao [atoru Svedo~anstva, Solomonovom svetili{tu i realnoj istorijskoj anticipaciji Nebeskog Jerusalima, sa ~im je u saglasju i sama posveta hrama prazniku Vavedewa Bogorodice. 230

\or|e Bubalo

U posledwem poglavqu kwige autor je nastojao da utvrdi mesto Kaleni}a u poznovizantijskoj arhitekturi. Postavio je jo{ jednom u centar istraìvawa odnos Lazarice i Kaleni}a, traè}i pri tom ishodi{ta onih elemenata koji su obeleìli wihovu arhitekturu. U tim tragawima dolazi do zakqu~ka da je centar formirawa i pravac {irewa graditeqske prakse koja je obeleìla najuspelija dela arhitekture Moravske Srbije Metohitov paraklis u manastiru Hrista Hore, kome se pridruùju ru{evine crkve poznate pod imenom Bogdan Saraj, pri ~emu wihove odjeke predstavqaju i hramovi Sv. Paraskeve i Sv. Mihaila i Gavrila u Mesemvriji. Sklonost ka monumentalnom u modelovawu, nastojawe na integrisawu pojedina~nih komponenti u celokupnu kompoziciju, vodilo je u srpskoj arhitekturi uspostavqawu novog odnosa kompaktnog obrisa niìh delova gra|evine i ra{~lawene gorwe konstrukcije, predstavqaju}i produètak onih shvatawa koja su se na o~uvanim spomenicima poznovizantijske arhitekture Carigrada najjasnije ispoqila u strukturi paraklisa uz crkvu Bogorodice Pamakaristos, ne{to ranije u volumenima Bogorodice Parigoritise u Arti, potom u karakteristi~nom sklopu celine mistarske Bogorodice Odigitrije, koji je ponovqen u mitropolijskoj crkvi Sv. Dimitrija i u hramu Bogorodice Pantanase. Iako je Lazarica predstavqala osnovni programski uzor Kaleni}u, smisao i su{tina wegove arhitekture nisu proisticali samo iz uzora. Na spoqa{wosti Kaleni}a odjeknuo je duh onih tokova poznovizantijske arhitekture ~ije su pokreta~ke snage bile koncentrisane na preokupiranost detaqem i vizuelnim efektom. Tekst kwige dopuwen je pa`qivo odabranim ilustracijama svedenim na optimalnu meru. Wihova vrednost leì pored ostalog i u ~iwenici da se prvi put publikuje tehni~ka i foto dokumentacija \ur|a Bo{kovi}a nastala tokom radova na obnovi hrama izvedenih u tre}oj deceniji pro{log veka Branka Gugoq

SRBI NA KOSOVU I U METOHIJI zbornik radova s nau~nog skupa odr`anog u Kosovskoj Mitrovici 27単29. maja 2005. godine, Srpska akademija nauka i umetnosti (Nau~ni skupovi 単 Kwiga CXII, Odeqewe dru{tvenih nauka, Kwiga 26), Beograd 2006, str. 471 Urednici zbornika Srbi na Kosovu i u Metohiji, akademik Stevan Karamata i dopisni ~lan Akademije ^aslav Oci}, podelili su referate sa ovog nau~nog skupa u ~etiri posebne celine. Prva se ti~e identiteta, druga se bavi istorijom, tre}a pravom i (geo)politikom, a ~etvrta privredom i sganovni{tvom. Wima prethode pozdravne re~i Radivoja Papovi}a, rektora Univerziteta u Pri{tini sa sedi{tem u Kosovskoj Mitrovici, Nikole Tasi}a, generalnog sekretara SANU i esej Vlade Strugara Kosovo, Srpstvu zavet, kao i uvodno saop{tewe Smiqe Avramov pod naslovom Me|unarodnopravni vid kosovometohijske krize, a sleduju Zakqu~ci i preporuke skupa. Nau~ni skup su organizovali SANU i Univerzitet u Pri{tini, a wegov rad je blagoslovio Wegova svetost patrijarh srpski g. Pavle. U uvodnom saop{tewu Smiqa Avramov insistira na razumevawu kosovskometohijske krize u kontekstu razarawa Jugoslavije po~ev od 1990/91. godine, uz saO istoriografiji i metodologiji

