Our Past 9 by National Museum Kraljevo

NA[A PRO[LOST

Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

SADR@AJ / CONTENTS

STUDIJE STUDIES

dr Slavenko Terzi}

Istorijsko-geografske predstave o Staroj Srbiji u Evropi i me|u Srbima

Historical-Geographic Images of Old Serbia in Europe and among the Serbs

O poja~koj umetnosti u Vizantiji neposredno pre i u doba svetog Save (Nacrt metodologije u prou~avawu srpske sredwovekovne muzike) On the Art of Chanting in Byzantium Immediately before and at the Time of Saint Sava (Outline of Methodology in Studying Serbian Medieval Music)

Crkva svetog Nikole u Trwacima kod U{}a The Church of St. Nicolas in Trnjaci near U{}e

Crkva svete Angeline u Zakuti The Church of St. Angelina in Zakuta

Marina Luki}-Cveti}

Crkva svetog Petra i Pavla u Mrsa}u The Church of St. Peter and Paul in Mrsa}

mr Dragoqub Danilovi}

Srpski crkveni pomenici i identifikacija li~nosti u sredwem veku Serbian Church Remembrance Books and Identification of Persons in the Middle Ages

Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke Archimandrite Ni}ifor Du~i}, the Hero from Javor and Administrator of the Eparchy of @i~a

dr Vesna Ăą Sara Peno

Nadica Li{anin

Marija Bogdanovi}

monah Ignatije Markovi}

mr Nata{a Mili}evi}

Razvla{}ivawe gra|anstva: slu~aj Miqka Petrovi}a Ri`e, industrijalca iz Kraqeva Stripping the Middle Class of Power: the Case of Miljko Petrovi}â&#x20AC;&#x201C;Ri`a, an Industrialist from Kraljevo

125

PRILOZI CONTRIBUTIONS Oleg Romanov

Radomir Risti}

Dragan Dra{kovi}

Zoran Bajin

Nenad Antonijevi}

Nova istra`ivawa lokaliteta Divqe Poqe u Ratini kod Kraqeva New Archaeological Research in the Locality Divlje Polje in Ratina near Kraljevo

135

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916) Visitors and Donors to the Monastery of Studenica (1887-1916)

155

O izgradwi Spomenika srpskim ratnicima u Kraqevu On the Construction of the Monument to the Serbian Warriors in Kraljevo

221

Pismo Borisa Savinkova kraqu Aleksandru Kara|or|evi}u A Letter from Boris Savinkov to King Aleksandar Karadjordjevi}

239

Izbegli{tvo Srba sa Kosova i Metohije na podru~ju op{tina: Kraqevo, Vrwa~ka Bawa i Ra{ka tokom nema~ke okupacije Srbije (1941単1944) 単 dokumenta The Exile of Serbs from Kosovo and Metohija in the Territory of the Municipalities: Kraljevo, Vrnja~ka Banja and Ra{ka during the German Occupation of Serbia (1941-1944) - Documents

245

ARHIVISTIKA I MUZEOLOGIJA ARCHIVAL SCIENCE AND MUSEOLOGY akademik Nikola Hajdin

dr Tatjana Cvijeti~anin

Re~ na otvarawu izlo`be Doba svetlosti u Galeriji SANU, 22. februar 2008. Speech at the Opening of the Exhibition the Age of Light at the SANU Gallery, 22 February 08

253

Re~ na otvarawu stalne postavke Narodnog muzeja u Kraqevu, 15. maj 2008. godine Speech at the Opening of the Permanent Exhibition at the National Museum in Kraljevo, 15 May 2008

255

PRIKAZI BOOK REVIEWS mr Katarina Mitrovi}

Jovanka Kali}, Evropa i Srbi. Sredwi vek, Istorijski institut, Studia Historica Collecta kw. 1, Beograd 2006, 711. J. Kali}, Europe and the Serbs. The Middle Ages, the Historical Institute. Studia Historica Collecta kw. 1, Belgrade 2006, 711

258

dr Slavi{a Nedeqkovi}

Milo{ Jagodi}, Srpsko-albanski odnosi u Kosovskom vilajetu (1878単1912), Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 2008, 408. Milos Jagodi}, Serbian-Albanian Relationships in the Vilayet of Kosovo (1878-1912), The Institute for Textbooks and Teaching Aids, Belgrade 2008, 408

260

SLAVENKO TERZI] Istorijski institut SANU

UDK: 911.3:94(497.11-13)(091) ; 323.1(=163.41)(497.11-13)(091) ID: 173159692

ISTORIJSKO-GEOGRAFSKE PREDSTAVE O STAROJ SRBIJI U EVROPI I ME\U SRBIMA Apstrakt: Danas gotovo zaboravqeno istorijsko-geografsko ime Stara Srbija (osim u uskim stru~nim krugovima) nosi u sebi svu dramatiku cele srpske istorije: od samog nastanka imena, postepenog {irewa i oblikovawa predstava i znawa o ovoj srpskoj zemqi u doma}oj i inostranoj stru~noj i {iroj javnosti tokom 19. i po~etkom 20. veka do postepenog nestajawa imena i wegove zamene drugim administrativno-upravnim ili politi~kim imenima. Srbi su kao narod skloni ne samo da lako napu{taju svoja stara ogwi{ta nego i da brzo prihvataju tu|a imena svojih zemaqa i oblasti. Kqu~ne re~i: istorijsko-geografske karte, srpske zemqe, Srbija, Stara Srbija, Ra{ka Zemqa starih dràvnih i duhovnih sredi{ta koja je do stvarawa Kneèvine Srbije u evropskoj javnosti uvek i jedino bila poznata kao deo istorijske celine zvane Srbija (pod turskom vla{}u), nakon stvarawa novog politi~kog sredi{ta na prostoru biv{eg Beogradskog pa{aluka po~iwe da se naziva Stara Srbija.1 Od vi{evekovnog imena Srbija preko imena Stara Srbija stiglo se ~ak do imena Nova Srbija, kako je na primer, Sreten L. Popovi} nazvao novooslobo|ene krajeve 1878. ili kako je Jevto Dedijer 1913. godine naslovio svoju kwigu o oblastima oslobo|enim 1912. godine. Ukazuju}i na sudbinu ne samo imena nego i cele jedne zemqe ukazujemo zapravo na fenomene izrazitog potiskivawa i suàvawa istorijske svesti kod Srba, suàvawa znawa i predstava o svojim zemqama. Ali, i obnove te svesti sa ja~awem dru{tvene i nau~ne elite koja postaje nosilac nacionalne ideje. Zato }emo u ovom radu prvo skrenuti pa`wu na srpske i evropske predstave o Staroj Srbiji, a zatim u kratkim crtama na politi~ku sudbinu i zemqe i imena tokom 20. veka. U ranijim vekovima srpske istorije ime Srpske zemqe bilo je uobi~ajeno za celinu srpskog etni~kog prostora, a pojedini delovi su ozna~avani posebnim regionalnim ili oblasnim imenima. Vremenom se, pi{e Stojan Novakovi}, Ñmalo-pomaloî ime Srbije, stalo urtvr|ivati na mesto starijega Srpske zemqe.2 Od vremena stvarawa autonomne kneèvine pod nazivom Srbija, raniji nazivi Srpske zemqe i potom Srbija, za stari dràvni prostor iz vremena do turskih osvajawa, po~eli su i u doma}oj i u inostranoj literaturi uzmicati i svoditi se na autonomni prostor Kneèvine Srbije. Na pitawe nastanka imena Srbija za novo dràvno sredi{te tokom i nakon Prvog srpskog ustanka, skrenuo je pa`wu Vladimir Kari}, istakav{i, naro~ito, odnos ovog dràvnog imena (za deo oslobo|ene srpske zemqe) i pojedinih oblasnih naziva.3 Ve} tada je naziv Srbija, koji se nalazio na svim evropskim kartama, bio znatno {iri od prostora nove dràvice pod nazivom Srbija. Jovan Cviji} je s pravom uo~io da su ve} u prvoj polovini 19. veka kartografi Ñpo~eli postepeno izbacivati Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

Slavenko Terzi}, Stara Srbija ñ nastanak imena i znawa o woj do 1912, Istorijski ~asopis kw. XLII ñ XLII (1995ñ1996), Beograd 1997, 91ñ110. 2

Stojan Novakovi}, Balkanska pitawa i mawe istorijsko-politi~ke bele{ke o Balkanskom poluostrvu 1886ñ1905, Beograd 1906, 294. 3

Vladimir Kari}, Srbija, opis zemqe, naroda i dr`ave, Beograd 1887, 481ñ482.

Jovan Cviji}, Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije, kw. 1, Beograd 1906, 44ñ45. 5

S. Novakovi}, nav. delo, 388ñ389.

Srbija i susedne zemqe na starim geografskim kartama, Beograd 1991, 72ñ73. 7

J. Cviji}, nav. delo, 43.

8 Théatre itinéraire de la Guerre Actuelle, entre les Turcs, d’une part: les Russes et les Impériaux, d’autre part: Carte relative aussi au partage éventuel d’une partie de l’Empire Othoman. Par L. Brion de la Tour, Ing. Geograph du Roi, Paris 1788.

Imperii Osmanici sive Turcici Europaei, Tabula ad normam Recentissimarum Observationum concinnata Sumtibus Joannis Walchii, Augustae Vind ñ Das Osmanische Reich in Europa, Nach den neuesten nachrichten und bewahrtesten Hulfsmittein, Ao=1797 entworten.

Leopold Ranke, Srbija i Turska u devetnaestom veku, preveo Stojan Novakovi}, Beograd 1892, 137.

i {iri pojam Srbije i ovim imenom poklapati samo oslobo|enu, politi~ku Srbijuî.4 Mudri i dalekovidi Stojan Novakovi} je jo{ krajem pro{log veka ispravno ukazao na krupne posledice suàvawa istorijske svesti i naro~ito izvesnog udaqavawa Kneèvine od Srba u Turskoj, Ñod wene prave ba{tineî, od Ñstare srpske dràvne ba{tineî.5 Za vreme dugog trajawa osmanske vlasti mati~ni nazivi srpskih zemaqa ìveli su uporedo sa osmanskim administrativno-upravnim nazivima, ne samo me|u Srbima nego i u evropskoj, pre svega putopisnoj i kartografskoj, literaturi. U nekim slu~ajevima, kao na primer u slu~aju oblasnog imena Ra{ka, ~ak duè kod evropskih istraìva~a nego kod Srba. Sve do prvih decenija 19. veka oblast Stare Srbije se ozna~ava kao sredi{wi deo Srbije, mada se ponekad umesto Srbije koristi ime Ra{ka, kao drugo ime Srbije. Na svim evropskim kartama ime Srbija na jugu i jugozapadu obuhvata oblasti oko Skopqa (skopsko-tetovsku oblast), dana{we Kosovo i Metohiju i oblast Stare Ra{ke. Na karti poznatog italijanskog kartografa \akoma Kantelija da Viwole Kraqevina Srbija zvana Ra{ka, objavqenoj u Rimu 1689. godine (posve}enoj kardinalu Alfonsu Litiju), ju`na granica Srbije ide od Plavskog jezera, preko Prokletija, Crnog Drima, ju`no od [ar-planine i Skopqa do Stare planine (obuhvata Kratovo i Kumanovo).6 Na karti poznatog geografa Koronelija u Corso geographico (1692) Srbija se prostire ju`no od [ar-planine i Skopske Crne Gore, a Skopqe je redovno obeleèno kao Metropoli della Servia.7 U ~uvenim Homanovim atlasima iz prve polovine 18. veka (Joh. Bapt. Homann) u Srbiju ulazi i skopski, kratovski i }ustendilski kraj. Vode}i francuski i evropski kartograf 18. veka Gijom Delil objavio je u Augsburgu 1717ñ1726. Kartu Ma|arske (Tabula Hungaria), bakrorez, na kojoj su dana{we Kosovo i Metohija u celini u sastavu Srbije ukqu~uju}i i Pe}, \akovicu i Prizren. Na karti katografa J. K. Rodea (Johann Cristoph Rhode, 1713ñ1786) nazvanoj Karta grani~nih delova triju velikih imperija ñ Austrijske, Ruske i Osmanske, objavqenoj u Bazelu 1785, bakrorez, pod nadzorom Kraqevske akademije nauka, granica Srbije i Albanije nalazi se na u{}u Belog u Crni Drim. Tri godine kasnije, 1788, na francuskoj karti koju je izradio vojni inèwer Brion de la Tur (Louis Brion de la Tour, 1765ñ1823) prikazana je ratna pozornica tada{weg rusko-turskog rata. Granica izme|u Srbije i Albanije nalazi se tako|e na Velikom Drimu, a po~iwe od u{}a Belog u Crni Drim. U okviru Srbije (Servie) dana{we Kosovo i Metohija sa okolnim oblastima ozna~eni su kao Ra{ka, kojoj pripadaju i Pe}, \akovica i Prizren.8 Ne{to kasnije, karta pod nazivom Osmansko carstvo u Evropi, objavqena 1797, celu Metohiju sa Pe}i, \akovicom i Prizrenom prikazuje kao deo Srbije.9 Austrijska kartografija prve polovine 19. veka, a i kasnije, imala je presudan uticaj na formirawe znawa o Srbiji i okolnim srpskim zemqama, kako u evropskoj nauci i javnosti, tako i me|u samim Srbima. Ustani~ka generacija, na ~elu sa Kara|or|em, imala je jasnu svest o politi~kom i kulturnom zna~aju stare srpske dràvne i kulturne ba{tine. To pokazuje i Kara|or|ev pohod na Novi Pazar i Sjenicu 1809, o kome veliki nema~ki istori~ar Leopold Ranke kaè: ÑKod Senice pre|e Kara-\or|e preko planina, da najpre~im putem stigne u staro gwezdo srpskog carstva na Ra{koj i na Gorwem Limu, me|u svoje daqe jednoverce.î10 I drugi stranci su uvi|ali tu ~iwenicu. Ruski dràvni savetnik Rodofinikin predlagao je komandantu ruske dunavske vojske knezu A. A. Prozorovskom, 9. novembra 1808. godine, da bi u predstoje}im pregovorima izme|u Rusije i Turske granica srpske dràve na jugu trebalo da obuhvati Skopqe, 10

Slavenko Terzi}

a da zatim ide preko [ar-planine i planinskih vrhova daqe sa Novim Pazarom unutar tih granica.11 Predstave o starim srpskim sredi{tima po~iwu da se mewaju ve} tokom 20-ih godina 19. veka. Najve}i uticaj na predstave o Srbiji i okolnim srpskim zemqama imao je austrijski general{tabni kapetan Adam fon Vajngarten (1788ñ1831), svojim istorijsko-geografskim spisom O Srbiji (Über Serbien) i kartom Srbije objavqenom u austrijskom vojnim ~asopisu za 1820. godinu. Oni su postali, kako beleì Nikola Radoj~i}, Ñosnova za nau~nu geografiju Srbijeî.12 Ve} na ovoj karti prime}uje se suàvawe ju`nih granica Srbije u odnosu na ranije ustaqene predstave u evropskoj kartografiji i geografiji. Na Vajngartenovoj karti jugozapadna i ju`na granica Srbije obuhvataju prostor do blizu Sjenice, oblast Novog Pazara, Bawsku, Vu~itrn i Pri{tinu (do ispod Dobrotina), zatim granica ide do [ar-planine, Skopske Crne Gore i daqe prema Staroj planine. Pqevqa, Prijepoqe i Sjenica nalaze se u Bosni, a Gusiwe, Plav, Pe} i \akovica u Albaniji. Karta je imala izvestan uticaj i na Vuka, ali i na druge strane i doma}e istraìva~e. Sredinom 19. veka, uprkos bu|ewu nacionalne svesti kod Srba, postojale su dosta maglovite predstave o srpskom narodu na jugu, ~ak prili~na zbrka u politi~kim, geografskim i etnografskim pojmovima. To se moè zakqu~iti analizom vi{e razli~itih izvora, izme|u ostalog i na osnovu nekoliko karata izdatih u Beogradu: re~ je o kartama koje su sluìle kao {kolske i zidne mape pa su, kao takve, imale, svakako, veliki uticaj na oblikovawe svesti o Srbima i srpskim zemqama. Godine 1845. objavqena je Karta Knˇèvstva Serbie Jovana Bugarskog, Srbina iz Ju`ne Ugarske, koji je radio u srpskoj dràvnoj slu`bi izme|u 1839. i 1844. godine. Ve} na prvi pogled vidi se da Bugarski nije poznavao zemqu i narod ju`no od granice Kneèvine. Prostor odmah iza granica Kneèvine, jugozapadno i ju`no, po~ev{i od Novog Pazara, preko Kosova i Metohije, Bugarski je ozna~io kao Ñâstь stare SERBIE sada{wa ALBANIAî. Na ÑAlbanijuî se, prema Bugarskom, od Ni{a nadovezuje ÑBugarskaî. Uprkos o~iglednoj neobave{tenosti autora, ova karta je posluìla kao jedan od va`nih izvora (kako stoji u podnaslovu) za izradu karte Srbije Hajnriha Kiperta, priznatog profesora geografije na Berlinskom univerzitetu (objavqene u Vajmaru 1849. godine). Karta je ponovo objavqena 1853. godine.13 Ovo vaqa naglasiti i zbog toga {to je Kipert kasnije postao jedan od vode}ih autoriteta u oblasti evropske kartografije, a wegove karte su uzimane kao pouzdane i za prilike u Jugoisto~noj Evropi. Videlo se to posebno u vreme Velike isto~ne krize (1875ñ1878) i Berlinskog kongresa (1878), kada su Kipertove karte bile osnova za raspravqawe balkanskih problema. Godinu dana posle karte Bugarskog, u Beogradu se pojavio Re~nik geografijsko-statisti~ni Srbije Jovana Gavrilovi}a (1846). Ova korisna kwiga pokazuje, istovremeno, nepoznavawe zemaqa iza granica Kneèvine. Stara Srbija se ne pomiwe, ali iz nekoliko odrednica mogu}e je saznati Gavrilovi}eva znawa o susednim predelima: ÑBugar-Morava, reka, izvire u Albaniji, ulazi u Srbiju nedaleko sastankaî; ÑIbar, reka, izvire u Albaniji, vi{e Kosova, ispod Prokletija, nedaleko od varo{ice Roàja, nastupa u Srbiju kod Ariqske kose s na{e straneî; ÑLim, reka, izvire u planinama hercegova~kim, deli Srbiju od Bosne, uti~e u Drinu kod Rudeî; ÑTimok, reka, izvire u okru`ju pirotskom u Bugarskoj, vi{e sela Ravnog Bu~ja, nastupa u Srbiju kod Korenaca...î.14 U srpskim {kolama je, dugo, kori{}ena karta Kneèvine Srbije (Knˇèstvo Serbie) Jovana Milenkovi}a, objavqena u Beogradu 1850. godine. Karta je navodno nastala 1830. godine, u vreme kada je Milenkovi} pri srpsko-tursko-ruskoj komiIstorijsko-geografske predstave o Staroj Srbiji u Evropi i me|u Srbima

Stojan Novakovi}, Vaskrs dr`ave srpske, Beograd 1954, 118. 12

Nikola Radoj~i}, Geografsko znawe o Srbiji po~etkom XIX veka, Beograd 1927, 35. 13

Srbija i susedne zemqe na starim geografskim kartama, 145. 14 Re~nik geografijsko-statisti~ni Srbije, sastavio Jovan Gavrilovi}, Beograd 1994, 22, 65, 93, 172.

\akomo Kanteli da Viwola, Kraqevina Srbija zvana Ra{ka, Rim 1689 (bakrorez)

Srbija i susedne zemqe na starim geografskim kartama, 152ñ153.

siji za razgrani~ewe pratio ruskog general{tabnog kapetana Kocebua (i sam Kocebu je u Petrogradu 1831. objavio Kartu Srbije, sa granicama iz 1812. godine). Na Milenkovi}evoj karti Hercegovina se prostire do Lima, u ~emu se oslonio na Vuka, {to se za ono vreme moglo uzeti kao ta~no, ali zato, prema Milenkovi}u, jugozapadno, ju`no i jugoisto~no od granica Kneèvine, po~ev{i iza Nove Varo{i, nalazi se Albania, odmah do we, ispod Ni{a, i daqe, Bugarska. Karta je, zaista, kao i prethodno pomenuti izvori, izraz ne samo te{ko shvatqivog nepoznavawa naroda i zemqe ju`no od granica Kneèvine, pokazateq suàvawa predstava o celini srpskog etni~kog prostora, nego i svedo~anstvo o velikom oslawawu na vi|ewa stranih istraìva~a. Za zadovoqewe {kolskih potreba za kartama i atlasima, srpska vlada je angaòvala be~kog profesora Konstantina Deàrdena, koji je 1853. godine u Beogradu objavio dve {kolske zidne karte: [kolska mapa Knˇèstva Stare i Voŭvodine Srbie, Bosne, Ercegovine i Crne Gore, Slavonie, Hrvatske i Dalmacie s˙ nekim˙~astima drugi Austriŭski oblastiŭ, Albanie, Makedonie, Bugarske, Vla{ke i.t.d. i [kolska mapa Evropske Turske sa Srbiom˙ i Vla{kom˙. Na obema ovim kartama unet je naziv Stara Srbija, ali za relativno uzan prostor iza granica Kneèvine, koji po~iwe iza mesta Ra{ke preko sliva Toplice i Ju`ne Morave do, pribli`no, Stare planine i Trna, u dana{woj Bugarskoj. Dakle, u Staru Srbiju prema ovim kartama ulazi severni deo Kosova, bez Metohije, i prostor izme|u Ni{a i Vrawa.15 Od sredine 19. veka naziv Stara Srbija javqa se sve ~e{}e u javnoj upotrebi, ne samo na geografskim kartama i u pojedinim spisima nego i u aktima dràvne administracije Kneèvine Srbije, u prvom redu crkve (Beogradske mitropolije) i Ministarstva prosvete. Od tog vremena zapo~iwe postepeno otkrivawe Stare Srbije, pre svega u srpskoj, a zatim i u me|unarodnoj nau~noj i {iroj javnosti. Godine 1852. u Novom Sadu izlazi kwiga jeromonaha Gedeona Josifa Juri{i}a De~anski prvenac, u kojoj su detaqno opisani hram, de~anska rukopisna riznica i delatnost manastirskog bratstva. Juri{i} je pod Starom Srbijom podrazumevao ove nahije: Novopazarsku, Pe}ku, \akovi~ku, Prizrensku, Skopsku, Kosovsku, Pri{tinsku, Vu~itrnsku, Vrawsku, Leskova~ku i Ni{ku.16 U Zemunu se 1864. pojavila kwiìca de~anskog arhimandrita Haxi Serafima Risti}a Pla~ Stare Srbije, posve}ena engleskom prezviteru Vilijemu Dentonu, borcu za za{titu hri{}ana u Turskoj, sa nadom da }e hri{}anske sile za{tititi Ñbednu rajuî na svojoj zemqi. De~anski arhimandrit je iste godine u Zemunu objavio i kwiìcu De~anski spomenici. Podstaknuto okolnostima crkvenopoliti~ke i kulturne borbe (povodom nastanka bugarske Egzarhije), uvidev{i da se u Beogradu slabo znaju etnografske i kulturne prilike u ju`nim oblastima, Namesni{tvo je 1868. godine osnovalo Odbor za {kole i u~iteqe u Staroj Srbiji, u koji su u{li arhimandrit Ni}ifor Du~i}, Milo{ S. Milojevi} i Panta Sre}kovi}. Odbor je krenuo sa osnivawem {kola (ili sa obnavqawem starih), slawem kwiga i u~iteqa, {to je, sve zajedno, oja~alo srpsku kulturno-prosvetnu i politi~ku ideju u Staroj Srbiji.

Vladimir Stojan~evi}, Ju`noslovenski narodi u Osmanskom carstvu od Jedrenskog mira 1829. do Pariskog kongresa 1856. godine, Beograd 1971, 327; Kosovo i Metohija u srpskoj istoriji, Beograd 1989, 193ñ194.

Savremna pozornica ratnih pohoda (izme|u Turske, s jedne, i ostalih, s druge strane) od L. Briona, Pariz 1788. Detaq sa karte L. Briona Savremena pozornica ratnih pohoda (Pariz 1788) koji ozna~ava prostor Ra{ke

Slavenko Terzi}

Османско царство у Европи, према најновијим истраживањима, трудом Јохана Валка, Беч 1797. Пећ, Ђаковица и Призрен су означени као саставни део Србије.

Milan \. Mili}evi}, Kne`evina Srbija, Beograd 1876, 730.

Srbija i susedne zemqe na starim geografskim kartama, 165. 19 Ni}ifor Du~i}, Ra{ko-prizrenska mitropolija i nacionalno-kulturna misija Kraqevine Srbije u Staroj Srbiji i Makedoniji, Beograd 1896; Pavle Orlovi} (Svetislav Simi}), Pitawe o Staroj Srbiji, Beograd 1901; isti, Stara Srbija i Arbanasi, Beograd 1904; Jovan Radoni}, Pro{lost Stare Srbije (u: Srp. kwi`. glasniku), Beograd 1912; Aleksandar Beli}, Stara Srbija sa istorijsko-jezi~ke ta~ke gledi{ta (u: Srp. kwi`. glasniku), Beograd 1912; Jovan Cviji}, Balkanski rat i Srbija, Beograd 1912; Mihailo Vojvodi}, Nau~nici Srbije i Prvi balkanski rat, Prvi balkanski rat (okrugli sto povodom 75-godi{wice 1912ñ 1987), Beograd 1991, 33ñ51.

Ivan Kosan~i}, Novopazarski sanxak i wegov etni~ki problem, sa predgovorom dr Jovana Cviji}a, Beograd, 2ñ3.

Jovan Cviji}, Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva, Etnografski zbornik SKA 4, Beograd 1902; isti, Geografski polo`aj i op{te geografske osobine Makedonije i Stare Srbije, Srpski kwi`evni glasnik kw. XI, 1904, sv. 2, 115ñ153, kw. XI, sv. 3, 205ñ228; isti, Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije, kw. 1ñ3, Beograd 1906ñ1911; isti, Balkansko poluostrvo i ju`noslovenske zemqe, Osnovi antropogeografije, kw. 1ñ2, Beograd 1922ñ1931.