231

dejstvo unutra{wih secesionista i wihovih stranih pokroviteqa (Nema~ke, Austrije, Vatikana i NATO-a, pod vo|stvom SAD), {to je rezultiralo gra|anskim ratom u Hrvatskoj i BiH s etni~kim i verskim predznacima i zlo~inom protiv mira, koji se naro~ito ispoqio tokom bombardovawa Srbije 1999. godine, a radi izgona srpskih snaga i srpskih dràvnih organa s podru~ja Kosova i Metohije. Ona je podsetila na kontinuitet stradawa srpskog naroda na Kosovu i Metohiji tokom oba svetska rata i tokom agresije NATO-a 1999. i posle posedawa ove teritorije od snaga NATO-a. Ukazala je i na su{tinu Rezolucije Saveta bezbednosti UN br. 1244 od 10. juna 1999. godine, kojom se garantuje Ñsuverenitet i teritorijalni integritet SR Jugoslavijeî, pridodatih aneksa i Kumanovskog vojno-tehni~kog sporazuma. Do dolaska okupatorskih trupa, a i po wihovom pristizawu, tekao je masovan progon Srba iz ve}eg dela Kosova i Metohije. U grupi priloga prvog dela zbornika Zoran Konstantinovn} razmatra pitawe kosovskog kulta u savremenom srpskom mentalitetu, zakqu~uju}i da ñ iako mentalitet nije isto {to i karakter, temperament ili narav ñ u svakom slu~aju jeste deo ~ovekovog identiteta, te da aktuelna pretwa da se Srbiji oduzme Kosovo istovremeno zna~i i pretwu da se Srbima uzme bitan sadràj mentaliteta, odnosno identiteta. ÑBez ovog sadràja mi bismo neminovno morali postati ne{to drugo i ne bismo uop{te vi{e bili u stawu da prepoznamo sebeî (str. 4ñ1). S druge strane, Mirko Zurovac u svom prilogu Lu~a kosovskog mita ukazuje na filozofsko tuma~ewe zna~ewa kosovskog mita i wegovog zna~aja za nacionalnu svest srpskog naroda. On polazi od uverewa da mitske pri~e sadrè jedan duboki smisao i velike istine skrivene pod velom prefiwene i duhovite alegorije. To se odnosi i na kosovski mit. Etika kosovskog mita isti~e u prvi plan slobodu: ÑSve za slobodu, a slobodu niza{ta na svetu!î Ontologija slobode nigde nije na{la tako jasnu potvrdu kao u etici kosovskog mita, a ova izvorna sloboda pretpostavka je svih politi~kih i nacionalnih sloboda, zakqu~uje Zurovac. ÑLu~a kosovskog mita se nije ugasila: ona tiwa u miru, ali se rasplamsa u sudbonosnim trenucima za srpski narod.î (str. 87) Stoga je borba za Kosovo ne samo istorijska nego i mitska obaveza. U prilogu Imena mesta i qudi na Kosovu i u Metohiji u sredwem veku Milica Grkovi}, na osnovu istorijskih izvora iz vremena srpske sredwovekovne dràve i turskih izvora petnaestog veka, zakqu~uje da je antroponimija i toponimija na Kosovu ve}inom srpskog porekla. Zoran Avramovi} u svom prilogu nastoji da identifikuje karakteristi~na zna~ewa kulture kosovskometohijskih Srba od XII do XIV veka do dana{wih dana, a Sr|an Markovi} razmatra problem smisla zemqe kao sredwovekovnu duhovnu vertikalu u delima kosovsko-metohijskih umetnika. Slobodan Mileusni} u svom posthumno objavqenom prilogu Duhovni genocid ñ kulturna katastrofa ukazuje na duboke korene hri{}anstva i pravoslavqa na Kosovu i u Metohiji. Hri{}anska kultura na ovom podru~ju postoji vi{e od 1 500 godina. Na ovom podru~ju najgu{}a su hri{}anska znamewa u odnosu na celu Evropu. Ali na ovom podru~ju, najvi{e se i ru{ilo. ÑNa podru~ju Kosova i Metohije uni{teno je od 13. juna 1999. do 19. marta 2004. godine 151 crkva i sedam manastira.î (str. 53) Predrag Risti} je svoj prilog posvetio znakovima logosa u temeqima hrama Svetih arhangela kod Prizrena. U okviru istoriogafskih priloga Milo{ Blagojevi} se bavio srpskom administrativnom podelom Kosova i Metohije u XII veku na ùpe, dokazuju}i da kao posebne oblasti Kosovo i Metohija ne postoje ni kao geografske ni kao adiministrativne jedinice, dok se ostali autori bave novijom istorijom. Mili} F. Pe232

\or|e Bubalo

trovi} pi{e o odnosu Srbije prema reformnim akcijama velikih sila na Kosovu i Metohiji krajem XIX i po~etkom XX veka, a Borislava Lili} o oslobo|ewu Kosova 1912. godine, na osnovu Uspomena pe{adijskog potpukovnika Videna To{i}a. Pro{lost kosovsko-metohijskih Srba u periodu 1912ñ1918, tj. izme|u oslobo|ewa u Prvom balkanskom i Prvom svetskom ratu, sagledana je u prilogu Vladimira Stojan~evi}a kao veoma teàk period, zapo~et dvogodi{wom srpskom civilnom i vojnom vla{}u, a nastavqen austrougarskom i bugarskom okupacijom, vojno-policijskim reìmom, bugarizacijom i nasiqima svake vrste i prema srpskoj crkvi i prema srpskom narodu. Dragi{a I. Kecojevi} je prikazao teror Arnauta nad Srbima, naro~ito u periodu krajem XIX i po~etkom XX veka, i to na osnovu izve{taja srpskih konzula od 1889. do 1912. Prvog srpskog konzula u Pri{tini Luku Marinkovi}a [iptari su ubili, a teror nad Srbima demonstrirali su svaki dan tako da ni turske vlasti nisu mogle da iza|u na kraj sa ovim silexijstvom. Teror se nastavio tokom Prvog i Drugog svetskog rata, uz ubistva, otimawe imovine i progon srpskog stanovni{tva. Krajem Drugog svetskog rata sledila je balisti~ka pobuna. Teror se nastavio i tokom {ezdesetih i sedamdesetih godina, uz eskalaciju osamdesetih i krajem devedestih, ovaj put uz pomo} i pod nadzorom NATO-a. O razmerama terora nad Srbima u Metohiji za vreme Drugog svetskog rata govori i rad Jovana Pejina, koji je objavqen na engleskom jeziku. Apsurd je da, osim nekoliko stotina najokorelijih po~inilaca, [iptari za ove zlo~ine nisu odgovarali, jer ih je Josip Broz Tito abolirao maja 1945. godine. U delu zbornika pod naslovom ÑPravo i (geo)politikaî objavqeno je deset priloga. Mihailo Markovi} je prikazao evoluciju kosovskog problema i ukazao na mogu}nosti wegovog re{ewa, nagla{avaju}i kardinalne istorijske doga|aje kao {to je Velika seoba Srba iz 1690, Druga seoba iz 1737, formirawe Prizrenske lige 1878. i druge. On re{ewe za kosovskometohijski problem vidi u po{tovawu principa me|unarodnog prava. Me|unarodnopravnim aspektom ovog problema bavi se i Momir Milojevi}, isti~u}i prava mawina. Kosta âvo{ki je u svom prilogu podvrgao kritici zna~ewe i doma{aj re{ewa Ñvi{e od autonomije, mawe od nezavisnostiî, koje je promovisao srpski premijer Vojislav Ko{tunica. Milomir Stepi} je iz geopoliti~kog rakursa sagledao perspektive Kosova i Metohije u kontekstu aktuelnog saìmawa i fragmentacije srpskog etni~kog, istorijskog i dràvnog prostora, na ~emu rade zapadne sile predvo|ene SAD i narodi i mawine sa kojima su Srbi na svoju {tetu ìveli u istoj dràvi. Medijskom slikom Srbije povodom Kosova bavio se Aleksandar Miti}, ukazuju}i na nedostatke srpske politike u ovoj oblasti. Evropskom perspektivom Srbije s obzirom na nere{eni kosovskometohijski problem, uz neke analogije sa re{ewima u Bosni i Hercegovini, i mawinskim problemima uop{te, bavio se Drago Wegovan. Dragan Novakovi} je analizirao stavove Islamske zajednice prema doga|ajima na Kosovu i Metohiji u periodu od 1981. do 1991. godine, dok je Jovan Bazi} obratio pa`wu na stavove srpskih politi~kih stranaka prema Kosovu i Metohiji u vreme raspada SFRJ. Nenad Vasi} je svoj prilog posvetio tzv. kona~nom re{ewu statusa Kosova i Metohije. Jedan od u~esnika politi~kih zbivawa 50-ih i 60-ih godina, Miladin Viloti}, priloìo je svoja svedo~ewa, koja su bila nepoznata stru~noj javnosti, a koja pokazuju da su se mnogi doga|aji (iseqavawe Srba pod pritiskom, {iptarske demonstracije itd.) sistemski pripremali, a da srpski komunisti na wih nisu adekvatno reagovali. O istoriografiji i metodologiji