Radi prou~avawa u Ñsvakome obziruî kolevke Ñna{ih kraqeva i kosovskih junakaî, zapisao je Jovan Risti}, Namesni{tvo je Ño dràvnom tro{kuî poslalo u ju`ne krajeve, prvo, Milo{a Milojevi}a (1871), a zatim Pantu Sre}kovi}a (1873). Milojevi} je ubrzo po~eo objavqivawe svoga dela Putopis dela prave Stare Srbije, u tri sveske (1871, 1872. i 1877). Da stvari nisu i{le lako i brzo, moè se zakqu~iti i na osnovu dela Kneèvina Srbija Milana \. Mili}evi}a, objavqenog u Beogradu 1876. godine, dakle na po~etku Isto~ne krize a u trenutku srpsko-turskog rata. Mili}evi} u uvodu kaè da je Srbija Ñna osoju Dinarskih alpa koji se kroz Hercegovinu pruàju na istok u Staru Srbijuî. Me|utim, kada doti~e pitawe Arbanasa, pi{e da se zemqa u kojoj oni ìve Ñzove Arnautluk, ili Arnaut-vilajet, neki kaù i Arnautskaî. ÑOva zemqa je pored Srbijeî, pi{e Mili}evi}, Ñpo~ev{i od Senice i Novog Pazara a posle unutra u Tursku do Skadra. Iako u ovim krajevima na mnogim mestima ìve sve sami Srbi, opet Arnauti uzimaju da je to wihova zemqa, po tome {to me| tim Srbima ima i arnautskih sela, ili od samih Arnauta ili pome{ano i Arnauta i Srba.î17 Utemeqiva~ i du{a prvog dugoro~nijeg programa prosvetnog, kulturnog i politi~kog rada u Turskoj bio je Stojan Novakovi}. Novakovi} je, zajedno sa Vladimirom Kari}em, traìo da se Ñprecizno utvrde granice najju`nijih srpskih zemaqaî, i da se pruì stru~no utemeqewe srpske nacionalne strategije. Krajem 80-ih i po~etkom 90-ih godina 19. veka u~iwen je odlu~uju}i preokret u ponovnom otkrivawu i osvetqavawu starih sredi{ta srpskog dràvnog i duhovnog ìvota. Ve} na Kari}evoj karti Kraqevine Srbije, objavqenoj u Beogradu 1888, jasno je ozna~ena Stara Srbija na prostoru od Pqevaqa i Tare do ispod Skopqa, zapravo u granicama onda{weg Kosovskog vilajeta.18 Krajem 19. i po~etkom 20. veka pove}avao se broj bro{ura, studija i putopisa o Staroj Srbiji i Makedoniji kojima se postepeno uobli~avalo shvatawe Stare Srbije u srpskoj nauci. Bili su to radovi Stojana Novakovi}a, Svetislava Simi}a, Mihaila Risti}a, Branislava Nu{i}a, Vladimira Kari}a, Jovana Cviji}a, Ni}ifora Du~i}a, Aleksandra Beli}a, Jovana Radoni}a, Stanoja Stanojevi}a, Jevta Dedijera i drugih.19 Posle Stojana Novakovi}a, koji je nizom svojih istorijsko-geografskih, filolo{kih i politi~kih studija, sabranih kasnije u delu Balkanska pitawa i mawe istorijsko-politi~ke bele{ke o Balkanskom poluostrvu ukazao na problem Ñzaboravqenihî starih srpskih zemaqa, Jovan Cviji} je oti{ao najdaqe u temeqnijem prou~avawu Stare Srbije. Prvi je krenuo u sistematska terenska istraìvawa, obilaze}i pe{ke ili na kowu mnoge te{ko pristupa~ne predele Stare Srbije, ali i celog Balkana. Takva vrsta istraìvawa je bila izvanredna osnova za odre|ivawe prostora Stare Srbije: Cviji} je do{ao do zakqu~ka da ova zemqa predstavqa okosnicu srpske istorije, a Stara Ra{ka, kao jedna wena oblast, Ñetnografski centarî srpskog naroda.20 Rezultate svojih istraìvawa objavio je prvo u delima Geografski problemi Balkanskog poluostrva i Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije, a kasnije u poznatom dvotomnom delu Balkansko poluostrvo i ju`noslovenske zemqe.21 U delu Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije srpski nau~nik uo~ava da se ju`ne granice Stare Srbije prema Makedoniji prostiru uglavnom u granicama tadaHajnrih Rener, Pregledna karta Bosne i Hercegovine, u prilogu kwige: Kroz Bosnu i Hercegovinu ñ uzdu` i popreko, Berlin 1896. Za najve}i deo Stare Srbije Rener koristi pojam Ra{ka.

Slavenko Terzi}

Karta Politi~kih podela, nacionalnosti i religije, u prilogu kwige: Detaqan opis pqevaqskog sanxaka i kosovskog vilajeta, Be~ 1899.

Mihajlo Vojvodi}, Srbija i makedonsko pitawe, Istorijski glasnik 1ñ2 (1990ñ1992), Beograd 1992, 44ñ45. 23

Atanasije Uro{evi}, Kosovo, SANU, Beograd 1965, 74ñ83.

{weg Kosovskog vilajeta. Pored Ra{ke i Kosova i Metohije, Cviji} je smatrao da, imaju}i u vidu istorijske tradicije kao i etnografske i jezi~ke odlike stanovni{tva, u okvire Stare Srbije spadaju i skopski, kratovski i tetovski kraj. Cviji}eva istraìvawa su se poklapala sa rezultatima istraìvawa uglednih slavista Niderlea i Florinskog, ~ije su etnografske karte objavqene 1909. i 1911. godine.22 Na dramu srpskog naroda u Staroj Srbiji skrenuli su pa`wu i mnogi strani istraìva~i. Do Berlinskog kongresa (1878) ta drama je imala karakter stihije koju je donelo ubrzano propadawe Osmanskog carstva i naseqavawe albanskih planinskih plemena iz severne Albanije. Prema istraìvawima Atanasija Uro{evi}a, obavqenim u periodu 1921ñ1931. godine, samo na Kosovo se iz severne Albanije naselilo 712 rodova i 16 fisova. Najstariji pojas (koleno) koji je Uro{evi} mogao da utvrdi bio je osmi pojas.23 Stihijsko naseqavawe pra}eno je prvo sopstvenom islamizacijom, zatim nasiqima nad pravoslavnim Srbima, potom islamizacijom dela Srba usled toga nasiqa, i na kraju, wihovim arbana{ewem. Re~ je o fenomenu takozvanih Arnauta{a. Od vremena Berlinskog kon20

Slavenko Terzi}

Dr Karl Pojker, Karta Makedonije, Stare Srbije i Albanije, Be~ 1903. Detaq sa karte K. Pojkera. Istorijsko-geografske predstave o Staroj Srbiji u Evropi i me|u Srbima

Dr Karl Pojker, Karta Makedonije, Stare Srbije i Albanije, Be~ 1903.

gresa i formirawa Albanske lige u Prizrenu, sa presudnom ulogom britanske i austrougarske diplomatije i turskih vlasti, nastupa nova etapa u drami Stare Srbije. Projekat Velike Albanije, koji je obuhvatao tada{wa ~etiri vilajeta ñ Kosovski, Skadarski, Bitoqski i Jawinski, podrazumevao je etni~ko ~i{}ewe Srba i Slovena iz predela koji su ozna~eni kao Ñalbanske zemqeî. Velikoalbanska ideja je uz podr{ku velikih sila, ali i Komunisti~ke partije Jugoslavije i antisrpske koalicije u Titovoj Jugoslaviji, uspela da trijumfuje tokom 20. veka i da kona~no u srcu Stare Srbije nasilno instalira jo{ jednu albansku dr`avu na Balkanu. Pomenuti nema~ki kartograf Hajnrih Kipert na poznatoj Op{toj karti Evropske Turske (Berlin, 1853), koja je kasnije imala vi{e izdawa, ozna~io je teritorije albanskih plemena iskqu~ivo na teritoriji dana{we Albanije, dok se na Kosovu i Metohiji ne nalazi nijedno albansko pleme. Albanija, prema ovoj karti, po~iwe od oblasti [aqa na severu i ide daleko prema jugu, ne doti~u}i ni Pe} ni Prizren. Na duhovne, politi~ke i kulturne prilike u Staroj Srbiji prvi je u me|unarodnoj javnosti skrenuo ve}u pa`wu Aleksandar F. Gilferding, svojim putopisno-nau~nim delom Putovawe po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji (Sankt Peterburg, 1859). Gilferding je veoma kriti~ki ocenio odluku patrijarha Arsenija III Crnojevi}a da stane na ~elo seobe Srba 1690. godine. Posle Kosovske bitke nije bilo ve}e katastrofe od te seobe, pi{e Gilferding. Patrijarh je do22

Slavenko Terzi}

Sir Arthur Evans, Les Slaves de lí Adriatique et la Route Continentale de Constantinople (Avec deux cartes Diagramatic Map of Slav Territories East of the Adriatic), London 1916. (Ser Artur Evans, Dijagramatska mapa slovenskih teritorija isto~no od Jadrana, London 1916)

neo Ñodluku gotovo ne~uvenu u novijoj istorijiî; on je Ñmorao da predvidi ono {to }e se desiti sa zemqom koju je napustio. Cijela Stara Srbija je opustjelaî, isti~e Gilferding i Ñcio ovaj divni predio, srce Stare Srbije, zauze{e Albanci koji se spusti{e sa siroma{nih i hladnih brda Duka|ina i Malesije u tople i plodne ravnice {to ih napusti{e Sloveniî.24 Ipak, etni~ke prilike u Staroj Srbiji se jo{ uvek nisu bile promenile u tolikoj meri koliko se to bilo u~inilo Aleksandru Gilferdingu. Austrougarski general{tabni major Peter Kukuq objavio je u Be~u 1871. vojno-geografsku studiju pod naslovom Kneèvina Srbija i Turska Srbija (Stara-Srbia, Alt-Serbien). Prema wemu, u Prizrenskom mutesarifluku (tj. Metohiji i Kosovu) po narodnosti je bilo 318 000 Srba, Albanaca (Arnauta) 161 000 i ne{to mawi broj Osmanlija, Vlaha, Cigana i êrkeza. Po verskoj pripadnosti, pravoslavnih je bilo (Srbi i Goge) 250 000, a muslimana (Arbanasi, Srbi, Cigani, êrkezi, Osmanlije) 239 000. Katolika (Arbanasa i Srba) bilo je 11 000.25 Engleskiwe Mekenzijeva i Irbijeva su, borave}i u Staroj Srbiji, {est godina posle Gilferdinga, zabeleìle sli~ne utiske u kwizi Putovawe po slovenskim zemqama Turske u Evropi. I one, sli~no Gilferdingu, obja{wavaju uzroke promena etni~kih prilika u Staroj Srbiji. Zemqu {to ostade pusta, pi{u one, Ñzauze{e qudi {to si|o{e sa susednih planina, [kipetari ili Albanesci ili, kako ih Turci zovu Arnautiî.26 Ali za razliku od Arbanasa musliIstorijsko-geografske predstave o Staroj Srbiji u Evropi i me|u Srbima

Aleksandar F. Gilferding, Putovawe po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji (s ruskog preveo, komenatre i biqe{ke napisao Branko ^uli}), Sarajevo 1972, 163.

25 Das Fürstenthum Serbien und Türkisch ñ Serbien (Stara ñ Serbia, Alt Serbien), Eine militarisch ñ geographische Skizze von Peter Kukulj, Major in k. k. Generalstabe, Wien 1871, 148ñ149.

Mjur Mekenzi i A. P. Irbi, Putovawe po slovenskim zemqama Turske u Evropi (s engleskog preveo ^. Mijatovi}), Beograd 1868, 181.

R. W. Seton-Watson, The Rise of Nationality in the Balkans (map The Races of the Balkan Penninsula), London 1917. (R. V. Siton-Votson, Rase Balkanskog poluostrva, u prilogu kwige: Uspon nacionalizma na Balkanu, London 1917)

Die Vรถlker des Donauraumes und der Balkanhalbinsel, Generalstabe des Heeres, Berlin 1940. (Narodi Podunavqa i Balkanskog poluostrva, Vojni general{tab, Berlin 1940)

Карта великоалбанских претензија на Балкану. Ve~erwe novosti, 11. jun 2003.

Isto, 189.

28 I. S. Яastrebov, Stara Serbiˇ i Albaniˇ, Puteviˇ zapiski, Spomenik SKA, XLI, 2. razred, Beograd 1904, 2ñ20.

29 Gaston Gravije, Stara Srbija i Albanci (prevod s francuskog Radmila Obradovi}), Pri{tina 1995.

Novibazar und Kossovo (Das Alte Rascien), Wien 1892.

Karte von Makedonien, Altserbien und Albanien 1:804 000, Bearbeitet von Dr Karl Peucker, IV. Auflage, Wein 1912.

mana koji su izgubili i slobodu i svoju staru veru i stigli na tu|u teritoriju, hri{}ani se o svojim praznicima skupqaju Ñispod zidova svojih velikih starih crkava, imaju za se sva predawa stare carevine i onake civilizacije koja je odlikovala Staru Srbiju sve donde dok je bila jedan deo hri{}anske Evrope. Pa kad je pro{lost bila wihova, to oni vaqa samo dobro da gledaju da wihova bude i budu}nost, da pre ili posle opet postanu jedan deo hri{}anske Evropeî.27 Ogroman korpus istorijske gra|e o Staroj Srbiji ostavio je ruski konzul u Prizrenu Ivan Stepanovi~ Jastrebov u svojim delima Podatci za istoriju srpske crkve, Obi~ai i pesni tureckih Serbov i Stara Srbija i Albanija. Pod Starom Srbijom Jastrebov je podrazumevao \akova~ki, Prizrenski, Debarski i Skadarski okrug, kao i Tetovo i Gostivar.28 Pored drugih stranaca, problem Stare Srbije izvanredno je objasnio francuski antropograf Gaston Gravje, u studiji Stara Srbija i Albanci, objavqenoj u Parizu 1911. godine, nakon putovawa i istra`ivawa 1910ñ1911.29 Tendenciju {irewa pojma Albanija na prostor Stare Srbije prvi put nalazimo u kwizi Novi Pazar i Kosovo (Stara Ra{ka), objavqenoj u Be~u 1892, Teodora Ipena, austrougarskog albanologa, vi{egodi{weg konzula u Skadru i ~lana austrougarske delegacije na konferenciji ambasadora u Londonu 1912/13.30 Ve}i deo Metohije, naro~ito deo oko \akovice, ukqu~en je u pojam Albanije. U Be~u je 1899. godine objavqena vojnoobave{tajna studija Detaqan opis pqevaqskog sanxaka i kosovskog vilijeta, prema kojoj je na prostoru dana{weg Kosova i Metohije odnos Srba (pravoslavnih i muslimana) i Arbanasa (muslimana i katolika) iznosio pribli`no 50:50 %. Do oslobo|ewa 1912. stvari su se mewale na {tetu Srba. Verska struktura stanovni{tva mewala se i u Staroj Ra{koj, naseqavawem muslimanskog stanovni{tva iz Bosne i Hercegovine, posle okupacije, a potom i aneksije ovih pokrajina, kao i iz oslobo|enih krajeva Stare Hercegovine, Nik{i}a, Kola{ina i drugih koji su pripojeni Crnoj Gori. Istovremeno je umesto pravog istorijskog imena oblasti nametano ime ÑSanxakî ñ naziv administrativno-upravne oblasti Osmanskog carstva. Ipak, Albanci nisu imali ve}inu u celoj Staroj Srbiji, odnosno Kosovskom vilajetu, u trenutku oslobo|ewa. U Be~u se 1912. pojavilo ~etvrto izdawe velike karte dr Karla Pojkera, pod naslovom Makedonija, Stara Srbija i Albanija. Ceo prostor od Mokre gore iznad Pe}i preko \akovice i Prizrena do Skopqa i Ov~epoqa ozna~en je pojmom Stara Srbija. Dr Pojker konstatuje slovensku ve}inu u tada{wem Kosovskom vilajetu, odnosno Staroj Srbiji (ÑSrbi i Bugariî).31 Dvadeseti vek je bio sudbonosan za Staru Srbiju. Posle oslobo|ewa 1912. ime Ju`na Srbija, koje je obuhvatalo i oslobo|eni deo severne Makedonije, potiskivalo je postepeno ime Stara Srbija, dok je za Staru Ra{ku i daqe prili~no ~esto kori{}en termin Sanxak. Jedan deo Metohije linijom reke Beli Drim pripao je Crnoj Gori, dok su Pqevqa, koja su od oslobo|ewa oktobra 1912. do novembra 1913. pripadala Srbiji, tako|e ustupqena Crnoj Gori. Pobeda KPJ u gra|anskom ratu 1941ñ1945. stavila je oblast Stare Srbije na nova stra{na isku{ewa. Jo{ uo~i Drugog svetskog rata formirani su oblasni komiteti KPJ za Kosmet i za tzv. Sanxak, iz kojih }e se tokom rata izroditi autonomne oblasti. Prvo je 20. novembra 1943. formirano Zemaqsko antifa{isti~ko vije}e narodnog oslobo|ewa Sanxaka, u kome su apsolutnu ve}inu ~inili pravoslavni Srbi, kao {to su to bili i osniva~i i ~lanovi Oblasnog komiteta KPJ za Kosmet. Na sednici Predsedni{tva AVNOJ-a 24. februara 1945. doneta je odluka o ukidawu autonomne oblasti Sanxak i vra}awu na stare granice izme|u Srbije i Crne Gore, ali samo u ovoj oblasti. ^lan Predsedni{tva Marko Vu26

Slavenko Terzi}

ja~i} traìo je da se Ñceo Sanxak pripoji Crnoj Gori kao i oba Duka|inaî, na {ta je reagovao Edvard Kardeq isti~u}i da se o podru~jima Kosova i Metohije Ñsada ne diskutuje jer za to nije jo{ do{lo vreme, niti je to pitawe na dnevnom reduî. Na prvom vanrednom zasedawu Antifa{isti~ke skup{tine narodnog oslobo|ewa Srbije, 7. aprila 1945, prihva}ena je odluka Antifa{isti~kog ve}a Sanxaka, sa skup{tine u Novom Pazaru, 29. marta 1945, da srezovi Pribojski, Mile{evski, Zlatarski, Sjeni~ki, Deèvski i [tavi~ki pripadnu federalnoj Srbiji, a Pqevaqski i Bjelopoqski Crnoj Gori. Na istoj sednici Antifa{isti~ke skup{tine narodnog oslobo|ewa Srbije prihva}ena je izjava delegacije Oblasnog Narodnooslobodila~kog odbora Kosova i Metohije da ova oblast bude u Srbiji, kao wen autonomni deo. Predsedni{tvo Narodne skup{tine Srbije donelo je 3. septembra 1945. Zakon o ustanovqewu Autonomne Kosovske-metohijske oblasti u Srbiji. Prema popisu iz 1948. Albanci su u Srbiji ~inili 8,1% stanovni{tva, u Republici Makedoniji 17,1%, dok su Srbi u Hrvatskoj posle monstruoznog genocida jo{ uvek ~inili 14,5 do 15%, s tim {to su u nekim regionima (Lika, Banija, Kordun) ~inili preko 90% stanovni{tva. Godine 1958. delovi Kopaoni~kog i Studeni~kog sreza iz centralne Srbije ustupqeni su autonomnoj Kosovsko-metohijskoj oblasti. Pre toga severna granica administrativne oblasti bila je ispod Leposavi}a, na Ibru, kod sela Dobrova, iznad So~anice. Ju`ni delovi Stare Srbije, preciznije kumanovska i Skopsko-tetovska oblast pripojene su novoustanovqenoj republici Makedoniji, ~ime je otvoren proces brutalnog odnaro|avawa Srba u toj republici i uni{tavawa wihove nacionalne i duhovne ba{tine. Veliko etni~ko ~i{}ewe Srba iz stare istorijske srpske oblasti Stare Srbije odvijalo se pred o~ima cele srpske, jugoslovenske i svetske javnosti od 1945. do po~etka 90-ih godina 20. veka. Francuski demograf Mi{el Ru u kwizi Albanci u Jugoslaviji (Pariz, 1992) iznosi procenu da je 1939. godine na Kosovu i Metohiji ìvelo oko 58% Albanaca i 42% Srba, sa ne{to malo Turaka. Tokom Drugog svetskog rata za vreme fa{isti~ke Velike Albanije iz sredi{ta Stare Srbije proterano je oko 100 000 Srba i naseqeno najmawe toliko, ako ne i znatno vi{e, Albanaca iz Albanije. Prema istraìvawima demografa Milovana Radovanovi}a, sa Kosova i Metohije je u centralnu Srbiju od 1945. do 1990. iseqeno 250 000 Srba, najve}im delom usled nasiqa i terora i fanatizma ideologije Velike Albanije. Voqom hri{}anske Evrope, najve}i deo Stare Srbije je opet otrgnut ne samo iz Srbije, nego i iz evropske hri{}anske civilizacije. Ali to nije Ñkraj istorijeî, kako je nagove{tavao Frensis Fukujama. Nikada nije kasno da istraùjemo Staru Srbiju i da verujemo u jo{ jedan veliki preobraàj ove zemqe, kao okosnice srpske istorijske svesti i srpskog identiteta.

Istorijsko-geografske predstave o Staroj Srbiji u Evropi i me|u Srbima

Slavenko Terzi} HISTORICAL-GEOGRAPHIC IMAGES OF OLD SERBIA IN EUROPE AND AMONG THE SERBS Summary This paper deals with the historical-geographic term Old Serbia, which is nowadays almost forgotten (except in narrow professional circles) and which implies the whole drama of Serbian history: from the very emergence of the name, gradual expansion and shaping of images and knowledge about this Serbian state in domestic and foreign scientific and broader public during the 19th century and at the beginning of the 20th century – until the gradual suppression of the name and its replacing with other administrative or political names. During the long period of Ottoman rule, the original names of Serbian states lived parallel with the Ottoman administrative names, not only among the Serbs but in European professional, travel and cartographic literature as well. Until the establishment of the autonomous princedom under the name Serbia, after the Serbian revolution 1804-1815, the European science and cartography had treated the region of Old Serbia (Ra{ka, Kosovo and Metohija and Kumanovo-Skopje-Tetovo area), almost as a rule, as a part of Serbia under the Turkish rule. Some authors took [ar Planina (mountain) as its southern border, which is actually today’s border between Serbia and Albania, and some authors, for example G. Cantelli da Vignola (1689) or I. C. Rode (1785), took the confluence of the White Drim and the Black Drim in today’s North Albania as that border. Toward Macedonia, the border on those maps most frequently stretched to the south of [ar Planina and Skopska Crna Gora, and Skopje was marked as Metropoli della Servia. The Russian consul in Prizren, I. S. Jastrebov (the sixties-seventies of the 19th century), by Old Serbia meant Djakovica, Prizren, Debar and Skadar districts, as well as Tetovo and Gostivar. During the 19th century and at the beginning of the 20th century, foreign researchers used the term Old Serbia, and in some cases the territory of Serbia was reduced to the liberated part of Serbia – the Princedom of Serbia. Certain straying in Serbian cartography and poor knowledge about the territory to the south of the border of the Princedom of Serbia were overcome by thorough field research of Jovan Cviji}, who came to the conslusion that, besides Ra{ka, Kosovo and Metohija, Skopje, Kratovo and Tetovo regions belonged to Old Serbia – taking into account the historical traditions and ethnographic and language characteristics of the population.

Slavenko Terzi}

VESNA ñ SARA PENO Muzikolo{ki institut SANU

O POJA^KOJ UMETNOSTI U VIZANTIJI NEPOSREDNO PRE I U DOBA SVETOG SAVE Nacrt metodologije u prou~avawu srpske sredwovekovne muzike

UDK: 783(497.11)î04/14î ID: 173160972

Apstrakt: Iz vremena osnivawa srpske dràve i crkve nema sa~uvanih poja~kih ñ notiranih kwiga. Metodologija koju je neophodno primeniti u poku{aju da se crkveno-poja~ko nasle|e kod Srba na, koliko god je mogu}e, akribi~niji na~in rekonstrui{e, podrazumeva uvid u osobenosti razvoja crkvene muzike u Vizantiji, koja je u svim segmentima dru{tvenog i kulturnog ìvota, a pre svega u domenu crkvene organizacije, bila uzor rodona~elnicima svetorodne dinastije Nemawi}a. U radu se otuda razmatra period s kraja X i do posledwih decenija XII veka, u kome su vizantijski muzi~ari i pisari, primewuju}i razli~ite oblike neumske notacije, poja~koj umetnosti obezbedili poseban status me|u ostalim sve{tenim umetnostima. Kqu~ne re~i: crkveno pojawe, napev, melodija, rukopis, neumska notacija, Vizantija, bogosluèwe, tipik, pojac Budu}i sastavni deo pravoslavne bogoslu`bene prakse, ustrojene po vizantijskim liturgi~kim obrascima, u srpskim sredwovekovnim crkvama i manastirima se zasigurno negovalo jednoglasno pojawe, koje je, isto tako, oblikovano po vizantijskom muzi~kom uzoru. Iznete tvrdwe op{te su usvojene i ne podleù sumwi, premda, u nedostatku primarnih izvora ñ notiranih kwiga u na{im rukopisnim riznicama, izmi~u strogim kriterijumima nau~ne akribi~nosti. U srpskoj muzikologiji je prihva}ena i teza da je u razvoju na{e crkvene muzike presudan udeo imala usmena tradicija, te da su se napevi, koji su se u~ili i prenosili usmenim putem, naprosto znali, pa ih zato nije ni bilo nu`no beleìti. Upravo je ova konstatacija na svojevrstan na~in obezbedila legitimnost ti{ini koja odjekuje iz na{e muzi~ke pro{losti, i odloìla upitanost: na kakvom je nivou mogla biti poja~ka umetnost koja je postojala iskqu~ivo u usmenom predawu i da li je uop{te mogu}e govoriti o wenoj jedinstvenosti i razvoju kroz vekove? Navedenim pitawima pak prethode ona koja se ti~u samog fenomena muzi~ke pismenosti i u vezi sa wim svih propratnih aspekata koje je nu`no ukqu~iti u analizu kako bi se, koliko god je mogu}e podrobnije, razmotrili razlozi zbog kojih poja~ke kwige ili nisu pisane ili ih je bilo u malom broju i u sasvim specifi~nim sredinama, tako da su usled pohara, poàra ili drugih lo{ih uslova, mogle biti uni{tene. Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

1 O ekfonetskoj notaciji videti: C. Høeg, La notation ekphonétique, Monumenta Musicae Byzantinae (u nastavku: MMB), Subsidia I/2, Copenhagen, 1935; Prophetologium: lectiones anni mobilis, Lectionaria, eds. C. Høeg, G. Zumtz, G. Engberg, MMB, Copenhagen, 1939–1981; E. Wellesz, ÑEarly Christian Musicî, u: The New Oxford History of Music II, 1954, 1–13; G. Engberg, ÑGreek Ekphonetic Neumes and Masoretic Accentsî, u: Studies in Eastern Chant (u nastavku SEC), I, London, 1966, 37–49; D. Jourdan, ÑLa notation ekphonétique archaïque (Vaticanus gr. 2144)î, u: École pratique des hautes études: section des sciences historiques et philologiques, 1968–1969, 7–60; E. J. Revell, ÑHebrew Accents and Greek Ekphonetic Neumesî, u: SEC, IV, Crestwood, NY, 1979, 140–170; Lectionarul evanghelic de la Iaşi – Ms 169/IV–34, The Iaşi Gospellectionary, (ed. G. Pontiru), Bucharest, 1982; S. G. Engberg, ÑThe Greek Old Testament Lectionary as a Liturgical Bookî, u: Cahiers de l’Institut du Moyen-Âge Grec et Latin (u nastavku: CIMAGL), 54, Copenhague, 1987, 39–48; ista, ÑGreek Ekphonetic Notation: the Classical and the Pre–Classical Systemsî, u: Palaeobyzantine Notations – A Reconsideration of the Source Material, eds. J. Raasted and C. Troelsgård), Hernen 1995, 33–55.

2 [artr notacija dobila je ime prema fragmentu Stihirara G 67 iz manastira Lavre, koji se 1840. godine na{ao u [artru, u lokalnom muzeju (Paul Durand, bibliotekar i direktor je, naime, iz rukopisa isekao i otu|io {est listova i odneo u [artr). Iz datog fragmenta pojedini listovi su fotografisani, a pojedini rukom prepisani 1912, trideset dve godine pre nego {to je [artr bombardovan, kada je uni{tena gradska biblioteka, a u woj i ovaj vredni muzi~ki spomenik koji je nosio signaturnu oznaku 1754. Upor. O. Strunk, ÑThe Notation of the Chatres Fragmentî, u: Annales Musicologiques, III, 1955, 7–37. 3

O Irmologiji br. 220 Koalen zbirke iz Nacionalne biblioteke u Parizu videti: J. Raasted, ÑA Primitive Palaeobyzantine Musical Notationî, u: Classica et mediaevalia, XXIII, 1962, 302–310; A. Doda, ÑCoislin Notation, Problems and Working Hypothesesî, u: Palaeobyzantine Notations – A Reconsideration of the Source Material, nav. delo, 63–79; J. Raasted, ÑModernization and Conversion: Two Types of Notational Change and their Consequences for the Transmission of Byzantine Musicî, u: International Musicological Society, Report of the Eleventh Congress, Kopenhagen 1974, 775–777; isti, ÑObservations on the Chatres and Coislin Versions of the Good Friday Sticheron O pos i paranomos synagogeî, u: Palaeobyzantine Notations, nav. delo, 131ñ153.

Najstariji oblici neuma su pojce upu}ivali, ta~nije asocirali, na melodijskoñritmi~ke obrasce i formule koje su oni unapred znali. U interpretaciji je, drugim re~ima, bila od presudnog zna~aja adekvatna primena znawa ste~enog u usmenom

U ciqu sveobuhvatnijeg prikaza modaliteta razvoja srpske sredwovekovne poja~ke tradicije i mogu}ih oblika muzi~ke pismenosti, nu`no je da se svi pojedina~ni nivoi analize i na osnovu wih dobijeni rezultati dovedu u vezu sa op{tim kontekstom isto~nohri{}anskog sveta. Prisustvo vizantijskih uzora je najo~iglednije u crkvenoj organizaciji, u sloènom kanonskom i bogoslu`benom konceptu, u kome je svaki pojedina~ni vid umetni~kog anga`mana imao unapred odre|en poeti~ki sistem vrednosti. Kako bi se obezbedile osnovne premise za adekvatno ispitivawe svrhe sastavqawa i na~ina upotrebe muzi~kih zbornika, va`no je uzeti u obzir razvoj bogoslu`benog tipika, koji do detaqa reguli{e primenu pojane re~i u crkvenim slu`bama. Evolucija liturgi~kih obrazaca je, naime, direktno uticala na razvoj neumske simiografije, kao i na sadràj i strukturu neumskih kwiga. Osvrt na okolnosti u kojima je poja~ka ve{tina u Vizantiji sticala status umetnosti otuda je neophodan kako bi se rekonstrukciji srpskog poja~kog nasle|a pristupilo s prave strane. Okretawe ka epohi koju su obeleìli bitne promene na planu standardizacije bogoslu`benog poretka, ali i zna~ajni porast muzi~ke produkcije, podjednako u oblasti kompozitorskog stvarala{tva i pisarskog ume}a, pra}en reformama muzi~ke notacije, celishodno je i zbog toga {to su u pribli`no istom periodu sveti Sava i wegovi neposredni nastavqa~i, utemeqili liturgijski ìvot u Srbiji, predvidev{i, naravno, funkciju i zna~aj koji je u wemu trebalo da ispuni crkvena muzika. *** Prvi po~eci sistemati~nijeg beleèwa crkvenih melodija u Vizantiji nisu mnogo stariji od vremena formirawa srpske dràve i wene crkve. Tek je krajem prvog milenijuma postalo jasno da je memorija pojaca isuvi{e krhka i neadekvatna da bi se o~uvali sve raznovrsniji napevi kojima su proizno{ene crkvene pesme i ~itave slu`be. Nakon krajwe upro{}enih, tzv. ekfonetskih, simbola koji su ispisivani iznad pojedinih re~i u tekstovima Svetog pisma, ta~nije u jevan|eqima, apostolskim poslanicama i proro{tvima, i koji su najverovatnije predstavqali podsetnike da na datom mestu treba upotrebiti odre|eni melizam, kako bi se ~tenija u~inila melodi~nim,1 sredinom X stole}a crkvene melodije po~iwu da se beleè upotrebom razra|enijih i brojnijih neumskih znakova. Sve do druge polovine XI veka uporedo su postojala dva tipa neumskog pisma: {artr,2 koje je najverovatnije poteklo iz carigradskog okruèwa ili sa Svete gore, i koalen,3 ~ije se poreklo vezuje za oblast Palestine. U i{~itavawu znakova ovih primarno stenografskih neumskih sistema bilo je nu`no poja~ko iskustvo ste~eno u usmenom predawu.4 Sposobnost memorisawa, sada ve} zna~ajno oboga}enog fonda crkvenih melodija, i daqe je predstavqala glavnu odliku dobre poja~ke ve{tine. Zanimqivo je ukazati da je opredeqewe pisara za jednu od dve pomenute vrste neumske simiografije direktno zavisilo od pri30

Vesna ñ Sara Peno

mene odre|enog crkvenog ustava u sredini u kojoj je delao. Ovim se obja{wava ~iwenica da je, sa sve prisutnijim jerusalimsko-palestinskim uticajima na liturgi~ki poredak u Vizantiji,5 sredinom XI veka u potpunosti napu{tena {artr, uslovno nazvana, gradska notacija,6 iako stvarnih, a pre svega, muzi~kih razloga za to nije bilo. Sloène neume {artr sistema posledwi put su ispisane iznad jednog dela pesama u rukopisu br. 1488 manastira Vatoped, datovanom u prvu polovinu XI stole}a. U ovom reprezentativnom kodeksu, koji potvr|uje da je do{lo do prekretnice u muzi~koj rukopisnoj tradiciji, ali i u konceptu bogoslu`benog ustrojstva,7 pisar je nezavisno i bez kombinovawa upotrebio oba neumska sistema, ispisuju}i po sopstvenom izboru napeve koji su najverovatnije pripadali dvema razli~itim poja~kim tradicijama.8 U pribli`no istom periodu odvijao se i proces standardizovawa himnografskog repertoara. Prvobitno rasuta u razli~ite zbirke, koje su nosile nazive po vrstama pesama koje su sadràle (kanoni, stihire, kondaci, tropologije, sedalni i dr.), crkvena poezija je kodifikovana,9 tako {to je struktura bogoslu`benih kwiga ñ oktoiha, trioda i mineja,10 ustrojena prema svakodnevnim, pashalnim i fiksnim ñ prazni~nim bogosluèwima. Pomenute kwige se mogu smatrati poja~kim, iako u wima nema notiranih melodija. Uz svaku himnu ili grupu himni je, naime, ubeleèna odrednica pripadnosti odre|enom glasu osmoglasja, a vrlo ~esto i naznaka o pripadnosti pesme odre|enom poetsko-versifikacionom ànru (podoban, samopodoban, samoglasan). To su ujedno bila glavna uputstva pojcu u izboru konkretnog, dakle, unapred propisanog, melodijsko-ritmi~kog napeva na koji je date stihove trebalo da otpeva.11 Regulativ melodijske interpretacije tekstova iznad kojih nisu beleèni neumski znakovi predstavqali su upravo neumski zbornici. Sadràj najstarijih sa~uvanih primeraka muzi~kih rukopisa ñ stihirara i irmologija, ~ine zapravo melopoetski obrasci ñ tzv. idiomeli ñ samoglasne i samopodobne stihire i irmosi ñ prve strofe pesama kanona koji su po svojoj metroritmi~koj i melodijskoj strukturi predstavqali modele za pojawe svih ostalih stihira i tropara kanona, koji su u potpunosti ispisivani u nenotiranim bogoslu`benim kodeksima. Na taj na~in su se, po poja~koj nameni, notirane i nenotirane kwige dopuwavale ñ neumski zapisi pojedinih pesama predstavqali su tako muzi~ke uzore za interpretaciju ve}eg dela nenotiranog himnografskog repertoara.12 Stihirari, kao {to sam naziv govori, sadrè razli~ite vrste stihira koje se poju tokom crkvene godine, a koje ~ine sastavni deo mineja, trioda i pentikostara, kao i oktoiha. Irmologije obuhvataju prve strofe pesama kanona, saglasno sa kojima se pevaju sve ostale strofe ñ tropari.13 Ove uop{tene definicije koje se ti~u sadràja najstarijih poja~kih zbornika potrebno je dopuniti podatkom da se u prvom stadijumu rukopisne neumske gra|e na osnovu izbora i broja zabeleènih himni, kao i na~ina na osnovu koga su one raspore|ene unutar kodeksa, mogu pratiti promene O poja~koj umetnosti u Vizantiji neposredno pre i u doba svetog Save

predawu. Znaci arhai~ne {artr i koalen notacije sabrani su u pomenutom rukopisu Lavra G 67, f. 159. Upor. O. Strunk, Specimena Notationum Antiquiorum, MMB Pars Principalis, Pars Suppletoria VII, Copenhagen, 1965, plate no. 12; E. Wellesz, A History of Byzantine Music and Hymnography, Oxford 1949, 273. Prou~avawa {artr i koalen rukopisa su pokazala da su u wima sabrane melodije prevashodno silabi~ne, a da je posve druga~iji, tzv. tita na~in bio kori{}en za beleèwe razvijene ñ melizmati~ne muzi~ke tradicije, premda ograni~eni broj izvora onemogu}ava argumentova ni je obra zlo è we ovog sta no vi {ta. Upor. S. Koùharov, ÑPaleografski problemi na titañnotaciяta v srednobьlgarskite rьkopisi ot XI Iñ XI II vekî, u: Slavяnska paleografiя i di plo ma ti ka, Sofiя, 1980, 28ñ246; J. Raasted, ÑTheta Notation and some Related Notational Typesî, u: Palaeobyzantine Notations, nav. delo, 57ñ62. 5 Re~ je o novinama koje su se tokom XI veka pojavile u savaitskoj praksi, premda su u Vizantiji postale evidentne u narednom stole}u. Upor. R. Taft, ÑThe Synaxarion of Evergetis in the history of Byzantine liturgyî, u: The Theotokos Evergetis and eleventhñcentury monasticism, Papers of the third Belfast Byzantine International Colloqium, 1ñ4 May 1992, Belfast, 1994, 292.

6 Naziv gradska simiografija uveo je Dimitrije Konomos. Upor. D. Conomos, ÑThe Musical Tradition of Mount Athosî, u: Sourozh, A Journal of Orthodox Life and Thought 68, (Oxford 1997), 5ñ17 (isti tekst u prevodu D. Stefanovi}a u: Zborniku Matice srpske za scenske umetnosti i muziku, 22ñ23, Novi Sad, 2005, 15ñ26).

Vatopedski rukopis je jedinstven izvor i za liturgi~are, budu}i da sadr`i detaqna uputstva za obrede koji su se retko slu`ili. Upor. O. Strunk, Specimena Notationum Antiquiorum, nav. delo, 3.

Pojedini, vrlo slo`eni, znaci {artr notacije sporadi~no su se pojavqivali i kasnije u rukopisima koji su u celini ispisani koalen, pa ~ak i sredwovizantijskim neumskim sistemom po~etkom XIV veka. Radi se o tzv. velikim znakovima, bele`enim crvenim mastilom, o kojima }e biti vi{e re~i u nastavku rada. Me|u poznatijim rukopisnim primercima u kojima su zastupqena oba paleovizantijska neumska pisma izdvajaju su: Stihirar Nacionalne biblioteke u Parizu br. 242 (datovan na prelazu iz XI u XII vek); Stihirar iz manastira sv. Katarine br. 1241 (XII vek ñ od {artr neuma su upotrebqene Ñpelastonî i Ñuranizmaî); Be~ki stihirar Theol. gr. 136 iz prve polovine XII veka; Stihirar Lavra 28 iz XII veka s pet stihira u {artr neumama; u biblioteci Badia Graeca u Grotaferati ñ Grottaferrata D A 13.

9 Najstarije bogoslu`bene kwige nisu sa~uvane, pa nije mogu}e utvrditi ni kako su izgledale. Posrednim putem se moè zakqu~iti da su se svetiteqi od V do VIII veka slavili troparima, kondacima i stihirama. Najstariji sa~uvani gr~ki kondakari i stihirari poti~u iz IX veka. P. Maas, ÑDas Kontakionî, u: Byzantinische Zeitschrift, 19, 1910, 285ñ306; H. J. W. Tillyard, ÑByzantine Music and Hymnographyî, London, 1923; E. Wellesz, ÑMelito’s Homily on the Passion: An Investigation into the Sources of Byzantine Hymnographyî, u: Journal of Theological Studies, 44, 1943, 41ñ52; Φυτράκη, Ñ’Η έκκλησιαστική υμών ποίησις κατά τάς κυριωτέρας αύτῆς фάειςî, u: ’Έπιστημονική ’ΈπετηρίϚ ΘεολογικήϚ ΣχολῆϚ Πανεπιστημίου ’Αθηνών, 1955ñ1956; N. B. Τομαδάκη, Είσαγωγή είϚ τήν Βυζαντινή Φιλολογίαν, ’Αθῆναι 1958; Π. Χρίστου, ’Η ύμνογραϕία τῆϚ άρχαϊκῆϚ έκκλησίαϚ, Θεσσαλονίκη, 1959; Καριοϕίλη Μητσάκη, Βυζαντινῆ ύμνογραϕία, τόμ. Α’, Θεσσαλονίκη, 1971. 10 Rukopisi u kojima su sabrani bogoslu`beni tekstovi za nedeqno bogosluèwe: ve~erwe, jutrewe i Liturgiju poti~u iz VIII veka, premda se sam naziv oktoih pojavquje tek u XI stole}u. Triod poti~e iz X, a mineji iz XñXII veka. Upor. odrednice: Octoechos, Triodion, Menaion u: The Oxford Dictionary of Byzantium (u nastavku: ODB), New York ñ Oxford, 1991, 3, 1520; 3, 2118ñ2119; 2, 1338. Postoji vi{e vrsta mineja: prazni~ni, sluàbni, ~ti-mineji (tj. ~ita~ki), kao i tzv. op{taci. Upor. T. Subotin, Tipologija najstarijih srpskih Mineja XIII i XIV veka u svetlu uporednih srpsko-vizantijskih kodikolo{kih istraìvawa, magistarska teza odbrawena na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu 1986, Odeqewe za klasi~ne nauke (u rukopisu). Op{ti pregled istorijata i razvoja prologa ñ kalendara u: Arhiepiskop Сергей (Спасский), Полный месяцеслов Vostoka, t. I, Vosto~naя agiologiя, Vladimir 1901 (citirano prema T. Subotin-Golubovi}, ÑKalendari srpskih rukopisa prve polovine XV vekaî, u: Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, 43, 2006, 175ñ188).

11 Nije, naravno, mogu}e tvrditi da su svi zabele`eni tekstovi u bogoslu`benim kwigama bili u svim prilikama pojani. Oni su naprosto mogli biti i ~itani.

U muzi~kim rukopisima ove vrste su naj~e{}e bele`ene samoglasne stihire mineja, trioda i pentikostara. Notirane stihire oktoiha se u sastavu stihirara pojavquju u najstarijim izvorima sa {artr i koalen notacijom. Ispisuju se naj~e{}e vaskrsno-isto~ne stihire, stepena, alfabetske stihire iz oktoiha, kao i dogmatske stihire. U sastav stihirara ulaze jo{ i jevan|elske i podobne stihire za razli~ite praznike ili periode crkvene godine i druge himne. Videti: Christian Troelsgård, ÑWhat kind of Chant Books were the Byzantine Sticherariaî, u: IMS Study Group Cantus Planus, Papers Read at the

uslovqene vladaju}im liturgi~kim tendencijama, kao i osobenosti divergentnih poja~kih tradicija. Drugim re~ima, ne samo na~in notirawa himni, nego i sadràj14 i struktura neumskih stihirara i irmologija dosledno su odraàvali aktuelne promene u bogoslu`benoj praksi.15 Da su se tendencije u razvoju liturgike direktno reflektovale i na stilski profil poja~ke umetnosti i wen muzi~ki jezik, kao uostalom i na sve druge sfere umetni~kog izraza, evidentno je uvidom u sa~uvane muzi~ke rukopise ispisane ve} krajem XI i, jo{ upadqivije, tokom i naro~ito na izmaku narednog stole}a.16 Datu etapu u istoriji pravoslavnog bogosluèwa obeleìli su sve intenzivniji uplivi druge generacije palestinsko-jerusalimskih obi~aja17 na vladaju}i studitski tip, s jedne strane, i definitivno zamirawe katedralnog tipika,18 s druge strane. Epoha u kojoj su tragovi ikonobora~ke krize jo{ uvek bili prisutni i koja je, opravdano, bila pod teretom straha od sve izvesnije, nove opasnosti ñ krsta{kih pohoda, ozna~ila je, reklo bi se, neo~ekivano po~etak preobraàja poeti~kog i estetskog profila crkvene muzike.19 Porast kompozitorske produkcije, naro~ito u domenu tehni~ki sloènijih napeva, nedvosmisleno je uslovio potrebu za ubrzanijim procesom u~ewa i ovladavawem napevima, kao i za osposobqavawem ve}eg broja pojaca koji su u razli~itim ulogama bili ukqu~eni u sloèni peva~ki ansambl. U ovom razdobqu, {tavi{e, po~iwe da dolazi do izraàja klasa profesionalnih muzi~ara ~ije su funkcije i du`nosti bile striktno predvi|ene ñ domestici, lampadariosi, protopsalti, primikeriosi, monofonari i kanonarsi su obrazovali deo slu`benog eklisiarnog personala.20 Oni su bili specijalisti i virtuozi podjednako i kao kompozitori i kao pojci. Nove tendencije su se u najve}oj meri ipak odrazile na planu neumskog pisma, koje je u datoj fazi evoluiralo u daleko precizniji, analiti~niji sistem poznat pod nazivom okrugla ili sredwovizantijska simiografija. I dok su paleovizantijski oblici muzi~ke notacije nudili naprosto kqu~ za de{ifrovawe muzi~kog vokabulara koji je pojcu unapred morao biti poznat, sredwovizantijsko neumsko pismo ga je sada, posredstvom detaqnije razra|enih teorijskih principa, upu}ivalo, korak po korak, na zabeleèni melodijski pravac u napevima. Usmeni na~in preno{ewa melodija u ovoj fazi nije u potpunosti napu{ten, ali rukopisna tradicija, naro~ito ona iz posledwe ~etvrtine XII veka,21 potvr|uje da je u neumskim zapisima preovladao princip analiti~kog beleèwa pevanih molitava22 ñ svaki melodijski pokret sada je izraèn zasebnim znakom ili relativno ograni~enim brojem znakovnih grupa. Preciznost modernijeg oblika notacija se, u pore|ewu sa prethodnim sistemima, prevashodno ogledala u intervalskoj vrednosti pojedina~nih neuma,23 ali i u kodifikovawu tzv. velikih ñ hironomijskih znakova ili ipostasa kojima su izraàvane ~itave melodijske formule u melizmati~nom napevu.24 Ovaj savr{eniji neumski sistem, sa izvesnim izmenama i dodacima koji }e se pojaviti tek u rukopisima XVII veka, ostao je u upotrebi sve do po~etka XIX stole}a.25 32

Vesna ñ Sara Peno

Ustaqivawe sredwovizantijske notacije krajem XII i tokom XIII veka pratio je i proces transkribovawa drevnih stihirarskih i irmolo{kih melodija. No, me|u rukopisima iz ovog perioda na{le su se i nove zbirke melizmati~nih napeva.26 Tehni~ki sloèni ñ melizmati~ni melos je, po uverewu pojedinih prou~avaoca, oduvek postojao u vizantijskoj muzi~koj praksi,27 no, wegov poseban razvoj usledio je sa usavr{avawem neumskog pisma, upravo sa pojavom sredwovizantijske simiografije, koja }e omogu}iti kompozitorima da slobodnije istraùju u oblasti muzi~kog izraza i pronalaèwu novih stilova.28 Irmolo{ki, re~itativni napev, i stihirarski, kao donekle razvijeniji, ali i daqe u velikoj meri silabi~ni melos, bili su pogodni za memorisawe i prilago|avawe novim tekstualnim predlo{cima.29 Melizmati~ni melos i specifi~ni izbor himni, me|u kojima su bile standardne liturgijske pesme,30 ali i one koje su pevane na povremeno upra`wavanim obredima, vezanim pre svega za drevnu konstantinopoqsku praksu,31 karakteristi~an je za rukopise poznatije pod nazivima psaltika i azmatika.32 Iako najstariji primerci ovih poja~kih kwiga datiraju s po~etka XIII veka,33 s pravom se moè pretpostaviti da one predstavqaju jedinstveni ostatak azmatske tradicije, koja je bila beleèna i znatno ranije, iako notirani kodeksi nisu sa~uvani.34 Psaltika i azmatika su, zapravo, po funkciji i muzi~kim osobenostima, me|usobno sasvim razli~ite, s tim da su po sadràju komplementarne poja~ke kwige. Prva je bila namewena iskqu~ivo pojcu ñ solisti (kalofonaris ili monofonaris, gr. kalofwna,rhj ili monofwna,rhj), dok su drugu koristili pojci ~lanovi hora. Sadràj psaltike ~inili su obi~no veliki prokimeni koji prethode ~itawu apostolskih poslanica35 i koji se poju na ve~erwu, zatim stihologije, aliluarije, ipakoi i kondaci. Iste melodije bile su zastupqene i u azmatikama, s tim da su one bile namewene, kao {to sam ukazala, horskom izvo|ewu.36 Treba naglasiti da su azmatike gotovo jedinstveni izvori za najstarije poznate melodije vizantijske liturgije: pesme na malom vhodu, Trisveta himna i heruvike, koje su obi~no date u jednoj melodijskoj varijanti, dok pri~asni obrazuju obiman melodijski repertoar.37 Rukopisnu tradiciju melizmati~nog pojawa dopuwuju i vanredno dragoceni rukopisi koji svojim sadràjem i melodijskom koncepcijom odgovaraju opisanim psaltikama i azmatikama. Zbog ve}eg broja zabeleènih kondaka fiksnih i pokretnih praznika tokom crkvene godine, kao i onih koji pripadaju oktoihu, koji se, dakle, poju u okviru nedeqne jutarwe slu`be, ovi zbornici su poznatiji u literaturi kao kondakari. U rukopisnom nasle|u na gr~kom jeziku sa~uvano je {est zbornika ove vrste, koji zapravo ve}im delom svog sadràja pripadaju tipu azmatike, odnosno psaltike.38 Me|u ruskim poja~kim kwigama XIII veka, a mogu}e i znatno ranije, ~ak i iz XI, na{lo se ukupno pet kondakara,39 koji po sadràju, uz mawe izuzetke, prate gr~ke izvore, s tim da su specifi~ni zbog svoje neobi~ne, nedovoqno protuma~ene arhai~ne notacije, za koju je u nauci usvojen naziv kondakarna.40 O poja~koj umetnosti u Vizantiji neposredno pre i u doba svetog Save

6th Esztergom&Visegrád, 1998, 563ñ574; isti, ÑThe Repertories of Model Melodies (Automela) in Byzantine Musical Manuscriptsî, u: CIMAGL, 71, 2000, 3ñ27. Upor. S. Eustratiades, Heirmologion, ChennevieresñsurñMarne, 1932; J. Raasted, ÑObservations on the Manuscript Tradition of Byzantine Music. I: A list of Heirmos CallñNumbers, Based on Eustratiades’ Edition of the Heirmologionî, u: CIMAGL, 1, 1969, 1ñ12; isti, ÑObservations on the Manuscript Tradition of Byzantine Music. II: The Contents of Some Early Heirmologiaî, u: CIMAGL, 8, 1972, 35ñ47; S. V. Lazarevi}, ÑVizantijski Hirmologionî, u: Glasnik Srpske pravoslavne crkve, 11, god. XLVI, 1965, 363ñ369; M. Velimirovi}, ÑThe Byzantine Heirmos and Hirmologionî, u: Gattungen der Musik. Einzeldarstellungen, Gedenkschrift Leo Schrade, München, 1973, 192ñ244; R. Busch, Untersuchungen zum byzantinischen Heirmologion der Echos Deuteros, Hamburg 1971.

14 Pre sredine XI veka gotovo svaki stihirar ili irmologija predstavqa prepis sui generis, prilago|en lokalnim zahtevima. Nakon ovog perioda, tokom druge polovine XII i u XIII stole}a i naro~ito sa preovladavawem novosavaitske bogoslu`bene prakse, u rukopisnoj tradiciji se susre}emo samo sa univerzalnom upotrebom, tzv. standardizovanom i skra}enom verzijom poja~kih kwiga, koje, mawe ili vi{e verno, reprodukuju odre|eni predlo`ak prema kome su pisane. U vezi sa repertoarom stihirirskih i irmolo{kih melodija i promenama koje su obele`ile razvoj neumskog pisanog nasle|a postoji veliki broj referentnih studija. Ovom prilikom izdvajam zna~ajnije naslove. U vezi sa stihirarima i irmologijama videti: O. Strunk, The Notation of the Chartres Fragment, nav. delo, 34ñ35, 21, 33, pl. IX; o najstarijim irmologijama, kodeksu Lavra B 32 iz sredine X veka i Sabba 83, koji je ne{to mla|i, videti: B. Thibaut, Monuments de la notation ekphonétique et hagiopolite de l’Eglise grecque, St. Pétersburg, 1913, 73; E. Legrand, Bibliographie Hellénique, t. II, Paris, 1885, 6, 40; M. Velimirovi}, Byzantine Elements in Early Slavic Chant ñ The Hirmologium, nav. delo. 15

Ovo su ujedno i kriterijumi koje su prou~avaoci poja~ke umetnosti imali u vidu u nastojawima da odrede provenijencije i datovawa paleovizantijskih neumskih rukopisa.

16 Upor. T. F. Mathews, The Early Churches of Constantinople: Architecture and Liturgy, Pennsylvania ñ London 1971, 111ñ179, posebno poglavqe br. 4.