233

U delu zbornika koji se bavi privredom i stanovni{tvom imamo priloge koji se ti~u starijeg, ali i novijeg perioda. Sredwovekovnim rudarstvom na Kosovu i Metohiji, kao temequ srpske ekonomije, raspravqa Du{an Mrkobrad. Rad Rajka Bukvi}a posve}en je analizi institucinalnih okvira privrednog razvoja Kosova i Metohije tokom postojawa tzv. Druge Jugoslavije. On zakqu~uje da je izdvajawe iz federalne kase za razvoj Pokrajine vi{e i{lo u korist albanskom stanovni{tvu nego privredi. O tranziciji kosovske privrede u uslovima strane uprave, civilne i vojne, pi{e Ivica Stojanovi}, ukazuju}i na apsurd da je ostatak Srbije ukqu~en u vra}awe kosovskih dugova a iskqu~en iz ubirawa poreza i procesa tranzicije. Mir~eta Vemi} se bavio etni~kom slikom Kosova i Metohije krajem XIX veka, na osnovu putopisa Milo{a Milojevi}a. U tekstu koji je objavqen na engleskom jeziku âslav Oci} daje pregled etnodemografskih promena na Kosovu i u Metohiji od kraja Drugog svetskog rata do 1991. godine. Procesi albanizacije i desrbizacije Pokrajine predstavqaju primer drasti~nog etni~kog ~i{}ewa koji je u dugom roku bio podràn i od vrha tzv. Druge Jugoslavije i koji je za javnost i nauku bio tabu tema. Dinamici progona i povratka Srba i drugih nealbanskih stanovnika Kosova i Metohije posle 1999. godine posve}en je rad Milana Bursa}a i Nenada Ili}a. Povratak nije omogu}en a odlazak je i daqe prisutan, tako da su nu`ne promene u pristupu ovom problemu. U Zakqu~cima i preporukama skupa iskazani su najzna~ajniji nalazi u~esnika. Nagla{ena je odgovornost me|unarodne zajednice za opstanak Srba na Kosovu i u Metohiji i argumentovan zahtev da se Pokrajina vrati u ustavnopravni okvir Srbije, s autonomnim statusom koji }e omogu}iti razvijawe i o~uvawe mawinskih prava Albanaca, ali i suverenitet i teritorijalni integritet dràve Srbije. Svako drugo re{ewe bilo bi nepravda koja se mora kad-tad ispraviti. Drago Wegovan