Radi se o dva naizgled suprotstavqena procesa koja }e dovesti do posledweg stadijuma u istoriji pravoslavnog bogoslu`ewa, koji je ostao aktuelan sve do danas. Novosavaitska praksa je podrazumevala prilago|avawe palestinske tradicije osobenostima studitske

sinteze (naro~ito u ustanovqavawu sveno}nih molitava ñ agripnije i jutrewa, sa sve prisutnijom psalmodijom u okviru slu`be), dok je studitska reforma, s druge strane, sve izra`enije preuzimala obrasce palestinske prakse. Tako se, zakqu~uje R. Taft, uporedo sa prilago|avawem konstantinopoqskog tipika mona{kom ustavu, odvijao i obrnuti proces: vizantinizacije palestinskog poretka. Upor. R. Taft, The Synaxarion of Evergetis, nav. delo, 292. Jaki vizantijski kolorit, kako Arenc naziva ostatke azmatske tradicije u umerenom palestinskom-mona{kom tipiku, bio je evidentan upravo na planu muzi~kog proizno{ewa psaltira, {to }e se odraziti na kompletno ustrojstvo vizantijske slu`be. Upor. M. Arranz, ÑLes prières presbytérales des matines byzantines IIî, u: Orientalia christiana periodica, 38, Roma, 1972, 85. 18 Iscrpni opis azmatske slu`be na kojoj je 1200. godine, neposredno pred okupaciju Carigrada od strane Latina, prisustvovao ruski hodo~asnih iz Novgoroda, monah Antonije, posledwe je svedo~anstvo o primeni drevnog vizantijskog tipika u carskom gradu. Upor. ÑLa description des lieux saints de Constantinopleî, u: Publications de la Société de l’Orient latin. Série géographique, V, 1889, 93. Dve stotine godina kasnije, Simeon, arhiepiskop solunski, potvrdio je da je bogoslu`ewe koje je proslavilo Svetu Sofiju i druge velike crkve, u wegovo vreme u potpunosti palo u zaborav. U samom Konstantinopoqu stari tipik je sprovo|en samo tri puta u toku godine, na Vaznesewe, Uspewe Bogorodice i na praznik sv. Jovana Zlatoustog, ali ~ak i u ovim prilikama, jedva da je izvr{avan onako kako je trebalo. Upor. O. Strunk, ÑThe Byzantine Office at Hagia Sophiaî, u: Essays on Music in the Byzantine World, New York, 1977, 137. Dimitri Konomos je u analizi kasnovizantijskih pri~asnih melodija uo~io isti dijalekti~ki odnos izme|u mona{ke i azmatske tradicije. Videti: D. E. Conomos, The late Byzantine and Slavonic Sommunion Sycle: Liturgy and Music, Washington DC (1985), 65ñ71.

19 Delimi~no usporen razvoj doneo je period latinske okupacije Carigrada, od 1204. do 1261, kada su, u prvom redu, konstantinopoqski muzi~ari bili usmereni, mawe na unapre|ewe umetni~kog potencijala, koliko na o~uvawe postoje}e tradicije, o ~emu svedo~e muzi~ki rukopisi iz slobodnih krajeva, kakvi su bili Sveta gora i Solun, kao i oblast Magna Graecia.

O crkvenim zvawima videti izdawe Pseudo-Kodinosovog priru~nika, Περί τϖν όϕϕικιαλίων τοῦ παλατίου Κων-πόλεωϚ καί τϖν όϕϕικίων τῆϚ μεγάληϚ έκκλησίαϚ Jean Verpeaux, Traité des Offices, Le Monde Byzantin, I, Paris, 1966; Chrysanthos, Patriarch of Jerusalem, Συνταγμάτιον. Περί τϖν όϕϕικιϖν, Tirgovist, 1715; Jean Darrouzès, Recherches sur les OFFIKIA de l’église byzantine, Paris, 1970.

Raznovrsnost pesama koje se nalaze me|u koricama pomenutih rukopisa, ali pre svega, zastupqenost vi{e melodijskih varijanata sa istim tekstom u osnovi, ukazuje na to da se radi o zbornicima koji nisu koncipovani iskqu~ivo u svrhu savladavawa neophodnog pojanog opusa na bogosluèwima. One, zapravo, upu}uju na prethodno iznesen stav da je potreba za formirawem dovoqno stabilnog notnog sistema kojim }e melodije biti zabeleène uzrokovana ne samo neophodno{}u da se one sa~uvaju od zaborava ili mewawa, ve} i sve izraènijim kompozitorskim stvarala{tvom. Iz prethodno re~enog, nedvosmisleno je jasno da je pojava notacije, ~ak i onda kada je wena funkcija bila usmerena na to da potpomogne pam}ewe pojca i kada su wena pravila predstavqala samo nacrt koji je on trebalo da upotpuni unapred poznatim i ~itavoj crkvenoj zajednici prepoznatqivim zvukom, ozna~ila posve novi pristup samoj umetnosti tonova. Druga~ije re~eno, za melodijski repertoar koji je dovoqno konvencionalan sasvim je zadovoqavaju}a stabilna usmena tradicija ili elementarni notni sistem,41 no promene u smislu oboga}ewa i uslo`wavawa muzi~kog jezika neminovno su uslovile i promene na planu neumskog zapisa. Muzi~ko pismo, tj. muzi~ka pismenost se tako pokazuje kao fenomen koji stoji u tesnoj sprezi sa sve{}u o muzi~kom jeziku i zato ih je nemogu}e izolovano posmatrati i analizirati. Zaokret od implicitne ka eksplicitnoj tehnici beleèwa melodija, ostvarenoj najpre zamenom jednog stenografskog neumskog sistema drugim, a zatim i ustanovqavawem umnogome analiti~nije simiografije, imao je niz konsekvenci na potowi razvoj crkvene muzike, ali na dve èlim jo{ jednom da se osvrnem. Pisari koji krajem XII veka po~iwu da sredwovizantijskom ñ okruglom notacijom ispisuju crkvene napeve obezbedi}e im, na poseban na~in, trajawe kroz vreme. Napisana muzika postaje na odre|eni na~in fiksirana, premda ne u smislu petrifikacije, i po~iwe da nosi ime svog stvaraoca ñ meloda. Izlaèwe iz anonimnosti kompozitora bilo je upravo podstaknuto promovisawem, kako sam ve} ukazala, ~itave klase pojaca koji su se, shodno svojoj poja~koj ve{tini, isticali originalnim i{~itavawem konkretnog neumskog zapisa, ne odstupaju}i od zamisli meloda i ne naru{avaju}i wegovu primarnu ideju, ali svakako doprinose}i kona~nom profilu date melodije, pravilnom, nadahnutom, i nadasve li~nom interpretacijom. Ovim je, zapravo, otpo~ela nova etapa u istoriji crkvene muzike, u kojoj je ona stekla poseban status me|u ostalim sve{tenim umetnostima. Usavr{avawe u angelskom pojawu, kao uostalom u svemu {to ~ini neiscrpnu riznicu duhovnog ìvota, podjednako i srpskim crnoriscima i mirjanima, omogu}io je sveti Sava, kada je slede}i najboqe primere onda{weg vremena, postavqao temeqe srpskoj crkvi i kulturi.42 Koliko su wegovi naslednici zadatim ciqevima ostali dosledni i u kojoj su ih meri ispunili, bar {to se poja~ke umetnosti ti~e, ostaje da se razmotri u nekoj novoj studiji. Nakon uvida u poja~ke prilike u Vizantiji u doba prvog srpskog arhijereja, jedno je izvesno: ciqevi su zasigurno bili visoki, a brojni konstantinopoqski i svetogorski muzi~ari su ve} umnogome pokazali na~ine kako do wih do}i. 34

Vesna ñ Sara Peno

Primer sredwovizantijske notacije prona|en je u rukopisu Ibiron br. 470, koji je iz sredine XII veka, s tim da su prvi datovani rukopisi iz posledwe ~etvrtine istog stole}a. Zanimqiva je podudarnost da su 1177. godine datovani posledwi u nizu kodeks sa koalen notacijom ñ Triod br. 754 i prvi primerak rukopisa ispisanog sredwovizantijskom simiografijom ñ Stihirar br. 1218, oba sa Sinaja. Upor. O. Strunk, Specimena Notationum Antiquiorum, nav. delo, 7ñ8. Janis Papatanasiu je, prema osobenostima pojedinih rukopisa, ustanovio da se sredwovizantijska notacija pojavila u centralnim oblastima Carstva ve} ne{to pre polovine XII veka, no, da se ustalila u posledwim decenijama istog stole}a. Videti: I. Papathanassiou, ÑThe Musical Notation of the Sticherarion MS Vat. Barb. gr. 483, u: Byzantine Chant ñ Tradition and Reform, ed. by C. Troelsgård, Acts of a Meeting held at the Danish Institute at Athens, 1993, vol. 2, 53ñ67.

Notacija je, naravno, u pore|ewu sa posledwom reformom s po~etka XIX veka, i daqe bila stenografska. O mnemotehni~kom karakteru neumske notacije u celini i va`noj ulozi pojca u i{~itavawu muzi~kog zapisa videti: Vesna Peno, ÑVon der Sinoptischen bis zur Analytischen Neumatischen Notation ñ Am Beispiel des Sticherons von German Neon Patronî, u: Muzikologija, 7, Beograd, 2007, 271ñ292. 23

Veli~ine intervala predstavqene znakovima sredwovizantijske simiografije jo{ uvek predstavqaju enigmu za muzikologe. Dugi niz decenija su u vezi sa tuma~ewem neumske notacije postojala dva posve suprotstavqena metoda u nauci. Jedan pravac sprovodili su evropski istra`iva~i okupqeni oko MMB-a dok su drugu ~inili gr~ki prou~avaoci. Pravila koja su u tuma~ewu neumske notacije pre reforme iz XIX stole}a postavili osniva~i vizantolo{ke muzikologije, po~etkom XX veka napu{tena su nakon novih istra`ivawa kasnovizantijske i novogr~ke poja~ke tradicije. Prvobitni metod transkribovawa vizantijskih neuma u savremeno evropsko muzi~ko pismo pokazao se neadekvatnim, te se stoga u novijim analiti~kim studijama vi{e ne koristi. Upor. Κ. Ψάχου, ’Η παρασημαντική τῆϚ βυζαντινῆϚ μουσικῆϚ, έν ’ΑθήναιϚ 1917, 1978; H. J. W. Tillyard, Handbook of the Middle Byzantine Musical Notation, MMB Subsidia, I/1, Copenhagen 1935; Γ. Θ. Στάθη, Ñ’Η παλαιά βυζαντινή σημειογραϕία καί τό πρόβλημα μεταγραϕῆϚ τηϚ είϚ τÒ πεντάγραμμονî, u: Βυζαντινά, 7, Θεσσαλονίκη, 1975, 193ñ220, (+ α’ - λβ’ πίνακεϚ); J. Raasted, ÑThoughts on a Revision of the Transcription Rules of the Monumenta Musicae Byzantinaeî, u: CIMAGL, 54, 1987, 13ñ38.

Predstava meloda sv. Teofana, Bogorodi~ina crkva, Studenica 1208/9.

24 Nazive i izgled velikih ñ hironomijskih znakova sabrao je u jednoj svojoj kompoziciji, pod nazivom Veliki ison (Μέγα Ἴσον), ~ija je namena bila prevashodno pedago{ka, nesumwivo najpoznatiji vizantijski kompozitor, sv. Jovan Kukuzeq. O Velikom iso-

O poja~koj umetnosti u Vizantiji neposredno pre i u doba svetog Save

nu videti: Maria Alexandru, ÑKoukouzeles’ Mega Isonî, u: CIMAGL, 66, 1996, 3ñ23. 25 O periodizaciji razli~itih vrsta neumskih sistema videti: Γ. Θ. Στάθη, ÑΑί περίδοι τῆϚ βυζαντινῆϚ μελοποιΐαϚ παραλλήλωϚ πρὸϚ τὴν ἐξέλιξην τῆϚ σημειογραϕίαϚî, u: Οί ἀναγραμματισμοὶ καὶ τὰ μαθήματα τῆϚ βυζαντινῆϚ μελοποιΐαϚ, IBM 3, íΑθῆναι 1979 (sa iscrpnom bibliografijom). 26 Savremena muzikologija ne poseduje eksplicitna saznawa u vezi sa ta~nim poreklom i vremenom nastanka razvijene ñ melizmati~ne strukture, u kojoj smisao molitvenog teksta, pred samom melodijom, biva potisnut u drugi plan. Ve}ina prou~avalaca, me|utim, smatra da se postojawe melizmati~nog napeva mora tra`iti mnogo ranije, pre svojevrsne vizantijske Ars Novae, koja je krajem XII veka bila nagove{tena, a onda u naredna dva stole}a posve o~igledna u umetni~kom `ivotu Vizantije. R. Palikarova Verdeil, La musique Byzantine chez les Bulgares et les Russes (du IXe au XIVe siècle), MMB Subsidia III, Copenhague, 1953, 207. O. Strank je ukazao da se u rukopisima iz ranog perioda promene u pravcu uslo`wavawa napeva mogu konstatovati u stihirama na Slava... I niwe, tzv. doksasticima, kao i u drugim liturgijskim pesmama. Upor. O. Strunk, ÑMelody Construction in Byzantine Chantî, u: Essays on Music in the Byzantine World, nav. delo, 194. Primere kalofoni~nog melosa u XII veku uo~ili su i K. Levi, J. Rasted, K. Todberg. Upor. Kenneth Levy, ÑA Hymn for Thursday in Holy Weekî, u: Journal of the American Musicological Society, 16, 1963, 156, napomena br. 48; Jörgen Raasted, Intonation Formulas and Modal Signatures in Byzantine Musical Manuscripts, MMB Subsidia VII, Copenhagen, 1966, 118; C. Thodberg, Der Byzantinische Alleluiarionzyklus: Studien im kurzen Psaltikonstil, MMB Subsidia VIII, Copenhague, 1966, 13.

27 Dokaz o postojawu melizmati~nog napeva u vizantijskoj tradiciji je pomenuti spisak tzv. melodija (μελώδημα) iz rukopisa Lavra G 67, f. 159r iz X veka, koje Statis tuma~i kao stenografske zapise melodijskih obrazaca, svojevrsnih prete~a hironomijskih ipostasa, koji }e se na}i u Kukuzeqevom Velikom isonu, kao i u notaciji slovenskih kondakara. Ove melodije su, smatra pomenuti muzikolog, pokazateq da je, i u fazi koja je prethodila upotpuwewu okrugle neumske simiografije, razvijeni melos bele`en stenografski. Upor. Γ. Θ. Στάθη, íΗ ἐξήγησιϚ τῆϚ παλαιᾶϚ βυζαντιῆϚ σημειογραϕίαϚ IBM 19933, íΑθῆναι 1978, 37; R. Palikarova Verdeil, nav. delo, tabela V i O. Strunk, Specimena Notationum Antiquiorum, nav. delo, tabela znakova br. 12.

1. Primer {artr neumske notacije, biblioteka manastira Velika Lavra, rukopis G 67 (Triod), f. 53v, X vek

Upor. O. Strunk, Melody Construction, nav. delo, napomena br. 4; K. Levy, ÑLe ítournant décisifí dans l‘histoire de la Musique Byzantine 1071ñ1261î, u: Actes du XIV Congrès International d’Études Byzantines, III, Athens, 1976, 288.

Vesna ñ Sara Peno

O silabi~noj himnodiji, koju Strank naziva centralna tradicija, videti: isti, ÑTropus und Troparionî, u: Speculum musicae artis: Festgabe für Heinrich Husmann, München, 1970, 305ñ311; J. Raasted, ÑSome Reflections on Byzantine Musical Styleî, u: SEC, I, 1966, 57ñ66.

30 Najzna~ajniju literaturu u vezi sa melizmati~nim melodijskim repertoarom ~ine slede}e studije: K. Levy, A Hymn for Thursday in Holy Week, nav. delo, 127ñ175; C. Thodberg, Der Byzantinische Alleluiarionzyklus, nav. delo; S. Harris, ÑThe Communion Chants in ThirteenthñCentury Byzantine Musical Manuscriptsî, u: SEC, II, 1971, 51ñ67; G. Hintze, Das byzantinische ProkeimenañRepertoire, Hamburg, 1973; D. H. TouliatosñBanker, The Byzantine Amomos Chant of the Fourteenth and Fifteenth Centuries, Thessaloniki, 1984; S. Harris, ÑPsalmodic Traditions and the Christmas and Epiphany Troparia as Preserved in 13th Century Psaltika and Asmatikaî, u: IMS Study Group Cantus Planus, Papers Read at the 4th Pécs 1990, 205ñ219; isti, ÑThe Byzantine Responds for Two Sundays Before Christmasî, u: Music Letters, XXXIV, 1993, 1ñ15; C. Troelsgård, ÑThe Prokeimena in Byzantine Rite: Performance and Traditionî, u: IMS Study Group Cantus Planus, Papers Read at the 6th Meeting Eger 1993 (ed. L. Dobszay), Budapest, 1995, 65ñ77. 31 O pojawu na obredima gonoklisije ñ umivawa nogu, i u vezi sa sve~anom melodijskom postavkom 31. psalma, koji se pojao na po~etku ve~erweg na Veliku subotu, videti: O. Strunk, ÑS. Salvatore di Messina and the Musical Tradition of Magna Graeciaî, u: Essays on Music in the Byzantine World, nav. delo, 49; Dimitri E. Conomos, ÑMusic for the Evening Office on Whitsundayî, u: Actes du XVe CIEB, Athènes, 1976, II, ’Αθήναι,1981, 261ñ277; Gregory Myers, ÑSlavonic Witnesses to Evergetine Liturgy and Music: the Order of the Washing of Feet on Great and Holy Thursdayî, u: Work and worship at the Theotokos Evergetis (ed. by Margaret Mullett and Anthony Kirby), Belfast Byzantine texts and translation, 6.2m, 1997, 367ñ385. 32

Ograni~eni broj rukopisa koji odgovaraju tipu azmatike i psaltike, naro~ito pre uspostavqawa sredwovizantijskog tipa vizantijske notacije, obrazlaè se ~iwenicom da su to poja~ke kwige kori{}ene u gradskim crkvama, koje su, naro~ito u uèm okviru Carstva, bile izloène uni{tavawu, najpre u vreme ikonoborstva, zatim od strane Latina, u krsta{kim pohodima, a potom i od strane turskih osvaja~a. Ovim se ujedno obja{wava i italijansko-gr~ko poreklo sa~uvanih prepisa. Vizantijske azmatike sa arhai~nom melizmati~nom notacijom otkrio je u Kastoriji i opisao Linos Politis, potvrdiv{i vezu izme|u melodija i muzi~ke notacije paleovizantijske azmatike i paleoslovenskih kondakara. Videti: ΛίνοϚ ΠολίτηϚ, Δύο χειρόγραϕα ἀπὸ τὴν Καστοριά, u: íΕλληνικά, 20, 1967, 29ñ41; K. Levy, ÑAn Early Chant for Romanus’ Contacium trium puerorumî, u: Classica et mediaevalia, XIII, 1961, 172ñ175.

Primer koalen neumske notacije, Nacionalna biblioteka u Parizu, rukopis Coislin 220 (Irmologija), f. 155, XI/XII vek

O poja~koj umetnosti u Vizantiji neposredno pre i u doba svetog Save

Rukopisi su pisani po~etkom XIII i u XIV veku, u manastiru San Salvatore.

34 Oliver Strank smatra da ovi rukopisi pripadaju posebnoj tradiciji za koju se sa velikom sigurno{}u mo`e re}i da je postojala pre 1225. godine, kada je datovan jedan od ~etiri sa~uvana kodeksa ñ Grottaferrata G) g) III. Upor. O. Strunk, ÑS. Salvatore di Messinaî, nav. delo. O pojanoj slu`bi i woj svojstvenim aklamacijama videti i: Christian Hannick, ÑÉtude sur |í ἀκολουθία ᾀσματικηî, u: Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 19, Wien, 1970, 243ñ260; K. Levy, ÑThree Byzantine Acclamationsî, u: Studies in Music History, ed. H. S. Powers, Princeton, 1968, 43ñ57. 35 Upor. C. Troelsgård, ÑThe Prokeimena in Byzantine Riteî, nav. delo, 65ñ79. 36

Tako, na primer, u psaltikama nalazimo prokimene s prvom polovinom refrena i stihovima, dok u azmatikama za isti prokimen nalazimo refrene kojima hor odgovara na stihove koje proiznosi solista. Vezu izme|u solisti~kih i horskih melodijskih oblika razmatrao je Leonardo Kali. Videti: Leonardo Calì, ÑInnografia medievale bizantina; le forme e gli stili di un repertorio parallelo: la melodia dotta del cantore solista e l’espressione semplice del popoloî, u: Revista italiana di musicologia, II, 1967, 36ñ53.

Simon Harris, ÑThe Communion Chants in ThirteenthñCentury Byzantine Musical MSSî, u: SEC, II, 1971, 51.

Pored toga {to je po obimu mali, azmatski repertoar iz XIII veka je sa~uvan u rukopisima ~ija je prvobitna distribucija u vizantijskoj oblasti bila neuobi~ajena. Osam azmatika prona|eno je u italijanskim bibliotekama, a samo jedna poti~e sa prostora nekada{we Vizantije. Najreprezentativniji vizantijski kodeks ove vrste je Kondakar A{burnamenze (Ashburnhamense) iz 1289. godine, koji je, starawem eklisijarha manastira Kriptoferis Pankratija, ispisao jeromonah Simeon Rakenditis. Upor. Contacarium Ashburnhamense, MMB, Main Series IV, Copenhague, 1956.

îwenica da je azmatski repertoar bio kori{}en u vizantijskom svetu potvr|uje postojawe slovenskih rukopisa: Tipografski ustav iz XI stole}a, Uspepenski, Blagove{tenski i Sinodalni kondakar iz XII ili XIII veka. Kqu~ za transkripciju notacije u ovim rukopisima nije prona|en, tako da je i pore|ewe sa gr~kim izvorima oteàno. Ipak, u velikoj je meri izvesno da pri~asne melodije sadràne u wima u su{tini odgovaraju onim istim koje postoje u gr~kim izvorima. Na povezanost gr~kih i slovenskih rukopisa ukazao je Kenet Levi. Upor. isti, ÑThe Byzantine Communion Cycle and its Slavonic Counterpartî, u: Actes du XIIe CIÉB, nav. delo, 62. O slovenskim kondakarima videti: C. Høeg, Contacarium Palaeoslavicum Mosquense,

Neumski znakovi {artr i koalen notacije, biblioteka manastira Velika Lavra, rukopis Λα,βρα G 67 (Triod), f. 159, X vek

Vesna ñ Sara Peno

vol. VI, Copenhague, 1960, VIIñXXVII; Tipografskiй Ustav, Ustav s kondakarem konca XI ñ na~ala XII veka, red. B. A. Uspenskogo: tom I ñ faksimilnoe vosproizvedenie; tom II ñ Nabornoe vosproizvedenie rukopisi; tom III ñ Issledovaniя, Moskva, 2006; T. F. Vladы{evskaя, ÑKondakarь Tipografskogo ustava i muzыkalьnaя kulьtura Drevneй Rusi XIñXII vekovî, u: Muzыkalьnaя kulьtura Drevneй Rusi, Moskva, 2006, 353ñ450. 40

U vezi sa razli~itim tuma~ewima kondakarne notacije postoji obimna literatura, naro~ito na ruskom jeziku. Veliki broj referenci nalazi se u bibliografiji radova ruskih istra`iva~a u vezi sa istorijskim razvojem i razli~itim problemima crkvene muzike kod Rusa: Russkoe cerkovnoe penie XIñXX vv. Issledovaniя, publikacii 1917ñ1999, Bibliografi~eskiй ukazatelь, sostaviteli: I. E. Lozovaя, N. G. Denisov, N. V. Gurьeva, O. @ivaeva, Gimnologiя u~enыe zapiski, vыpusk 2, Izdatelьstvo Moskovskogo universiteta 2001. Videti tako|e: R. Palikarova, Verdeil, La Musique Byzantine, 140ñ146; C. Høeg, ÑThe Oldest Slavonic Tradition of Byzantine Musicî, u: Proceedings of the British Academy, XXXIX, London, 1953, 37ñ66; isti, ÑEin Buch altrussischer Kirchengesängeî, u: Zeitschrift für slavische Philologie XXV, 1956, 261ñ284. Upor. O. Strunk, ÑThe Notation of the Chartres Fragmentî, nav. delo, 12.

42 Videti: Sara Peno, ÑThe Liturgical Typikon as a Source for Medieval Chanting Practiceî, u: Composition and Chanting in the Orthodox Church, Proceedings of the Second International Conference on Orthodox Music, 4ñ7 June 2007, University of Joensuu 2009, 203ñ212.

Primer okrugle ñ sredwovizantijske notacije, biblioteka manastira sv. Katarine, rukopis Sinai 1217 (Stihirar), f. 76, XII vek

O poja~koj umetnosti u Vizantiji neposredno pre i u doba svetog Save

Vesna – Sara Peno ON THE ART OF CHANTING IN BYZANTIUM IMMEDIATELY BEFORE AND AT THE TIME OF SAINT SAVA (OUTLINE OF METHODOLOGY IN STUDYING SERBIAN MEDIEVAL MUSIC) Summary Studying the history of Byzantine and Serbian mediaeval music, especially the period from which the primary sources – music manuscripts are more than scarce, is directed to collecting relevant data on chanting practice provided by liturgical writings and, particularly, hymnographic codes. The changes on the plan of organization of service directly or indirectly speak about chanted hymns, sometimes also about the ways of their interpretation, as well as about the performers themselves (first of all, about their chanting titles). The manuscripts in which there are no melodies recorded by means of musical notation, but in which there are collected hymns – texts primarily intended for chanting, i.e. reading, are an important indicator of the scope of chanting repertoire and various genre types that usually imply quite defined melodies. Researchers have a special privilege when neum manuscripts are available to them. The fact is that the first codes date from the end of the first millennium, and that only since the 11th century medieval musicology has recognized the manuscripts with different forms of stenographic neumatic notation which, unfortunately, have not yet been more precisely interpreted, so that the real outlines of melodic stream are not possible to determine. Only with the establishment of the so-called Middle Byzantine musical notation, in which the principle of interval notation prevails, it is possible to speak more precisely about the character and different types of Byzantine chanted prayers. If we take into account the fact that this type of music semiography was in use, with slight modifications, all until the last reform of notation and the theoretical system at the beginning of the 19th century, and that the specific music tradition is something on which we should rely in the reconstruction of sound, then it is more likely that we are also closer to the “eavesdropping” on the Serbian mediaeval music heritage. At the time when Saint Sava and his close successors laid the foundations of the Serbian church, the establishment of the church order in Byzantium and providing a special status of the art of chanting entered the final phase. Following the best examples of that time, primarily typikons of the very famous Constantinopolitan monastery of the Theotokos Evergetis as well as the imperial lavras on Mount Athos, the first Serbian bishop set the patterns of perfecting angel chant and all the other things that make an inexhaustible treasury of the spiritual life. Upon gaining an insight into the chanting circumstances in Byzantium at the time of Saint Sava, one thing is sure: the goals he had set to Serbian monks and laymen were certainly high, and numerous musicians from Constantinople and Mount Athos have already showed, to a great extent, the ways how to achieve them.

Vesna ñ Sara Peno

NADICA LI[ANIN Narodni muzej Kraqevo

UDK: 726.54(497.11) ID: 173161228

CRKVA SVETOG NIKOLE U TRWACIMA KOD U[]A Apstrakt: Crkva sv. Nikole se nalazi na oko 2 km od U{}a, u mestu zvanom Trwaci. Ispod puta, koji vodi od U{}a prema manastiru Studenici, na kosom terenu koji se spu{ta prema reci Studenici, nalazi se grobqe na kome je podignuta ova crkva. O crkvi sv. Nikole nema mnogo podataka iz pro{losti. Tako se ne zna ni ta~no vreme kada je podignuta, a isto tako nije poznato ni kada je i kojim uzrokom poru{ena. Sve do 1968. godine, do kada je bila u ru{evinama i u zna~ajnijoj meri obezobli~ena, crkva nije mogla da ponudi zbir podataka neophodan za ozbiqnije razmatrawe svoje arhitekture. Crkva je obnovqena 1968単1970. godine zajedni~kom akcijom Zavoda za za{titu spomenika kulture iz Kraqeva i bratstva manastira Studenice. Zanimqivo je da svako selo na ovom prostoru, bez obzira na svoju veli~inu, ima najmawe jednu crkvu, a neka i po nekoliko. Snaàn kult manastira Studenice, wegov ugled i duhovni uticaj doprineli su da se u oblasti wegovog sredwovekovnog vlastelinstva i bliòj okolini zasnuje i sagradi ve}i broj hramova. Za razliku od drugih isto tako uo~qivih spomeni~kih grupacija postavqenih u okolini nekih zna~ajnih srpskih manastira koje su sa istraìva~ke ta~ke gledi{ta ostale gotovo netaknute, studeni~ke crkve su duè od jednog veka predmet nau~nog interesovawa. Iako je ve}ina ovih spomenika delu na{e stru~ne i nau~ne javnosti uglavnom poznata, oni su, izuzev u okviru nekoliko navedenih op{tih tekstova, ostali nau~no neobra|eni. Ne postoji nau~no dokumentovana monografija skupine crkvenih spomenika u slivu reke Studenice. Crkva sv. Nikole kod U{}a, tako|e, nije monografski publikovana, a ovaj rad predstavqa poku{aj da se bitna svojstva ovog sredwovekovnog spomenika jasnije i sigurnije sagledaju. Kqu~ne re~i: sliv reke Studenice, Trwaci, crkva sv. Nikole, doba kraqa Milutina, jednobrodna gra|evina, plastika gotskog stila, freske, konzervacija, restauracija, atmosferilije

UTICAJ MANASTIRA STUDENICE NA CRKVU SV. NIKOLE I GRUPU SPOMENIKA U SLIVU REKE STUDENICE Osnovna odlika studeni~ke oblasti je reka Studenica, koja izvire na severnim padinama planine Golije, u mestu Odvra}enici, na visini od oko 1615 m, zatim u {irokom luku obilazi planinu Rado~elo i kao leva pritoka uliva se u reku Ibar kod U{}a. Sliv reke Studenice u sredwem veku bio je podeqen u dve ùpe, ~ije ta~ne granice nisu danas poznate. Gorwi tok reke pripadao je ùpi Moravici, a dowi jednoj od dve ibarske ùpe.1 Snaàn kult manastira Studenice, wegov ugled i duhovni uticaj doprineli su da se u wegovoj bliòj okolini zasnuje i sagradi ve}i broj hramova. U periodu od XII do XVII veka ovde je podignuto vi{e crkava nego u bilo kojem drugom kraju Ra{ke.2 Podatak da se u svakom selu nalazi bar jedna bogomoqa, moè se objasniti ne samo time {to je zadu`bina Stefana Nemawe, kao stoèr duhovnog ìvota, bila presudan ~inilac u {irewu i ja~awu pravoslavqa, ve} i time {to je na prostoru izme|u Ibra i Rado~ela, êmerna i @eqina stalno ìveo i strujao duh sv. Save, li~nosti koja je utemeqila srpsku crkvenu nezavisnost i odredila budu}nost verskog i nacionalnog identiteta srpske dràve. Zna~ajno je ista}i i Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

Dragoqub M. Pavlovi}, Sredwevekovne `upe u Zapadnom Pomoravqu, Zbornik narodnog muzeja X, ^a~ak, 1979, 54単56, 59.

U mawem broju nalaze se, na sli~an na~in koncentrisane, crkve u okolini Pe}ke patrijar{ije, De~ana, Mile{eve, Sopo}ana i nekih drugih zna~ajnijih manastira.

3 Pored manastira Studenice, na ovom i ne{to {irem prostoru nalaze se zna~ajni arhitektonski spomenici, kao {to su manastiri @i~a, Gradac, Nova Pavlica, sredwovekovni grad Magli~ itd.

4 Radomir Stani}, Spomenici graditeqstva od XII do XVII veka u okolini Studenice, Blago manastira Studenice, katalog izlo`be, Galerija SANU, 63, Beograd 1988, 252.

5 Gavro [krivani}, Studeni~ko vlastelinstvo, 1183ñ1190, Bogoslovqe, 11 (Beograd, 1967) 9ñ17; Sima ]irkovi}, Studeni~ka poveqa i studeni~ko vlastelinstvo, Zbornik Filozofskog fakulteta XIIñ1, Spomenica Georgija Ostrogoskog, Beograd 1974, 311ñ319.

da se Studeni~kim tipikom, po vizantijskim manastirskim uzorima, u Studenici osniva prva srpska bolnica. Studeni~ka bolnica je bila medicinska ustanova u pravom smislu re~i, tj. bolnica za le~ewe, ne samo azil za neizle~ive i siromahe. Preko we se u Srbiju prenosilo vizantijsko medicinsko iskustvo. Pored toga, manastir Studenica je, po svojoj prirodi, bio i ostao duhovna bolnica, u kojoj su se verom le~ili i du{a i telo. Vekovima je bio steci{te du{evnih i telesnih bolesnika, kao i poklonika koji su dolazili u manastir na sabore i praznike. Pripovedawa o ~udima sv. Simeona, sv. Save i Sv. kraqa, isceliteqskoj mo}i svetog mira i svetih mo{tiju prenosila su se usmenim predawima kalu|era, putnika i poklonika. Pored toga, na ovom tlu u jezgru mati~nog podru~ja stare srpske dràvnosti, imalo je razloga posebne vrste koji su uzrokovali procvat graditeqske i likovne delatnosti. O razvijenom rudarstvu na ovom podru~ju u sredwovekovnom razdobqu svedo~e, pored brojnih toponima (Sasi, Samokov, Plakaonica, Ugqari, @eleznica, RudnoÖ), i ostaci starih rudarskih kopova i jama. Jaka i duga tradicija arhitektonskog i slikarskog izraàvawa3, koncentracija ekonomske mo}i, kao i politi~ko-dru{tveni uzroci, imali su odraza na odràvawe relativnog kontinuiteta u razvoju sakralnog i profanog graditeqstva. Nevelika pomerawa stanovni{tva vekovima vezanog za plodne i pitome predele studeni~kog kraja, tako|e su omogu}ila izvesnu konstantnost u nastojawima da se intenzivnije gradi nego u drugim oblastima odakle su ~e{}e strujali migracioni tokovi.4 U oblasti studeni~kog sredwovekovnog vlastelinstva, koje je zahvatalo prostor ~ije se granice ne mogu sasvim sigurno odrediti5 i u neposrednoj blizini tih granica, sagra|en je tokom vremena znatan broj crkava. Na podru~ju od Polumira do Pridvorice i od Savova do Rudnog, od sredweg pa do kraja XVII veka nastalo je preko dvadeset hramova, od kojih je, ne ra~unaju}i studeni~ke crkve, u celini ili najve}im delom sa~uvano vi{e od polovine. Danas su u celini sa~uvane crkve: sv. Kuzmana i Damjana u Ostatiji, sv. Preobraèwa u Pridvorici, sv. Bogorodice u Vrhu, sv. Nikole u Brezovi, Bogorodi~inog pokrova kod Dowe isposnice i sv. \or|a kod Gorwe isposnice u Savovu. Prvobitni oblici vra}eni su crkvama: sv. Nikole kod U{}a, sv. Nikole u Paleù, sv. Aleksija Boìjeg ~oveka u Mili}ima i delimi~no Bogorodi~inoj crkvi u Dolcu. U razvalinama ili samo do iznad temeqa o~uvani su hramovi: sv. Save u Savovu, Devoja~ka crkva u Baàlama, hram nepoznatog patrona u Godovi}u, sv. Nikole u @eleznici, sv. Katarine u Kosuri}u, crkvina u Vrawevu, crkvina u Paleù, crkvina u Batini, crkvina u Tepe~ima i crkvina u Ra`degovi.6 Crkve u Paleù, Savovu i U{}u, s relativno jasnim stilskim odre|ewima arhitekture i ìvopisa, osnovane su u vreme kad su dru{tvene i ekonomske prilike omogu}avale diferencijaciju socijalnih slojeva i kad su se svojim ugledom i materijalnom mo}i po~ele izdvajati individualne snage u redovima dru{tva i crkve. Wihovi ktitori, koji }e mo`da zauvek po imenu ostati neznani, pripadali su vi{em dru{tvenom sloju. Male crkve na seoskim grobqima nastajale su pre svega kao odraz potreba seoskih zajednica u {irem i uèm smislu te re~i. Kolektivno ktitorstvo, uz zapaèniji udeo pojedinaca kao seoskih ili oblasnih prvaka pa i uglednijih rodovskih zajednica, verovatno je bilo preovla|uju}i vid obezbe|ewa materijalnih i drugih uslova za izgradwu ve}eg broja crkava na ovom, i ne samo na ovom, prostoru. Bratstvo manastira Studenice pomagalo je vernicima da, u vremenima blagostawa, kao i u kriznim razdobqima na{e istorije, savesno ~uvaju zna~aj slavne Nemawine zadu`bine.7 ISTORIJAT ISTRA@IVAWA

Terenska dokumentacija Narodnog muzeja Kraqevo.

Radomir Stani}, Spomenici graditeqstva od XII do XVII veka u okolini Studenice, 251ñ268.

Budu}i u sredi{tu sredwovekovne srpske dràve Ra{ke, podru~je Studenice sa manastirom kao stoèrom, bilo je vekovima centar va`nih istorijskih doga|awa. Snaàn kult manastira Studenice, wegov ugled i duhovni uticaj doprineli su da se u oblasti wegovog sredwovekovnog vlastelinstva i bliòj okolini zasnuje i sagradi ve}i broj hramova. 42

Nadica Li{anin

Sl. 1. Izgled crkve pre restauracije

Dragutin Milutinovi} ñ Mihailo Valtrovi}, Izve{taj umetni~kom odseku Srpskog u~enog dru{tva, Glasnik SUD XLVII, Beograd, 1879, 232ñ242. 9

Dragutin Milutinovi}, Kratka rasprava pri otvarawu petog izloga snimaka arhitektonskih, `ivopisnih i skulptornih 14. Maja 1878, Glasnik SUD XLII, Beograd 243ñ246. 10

Za razliku od drugih isto tako uo~qivih spomeni~kih grupacija postavqenih u okolini nekih zna~ajnih srpskih manastira koje su sa istraìva~ke ta~ke gledi{ta ostale gotovo netaknute, studeni~ke crkve su duè od jednog veka predmet nau~nog interesovawa. Na wihovo postojawe prvi su, jo{ daleke 1879. godine, ukazali utemeqiva~i srpske istorije umetnosti, kao nau~ne discipline, Mihajlo Valtrovi} i Dragutin Milutinovi}.8 Oni su u okviru svog poznatog istraìva~kog pohoda srpskim spomenicima obi{li, snimili i delimi~no ispitali 25 spomenika na {irem studeni~kom podru~ju, posle ~ega su usledili prvi rezultati preliminarnog izu~avawa.9 Od otkrivawa i prvog pravog arhitektonskog snimawa, koje su savesno izvr{ili velikani na{e istorije umetnosti, trebalo je da pro|e mnogo vremena da ovi spomenici u|u u vidokrug pojedinih ispitiva~a na{ih starina10, a jo{ vi{e da postanu predmet brige slu`be za{tite spomenika kulture. U okviru svojih akcija Zavod za za{titu spomenika u Kraqevu je u razdobqu od 1967. do 1980. godine izveo ~itav niz za{titnih intervencija na gotovo svim najzna~ajnijim hramovima od kojih su neki i restaurisani.11 Iako je ve}ina ovih spomenika delu na{e stru~ne i nau~ne javnosti uglavnom poznata, oni su, izuzev u okviru nekoliko op{tih tekstova, ostali nau~no neobra|eni. Ne postoji nau~no dokumentovana monografija skupine crkvenih spomenika u slivu reke Studenice. Crkva sv. Nikole kod U{}a, tako|e, nije monografski publikovana, a ovaj rad je poku{aj da se bitna svojstva, ovog sredwovekovnog spomenika, jasnije i sigurnije sagledaju.

\ur|e Bo{kovi}, Bele{ke sa putovawa, Starinar VIIIñIX, Beograd 1933ñ34, 285ñ287; V. Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 21, 65, 151, 214ñ215, 220, 241, 269; R. Stani}, Spomenici graditeqstva od XII do XVII veka u okolini Studenice, 251ñ268; Radomir Stani}, Zidno slikarstvo u okolini Studenice, Saop{tewa Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture, XV, Beograd, 1983,147ñ180; Sr|an \uri} ñ Svetlana Peji} ñ Bo`idar Krstanovi} ñ Sini{a Temerinski, Spomenici u slivu Studenice, Saop{tewa republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture, XXIIñXXIII, Beograd 1990ñ1991, 184ñ224. 11

Radomir Stani}, Delatnost Zavoda za za{titu spomenika kulture u Kraqevu od 1965. do 1975, 281ñ330; grupa autora, Delatnost Zavoda u Kraqevu od 1976. do 1980, Kraqevo 285ñ366.

ISTORIJAT CRKVE Naseqe U{}e nalazi se na u{}u reke Studenice u Ibar i verovatno je po tome i dobilo naziv. Centar naseqa sme{ten je u pro{irenoj udolini, koju ~ini Studenica pred uliv u Ibar. Naseqe je dosta staro i jedno je od najve}ih u op{tini Kraqevo. Crkva sv. Nikole se nalazi na oko 2 km od U{}a, u mestu zvanom Trwaci. Ispod puta, koji vodi od U{}a prema manastiru Studenici, na kosom terenu koji se spu{ta prema reci Studenici, nalazi se grobqe na kome je podignuta ova crkva.12 O crkvi sv. Nikole nema mnogo podataka iz pro{losti. Tako se ne zna ni ta~no vreme kada je podignuta, a isto tako nije poCrkva sv. Nikole u Trwacima kod U{}a

12 Grobqe se nalazi na omawoj zaravni leve obale reke Studenice, ispod puta za manastir Studenicu. Mesto se pomiwe 1195. godine u me|ama studeni~kog vlastelinstva. Crkva je svakako mla|a. Up. Nikola Dudi}, Stara grobqa i nadgrobni belezi u Srbiji, Beograd, 1995, 39.

znato ni kada je i kojim uzrokom poru{ena. Sve do 1968. godine, do kada je bila u ru{evinama i u zna~ajnijoj meri obezobli~ena, crkva nije mogla da ponudi zbir podataka neophodan za ozbiqnije razmatrawe svoje arhitekture. (sl. 1) Crkva je obnovqena 1968ñ1970. godine zajedni~kom akcijom Zavoda za za{titu spomenika kulture iz Kraqeva i bratstva manastira Studenice. Autor projekta obnove bio je arhitekta Jovan Ne{kovi}, a za{titne radove na `ivopisu izveo je slikar Milan \oki}.13 Po predawu, crkva je podignuta u ~ast susreta i pomirewa Stefana i Vukana, Nemawinih sinova, nad o~evim mo{tima, prilikom wihovog prenosa iz Hilandara u Studenicu. Otuda je ova crkva poznata pod nazivom ÑSreteweî14. Pre toga je, preko izaslanika, postignuto primirje me|u bra}om u mestu koje se danas naziva Polumir. Doga|aj se odigrao 1207. godine.15 Me|utim, crkva sv. Nikole u U{}u, po svojim slikarskim odlikama, pripada ne{to kasnijem vremenu, verovatno kraju XIII ili prvoj polovini XIV veka. Zasluge za uspostavqawe nedostaju}ih delova gra|evine prilikom obnove ima prof. \. Bo{kovi}, koji je 1926. godine arhitektonski i fotografski snimio crkvu i publikovao dokumentaciju.16 Pored arhitektonskog snimka osnove u ovom prikazu je publikovana fotografija sa po~etka veka na kojoj se vidi zapadna strana crkve. Crkva je jo{ tada bila u ru{evinama. Na zapadnom zidu, koji je bio najvi{i, stajala je jo{ uvek bifora iznad portala, koja se nije u celini o~uvala. Dokumentacija M. Valtrovi}a i D. Milutinovi}a nije bila dostupna, te nije kori{}ena prilikom izrade projekta obnove crkve. Zahvaquju}i istra`ivawima prof. dr Jovana Ne{kovi}a, po ~ijem je projektu ra|ena restauracija, gra|evini su vra}eni svi prvobitni oblici i time stvoreni uslovi da se sagledaju wena arhitektonska obele`ja.17 ARHITEKTURA

Za{titni radovi na spomenicima kulture 1965ñ1980 (katalog izlo`be), Zavod za za{titu spomenika kulture, Kraqevo 1980, 5.

Stanoje Stanojevi}, Narodna enciklopedija, kw. 4, Sremski Karlovci, Novi Sad, 2001, 343.

Qubomir Maksimovi}, O godini prenosa Nemawinih mo{tiju u Srbiju, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, 24ñ25 (Beograd 1986) 437ñ444.

\ur|e Bo{kovi}, Bele{ke sa putovawa, 285ñ88. 17

Jovan Ne{kovi}, Obnova crkve sv. Nikole kod U{}a, Zbornik za{tite spomenika kulture XIX, Beograd, 1968, 95ñ104.

Na prostoru bliè okoline manastira Studenice i du` dela toka istoimene reke do u{}a u Ibar, do danas je o~uvano dvadesetak crkava. Za ove objekte mogu se izvu}i neke zajedni~ke karakteristike. Sve crkve su gra|ene kamenom bez opeke, dok je za svodove kori{}ena siga. Skromna i jednostavno oblikovana profilacija javqa se, uglavnom, samo na krovnim vencima i ponekad oko prozora. Krovni pokriva~ u ve}ini slu~ajeva ~inile su ve}e kamene plo~e, ali je on vremenom mewan. U izvesnom broju crkava jo{ se nalazi prvobitni pod od kamenih plo~a, koji je ponekad kombinovan s nadgrobnim plo~ama u sekundarnoj upotrebi. Ve}ina crkava su jednobrodne, skromne gra|evine, bez priprate, sa ulazom na zapadu i oltarskim prostorom koji obrazuje spoqa i iznutra polukru`na apsida. Prostore proskomidije i |akonikona zamewuju ni{e u masi zida. Ravne fasadne povr{ine oìvqavaju samo prozorski otvori, uglavnom, malih dimenzija. Zasvedene su (ili su bile zasvedene) poluobli~astim svodom, koji je katkad, kao u crkvi u Mili}ima, oja~an lucima {to se oslawaju na konzole. Ovakve su crkve, osim u Mili}ima, sa~uvane u Savovu (Gorwa isposnica), U{}u, Brezovi, Kosuri}u, ê~ini, Baàlama, Tepe~ima i Batini. Crkva sv. Nikole je jednobrodna gra|evina malih dimenzija, jednostavne pravougaone osnove sa polukru`nom apsidom na istoku, ne{to uòm od {irine naosa. (sl. 2) Duìna celokupne gra|evine iznosi 8,25 m, a {irina 4,60 m, na osnovu ~ega se zakqu~uje da je crkva sv. Nikole ne{to ve}ih dimenzija od ve}ine studeni~kih hramova. Podu`ni brod crkve ima {irinu 3,10 m, a zanimqivo je da visina centralnog prostora, kao i wegova duìna, iznosi 5,40 metara, {to svedo~i o pa`wi sa kojom je crkva proporcionisana. Crkva je razmeravana stopom veli~ine oko 31 cm. Bo~ni zidovi debqine 75 cm nose poluobli~asti svod od sige, a apsida je zasvedena polukalotom. Zidawe gra|evine izvedeno je sa nekoliko vrsta kamena. Spoqa na licu upotrebqen je lomqeni, pritesani pe{~ar, a unutra zaobqen, serpentinski kamen, skupqan iz korita reke. Zidawe je izvo|eno u pribli`no horizontalnim redovima nejednake visine (od 12 do 20 cm). Unutra{wost zida je ,,trpanacî sa 44 Nadica Li{anin

Sl. 2. Osnova crkve

dosta maltera. Veza lica sa jezgrom zida, kao i izme|u pojedinih redova, nije najboqe ostvarena, {to je dovelo do brzog obru{avawa crkve kada je svod pao. Svod i luci zidani su od sige. U vezi sa tehnikom gra|ewa od zna~aja su podaci o upotrebi drvenih greda 単 santra~a za povezivawe zidova. Ove su grede postavqene na severnom, zapadnom i ju`nom zidu u dva nivoa. Prvi red greda postavqen je preko temeqa, a drugi na visini od 3 m iznad temeqa. Na zapadnom zidu je ~ak bila o~uvana greda, preseka 20x20 cm po osovini zida, koja je na krajevima bila zase~ena radi povezivawa sa gredama u severnom i ju`nom zidu. Temeqi gra|evine ukopani su u zemqu 70 do 80 cm. Na toj dubini nalazi se ~vrsto tle u kome ima i krupnijeg kamena. Temeqi su zidani u nekoliko redova kamena. Prvi red ~ine veliki blokovi koji me|u sobom nisu bili povezani malterom. Iznad ovoga sloja postavqen je drugi red sitnijeg kamena, koji je sa gorwe strane zaliven malterom. Daqe zidawe temeqa nastavqeno je u malteru. Karakteristi~no je da je bilo predvi|eno pro{irewe temeqa, ali da se ono javqa uglavnom sa unutra{we strane, dok ga sa spoqne strane nije bilo. Ne samo {to su na taj na~in zidovi bili postavqani asimetri~no u odnosu na temeqe, ve} na pojedinim mestima zid prakti~no nije le`ao na temequ celom debqinom, po{to iskop za temeqe nije bio vertikalan. Kada se iza{lo iz temeqa, o~igledno je vr{eno ispravqawe osnove, ali je ono bilo veliko i {tetno po stabilnost gra|evine. Nedostaci u gra|ewu, a mo`da i drugi uzroci18, doveli su do deformacija koje su najvi{e izra`ene na zapadnom zidu. Usled slegawa jugozapadnog ugla crkve ceo zapadni zid pomeren je upoqe (oko 5%), a pukotine u zidu otvorile su se u {irini od po nekoliko centimetara. Iznena|uje bogatstvo prozora na tako maloj gra|evini. Sa~uvani su ve}i ili mawi ostaci od ~etiri prozora. Dva dvodelna bila su na zapadu i na apsidi, dok su na severnom i ju`nom zidu prozori bili jednodelni. Spoqni delovi prozora ra|eni su od belog rado~elskog mermera. Gorwi delovi izra|eni su od mermerne table debqine 12 cm, lu~no zavr{ene, u koju je use~en luk gotskog stila (kod bifora dva luka). Bifore su imale osmostranu kolonetu pre~nika 9 cm, koja je stajala na stopi, a zavr{avala se kapitelom. Sa~uvani su jedna stopa i oba kapitela, dok su kolonete uni{tene. (sl. 3) Od zapadne bifore sa~uvani su podprozornik i jedan doprozornik, i to na samom zidu, a od bifore na apsidi wen gorwi deo, koji je ra|en lu~no po krivini zida apside. Za jednodelne prozore postojali su skoro svi delovi. 45 Crkva sv. Nikole u Trwacima kod U{}a

Ukopavawe grobova neposredno uz crkvu, drve}e uz zidove posle obru{avawa itd.

Sl. 3. Bifora na zapadnom zidu

19 Vojislav J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 97.

Marija Radan-Jovin ñ Milica Jankovi} ñ Sini{a Temerinski, Studenica u svetlosti arheolo{kih i arhitektonskih istra`ivawa, Blago manastira Studenice (katalog izlo`be), Galerija srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 1988, 56.

21 Jovan Ne{kovi}, Obnova crkve Sv. Nikole kod U{}a, 95ñ104.

\ur|e Bo{kovi} ñ Slobodan Nenadovi}, Gradac, Beograd, 1950; Olivera Kandi}, Gradac: istorija i arhitektura manastira, Beograd 2005.