Stani{a Brki}, IME I BROJ, SPOMEN-PARK KRAGUJEVA^KI OKTOBAR, MUZEJ Ñ21. OKTOBARî KRAGUJEVAC Kragujevac, 2007, 220 str. Kada je na skupu istori~ara organizovanom u Narodnom muzeju u Kraqevu povodom obele`avawa se}awa na doga|aje i `rtve 1941, Stani{a Brki} iz Spomen-parka u Kragujevcu re~ju vi{egodi{weg istra`iva~a pro{losti govorio o kragujeva~koj tragediji, nametnuo je nova i aktuelizovao stara pitawa o stradawu i strati{tima II svetskog rata.1 Naime, {est decenija iza tre}eg po redu rajha u nema~koj istoriji, kao jezivi spomenici wegove iskqu~ivosti i netrpeqivosti na tlu Srbije, ostali su ñ zlo~ini. Najve}i od strane Vermaht jedinica po~iweni su u Kraqevu i Kragujevcu. [est decenija iza propasti po~inilaca, moramo se zapitati ñ kako smo zapamtili `rtve i time osudili zlo~in? U svesti nara{taja minulih decenija nametane su ritualne svetkovine. U govorima istaknutih politi~kih Ñpregalacaî koji su zamenili crkvene pomene, `rtve su pomiwane usputno, u ukupnom broju, pri ~emu se licitiralo 6.000ñ7.000 u Kraqevu i 7.000ñ10.000 u Kragujevcu, svakog 14, odnosno 21. oktobra. I samo tada, i samo na taj na~in. Iza bezli~234

\or|e Bubalo

nih brojeva, nije bilo wihovog osobenog pomena, ni imena, ni porekla, re~ju ñ oduzet im je identitet. Kako decenijama nametane ideologizacije, mitolo{ke predstave stvarane u svesti generacija, podsticane publicisti~kim zanosima u slu`bi slavqewa lokalne i dràvne socijalisti~ke vlasti, razobli~iti i odbaciti ñ razumom, istraìvawem, analiti~kim pristupom izvorima? Ponovnim i potpunim sagledavawem oktobarske tragedije, sa prisutnom i potrebnom distancom istraìva~a koji je Ñkopaoî po izvorima, sa vlastitim opservacijama ome|enim samo istorijskom istinom i metodologijom, autor Stani{a Brki} ovim radom ñ vra}a `rtvama identitet. Kako to ~ini? Kwiga je rezultat svega {to su kustosi muzeja Ñ21. oktobarî u Kragujevcu godinama ~inili u spomen na `rtve ñ bdewa nad autenti~nim izvorima, wihove analize i pore|ewa, svakodnevnih beleèwa se}awa potomaka `rtava i savremenika doga|aja, procesa unosa podataka o stradalnicima u elektronskoj formi u kompjutersku bazu, tragova osmi{qavawa stalne muzejske postavkeÖ Autorov pogled zagledan u pro{lost sagledava u potpunosti uzroke stradawa ñ u procesu stvarawa nema~kog Ñgrossraumaî, gde nema mesta malim narodima, Hitlerovim smernicama i naredbama opunomo}enih generala; povode odmazdi nad civilima u akcijama pokreta otpora protiv vojske Wehrmacht-a; jezivu stvarnost okupacije iza Aprilskog rata, obeleènu ve{awima, pojedina~nim ubistvima, gra|anskim sukobima, prikupqawem talaca, odmazdama kaznene ekspedicijeÖ Analiti~kim postupkom autor iza ovog prvog dela dolazi do nose}e teme ñ streqawa talaca u oktobru prve ratne godine. Ovde ostvaruje najzna~ajnije u svom radu ñ objediwuje sa~uvane izvore, sve ~uvare imena stradalnika: fragmente pam}ewa potomaka i sugra|ana, li~na dokumenta, predmete, spiskove razli~ite provenijencijeÖ Tako sistematizovana istoriografska gra|a progovara o stradawu civila ñ parohijana, ovda{wih gra|ana, zemqodelaca, |aka, ili onih prido{lih koji su uhlebqewe na{li u Kragujevcu izme|u dva rata, Rusa emigranata, ~itave zajednice JevrejaÖ Ubeleèna su i imena onih izbeglih od goreg nasiqa, koji su u Kragujevcu nalazili uto~i{te, ne slute}i da }e na}i i smrt, Srba prognanikaÖ Iza svakog broja (posledwi unet broj je 2381) stoji ime. Neumitni i najva`niji proces koji se odvija u Muzeju u Kragujevcu ñ personalizacija `rtava ñ zahvaquju}i ovom radu, dostupan je o~ima {ire javnosti u obliku popisa svih do sada zabeleènih imena `rtava (2.355 mu{karaca i 26 èna nazvanih imenom i prezimenom). Istovetno i analogno ovaj proces traje u istraìvawima kustosa-istori~ara u u Kraqevu,2 ali i u muzejima u svetu koji se bave temama stradawa u II svetskom ratu, poput Jad Va{ema u Jerusalimu, ~iji naziv na hebrejskom i zna~i Ñmesto za se}awe na imeî. Iza imena, kao li~ni beleg ostale su posledwe poruke pred streqawe upu}ene bli`wima, potresne jer su svojeru~ni zapis, posledwi trag ìvota. I upravo takve, autenti~nog sadràja, bolne u istinitosti, i{~itavamo ih ovde. Svedo~e}i posredno o vremenu u kome je ~ove~no bilo vi{estruko ugroèno, autor ne prelazi pre}utno pored zamene privrènika ÑZboraî Romima, u stroju pred streqawe. Brojevima progovaraju analiti~ki, tabelarni pregledi u ovom radu: streqano je 248 u~enika, 39 wihovih profesora i nastavnika, 888 zanatlija, 345 zemqoradnika pokupqenih sa plodnih {umadijskih wiva, a najve}i broj streqanih bili su radnici ovda{wih fabrika. Wihovo individualno stradawe ima dimenziju kolektivne tragedije ñ genocida nad srpskim narodom, jer su iza wih ostala deca siro~ad, porodice bez hraniteqa (1.177 streqanih bili su oèweni), zamrli domovi, zanemela {kolska dvori{ta, opustele fabri~ke O istoriografiji i metodologiji