23 J. Mili}evi}, Magli~, sredwovekovni grad u klisuri Ibra, Beograd 1967, 55.

24 Radomir Stani}, Zidno slikarstvo u okolini Studenice, 147ñ180.

Klesawe u rado~elskom mermeru je, za razliku od zidawa, mnogo boqe izvedeno. U lunete bifora su uklesana po dva, a u monofore po jedan goti~ki Ñsaracenskiî luk. Kapiteli su ~etvorolisni, sa krinom presavijenim preko jajeta na uglovima. (sl. 4) Ista klesarska radionica radila je i okvire prozora i kapitele na crkvi sv. Jovana u manastiru Studenici, pa i u{}ansku crkvu treba datovati u drugu ~etvrtinu XIV veka.19 Ispred apside crkve sv. Jovana, na dubini od 20 cm, otkriven je deo mermernog oltarskog prozora. Na~in rezawa i dimenzije tog timpana navode na pomisao da je ova crkva bila uzor graditequ u{}anske crkve.20 Ume}e graditeqa ovog hrama do{lo je do izraàja u oblikovawu mermernih prozora ~ija bri`qiva obrada gotovo da nije u srazmeri s relativno prose~nim kvalitetom gra|e crkve. I dvodelni i jednodelni prozori izvedeni su u rado~elskom mermeru. Gorwi delovi izra|eni su od mermerne table, debele 12 cm, lu~no zaobqene, u koju su use~eni jedan ili dva luka gotskog stila. Bifore su podeqene osmostranom kolonetom koja se oslawa na stopu, a zavr{ava kapitelom. Posebno je pa`qivo obra|en kapitel s motivom stilizovanog lista.21 Goti~ki karakter prozora ipak je u skladu sa op{tim rustikalnim goti~ko-romani~kim karakterom crkve. Wena nagla{ena vertikalnost i izrazito nesrazmerna visina, ukazuju na globalne goti~ke odlike arhitekture, naravno u sasvim pojednostavqenom vidu. Prodor goti~kog graditeqskog shvatawa u ra{ku arhitekturu najpotpunije se, kao {to je poznato, uo~ava na crkvi manastira Gradac.22 Malo poznata crkva sv. \or|a u sredwovekovnom gradu Magli~u mo`da je najizrazitiji primer visokogoti~ke gra|evine, ali wena kamena plastika nije o~uvana.23 Pojedini elementi na arhitekturi nekih drugih gra|evina u oblasti Ra{ke koji odraàvaju romani~ki ili goti~ki karakter kao da se zanemaruju, pa se stoga one datuju u ne{to poznije vreme. Mogu}e je da je to slu~aj i s crkvom sv. Nikole kod U{}a, ~iji se nastanak vezuje naj~e{}e za XIV vek. Imaju}i u vidu wenu op{tu koncepciju i goti~ke oblike prozora klesanih u tradiciji ra{ke obrade mermera, bilo bi osnovano verovati da je gra|ena u drugoj polovini XIII veka, svakako posle velikog poduhvata Jelene Anùjske u Gradcu. Freske nastale u XIV veku24 mo`da su doprinele da se gradwa hrama s nedovoqno argumenata pripi{e tom razdobqu. Gotski luci na prozorima dosta su pravilno i precizno izvedeni. Ne moè se izbe}i utisak da su u izvo|ewu morali u~estvovati majstori razli~itog 46 Nadica Li{anin

Sl. 4. Kapitel bifore

stepena poznavawa svog zanata. Pravilni oblici gotskih prozora bez dekoracije, sa stubovima i kapitelima, kakvi su bili na crkvi sv. Nikole, odgovaraju duhu gra|ewa karakteristi~nom za ra{ki stil. Ipak, treba napomenuti da se na obli`woj crkvi manastira Nove Pavlice tako|e javqaju gotski prozori. Oblici tih prozora nisu ~isto i pravilno izvedeni kao kod ranijih spomenika, te se i po spoqnoj obradi crkva sv. Nikole pre moè vezati za spomenike iz vremena vladavine kraqa Milutina, tj. za prvu polovinu XIV veka. Izri~ita èqa kraqa Milutina bila je da wegov mauzolej manastir Bawska bude gra|en Ñpo ugledu na Svetu Bogorodicu studeni~kuî. Ova ~iwenica govori o èqi velikog mecene da u svakoj svojoj zadu`bini sa`me srpsko i vizantijsko duhovno i kulturno nasle|e. Graditeqska aktivnost kraqa Milutina po~iva na sintezi po{tovawa i podraàvawa Nemawine tradicije, koja je najo~iglednija u oblikovawu arhitektonskog ukrasa (stopa, kapitela, venaca i konzola) i savremenih vrednosti Vizantije. Prodiru}i oru`jem i diplomatskim potezima u sr` zbivawa vizantijskog sveta, kraq Milutin je rano posvedo~io èqu za usvajawem gr~kih umetni~kih oblika, ali nije odustao ni od potrebe da pokaè po{tovawe prema izgledu starih vladarskih mauzoleja u srpskoj umetnosti, i to upravo u godinama kad je isticao legitimnost nasle|a o~evog prestola i svoje nemawi}ko kraqevsko poreklo. To dvojstvo u negovawu duhovnih i estetskih vrednosti prisutno je u srpskoj umetnosti u doba kraqa Milutina. Kraqu Milutinu se pripisuje ve}i broj crkava nego svim wegovim dinasti~kim prethodnicima zajedno.25 Ova graditeqska groznica ne samo da je podrazumevala velike finansijske mogu}nosti nego i prisustvo brojnih kvalitetnih graditeqa. Tako velikodu{no pokroviteqstvo ne samo da je doprinelo Milutinovoj popularnosti nego mu je obezbedilo i ~vrstu podr{ku Crkve, koja je u potpunosti odobravala wegovu politiku.26 Crkveni velikodostojnici, tako|e, podizali su svoje zadu`bine po~etkom XIV veka. Arhiepiskop Nikodim je bio ktitor Sv. Dimitrija u Pe}i i crkve posve}ene sv. Savi Srpskom u Lizici kod Pe}i. Malobrojne, retko o~uvane zadu`bine crkvene i lai~ke vlastele iz vremena kraqa Milutina mogu se sagledati kao umetni~ka dela koja su nastala po èqi novih ktitora ~ija }e dru{tvena i mecenatska uloga porasti tek u kasnijim godinama u Srbiji. U starim gradovima koje je kraq Milutim osvojio moralo je biti vi{e vlasteoskih zadu`bina, ali one, naàlost, nisu ostale sa~uvane.27 Crkva sv. Nikole u Trwacima kod U{}a

Kraq Milutin je, po re~ima arhiepiskopa Danila, bio Ñnenasiti zidateq bo`anstvenih crkava, i ne samo zidateq, no i palih obnoviteqî. Zidao je zadu`bine, mona{ke kelije, odbrambene pirgove, dvorove, bolnice po ~itavoj zemqi, i ne samo u svojoj zemqi, nego i u svim ve}im centrima pravoslavqa ñ Carigradu, Solunu, Jerusalimu, na Atosu, i niz drugih o kojima nam je ostao samo spomen. Slobodan ]ur~i}, Gra~anica: istorija i arhitektura, BeogradñPri{tina 1988, 38ñ39.

Osnovni izvor o Milutinu kao ktitoru je wegova biografija koju je napisao monah, a kasnije arhiepiskop Danilo II.

Sima ]irkovi}, Unutra{wa politika kraqa Milutina, Istorija srpskog naroda, I, Beograd 1981, 494.

Razvoj rudarstva i trgovine, kao i nagli procvat gradova u Srbiji XIV veka, omogu}ili su {irem sloju imu}nih qudi da se uvrste me|u ktitore i darodavce koji su po prastarom obi~aju darovawem ovozemaqskih priloga svetim za{titnicima uspevali za ìvota da se pobrinu za sopstveno spasewe i spas svojih bli`wih. Majstore nisu traìli samo u velikim gradovima vizantijskog carstva ve} su ih nalazili i u svojoj okolini, pri tom im ne postavqaju}i suvi{e stroge estetske zahteve.28 U nizu dela koja nastaju u prvim decenijama XIV veka vredni su pa`we i spomenici malih razmera, podizani bilo u postoje}im manastirima bilo kao zadu`bine vlastele skromnijih materijalnih mogu}nosti. Umetni~ke spomenike u XIV veku odlikuje znatno bogatstvo ideja i oblika. Izvanredna delatnost umetnika nije se prekidala u toku decenija toga veka zahvaquju}i mnogobrojnim osniva~ima crkava, qubiteqima kwiga, ikona, odela, nakita i posu|a. Me|u poru~iocima koji su umeli da cene prava umetni~ka dela ne javqaju se vi{e samo Nemawi}i, vladari i ~lanovi porodice i srpski arhiepiskopi, nego i mnogi plemi}i vi{ih i niìh ~inova, pa i sve{tenici po gradovima i selima. U ovakvoj kulturnoj klimi nastaje i mermerna plastika crkve sv. Nikole u Trwacima kod U{}a. Nasuprot nedostacima u na~inu izvo|ewa, arhitektonsko re{ewe i stilska obrada predstavqaju nam graditeqe ove crkvice u sasvim drugom svetlu. Posebna odlika crkve sv. Nikole u U{}u je u tome {to ona pripada nevelikoj grupi srpskih sredwovekovnih spomenika na kojima je prisutan uticaj gotskog stila. Elementi gotike u na{u sredwovekovnu arhitekturu dolaze iz Primorja i javqaju se na nekoliko spomenika, u razli~itim vidovima, uglavnom u drugoj polovini XIII i prvoj polovini XIV veka. U svakom slu~aju, prisustvo gotike u Srbiji predstavqa dosta retku pojavu. Daleko je ja~i uticaj romanike, pa se i kod objekata sa gotskim stilskim elementima moè govoriti o romani~ko-gotskom stilu. Najzad, tu je i snaàn uticaj vizantijske arhitekture, pa je me{avina ovih nekoliko uticaja dala posebnu stilsku grupu ñ ra{ki stil. Op{tim pogledom na arhitekturu crkava u studeni~kom kraju, kojima pripada i u{}anska crkva sv. Nikole, uo~ava se da su to, sem odre|enih izuzetaka, skromne, skladne i nepretenciozne gra|evine, mahom plemenitih proporcija, jednostavnih oblika, tradicionalnih arhitektonsko-prostornih re{ewa i konstruktivnih sklopova relativno {irokog repertoara. Crkva sv. Nikole svojom su{tinom pokazuje pripadnost graditeqstvu koje je bilo odraz odre|enih dru{tvenih, ekonomskih i duhovnih uslova u kojima se razvijalo, ispoqavaju}i odanost bogatim neimarskim iskustvima, neguju}i proverene, ali pojednostavqene forme i koriste}i staru tehniku gra|ewa uz upotrebu autohtonog materijala. ZIDNO SLIKARSTVO 28

Vojislav J. \uri} ñ Gordana Babi}-\or|evi}, Klasicizam doba Paleologa u srpskoj umetnosti, Srpska umetnost u sredwem veku II, Beograd 1997, 35. 29

Vladimir Petkovi} smatra da freske poti~u iz XVII veka, a \ur|e Bo{kovi} da ostaci fresaka upu}uju na XIV vek. 30

\ur|e Bo{kovi}, Bele{ke sa putovawa, 288. 31

J. Ne{kovi}, Obnova crkve Sv. Nikole kod U{}a, 95ñ104.

Gra|evina je imala ìvopis koji je malo o~uvan. Najvi{e ostataka fresaka nalazi se na zapadnom zidu. Ne{to boqe o~uvani ostaci fresaka nalaze se u zaklowenim delovima, u ulazu i na unutra{woj strani, dok su spoqa na zapadnoj fasadi, koja je tako|e bila islikana, ostali samo bledi tragovi. Na ostalim zidovima nema ve}ih ostataka fresaka. Interesantno je da su i mermerne nadgrobne plo~e sa stilizovanim krstom u krugu, bez natpisa, upotrebqene u zidu kao materijal za zidawe, a preko tih delova proteè se fresko-sloj.29 Crkva sv. Nikole je svojevremeno bila oslikana freskama, ukqu~uju}i i spoqni zapadni zid, koje je prvi uo~io \ur|e Bo{kovi}. Ne ulaze}i u opis fresaka i druga razmatrawa, autor zakqu~uje Ñda po svemu sude}i upu}uju na XIV vekî30. Jovan Ne{kovi} se u svom prilogu zadrào samo na arhitekturi i na projektantskim zamislima restauracije gra|evine, isti~u}i prisustvo delimi~no sa~uvanih fresaka i navode}i Bo{kovi}eve opaske o vremenu wihovog nastanka.31 Niko se, me|utim, do sada nije osvrtao na oskudno sa~uvane slikane povr{ine ove zanimqive celine, koja je doìvela nesre}nu sudbinu usled toga {to je crkva dugo bila bez krova. 48

Nadica Li{anin

Sl. 5. Dragutin Milutinovi}, Izgled crkve 1877, akvarel

U okviru pa`we vrednog poduhvata kopirawa fresaka iz sredwovekovnih crkava u ru{evinama, koji je ostvaren u organizaciji i pod nadzorom Zdenke @ivkovi} i Nade Komnenovi}, a u sklopu programske delatnosti Galerije fresaka odnosno Narodnog muzeja u Beogradu, izvr{eno je kopirawe najboqe o~uvanih delova ìvopisa u U{}u. Kopije su bile izloène u Kraqevu i Beogradu, a u katalogu koji je tim povodom {tampan i u kojem su dati osnovni podaci o crkvi i freskama, prenose se zapaàwa Dragutina Milutinovi}a o u{}anskim freskama, koje je video 1875. godine prilikom obilaska studeni~kih spomenika.32 O crkvi sv. Nikole u U{}u, Milutinovi}eve bele{ke su slede}e: ÑMala crkva na grobqu, kao i sve do sada vi|ene. Crkva je sru{ena, i to kanda poodavno, jer je ki{a po{to je svod pao, sprala malter sa unutra{wih zidova. Od ìvopisa, koji po svom karakteru jako podse}a na onaj u Paleù, vrlo je malo sa~uvanoÖ Na zapadnom zidu s desne strane vrata jedva se raspoznaju dva krilata an|ela, kako drè medaqon Hristov. S leve strane predstavqen je car Konstantin i carica Jelena. Slika isprana i odlupqena.î Milutinovi}, tako|e, beleì, freske sv. Kuzmana i Damjana, ~ije su boje Ñplitke i kredasteî i nastavqa daqe svoj opis: ÑNa dovratniku, u polukrugu su sv. Nikola i Pantelejmon, a na temenu je krug sa monogramom. Na doprozorniku zapadnog prozora su dva svetiteqa, od kojih je jedan sv. Vikentije, sa zvezdom u temenu luka; ove figure su lepo crtane i prili~no modelirane, ali kolorit plitak, suvi{e rumen i ùt. Cela zapadna fasada je bila ìvopisana, ali je taj ìvopis ve} ispran od ki{e.î Za ovaj ìvopis zakqu~uje da je ,,dobro crtan, ali plitko kolorisan, no boqe modelisanî. Iz Milutinovi}evog opisa i akvarela koji je naslikao 1877. godine, na kome je prikazan spoqni izgled crkve sa severozapadne strane, vidi se da je u to vreme crkva u U{}u imala znatno o~uvanije freske, na kojima su pojedine figure i likovi, koji su danas izbledeli, mogli da se identifikuju.33 (sl. 5) Dana{wa zaostav{tina u{}anskih fresaka znatno je skromnija u odnosu na fond koji je video i dokumentovao D. Milutinovi}. Ostaci fresko-maltera, vidqivi pre obnove 1968. godine, ukazivali su na ~iwenicu da su svi unutra{wi zidovi hrama bili prekriveni freskama.34 Sav preostali ìvopis danas se nalazi samo na zapadnom zidu ñ na unutra{woj i spoqnoj strani. Najnià zona ovog zida, u visini sokla, verovatno je bila ukra{ena motivima zavesica sa ornamentima. Crkva sv. Nikole u Trwacima kod U{}a

Kopije fresaka iz srpskih sredwovekovnih crkava u ru{evinama (katalog izlo`be), Narodni muzej, Beograd 1980, 10ñ11, 44, 70, sl. 39ñ41.

Mihailo Valtrovi}, Valtrovi} i Milutinovi}: dokumenti 1 ñ terenska gra|a 1871ñ1884, Beograd 2006, 163ñ164. 34

Unutra{we zidne povr{ine crkve omalterisane su posle obnove i tom prilikom su prekriveni ostaci fresko-maltera u oltarskom prostoru, severnom i ju`nom zidu naosa.

Arhiepiskop Danilo, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih (prevod Mirkovi} Lazar), SKZ, Beograd 1935, 112. 36

U Domentijanovom `itju svetoga Simeona Nemawe pri~a se kako je Nemawa poslao sinu Stefanu ~esticu ~asnog krsta s namerom da mu bude od pomo}i kao Davidu i drevnom caru Konstantinu, cf. Spisi svetoga Save i Stefana Prvoven~anog, preveo Lazar Mirkovi}, Beograd 1939, 197; isti podatak u izdawu SKZ, preveo L. Mirkovi}, Domentijan, @ivoti sv. Save i sv. Simeona, Beograd 1938, 276. 37

ÑDva brata, besrebrenici i ~udotvorci Kozma i Damjan, rodom behu iz Azije, od oca neznabo`ca i majke hri{}anke, po imenu Teodotija. Nakon o~eve smrti, majka se posvetila sluèwu Hristu, i bogougodnom ìvotu, kako je prethodno i svoje sinove nau~ila. Vaspitala ih je u hri{}anskom duhu. Oni su ìveli besprekorno, po zakonu Gospodwem, dobiv{i dar isceqivawa, daju}i zdravqe bolesnim du{ama i telima. Isceqivali su oni sve bolesti, nemo}i qudske, izgonili zle duhove, kako kod qudi tako isto i kod ìvotiwa, bez ikakve nagrade, ve} iskqu~ivo u ime Boga, koji im je te sposobnosti i podario, a po Hristovoj zapovesti: íZabadava dobiste, zabadava dajiteí (Mt. 10, 8). Zbog toga se i nazivaju besrebrenici i lekari. Desilo se da se neka èna, Peladija, razbolela od te{ke bolesti, koja je prikovana za krevet ve} nekoliko godina, i kad ne moga{e na}i joj leka, pozva ona Kozmu i Damjana da je izle~e, {to oni rado u~ini{e. Kada je htela da im plati oni odbi{e, jer wihova plata je slava Bogu, ali èna je bila uporna te dade zakletvu Svetom Damjanu, Svetom Trojicom, da primi od we dar ñ tri jajeta, {to on i u~ini ne mogav{i to odbiti ne zbog plate, nego zbog zakletve. Saznav{i za to, wegov brat Kozma, oàlosti se te ostavi

Sl. 6. Sv. Nikola, luneta, zapadni zid

Cela spoqna povr{ina zapadnog zida bila je ukra{ena freskama. Sada su jedva vidqivi ~ak i tragovi stoje}ih figura, kojih je bilo {est: po tri na levoj i desnoj strani od vrata. Prime}uju se, u potpuno nejasnim obrisima, delovi ode}e i svetiteqskih oreola. U ni{i iznad vrata je poprsje patrona crkve sv. Nikole ñ S Nikolae ñ potpuno uni{tenog lika. (sl. 6) Odeven u crvenu arhijerejsku ode`du, desnom rukom blagosiqa, a u levoj drì zatvorenu kwigu. Na ju`noj polovini zida, iznad ni{e sa patronom hrama, zapaàju se ostaci dveju nepoznatih scena. Na delu zida severno od vrata bili su predstavqeni car Konstantin i carica Jelena, o ~emu nas obave{tava D. Milutinovi}. Od wihovih figura ni{ta nije sa~uvano, samo konture koje se te{ko naziru. Gotovo sve je uni{teno, a ostali su samo fragmenti fresko-maltera sa bojenim slojem oker i crvenih tonova. Predstavom cara Konstantina i carice Jelene istaknut je slavni uzor svih pravovernih hri{}anskih vladara, koji su se prikazivali i kao borci za veru. Pi{u}i kraqevo ìtje35, arhiepiskop Danilo je hvalio kraqa Milutina porede}i ga s biblijskim carem Davidom i prvim hri{}anskim carem, slavnim Konstantinom, a u slu`bi sa~iwenoj za potrebe liturgije Milutin se slavi kao pobo`ni i pravoslavni vladar. Oba teksta su zavr{ena posle Milutinove smrti, tj. posle 1321. godine, ali je sasvim verovatno da su ideje o kraqu Milutinu kao ,,novom Konstantinuî i pre 1321. bile prisutne u razmi{qawima o idealnom liku srpskog vladara, zeta vizantijskog imperatora. U starijoj srpskoj kwièvnosti, Stefan Prvoven~ani je pore|en s carem Konstantinom36, ali jo{ ne sasvim otvoreno, me|utim, potomci kraqa Milutina bivaju redovno slavqeni kao vladari koji su podobni caru Konstantinu i hvaqeni kao novi ÑKonstantiniî. Na suprotnoj, ju`noj, strani zapadnog zida danas se ne prime}uju vidqivi ostaci nekada{wih stoje}ih figura dvaju an|ela, koji su, kako svedo~i D. Milutinovi}, u rukama dràli Hristov medaqon. Zonu stoje}ih figura odvaja i danas vidqiva crvena bordura, iznad koje su na gorwim povr{inama bile prikazane pojedine scene nepoznate sadrìne od kojih nije ostalo ni traga. Najboqe o~uvane predstave nalaze se u ni{i iznad ulaznih vrata. Re~ je o poprsjima svetiteqa, tj. omiqenog para svetih isceliteqa37, naslikanih na plavoj pozadini. Levo je sv. Kuzman ñ Stы Kozma ñ odeven u crvenkastoùti, veoma 50

Nadica Li{anin

Sl. 7. Sv. Kozma i Damjan, luneta, zapadni zid, naos

drapirani ogrta~. U levoj ruci drì skalpel, a desna je pokrivena ogrta~em. Desno je sv. Damjan ñ Stы Damian ñ naslikan, tako|e, u frontalnom stavu u ruì~astom ogrta~u. U levoj ruci drì skalpel, a u desnoj kutiju s lekovima. Lica oba svetiteqa su potpuno uni{tena. Samo je delimi~no sa~uvana kosa na Damjanovoj glavi. (sl. 7) Pod uticajem tradicionalnog uvaàvawa lekarskog poziva, poznatog jo{ iz antike, po{tovawe Svetih vra~a Kozme i Damjana bilo je rasprostraweno u hri{}anskom svetu od najranijih vremena. Ve} u V veku posve}ivane su im crkve i preduzimana pokloni~ka putovawa na wihov grob u mestu Fereman u Mesopotamiji. Kult Svetih vra~a posebno je oja~ao posle ~udotvornog ozdravqewa cara Justinijana, za koje se verovalo da je wihovo delo. Iz Carigrada kult svetih Kozme i Damjana rasprostire se do Rima, u kome im je po~etkom VI veka sagra|ena monumentalna bazilika, i daqe na Zapad, gde }e dvojica svetih lekara vekovima biti za{titnici brojnih medicinskih, posebno hirur{kih udruèwa, bolnica i pojedinih uglednih porodica. Najstarije likovne predstave svetih Kozme i Damjana poti~u s po~etka V veka. Vremenom se ustalio i wihov ikonografski tip: sredove~ni, kra}e kose i brade, odeveni su u duge haqine i ogrta~e, a u rukama drè atribute svoga poziva (lekarski instrumenti, kutije za lekove, bo~ice). U zidnom slikarstvu pojedine scene iz ìtija svetiteqa, prevashodno ~udesna isceqewa, prikazane su u kosturskoj crkvi Svetih besrebrenika (XII v.), Mitropoliji u Mistri (prva ~etvrtina XIV v.), i u minijaturnom slikarstvu rukopisa iz svetogorskog manastira sv. Pantelejmona. Ciklus posve}en ìvotu i ~udima svetiteqa naj~e{}e se predstavqao na ìtijnim ikonama, a od XVIII veka i na grafi~kim listovima. Najstarije o~uvane ìtijne ikone svetog Kozme i Damjana nalaze se u muzejima u Kastoriji (kraj XII ñ po~etak XIII v.) i Volgodi (kraj XIV ñ po~etak XV v.), dok su ne{to mla|i primerci u muzeju poqskog grada Sanoka (XVñXVI v.) i u kolekciji Helenskog instituta u Veneciji (XVII v.). Posebno je zanimqiva ìtijna ikona svetiteqa iz Pe}ke patrijar{ije (1673/74), delo srpskog slikara Radula, koja sa svojih {esnaest kompozicija ~ini najopse`niji sa~uvani ciklus, posve}en Svetim vra~ima u isto~nohri{}anskom slikarstvu. Sveti vra~i se u narodu praznuju dva puta godi{we (1/14. jula i 1/14. novembra). Smatra se da su bra}a Kozma i Damjan kao vidari le~ili narod besplatno. Zbog toga se i letwi i jesewi Sveti vra~i strogo praznuju sa uverewem da }e Bog sa~uvati qude od bolesti i odràti ih Crkva sv. Nikole u Trwacima kod U{}a

zave{tawe da ih, kada umru on i wegov brat, ne sahrane jednog pored drugog, jer prekr{i zavet wihov od Boga dat. Do|e vreme i sveti Kozma se prvi predstavi Bogu, a nedugo za wim i sveti Damjan. Qudi su bili u nedoumici gde da ih sahrane, ali u tom ~asu po Boìjem promislu, progovori kamila, koju su wih dvojica iscelili, qudskim glasom, da se ne dvoume, ve} da Damjana sahrane pored brata mu Kozme, jer on ne primi ona tri jajeta radi nagrade, ve} radi imena Boìjeg. Tako wihove mo{ti behu zajedni~ki poloène u mestu Fereman. Svoj ìvot skon~a{e pobo`no i u miru, proslaviv{i se mnogim ~udima, kao usrdni posrednici i isceliteqi na{ih du{evnih i telesnih bolesti, kako za ìvota, tako i posle smrti. Jer oni iscequju i pomaù svakome ko ih prizove u pomo}, u bolesti i nevoqama i u dana{we vreme.î Justin Popovi}, @itja svetih, Beograd 1973.

Sl. 8. Sv. Mu~enik, ju`na strana potrbu{ja luka, zapadni zid, naos Sl. 9. Sv. Pantelejmon, sev. strana luka, zap. zid, naos Sl. 10. Krst sa kriptogramom, sev. dovratnik, naos

J. Popovi}, @itja svetih.

Cvetan Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 88. 40

C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, 92.

zdravim i sposobnim za rad tokom cele godine. Praznik se po{tuje i kao za{tita od groma. Bolesnici su se zavetovali Svetim vra~ima da }e ih posebno po{tovati i svetkovati ukoliko ozdrave. Sveti vra~i su krsno ime pojedinih porodica i zavetni dani pojedinih mesta. U Troparu se kaè (glas 8): ﾃ全veti besrebrenici i ~udotvorci, Kozmo i Damjane, iscelite bolesti na{e, zabadava ste dobili, zabadava darujte nam.ﾃｮ U potrbu{ju luka nad ni{om bile su prikazane tri li~nosti. U sredini, na temenu luka, bilo je poprsje svetiteqa, od kojeg je sa~uvan samo deo oreola. Na ju`noj polovini luka naslikano je poprsje jednog nepoznatog svetog mu~enika, koji je odeven u ùtu haqinu sa okovratnikom ukra{enim biserom. Odozgo je tamnocrveni ogrta~. U desnoj ruci drì zatvoreno jevan|eqe, a dlan leve {ake okrenut je prema posmatra~u. (sl. 8) Budu}i da su dvojica Svetih vra~a naslikana u luneti, a da se predstava sv. Pantelejmona nalazi direktno naspram ovog svetiteqa, mogla bi se izvesti wegova proizvoqna identifikacija. Mogu}e je da je re~ o sv. Jermolaju, jer prisustvo tri sveta besrebrenika ukazuje i na pojavu ~etvrtog. Sv. Jermolaj je ìveo u Nikomidiji u vreme cara Maksimijana, krstio je sv. Pantelejmona, a zajedno sa wim je izveden pred sud, mu~en i pose~en 304. godine.38 U crkvi sv. Sofije u Ohridu (XIV vek) predstavqen je niz sv. besrebrenika, a pored sv. Pantelejmona prikazan je wegov u~iteq sv. Jermolaj, koji u ruci drì zatvoreno jevan|eqe.39 Niz se daqe nastavqa sv. Kirom, koji, budu}i da je najvi{e le~io molitvama, desnom rukom blagosiqa, a u levoj drì zatvoreno jevan|eqe. Slede}i u nizu je sveti Samson Stranoprimac, koji je le~io Justinijana i vodio carigradsku bolnicu za stare i sirote, a naslikan je kao stariji ~ovek s kratkom gustom kosom i sedom bradom, desnom rukom blagosiqa, a u levoj drì zatvoreno jevan|eqe.40 Zbog velikog o{te}ewa ove predstave, u crkvi sv. Nikole, nije mogu}e pouzdano potvrditi identifikaciju ovog svetog mu~enika, ali raspored scena i ikonografska re{ewa idu u prilog ~iwenici da je svakako re~ o jednom od svetih besrebrenika. Sveti vra~i naslikani na jednom od najzna~ajnijih delova hrama (na zapadnom zidu naosa) deo su funeralnog programa. Arheolo{kim iskopavawima, koja su sprovedena prilikom obnove crkve, grobno mesto nije prona|eno, pa bi wihova predstava mogla imati veze sa ~iwenicom da se u manastiru Studenici nalazila prva srpska bolnica. Jedan od sred52