235

haleÖ A iza svih istoriografskih, demografsko-sociolo{kih analiza i broj~anih pregleda ne gubi se individualnost `rtve. Stradalnik, ovda{wi Ñmaliî ~ovek, sa svojim imenom, poreklom, porodicom, stalno je ispred nas dok i{~itavamo ovu kwigu. Time ona nadilazi literaturu, ovde navedenu, koju su ostavili pisci, mahom publicisti, a u mawem broju istori~ari, koji su se bavili ovom temom sa kontroverznim zakqu~cima. Zahvaquju}i ovom radu, komunikacijski kontekst sa potomcima `rtava, savremenicima doga|aja, mladim nara{tajima koji ostaju da ~uvaju se}awe na tragediju, nadrastao je domen spoznaja muzejskih posetilaca. Silvija Krejakovi}

\ur|ija Borovwak, ARHITEKTURA I URBANIZAM GORWEG MILANOVCA (1853ñ1941), SA OSVRTOM NA GRADITEQSTVO Â^KA, KRAQEVA I KRAGUJEVCA, â~ak 2007, 150 strana Prou~avawe srpske arhitekture i urbanizma novijeg doba posledwih decenija je sve razvijenije zahvaquju}i novijoj generaciji istraìva~a o ~emu svedo~i kwiga posve}ena graditeqstvu i urbanizmuGorweg Milanovca, â~ka, Kraqeva i Kragujevca. Objavqena je 2007. godine u izdawu Narodnog muzeja iz â~ka i Muzeja rudni~ko-takovskog kraja iz G. Milanovca, svojim kvalitetom i sadràjem potvr|uje zna~aj monografija posve}enih pojedinim gradovima. Raznovrstan materijal je sistemati~no prikupqen i izloèn u vi{e poglavqa: Zahvalnica; Predgovor; Uvodne napomene; Istorijat istraìvawa; Urbanizam Gorweg Milanovca; Arhitektonski objekti u Gorwem Milanovcu (1853ñ1941); Javni objekti; Stambeni objekti; Zavr{na razmatrawa; Preplitawa; Zakqu~ak; Prilozi; Izvori i literatura; Katalog gra|evina u Gorwem Milanovcu; Spisak ilustracija; Poreklo ilustracija; Rezimei i katalozi gra|evina na engleskom i francuskom i Indeks. Ukazuju}i na zna~ajne pojave u oblasti arhitekture i urbanizma, autor \ur|ija Borovwak je jasnim metodolo{kim pristupom obuhvatila {iroke i raznovrsne teme vezane za novije arhitektonsko nasle|e. Teì{te monografije je na rasvetqavawu arhitektonsko-urbanisti~kog razvoja G. Milanovca i Ñodre|ivawu wegovog urbanisti~kog zna~aja i mesta vari{i u doma}oj srediniî i Ñsagledavawe u kojoj meri wena najreprezentativnija graditeqska celina sazrela da preraste stege jedne male sredineî. Osnivawem 1853. godine i zna~ajnim poduhvatima u oblasti urbanizma Despotovac (G. Milanovac) je stekao status zna~ajnog ~inioca u razvoju srpskog urbanizma. Svojim zna~ajnim doprinosom razvoju doma}eg urbanizma G. Milanovac je postao uzor i model mnogim varo{ima u Srbiji koje su se razvijale po uzoru na savremene evropske tokove. Osim urbanizma koji je imao zna~ajan uticaj i na arhitektonsko oblikovawe grada, posebno su analizirana najzna~ajnija ostvarewa javnih i stambenih objekata uz prikaz {ireg graditeqskog opusa pojedinih stvaralaca. Po re~ima autora: ÑSveukupno, razvoj gorwomilanova~ke arhitekture tekao je ustaqenim tokom, poseduju}i najkarakteristi~nije odlike varo{ke arhitekture Srbije, ~esto sputavan ograni~enim sposobnostima wenih izvo|a~a.î Zna~ajna imena srpske arhitekture novijeg doba ostvarala su reprezentativna dela u najrazli~itijim stilovima Ñod klasicisti~kih preko romanti236

\or|e Bubalo

~arskih i akademski oblikovanih objekata, do, na momente, dotaknutih modernih koncepcijaî. Reprezentativna zdawa Okru`nog na~elstva Koste [replovi}a (1853); crkva Sv. trojice (1860/62); Gimnazija Nikole Nestorovi}a (1902) i Osnovna {kola ÑKraq Aleksandar Iî Jezdimira Deni}a (1928) i daqe su reperne ta~ke koje odre|uju arhitektonsko-urbanisti~ku vizuru grada. Posebna pa`wa posve}ena je analizi objekata koji nisu sa~uvani, a predstavqaju vaàn deo graditeqskog fonda G. Milanovca. Osvrtom na graditeqstvo â~ka, Kraqeva i Kragujevca, \. Borovwak je èlela da ukaè na wihov veliki zna~aj za daqi napredak Srbije oslobo|ene od turskog ropstva. Po re~ima autora: ÑUpadqiva sli~nost u razvoju ovih susednih naseqa ogleda se u zna~ajnom politi~kom, ekonomskom i administrativnom napretku, ~ime je ostvarena jo{ jedna karika koja povezuje ove susedne gradove, a {to je direktno uticalo na stvarawe povoqnih preduslova i za wihovo arhitektonsk obolikovawe u zna~ajnim evropskim stilovima.î Vladi~in konak u â~ku (1837); zgrada Okru`nog na~elstvau Kragujevcu (XIX vek) i zgrada Okru`nog na~elstva i suda Nikole Nestorovi}a u Kragujevcu (1903ñ1907) zna~ajni su reprezenti jedne sveop{te te`we Srbije ka modernizaciji i razvoju po evropskim uzorima. Bogato graditeqsko nasle|e razli~itih poetika i stilskih opredeqewa prikazano je sveobuhvatno i jezgrovito, ~ime je ukazano na zna~ajne teme iz oblasti arhitekture i urbanizma. Kwiga je oboga}ena planovima, crteìma i fotografijama koji upotpuwuju opise. Detaqnom analizom i pregledom arhitektonsko-urbanisti~kog razvoja vode}ih gradova u Srbiji, \. Borovwak je uspela da rasvetli i sa~uva od zaborava zna~ajan deo srpske istorije. Kvalitet i zna~aj ove monografije, koja je upotpunila sliku o razvoju G. Milanovca, prepoznali su i weni ìteqi, koji su kwigu \. Borovwak 2008. godine nagradili povodom verskog praznika Cveti, dana op{tine G. Milanovac. Time je G. Milanovac na najlep{i na~in obeleìo svoj dan prepoznaju}i zna~aj monografije kojom, sem ~uvawa od zaborava bogate istorije, ova varo{ s razlogom bodija istaknuto masto u srpskom graditeqstvu novijeg doba. Sneàna To{eva