Nadica Li{anin

wovekovnih puteva, na levoj obali Ibra, vodio je od dana{we varo{ice U{}a, dolinom reke Studenice ka istoimenom manastiru.41 Prva crkva na koju se, tom prilikom, nailazilo bila je upravo crkva sv. Nikole, pa je pojava svetih lekara na wenom ulazu mogla zna~iti svojevrsno upozorewe i objavqivawe da se na kraju puta nalazi studeni~ka bolnica.42 Na severnom delu lu~ne povr{ine prikazan je sveti Pantelejmon ñÖ tel Öñ u ùtoj haqini i tamnocrvenom ogrta~u. U desnoj ruci drì skalpel, a u levoj kutiju s lekovima.43 (sl. 9) Sv. Pantelejmon se priziva u molitvama pri vodoosve}ewu i jeleosve}ewu (sve{tawu masla) zajedno sa sv. Jermolajem i ostalim besrebrenicima i ~udotvorcima. Najlep{i hram posve}en ovom svetitequ nalazi se na Svetoj gori, a zna~ajne su i crkve sv. Pantelejmona u Ni{u i Nerezima. Na severnom i ju`nom dovratniku, na svetloùtoj pozadini, naslikan je po jedan okercrveni krst sa kriptogramima ñ IS HS NI KA. (sl. 10) Sve o~uvane freske slikane su na plavoj pozadini. Oreoli su ispuweni okerùtom bojom, a oivi~eni crvenim i belim rubom. Signature su ispisane pravilno staroslovenskim jezikom srpske recenzije.44 Budu}i da su preostale freske te{ko o{te}ene i da nijedna glava svetiteqa nije o~uvana, vrlo je te{ko izvr{iti wihovu potpunu analizu. Boje su dobrim delom isprane i izbledele, ali je ipak sa~uvan op{ti karakter zidnih slika. Wihov crte` je vrlo evidentan i odaje ruku sigurnog, mada ne mnogo bri`qivog majstora. Izvesna meko}a, plemenitost i gipko}a linije uveravaju nas u nesumwivu darovitost slikara, koji je istovremeno ó u modelovawu ode}e, ruku i predmeta koje svetiteqi drè u rukama ó pokazao ume}e i pouzdanost iskusnog majstora. Ve} je D. Milutinovi}, pre vi{e od sto godina, videv{i freske u mnogo boqem stawu, istakao da su Ñove freske lepo crtane i prili~no modelirane, ali kolorit plitak, suvi{e rumen i ùtî45. Iako je dobro zapazio bitne crte ovog ìvopisa, on ga je ipak pogre{no datovao u XVII veku.46 Pored toga {to, na prvi pogled, moè da nas zavede op{ti izgled te{ko stradalih fresaka, koje deluju estetski skromno, pa ~ak i prividno rusti~no, kad se boqe osmotre bitna likovna svojstva, postupci u uobli~avawu kolorita i wegove harmonije, pa i oblik slova u natpisima, lako se moè zapaziti da je re~ o delu nastalom u vreme srpske nezavisnosti. Pitawe vremenskog opredeqivawa fresaka usko je povezano sa problemom osnivawa crkve. Kako ne postoje pisani podaci koji bi ne{to odre|enije govorili o vremenu nastanka crkve, mi{qewa ve}ine istraìva~a, koja se zasnivaju na stilskim svojstvima arhitekture i wene plastike, ukazuju na nastanak hrama u XIV veku. Premda se u pogledu vremena gra|ewa crkve ne izja{wava, osvr}u}i se na freske, \. Bo{kovi} ih svrstava u nasle|e XIV veka47, pretpostavqaju}i da je i hram gra|en u to vreme. V. R. Petkovi} ostatke fresaka stavqa u XVII vek48, a J. Ne{kovi} ukazuje na prvu polovinu XIV veka kao vreme u kojem je hram nastao, ostavqaju}i pitawe datovawa fresaka po strani, s tim {to se zadovoqio navo|ewem Bo{kovi}evog mi{qewa49. U nastojawu da {to ta~nije utvrdi vreme ìvopisawa ove crkve najodre|eniji je Radomir Nikoli}, koji smatra da fragmenti fresaka iz U{}a poti~u iz godina oko 1320.50 îni se, ipak, da ne moè biti dvoumqewa oko pitawa da li su ove freske nastale u predtursko vreme, ali zasigurno postoje brojne pote{ko}e da se sasvim precizno datuju. Nedovoqna o~uvanost je osnovni razlog za opreznost i relativnu nesigurnost. U ovakvim slu~ajevima, kad ne postoji dovoqno elemenata za sticawe potpunijeg uvida u stilske i ikonografske odlike i kada nijedan istorijski podatak ne moè da pritekne u pomo}, mora se po}i od preostalih vidqivih svojstava iz celine dela i od umetni~kih zbivawa na prostoru gde je to delo nastalo, u razdobqu kome ono u {irem smislu pripada. Istaknuto je ve} da oskudni fragmenti ovog ìvopisa upu}uju na odlike onog zidnog slikarstva koje sadrì dovoqno evidentnih obele`ja tipi~nih za XIV vek. Kad je re~ o ovom veku, neizbe`no se name}e svojom vredno{}u sjajni ansambl zidnih slika u Kraqevoj crkvi u Studenici, udaqenoj jedva osam kilometara od U{}a, i to prvenstveno kao delo u ~ijem prisustvu i vezi vaqa sagledati pojavu ìvopisa u hramu varo{ice na u{}u reke Studenice u Ibar. U pogledu umetni~kih kvaliteta apsolutnu preCrkva sv. Nikole u Trwacima kod U{}a

Gavro [krivani}, Putevi u sredwovekovnoj Studenici, Beograd 1974, 109. 42

ÑSrpska sredwovekovna medicina do`ivela je vrhunac tokom XIV i XV veka, kada su pored manastirskih postojale i gradske bolnice i apoteke. Pored Studenice, bolnice su osnovane i u drugim manastirima. Kraq Milutin je osnovao bolnicu pri crkvi svetog Arhangela u Jerusalimu 1315. godine. Isto tako, kraq Milutin je osnovao bolnicu u Prodromovom manastiru u Carigradu. S obzirom na to da je srpska dr`ava tokom wegove vladavine bila veoma sna`na, ~inio je da bolni~ki prihodi bivaju znatni, pa je pla}ao lekare i osnivao bolnice sa naro~ito mekim posteqama za negovawe te{kih i neizle~ivih bolesnika.î Tomislav Mili}, Na putu zdravqa 1207ñ2007, Kraqevo 2007. 43

ÑSv. Pantelejmon je ro|en u maloazijskoj oblasti Vitiniji u mestu Nikomidija. Otac mu je bio mnogobo`ac dobrog imovinskog stawa, a majka hri{}anka. Nakon maj~ine smrti, otac ga je poslao ~uvenom vra~u Efrosimu da izu~i lekarske ve{tine. Efrosim je bio lekar cara Maksimijana i kada je odlazio u posete dvoru vodio je sa sobom Pantelejmona. Na taj na~in je dolazio u dodir sa dvorjanima i samim carem, kojima se neobi~no dopao, jer je brzo napredovao u medicinskom znawu, pa su ga ve} tada videli kao budu}eg dvorskog lekara. U istom gradu `iveo je i stari sve{tenik Jermolaj koji je pomogao Pantelejmonu da se u~vrsti u Hristovoj veri. Jednom prilikom mladi lekar je pozvao Boga u pomo} da bi izle~io neko dete koje je ujela zmija i dete je bilo izle~eno. Drugi put u lekarevu ku}u je do{ao jedan slepac, koji je sve medicine probao i nije na{ao leka, pa se

kona~no obratio Pantelejmonu da ga on spasi slepila. Pantelejmon pozva ponovo Boga u pomo}, a slepac bi izle~en. Tada se i Pantelejmonov otac, dotada mnogobo`ac, krstio kod Jermolaja i postao hri{}anin. Kao mlad lekar, on je svo svoje imawe razdelio sirotiwi i po~eo besplatno da le~i sirotiwu i hri{}ane koji su zadobijali rane mu~ewem. Zbog svega ovoga ostali lekari su kod cara oklevetali Pantelejmona da obmawuje svet Hristovim u~ewem i le~i osu|enike po tamnicama. Car ga je pozvao sebi i poku{ao da ga odvrati od Hristove vere. No, Pantelejmon otvoreno re~e da vslavi Hrista kao istinitog Boga i da nipo{to ne}e prineti `rtvu idolima. Tada je car naredio da ga stave na muke. Najpre su ga obesili, zatim grebli i pekli upaqenim sve}ama, potom su ga stavili u kazan rastopqenog olova i kona~no bacili me|u divqe zveri. Sve ovo je Pantelejmon juna~ki izdr`ao, a car je naredio da ga poseku zajedno sa sve{tenikom Jermolajem i jo{ dvojicom hri{}ana. Posle smrti (27. jula 304. godine) hri{}ani su uzeli wegovo telo i sahranili ga.ĂŽ J. Popovi}, @itja svetih. 44

Na fresko-povr{inama zabele`eni su danas ne~itqivi zapisi. Jedan poti~e iz 1697, a drugi iz 1771. godine. Ne mogu se zapaziti ni zapisi iz kojih se vidi da je ovde 1662. godine dolazio neki jerej Stepan, a 1730. patrijarh Arsenije. Up. S. Stanojevi}, Narodna enciklopedija, 343. 45

Kopije fresaka iz srpskih sredwovekovnih crkava u ru{evinama (katalog izlo`be), Narodni muzej, Beograd 1980, 11.

D. Milutinovi}, M. Valtrovi}, Izve{taj umetni~kom odseku Srpskog u~enog dru{tva, 237. Drugom prilikom, svrsta-

vlast ima zadu`bina kraqa Milutina, a kad uporedimo umetni~ka shvatawa iz kojih su oba dela proistekla, suo~i}emo se sa srodno{}u koja nas vodi u isto ili bar pribli`no doba. S druge strane, u potrazi za svedo~anstvima o umetni~kim zbivawima u ovoj oblasti, u veku kome pripada sada obnovqena crkva u U{}u, ne moèmo da izgubimo iz vida zanimqive i po mnogo ~emu samosvojne freske u crkvi sv. Nikole u obli`wem Baqevcu. Iscrpna razmatrawa svih obele`ja ove neuporedivo boqe o~uvane fresko-celine imala su ishod u datovawu u ~etrdesete ili pedesete godine XIV veka.51 Bledi fragmenti fresaka u crkvi sv. Nikole u [umniku, udaqenom 3 km od Baqevca, neodoqivo podse}aju na ìvopis baqeva~ke crkve.52 Freske u crkvi sv. Joakima i Ane u Studenici, nastale oko 1314. godine53, i ìvopis iz baqeva~ke crkve smatramo odrednicama razdobqa u kome su nastale zidne slike u U{}u. Drugim re~ima, mogu}e je da su zidovi u{}anskog hrama oslikani posle boravka Mihaila i Evtihija u Studenici, a pre ukra{avawa hrama u Baqevcu, koje su izveli majstori prispeli s drugih strana. Bilo bi sasvim neprihvatqivo, jedva razgovetne i veoma o{te}ene slike grobqanske crkve u U{}u, pripisivati nekoj radionici, ali ako bi trebalo, po vidqivim svojstvima, ukazivati na odre|enu bliskost, onda bi se mnogo pre moglo re}i da stoje u ~vrstoj vezi sa uticajem kruga Milutinovih slikara nego sa anonimnim majstorima baqeva~kog hrama. KONZERVACIJA I RESTAURACIJA CRKVE SV. NIKOLE Do 1968. godine crkva je bila zasuta sa svih strana obru{enim kamenom i {utom. Na tim ru{evinama, kao i na samim zidovima, izniklo je drve}e koje je u velikoj meri razorilo pojedine delove gra|evine.54 Zavod za za{titu spomenika kulture iz Kraqeva preuzeo je 1967. godine ra{~i{}avawe i otkopavawe i izvr{io arhitektonsko snimawe ostataka gra|evine sa ciqem da se preduzmu mere za za{titu ovog objekta. Posle istraìva~kih radova Zavod je pristupio ispitivawu mogu}nosti potpune obnove crkve.55 Konzervacija gra|evine u stawu u kakvom je zate~ena predstavqala je privremeno re{ewe s obzirom na potrebu i mogu}nosti daqeg odràvawa. U okviru takvog konzervatorskog re{ewa svi prozori nisu se mogli vratiti na svoje ranije mesto. Obnova je bila neophodna i zbog preostalih fresaka kojima bi krov bio jedina sigurna za{tita. Ispitivawem mogu}nosti restauracije do{lo se do zakqu~ka da elementi za obnovu gra|evine postoje i da bi se sa dosta sigurnosti mogao vratiti wen raniji izgled. Pored svih nedostataka takvog poduhvata, obnovom gra|evine, sa~uvala se i postala dostupna arhitektura jednog izuzetnog arhitektonskog spomenika. Jedan od glavnih problema restauracije bio je odre|ivawe visine crkve. Za ovu analizu kori{}ena je stara fotografija prof. B. Tanazevi}a, na kojoj se vidi zapadni zid i wegova o~uvanost po~etkom XX veka. (sl. 11) Preno{ewem sa fotografije na plan, utvr|ena je visina zapadnog zida iz tog vremena, koja odre|uje i minimalnu visinu crkve. (sl. 12) Visina svoda koja je odgovarala utvr|enoj visini zapadnog zida iznosila je oko 5,40 m. Unutra{wa visina, od temeqa do temena podu`nog svoda, od 5,40 m, usvojena je po{to su izvr{ena i druga zapaàwa, koja se odnose na razmeravawe crkve. (sl. 13) Na ovako maloj gra|evini svakako nije trebalo traìti bilo kakvo sloèno proporcionisawe, me|utim sasvim je sigurno da je gra|evina na neki na~in bila odre|ena u svojim glavnim dimenzijama, {irini, duìni i visini. U osnovi gra|evine odnos {irine prema duìni pra}en je na slede}i na~in: {irina crkve u stopama (stopa veli~ine oko 31 cm) iznosila je 15 stopa (4,67 m), a duìna 20 (6,20 m). [irina crkve u unutra{wosti smawena je za dve debqine zida od po 2,5 stope (75 cm), a duìna za jednu stopu (debqina zapadnog zida). Orijentaciona visina dobijena prema ostacima zapadnog zida skoro se u potpunosti poklapala sa duìnom podu`nog broda u unutra{wosti (5,40 m), a to bi zna~ilo da je visina crkve bila ista koliko i duìna crkve. Isto tako visina crkve sa spoqne strane (do sleme54

Nadica Li{anin

Sl. 11. Ru{evine crkve po~etkom XX veka

Sl. 12. Zapadna fasada, predlog za restauraciju, snimak B. Tanazevi}a

na krova) mogla je odgovarati duìni crkve sa spoqne strane (6,20 m), a visina na kojoj je bio postavqen krovni venac Ăą {irini zapadne fasade. Prema ostacima, sve ove dimenzije odgovarale su, dakle, najmawe mogu}im visinama. Poloàj drvene grede u podu`nim zidovima mogao je, me|utim, da ozna~i i po~etak svoda, pri ~emu bi se odstupilo od navedenih odnosa, a u krovovima bi se pojavili zabatni zidovi.56 I ovo re{ewe je ispitivano, me|utim ono nije moglo da se usvoji zato {to je sa unutra{we strane jugozapadni ugao bio sa~uvan do visine od 3,85 m, a tek od te visine moglo je da po~ne zidawe svoda. Poloàj drvene grede bio je niì od po~etka svoda, pa je mogao biti uslovqen poloàjem prozora na zapadnom zidu. Na ovaj na~in do{lo se do saznawa da je crkva sv. Nikole bila vrlo visoka gra|evina. Odre|ivawe visine apside bilo je uslovqeno jednim tehni~kim nedostatkom koji je bio izraèn jo{ u osnovi. Podu`ni zidovi i sa spoqne i sa unutra{we strane zavr{avali su se skoro u istoj liniji. Na taj na~in bilo je onemogu}eno uobi~ajeno zatvarawe isto~ne strane zidom preko svoda apside. Jedina mogu}nost bila je da se svod apside podigne do visine podu`nog svoda i tako ispuni prostor izme|u jednog i drugog svoda. U slu~aju ve}e razlike u visini izme|u ova dva svoda, na isto~noj strani morali su se pojaviti zaseci ili prepusti da bi taj deo tehni~ki mogao biti izveden. Oblici lu~nih i svodnih konstrukcija nisu bili poznati. Postoje}i luci kod ulaza bili su polukru`ni, pa je prema wima usvojen i polukru`ni oblik lukova na prozorskim ni{ama u unutra{wosti, iza spoqnih otvora od mermera. Za glavni svod usvojen je tako|e polukru`ni, a ne prelomqeni oblik. Prof. \. Bo{kovi}, koji je gra|evinu video kada je bila u ne{to boqem stawu, smatrao je da je svod bio polukruàn.57 Svod apside svakako je bila polukalota. [to se ti~e prozora i wihovog rasporeda na gra|evini, postojali su neki podaci prema kojima je odre|en i wihov poloàj. Za zapadnu biforu podaci su pouzdani. Poloàj prozora na podu`nim zidovima usvojen je prema snimku \. Bo{kovi}a, a visina je bila odre|ena prema poloàju drvene grede Ăą santra~a. Gorwa ivica prozora (zajedno sa debqinom luka) bila je sme{tena ispod grede, iznad maksimalno o~uvanih zidova na tim mestima. Da su ovi prozori bili niì, svedo~i i podatak da su imali gvozdene re{etke kakvih nije bilo na zapadnoj bifori. I oltarski prozor je postavqen na pribli`no istoj visini, mada je on mogao da bude i vi{i od prozora na podu`nim zidovima. 55 Crkva sv. Nikole u Trwacima kod U{}a

vaju}i ìvopis iz U{}a u posebnu {kolu u koju ubraja freske iz studeni~ke Kraqeve crkve, Godovi}a, Brvenika i Baqevca, D. Milutinovi} kaè: Ă&#x2018;Crte` je vrlo ta~an i mek, naro~ito u pojedinih dostojanstvenih figura, koje su jo{ i lepo proporcionisane. Plastika je prirodna i bri`qivo izvedena kako u glavama, tako i draperiji. @ivopisa~ka je tehnika osobito savr{ena. Kolorit je dubok, topal, providan i tako harmoni~an, da ceo ìvopis zbog posreduju}ih sredwih tonova dobija neku ~arobnu ne`nost. Naprotiv crte` u kompozicijama od mnogih figura nije onako prirodan, kao {to je u zasebnim figurama; crte` je krut i dosta drvewast, ~im vaqa izraziti ìv telesan pokret u kakvom neobi~nom poloàju. Mnogo boqi je crte` u figuralnim kompozicijama koje predstavqaju kakav tih i sve~an sprovod.ĂŽ Videti: Kratka rasprava pri otvarawu petog izloga snimaka, 257. 47

\. Bo{kovi}, Bele{ke sa putovawa, 288.

V. R. Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950 220. 49

J. Ne{kovi}, Obnova crkve Sv. Nikole kod U{}a, 97. 50

Radomir Nikoli}, ^uvawe i odr`avawe zidnih slika, Beograd 1969, 25.

R. Stani}, Zidno slikarstvo u okolini Ra{ke, Ra{ka 4ñ5, Ra{ka 1973, 64ñ67; R. Stani}, Freske crkve Sv. Nikole u Baqevcu kod Ra{ke, Saop{tewa republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture X, (Beograd 1974) 53ñ75.

R. Stani}, Crkva Sv. Nikole u [umniku kod Ra{ke, Saop{tewa republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture IX, (Beograd 1970) 101ñ109. 53

Vojislav J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, 51.

Jovan Ne{kovi}, Obnova crkve sv. Nikole kod U{}a, 95ñ104.

Predlog za obnovu gra|evine izra|en je prema dokumentaciji i snimcima Zavoda za za{titu spomenika kulture iz Kraqeva. Objekat su snimili: R. Stani}, M. Domazet, O. Vukadin. Elaborat za restauraciju gra|evine: arh. Jovan Ne{kovi}. ^lanovi stru~ne komisije za ocenu elaborata: dr Slobodan Nenadovi}, dr Vojislav \uri}, dr Branislav Vulovi} i Radomir Stani}. Radovi na obnovi gra|evine zapo~eti su juna 1968. godine. Sredstva za radove bila su obezbe|ena od strane Republi~kog fonda za unapre|ewe kulturnih delatnosti SR Srbije i Uprave manastira Studenice. Organizaciju izvo|ewa i nadzor sproveo je Zavod za za{titu spomenika kulture iz Kraqeva.

Sl. 13. Podu`ni presek, predlog za restauraciju

Usvojeno je mi{qewe da se krovni pokriva~ napravi od kamenih plo~a, kojima su verovatno i u ranije vreme mawe crkvice bile pokrivane. Krovni venac nije bio na|en, pa je izveden novi venac od sige, jednostavnog profila, sli~an vencu na crkvi u Paleù kod Studenice. [to se ti~e spoqne obrade zidova, bilo je izvedeno fugovawe. Kako u unutra{wosti zidawe nije bilo nastavqeno istim serpentinskim kamenom, ve} pe{~arom, stvorena je mogu}nost da se crkva iznutra omalteri{e. Od nekada{weg ikonostasa, sem temeqa, ni{ta nije bilo o~uvano. Isto tako nije bilo ni ostataka staroga poda. U okviru tada{wih radova izveden je i ve}i deo poslova na konstruktivnom osigurawu. S obzirom na stawe u kome su bili zate~eni zidovi crkve, svi tro{ni delovi morali su biti bri`qivo prezidani. Otvor od greda iznad temeqa popuwen je armirano-betonskom gredom. Izveden je i serkla` na visini od 1,70 m. Drugi serkla` bio je ura|en ne{to iznad oslonca svoda. (sl. 14) Ova dva serklaà na uglovima su povezana vertikalnim serklaìma, a po zavr{enom zidawu svoda, vertikalni serklaì su povezali dva lu~na serklaà preko podu`nog poluobli~astog svoda.58 Po{to je u toku radova ustanovqena ekscentri~nost zidova u odnosu na temeqe, izvr{eno je obezbe|ewe temeqa severnog i ju`nog zida (sa delimi~nim poduhvatawem zapadnog zida) armirano-betonskim ro{tiqem. (sl. 15) Na taj na~in pove}ana je stopa temeqa na delovima gra|evine koji trpe najve}i pritisak svodne konstrukcije.59 STAWE NAKON OBNOVE Obnovom crkve sv. Nikole izvedenom 1968. godine uspe{no je vra}en wen raniji izgled, ali je vreme pokazalo da su u samom procesu konzervacije, restauracije i rekonstrukcije u~iweni bitni propusti, koji su doveli do zabriwavaju}eg stawa u kome se gra|evina danas nalazi. Na prvi pogled, uo~ava se da je crkva nagnuta (sl. 16) zbog nestabilnog terena i obale reke, koja se nalazi u wenoj neposrednoj blizini. Da bi spre~li daqe nagiwawe crkve i klizawe zemqi{ta, me{tani su ozidali potporni zid (sl. 17), kojim je u~vr{}en teren na kome se gra|evina nalazi. U okviru detaqnog 56

Nadica Li{anin

Sl. 14. Izvo|ewe serkla`a,

Sl. 15. Izgled crkve u toku radova na obnovi

opisa konzervatorsko-restauratorskog projekta ne pomiwe se izvo|ewe potpornog zida iako je tom prilikom ustanovqeno da je teren podloàn pomerawu. Ovu vrstu intervencije trebalo je izvesti u toku obnove crkve (1968. godine), jer je o~igledno da je potporni zid, koji su me{tani sagradili pre desetak godina60, zaustavio daqe pomerawe (klizawe) objekta. Drugi problem koji ugroàva crkvu jeste vlaga, koja iz temeqa nagriza najniè delove zidova pri osnovi. Usled lo{e krovne konstrukcije, kamene plo~e krova obrasle su vegetacijom, a vlaga je zahvatila gorwe delove zidova i svod u naosu crkve. (sl. 18, 19, 20) U opisu izvedenih radova ne pomiwe se izrada drena`nog kanala oko temeqa crkve. Kanal bi obezbedio odvo|ewe ve}e koli~ine vode, koja uti~e na pomerawe tla i pucawe zidova. Budu}i da je teren na kom je podignuta ova crkva podloàn klizawu (pomerawu), ovi propusti su bili dovoqni da objekat bude izloèn pucawu zidova. Ne pomiwe se, tako|e, izrada horizontalne izolacije, tj. izolacionog prekida izme|u postoje}eg temeqa i novog zida, {to je uslovilo pojavu vlage u dowoj zoni. Velika koli~ina vlage u svodu crkve posledica je podlo`nosti kamenih plo~a obrastawu mahovinom i rastiwem koje uvla~i vodu ispod krova, a koju hidroskopna siga, od koje je svod sagra|en, dobro upija. Crkvi je pridodata spoqa{wa priprata, sagra|ena od drvenog materijala sa limenim krovom, koja remeti autenti~an izgled gra|evine, ali privremeno {titi od atmosferilija ostatke ìvopisa na spoqa{woj strani zapadnog zida. (sl. 21) Prilikom radova na obnovi, izvr{ena je konzervacija ostataka zidnog slikarstva na spoqnoj strani zapadnog zida, ali nije prona|eno re{ewe fizi~ke za{tite od budu}eg uticaja atmosferilija na sam konzervatorski postupak. Priprata, koju su me{tani izgradili, nije u skladu sa propisanim pravilima rekonstrukcije u oblasti za{tite, pa time ugroàva i estetske vrednosti ovog spomenika kulture.

Crkva sv. Nikole u Trwacima kod U{}a

Sli~no dana{wem izgledu crkve sv. Nikole u manastiru Studenici. 57

\. Bo{kovi}, Bele{ke sa putovawa, 285単288.

Elaborat za konstruktivno osigurawe dao je in`. Oskar Hrabovski. 59

Predlog za oja~awe temeqa dao je in`. Qubi{a Stevi} iz Kraqeva.

Informacija o vremenu izgradwe potpornog zida pored crkve dobijena je od me{tana prilikom terenskog istra`ivawa.