O istoriografiji i metodologiji

237

238

\or|e Bubalo

SPISAK AUTORA

Sla|ana Spasi} kustos arheolog, Narodni muzej Kraqevo mr Dejan Buli} nau~ni istraìva~ saradnik, Istorijski institut SANU Milomir Radi} sve{tenik, Hram Sv. trojice Kraqevo Mirjana Savi} kustos istori~ar, Narodni muzej Kraqevo doc. Boìca Mladenovi} Filozofski fakultet Ni{ Ivana Hasanovi} prof. istorije, O[ Ă&#x2018;Jovo KursulaĂŽ Kraqevo Milo{ Timotijevi} kustos istori~ar, Narodni muzej â~ak doc. dr Mira Radojevi} Filozofski fakultet Beograd, odeqewe za istoriju Blagomir Bi{evac arhivski savetnik istori~ar, Istorijski arhiv Kraqevo Bo{ko Raki} arhivist, Istorijski arhiv Kraqevo Tijana [ibali} kustos etnolog, Narodni muzej Kraqevo dr \or|e Bubalo Filozofski fakultet Beograd Silvija Krejakovi} kustos istori~ar, Narodni muzej Kraqevo Miloqub Arsi} arhivski savetnik istori~ar, Istorijski arhiv Kraqevo mr Branka Gugoq Filozofski fakultet Kosovska Mitrovica dr Drago Wegovan Muzej grada Novog Sada Sneàna To{eva kustos Muzej nauke i tenike Beograd

O istoriografiji i metodologiji

239

240

\or|e Bubalo

Zbornik radova NA[A PRO[LOST 8 Izdava~i NARODNI MUZEJ KRAQEVO ISTORIJSKI ARHIV KRAQEVO Za izdava~e Dragan Dra{kovi} Radomir Risti} Lektura i korektura Mr Ana Gvozdenovi} Prevod Mr Nata{a Pavlovi} Dizajn Dragan Pe{i} Grafi~ka priprema Jovan Antoni} [tampa Interklima â&#x20AC;&#x201C; Grafika Tira` 500

O istoriografiji i metodologiji

241

242

\or|e Bubalo

O istoriografiji i metodologiji

243

CIP - Katalogizacija u pulikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 94(497.11) NA[A pro{lost : zbornik radova = Our Past : collection of papers / urednici Dragan Dra{kovi}, Radomir Risti} - God. 1, br. 1 (1964) - , - Kraqevo : Istorijski arhiv Kraqevo : Narodni muzej Kraqevo, 1964 -. - 24 cm ^asopis je imao prekide u izla`ewu: 1965-1966, 1975-1985, 1990-1991, 1993-2004. ISSN 0550-4317 = Na{a pro{lost COBISS.SR-ID 7210498

244

\or|e Bubalo