Sl. 16

Sl. 18

Sl. 19

Sl. 20

Nadica Li{anin

Sl. 21

Sl. 17 Crkva sv. Nikole u Trwacima kod U{}a

Nadica Li{anin THE CHURCH OF ST. NICOLAS IN TRNJACI NEAR U[]E Summary In the region of Studenica’s mediaeval landed estate, which covered the space whose borders cannot be quite surely defined and in the close vicinity of those borders, a considerable number of churches were built. On the territory from Polumir to Pridvorica and from Savovo to Rudno, from the Middle Ages to the end of the XVII century, over twenty temples were erected, and more than half of them, not counting Studenica churches, have been preserved entirely or for the most part. The detail that there is at least one place of worship in every village can be explained not only by the fact that the foundation of Stefan Nemanja as the centre of spiritual life was the crucial factor in spreading and strengthening of Orthodoxy but also because the spirit of St. Sava, the person who established the footholds of the independence of the Serbian church and determined the future of the religious and national identities of the Serbian state, constantly lived and flowed on the territory between the Ibar river and Rado~elo, ^emerno and @eljin. The strong and long tradition of architectural and painting expression, the concentration of economic power as well as political and social causes reflected on the maintenance of relative continuity in the development of sacral and profane building. Small migrations of the population for centuries bound to the pleasant scenery of the Studenica region also enabled certain constancy in the efforts to build more intensely than in other regions from which migrations courses flowed more frequently. Small churches in country graveyards were erected, before all, as the reflection of village communities’ needs both in the broad and in the narrow sense. The Church of St. Nicolas is about 2 km far from U{}e, in the place called Trnjaci. By the road which leads from U{}e toward the Monastery of Studenica, on the terrain sloping down to the river Studenica, there is a graveyard where this church was built. There are not so many data from the past about this monument, the exact period of time when it was built is not known either, and no one knows when it was torn down and what the reasons for doing that were. All until 1968, the ruined and to a considerable extent formless church could not offer a set of data necessary for a more serious consideration of its architecture. According to a legend, the Church was built in honour of a meeting and reconciliation between Stefan and Vukan, Nemanja’s sons, over their father’s relics during their translation from Hilandar to Studenica. That is why this church is known under the name “Meeting”. Before that, the brothers had made peace through the envoys at the place which is nowadays called Polumir. That event happened in 1207; however, the Church of St. Nicholas in U{}e, by its painting characteristics belongs to a somewhat later period, probably to the end of the XIII century or the first half of the XIV century. The Church of St. Nicholas is a single nave building of small dimensions, with a simple rectangular base with a semicircular apse on its east side, slightly narrower than the naos. The richness of windows on such a small building is astonishing. The Gothic character of the windows is nevertheless in harmony with the general rustic Gothic-Romanesque character of the church. Its emphasized verticality and extremely disproportionate height indicate the basic features of Gothic architecture, of course, in a quite simplified form. King Milutin’s building activity was based on the synthesis of respect and imitation of Nemanja’s tradition, which is most evident in forming the architectural ornaments (footings, capitals, cornices and consoles), and the contemporary values of Byzantium. The building had its fresco painting which has been preserved to a small extent. The largest remains of the frescoes are on the west wall. Somewhat better preserved remains of the frescoes are in the sheltered parts, at the entrance and on the inner side, while outside on the west façade, which was also painted, there are only some pale traces. Although at first sight one can be misled by the general appearance of the heavily destroyed frescoes, which look aesthetically modest, and even seemingly rustic, when important painting features, procedures in forming the colouring and its harmony, as well as the shape of letters on the inscriptions are better observed, it can be easily noticed that it is a work of art created in the period of Serbia’s independence. In such cases, when there are not enough elements for acquiring a more complete insight into the stylistic and iconographic characteristics and when no historic datum can be of any help, one must start from the remaining visible features in the framework of the work of art as a whole and from the artistic events on the territory where that work of art was created in the period to which it belongs in the broader sense. The scarce fragments of this fresco painting refer us to the features of the wall painting which contains enough evident characteristics that were typical for the XIV century. As for this century, the brilliant ensemble of wall paintings in the King’s Church in Studenica, only some eight kilometers far away from U{}e, inevitably imposes itself by its value, primarily as a work of art whose presence and connection are of importance for treating the appearance of fresco painting in the temple of a small place at the confluence of the Studenica river and the Ibar river. Regarding the artistic qualities, King Milutin’s foundation has the absolute predominance, and when we compare the artistic ideas from which both works of art resulted, we will be faced with the relationship which leads us to the same or, at least, approximately the same period. The conservation of the building in the condition in which it was found represented a temporary solution taking into account the need and possibilities of its further maintenance. The need for renovation was also necessary because of the remaining frescoes to which the roof would be the only safe protection. By examining the possibilities of restoration, it was concluded that there were some elements for the renovation of the building and that its previous appearance could be restored with a lot of certainty. Besides all weaknesses of such an undertaking, the renovation of the building preserved the architecture of an outstanding architectural monument and was made available. The renovation of the Church of St. Nicholas, carried out in 1968, successfully restored its previous appearance, but time has shown that in the very process of conservation, restoration and reconstruction some significant omissions were made thus leading to the today’s worrying condition of the building.

Nadica Li{anin

MARIJA BOGDANOVI] Narodna biblioteka Srbije

UDK: 726.54(497.11) ID: 173161996

CRKVA SVETE ANGELINE U ZAKUTI Apstrakt: Na osnovu terenskih istraìvawa ra|enih u okviru Narodnog muzeja u Kraqevu, arhivske gra|e i stru~ne literature, crkva u Zakuti je obra|ena sa istorijsko-umetni~kog stanovi{ta uz poku{aj da se valorizuju weno mesto i zna~aj u srpskoj umetnosti XIX veka, ali i celokupnoj srpskoj istoriji i kulturi. Kqu~ne re~i: Toma Vu~i} Peri{i}, selo Zakuta, prepodobna majka Angelina, Dimitrije Posnikovi} Podignuta na obroncima Gledi}kih planina, u selu Zakuti nadomak Gruè, crkva sv. Angeline stoji kao svedok burnih istorijskih i politi~kih doga|aja prve polovine XIX veka. Kao jedina zadu`bina Tome Vu~i}a Peri{i}a, jedne od najzna~ajnijih politi~kih li~nosti mlade srpske dràve, hram u selu Zakuti imao je neobi~nu sudbinu, kao i wen pokroviteq. Od izbora mesta koje u po~etku nije bilo nameweno ovakvoj zadu`bini, do brzog propadawa i zaborava, a zatim ponovne obnove u vreme rehabilitacije Vu~i}eve li~nosti, po~etkom 20. veka. Tada je zamisao o hramu kao grobnom mestu ktitora i wegove supruge, kona~no ostvarena prenosom wihovih posmrtnih ostataka u zakutsku crkvu. Ideja o podizawu zadu`bine javila se kod Vu~i}a neposredno posle Katanske bune ili ÑVu~i}eve revolucijeî 1842. godine, kada je svojim ustani~kim delovawem doveo do smene dinastija na srpskom tronu.1 Vu~i} je od kneza Aleksandra Kara|or|evi}a tada dobio specijalno odobrewe da ugu{i bunu i novoustanovqeni ~in vojvode s titulom Ñprevashoditeqstvaî, a posle ugu{ewa bune i zvawe kabinetskog savetnika.2 Sve do nasilnog penzionisawa 1852, Vu~i}ev uticaj na dràvne poslove bio je neograni~en. Prvobitna namera mu je bila da zadu`binu podigne u svom rodnom mestu Vu~kovici, me|utim, kako nije nai{ao na odziv seqana da pomognu oko gradwe crkve, Vu~i} je izabrao selo Zakutu.3 Vu~i}evi motivi za podizawe zadu`bine mogli su biti vi{estruki. U narodu postoji verovawe da je crkvu podigao kao pokajnicu, zbog svireposti koju je pokazao prilikom gu{ewa bune, ali i u znak po{tovawa prema svojim Gruànima, koji su uvek bili uz wega.4 Pomiwe se i wegova istinska pobo`nost, ali i smrt ène Agnije (9. jul 1855), koja ga je duboko pogodila. Na jevan|equ koje je priloìo svojoj zadu`bini ispisana je posveta u spomen na suprugu Agniju.5 Kao ~ovek u poodmaklim godinama imao je potrebu da obezbedi sebi grobno mesto i trajno se}awe u narodu, ali i spas du{e kroz molitve i liturgijsku memoriju. Svi navedeni li~ni motivi op{ta su mesta zadu`binarstva i prilo`ni{tva srpskog dru{tva XIX veka.6 Kao jedan od politi~kih prvaka, slede}i vizuelnu prezentaciju karakteristi~nu za novoobrazovanu srpsku politi~ku elitu, Vu~i} je svojim zadu`binarskim radom opravdao mesto koje je zauzimao.7 Godine 1832. poklawa zvono crkvi u êstinu, za pokoj du{e svojim roditeqima, a 1850. podiè zvonik i manastirski konak u manastiru Dra~i.8 Posledwih godina ìvota Vu~i} je intenzivirao svoj zadu`binarski rad, pa posle podizawa crkve u Zakuti re{ava da pomogSrpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

Radomir J. Popovi}, Toma Vu~i} Peri{i}, Beograd 2003, 222ñ225. 2

Radomir J. Popovi}, Toma Vu~i} Peri{i}, Srpski biografski re~nik, t. 2, Novi Sad 2006, 530ñ532.

3 Sve{tenik Radosav iz Zakute, kada je ~uo za Vu~i}evu nameru da podi`e zadu`binu, predlo`i mu da to bude u Zakuti, {to je Vu~i} rado prihvatio (Qubomir Kalu{evi}, Toma Vu~i} Peri{i} i wegova zadu`bina crkva zakutska, Vesnik srpske crkve, 16/ 1905, I, 43ñ53).

Podizawe zadu`bine u spomen na odre|ene li~nosti i doga|aje, ~ija je funkcija bila da trajno utvrdi se}awe na zadu`binara, u XIX veku je postalo praksa vladarske ku}e Obrenovi}a, ali i aristokratije, klera i gra|anstva. (Nenad Makuqevi}, Crkva u Karanovcu ñ zadu`bina kneza Milo{a Obrenovi}a, Nau~ni skup Rudo Poqe, Karanovac, Kraqevo (od prvih pomena do Prvog svetskog rata), Beograd ñ Kraqevo 2000. 283ñ293; Katarina Mitrovi}, Top~ider dvor kneza Milo{a Obrenovi}a, Beograd 2008, 175ñ176) 5

Q. Kalu{evi}, nav. delo.

6 Miroslav Lazi}, Ktitori i prilo`nici u srpskoj kulturi XIX i po~etkom XX veka, u, Privatni `ivot kod Srba u devetnaestom veku, Beograd 2006, 611ñ659.

Nenad Makuqevi}: Umetnost i nacionalna ideja u XIX veku: sistem evropske i srpske vizuelne kulture u slu`bi nacije, Beograd 2006, 15ñ24. 8

Q. Kalu{evi}, nav. delo.

ÑU Despotovici, 13 maja. Na skoro }e se po~eti zidati stalna i velika crkva, na koju ceq predsedateq saveta g. Vojvoda Vu~i} je usrdstvovao ob{tini na{oj pokloniti 3000 # c., s tim obvezateqstvom, da mu ob{tina dok je `iv daje godi{we po 8 % interesa, a po wegovoj smrti da sav kapital pripadne ob{tini kao wezina sobstvenost.î Srpske novine, 1858, br. 57, 221.

R. Popovi}, nav. delo.

U prvom izve{taju o po~etku gradwe crkve u Srpskim novinama iz 1856. govori se da je Vu~i} Ñiz temeqa dao jedan hram bo`ji o svom tro{ku zidatiî. (Srpske novine, 1856, br. 63, 253) U narodu se ~uva predawe koje govori o crkvi brvnari u Zakuti, Ñu ravnici ispod sela, gde je staro grobqe i seli{teî (Mihailo Dragi}, Gru`a: antropogeografska istra`ivawa, Srpski etnografski zbornik, kw. 21, Naseqa srpskih zemaqa, kw. 10, Beograd 1921, 268; Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji II, Beograd 1956, 229, 230). B. Vujovi} spomiwe crkvu brvnaru u Zakuti, kada govori o novim parohijskim crkvama podignutim u toku Prvog srpskog ustanka. (Branko Vujovi}, Umetnost obnovqene Srbije, Beograd 1986, 94) 12

ÑCrkvu je posvetio za{titi prepodobne majke Angeline despotice srpske. Ovo vele da je u~inio za qubav svoje `ene Agnije, s kojom je tako lepo `iveo, i za koju neki vele da je i sama uzrok posledwim neda}ama Vu~i}evim.î (Q. Kalu{evi}, nav. delo)

O kultu sv. Angeline videti dela: Leontije Pavlovi}: Kultovi lica kod Srba i Makedona-

ne gradwu crkve u Despotovici (Gorwi Milanovac).9 Me|utim, povratkom na presto 1858, knez Milo{ preuzima finansirawe crkve u Despotovici, dok Vu~i}ev novac nikada nije vra}en. Vu~i}evi nov~ani prilozi bili su brojni i ~esti naro~ito u godinama pred smrt (+1859). Uglavnom je poklawao novac bolnicama, crkvama, zalagao se za osnivawe fondova za o~uvawe uspomene na borce pale za slobodu.10 Izbor mesta na kome je podignuta crkva, po svemu sude}i, nije bio uslovqen ranijim kultnim mestom.11 Posveta crkve u Zakuti prepodobnoj majci Angelini, despotici srpskoj, odraz je Vu~i}eve privatne pobo`nosti (smrt supruge)12, ali i javnog iskazivawa stava o nacionalnom raspoloèwu i doga|ajima koji }e ubrzo uslediti (zato~ewe i nasilna smrt).13 Me|utim, paralele treba traìti i u ~iwenici da je manastir Kru{edol, odakle je {iren kult majke Angeline, grobna crkva porodice Brankovi}, ali i tek utemeqen mauzolej dinastije Obrenovi}. Polagawem posmrtnih ostataka knegiwe Qubice i uobli~avawem wenog po{tovawa kao majke naroda, {to je u ~vrstoj vezi sa kultom majke Angeline, Kru{edol je postao jedno od sakralnih upori{ta dinasti~ke vlasti.14 Ugledawe Vu~i}a na vladaju}u dinastiju Obrenovi} u na~inu izraàvawa politi~kog i dru{tvenog poloàja dovelo je do doslednog prihvatawa zvani~ne dinasti~ke vizuelne prezentacije. Kako je versko-nacionalni kult svetih sremskih despota, a posebno despotice Angeline, tokom XIX veka toliko pro{iren i utemeqen u srpskom narodu, a ona postala simbol idealnog primera patrijarhalnih ènskih vrlina, nije neobi~na Vu~i}eva odluka da je prihvati kao za{titnicu hrama. Sv. mati Angelina predstavqa ~uvara srpske tradicije i vere, a samim tim i ~uvara nacionalnog identiteta.15 Zanimqivo je da je crkva u Zakuti jedan od retkih primera posvete crkve ovoj svetiteqki van granica Karlova~ke mitropolije, gde je wen kult najvi{e po{tovan. Prve vesti o po~etku gradwe crkve imamo iz februara 1856, kada je mitropolit Petar obavestio Pope~iteqstvo prosve{tenija o Vu~i}evoj èqi da u Zakuti podigne crkvu.16 Srpske novine u martu 1856. pi{u da je Toma Vu~i} Ñiz temeqa dao jedan hram bo`ji o svom tro{ku zidatiî.17 Ve} u maju Srpske novine donose op{iran izve{taj o po~etku gradwe i svetkovini koja je pratila taj doga|aj.18 Saznajemo da je 25. aprila poloèn temeq za crkvu u prisustvu sreskog kapetana Novakovi}a, Ñinxiniraî Petrovi}a, lokalnih sve{tenika, kmetova i naroda. U pismu koje je poloèno u temeq crkve navedeno je ime glavnog majstora koji Ñsazida crkvuî, Jozefa [tajnlehnera iz Beograda. Nadzor nad poslovima oko crkve, Vu~i} je predao sve{teniku Radosavu, Mijailu Koji}u iz Zakute i Pavlu Teofilovi}u iz Petropoqa.19 Za zidawe crkve uloèno je 2 040 ces. dukata. Srpske novine posle ovog izve{taja o crkvi pi{u tek u aprilu 1858, kada donose vest o osve}ewu crkve, koje je obavqeno jo{ u toku prethodne 1857. godine, 16. februara.20 Zidawe crkve prakti~no je trajalo nepunih godinu dana, {to govori o dobroj organizaciji posla, sigurnoj finansijskoj potpori i èqi zadu`binara da se posao brzo i dobro obavi.21 Gra|evinu je projektovao Antonije Petrovi}, inèwer iz topolivnice u Kragujevcu, kasnije i glavni inèwer Kragujeva~kog okruga, a gra|ewe crkve je povereno poznatom beogradskom preduzima~u Josifu [tajnlehneru.22 Budu}i da je Vu~i} jedno vreme nadzirao graditeqsku delatnost u ime kneza Milo{a (postavqen je na du`nost nadzornika dràvnih gra|evina ñ binaemin), jasno je da je za svoju zadu`binu izabrao najboqe majstore, sa bogatim graditeqskim iskustvom.23 Me|utim i pored toga dolazi do brzog propadawa crkve, {to je verovatno uslovqeno upravo brzom gradwom.24 Prva ozbiqnija rekonstrukcija crkve usle62

Marija Bogdanovi}

ca, Smederevo 1965, 152ñ155; Janko Radovanovi}, Prilog ikonografiji svetih sremskih despota Brankovi}a, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, br. 7, 1971, 295ñ313. 14

Miroslav Timotijevi}, Manastir Kru{edol ñ Mauzolej dinastije Obrenovi}, Gra|a za prou~avawe spomenika kulture Vojvodine XXI, Novi Sad 2004, 96ñ118.

Miroslav Timotijevi}, Od svetiteqa do istorijskih heroja, kult svetih despota Brankovi}a u XIX veku, Kult svetih na Balkanu II, Kragujevac 2002, 113ñ144. 16

Ju`ni izgled crkve sv. Angeline u Zakuti

dila je ubrzo nakon gradwe. Ve} 1869. godine Konzistorija kragujeva~ka izve{tava Ministarstvo prosvete da crkva u Zakuti Ñpotrebue takve opravke, naro~ito na krovuî i moli da se odobri izdatak iz crkvene kase od 3 720 gro{a. Slede}e godine u molbi nadle`nom ministarstvu Konzistorija moli za odobrewe jo{ 8 000 gro{a Ñza reparirawe torwa iste crkve, simsova, vrata i prozora crkveni i drugi nabavki materijalaî.25 Crkva je ponovo stradala usled zemqotresa 1893. godine, i tada je morala biti potpuno zatvorena.26 Tek 1901. godine Ñzauzimawem i velikim trudom Sretena V. Koji}a, narodnog poslanika i okru`nog na~elnika a pla}om narodnom otpo~eta je prepravka i dovr{ena 1903. god.î.27 Me|utim ni obnova Vu~i}eve zadu`bine nije i{la glatko i bez velikih polemika, koje su od samog po~etka pratile svaku aktivnost oko crkve. Uprkos tome, dobrom voqom lokalnih politi~kih prvaka, crkvenih vlasti i pomenutog poslanika, ali pre svega povoqnim politi~kim okolnostima, crkva je obnovqena i osve}ena, uz prisustvo episkopa ì~kog Save, 27. jula 1903. godine.28 Pod ovakvim okolnostima bilo je mogu}e preneti posmrtne ostatke Vu~i}a i wegove ène Agnije u Zakutu ve} 1904, ~ime su strasti oko Vu~i}eve li~nosti na neki na~in umirene, a wegova èqa da se sahrani u svojoj zadu`bini kona~no ispuwena.29 Tek je dinastijskom promenom 1903. godine, kada je majskim prevratom svrgnuta dinastija Obrenovi} i na politi~ku scenu Srbije stupila dinastija Kara|or|evi}, crkva u Zakuti, posle decenijske zapu{tenosti, povratila status i zna~aj koji je imala. ARHITEKTURA Crkva sv. Angeline je podu`na jednobrodna gra|evina sa trostranom apsidom, zvonikom na zapadnoj strani i blago istaknutim isto~nim i zapadnim travejom. Postavqena je na {iroki sokl od pritesanih blokova kamena, koji se jasno izdvaja iz fasadne mase. Zidovi su gra|eni od opeke, omalterisani i kasnije okre~eni. Dvoslivni krov je pokriven u novijoj adaptaciji, limenim plo~ama. Crkva sv. Angeline u Zakuti

ÑWegovo Prevashoditeqstvo vojvoda srbskij, Gospodin Toma Vu~i} Peri{i}, izjavio je duhovnoj vlasti èqu svoju, sazidati o svom tro{ku novu crkvu u selu Zakutama, okruìju Kragueva~kom, srezu Gruànskom. U to vreme saob{tio je i plan ove crkve i ugovor s potrebnim rukovodiocima.î AS, Ministarstvo prosvete, 1856, II, 95. 17

Srpske novine, br. 63, 253 (29. mart 1856).

Srpske novine, br. 96, 385 (12. maj 1856).

Q. Kalu{evi}, nav. delo.

ÑJo{ preklane javqeno je bilo u na{im novinama kako se u Zakutu zida nova crkva. Ova je crkva zadu{bina na{ega mnogozaslu`nog rodoqubivog Srbina, predsedateqa saveta g. Vojvode Vu~i}a, koji ju je svojom `rtvom podigao. Svakom }e pravoslavnom i pobo`nom Srbinu milo biti ~uti, da je ta crkva sada ve} gotova i da se u woj sluì slu`ba boìja. Jo{ 16. febr. tek. god. bila je osve}ena i od to doba i ona poje slavu boìju i bogoqubivij narod koji se u wu skupqa, prinosi prestolu svevi{wega tople molitve za zdravqe onoga,

koji mu je tu zadu{binu osnovao.î Srpske novine, br. 46, 174 (19. april 1858). 21 U ugovoru o gradwi crkve, op{tina Zakutska i Vitkova~ka su se obavezale da }e obezbediti materijal za zidawe crkve. AS, MPs, 1856, II, 95.

22 Bogdan Nestorovi}, Arhitektura Srbije u XIX veku, Beograd 2006, 165ñ167.

K. Mitrovi}, nav. delo, 132ñ133. 24 Ovo nije slu~aj samo sa crkvom u Zakuti. Veliki broj crkava izgra|enih u XIX veku brzo propada, verovatno usled obimne graditeqske delatnosti {irom Srbije. B. Nestorovi}, nav. delo.

AS, MPs, 1872, I, 44.

Episkop Sava De~anac u svom pregledu @i~ke eparhije, opisuje stawe crkve u Zakuti, u kojoj, zbog tro{nosti i raspadawa, ne moè da se sluì. Qubomir Durkovi}-Jak{i}, Episkop Sava De~anac i wegov pregled ì~ke eparhije 1892ñ1896, Kraqevo 1989, 72.

27 Zapis na mermernoj plo~i na zapadnom zidu crkve, postavqenoj u spomen na obnovu crkve.

Q. Kalu{evi}, nav. delo.

Tekst dve nadgrobne plo~e uzidane u zapadni zid crkve: ÑOvde po~ivaju ostatci blaènopo~iv{e Agnie supruge vojvode Tome Vu~i}a Peri{i}a, preseliv{e se u ve~nost u 43-em letu ìvota svoga 9 julija 1855 letaî, i: ÑOvde po~ivaju ostatci blaènopo~iv{eg Tome Vu~i}a Peri{i}a vojvode Srbskog koi podiè svetij hram ovaj za ìvota svoga 1858 leta.î 31

Bogdan Nestorovi}, Pregled spomenika arhitekture u Sr-

Crkva je orijentisana pravilno, na zapadu se nalazi glavni ulaz sa oplatom od kamenih plo~a i polukru`nim nadvratnikom, dok je zabat ukra{en profilisanim ispustom i floralnim ornamentima grubo rezanim na kamenim plo~ama. Portal zatvaraju drvena dvokrilna vrata polukru`nog zavr{etka dekorisana geometrijskim motivima. Iznad se nalazi okrugla kamena rozeta. Fasade su podeqene karakteristi~no, {irokim, elegantnim stupcima, koji otkrivaju unutra{wu konstrukciju hrama. Stupci su istaknuti jo{ u kamenom soklu i seù do {irokog potkrovnog venca koji je blago istaknut u odnosu na fasadu. Na apsidi su postavqena tri prozora, na ju`noj i severnoj strani po ~etiri a na zapadnoj strani su dva slepa prozora iste veli~ine. Prozori su dvokrilni, drveni i lu~no se zavr{avaju. Zvonik se nastavqa na masu sredi{weg dela zapadne fasade, istaknute stupcima, flankiran na pro~equ stepenastom profilacijom, koja imitira pro~eqa baroknih crkava. Na svakoj strani ima polukru`ne prozore, a profilisan je istaknutim ugaonim stupcima. Zapadni i isto~ni transept izlaze iz mase severnog i ju`nog zida u {irini od pola metra, tako da formiraju malu pripratu na zapadu a naos je pro{iren u dve male pevnice. Prostor tako stvoren na zapadnoj strani, koji je i pregradnim zidom odvojen od naosa, omogu}io je sme{tawe stepeni{ta, za galeriju i zvonik, na severnoj strani, i kapele na ju`noj strani. Iznad je sme{tena galerija za hor, lu~nim otvorima povezana sa naosom. Prostor naosa je kompaktan, dobro osvetqen, ikonostasom odvojen od oltarskog prostora. Masivni stupci nose poluobli~asti svod, a pod je poplo~an mermernim plo~ama, koje su, po pri~i me{tana, nadgrobne plo~e sa lokalnog grobqa. Krovna konstrukcija oja~ana je metalnim utegama izme|u svih nose}ih stubaca. Unutra{wi zidovi su omalterisani i okre~eni, a plafon je oslikan zlatnim zvezdicama. Na zapadnom zidu naosa, ispod otvora galerije, sa severne i ju`ne strane vrata, postavqene su ktitorska i nadgrobna plo~a, ~ije prvobitno mesto verovatno nije bilo tu. Kako je grobna kapela u priprati bez nadgrobnih obele`ja, pretpostavka je da plo~a na zidu predstavqa nadgrobnu plo~u Tome Vu~i}a i wegove ène Agnije, postavqenu posle preseqewa posmrtnih ostataka iz Beograda u Zakutu.30 Oltarski prostor formira krajwi isto~ni travej sa trostranom apsidom, dok su |akonikon i proskomidija sme{teni u male ni{e na isto~nom zidu u severnom i ju`nom delu traveja. Skladne proporcije spoqa{wih zidova i ravnoteà unutar hrama postignute su pa`qivim odabirom arhitektonskih i konstruktivnih elemenata. Izvor za wih predstavqala je kako lokalna tradicija tako i zapadni uzori. Podignuta polovinom XIX veka, crkva prati graditeqsku koncepciju Milo{evog doba i hramova podignutih {irom Srbije u postustani~kom periodu.31 Klasicisti~ki komponovana gra|evina sa zvonikom, kakva je crkva u Zakuti, podignuta 50-ih godina XIX veka, u vreme kada ve} po~iwe nova faza u srpskoj arhitekturi, pripada korpusu sakralnih gra|evina podignutih pod neposrednim uticajem kneza Milo{a.32 Vu~i} tako dosledno prati zvani~no ustanovqenu Milo{evu vladarsku vizuelnu ideologiju podizawa zadu`bine po unapred odre|enim kriterijumima: izbor mesta, oblik ga|evine, oprema crkve.33 Arhitektura Vu~i}eve zadu`bine morala je, stoga, da se ugleda na reprezentativne crkvene gra|evine vladaju}e dinastije Obrenovi}, koje su, kao simbol novoste~ene slobode i vladarskog legitimiteta, podignute na kqu~nim mestima va`nim za srpski narod. Tako je Saborna crkva u Beogradu, kao majka crkava i simbol slobodnog ispovedawa pravoslavne vere, predstavqala utvr|eni obrazac za sve budu}e crkve.34 Ona je bila kqu~na ta~ka u politi~koj i sakralnoj topografiji Beograda35, ali i u mladoj srpskoj dràvi. 64

Marija Bogdanovi}

Na prethodnoj strani: Ikonostas crkve u Zakuti ñ rad Dimitrija Posnikovi}a

Carske dveri

biji XIX veka, Saop{tewa 10, Beograd 1974, 141ñ155; Branko Vujovi}, Umetnost obnovqene Srbije 1791ñ1848, Beograd 1986. 32

B. Nestorovi}, nav. delo.

N. Makuqevi}, Crkva u Karanovcu. 34

Branko Vujovi}, Saborna crkva u Beogradu, Beograd 1996. 35

Nenad Makuqevi}, Efemerni spektakl u multikulturalnom Beogradu: povratak Vu~i}a i Petronijevi}a u Srbiju, Beograd u delima evropskih putopisaca, Beograd 2003, 169ñ185.

Najva`niji arhitektonski elemenat gra|evine ñ zvonik podignut kao sastavni deo crkve, simbol slobodnog ispovedawa pravoslavne vere i slobode celokupnog srpskog naroda od Turaka ñ osnov je zvani~ne graditeqske koncepcije kneza Milo{a, {to slede i pripadnici gra|anske i politi~ke elite.

Marija Bogdanovi}

Prestona ikona Bogorodice sa Hristom

IKONOSTAS Celokupna slikana dekoracija hrama sv. Angeline bazirana je na ikonostasu. Delo je Dimitrija Posnikovi}a iz 1872. godine, {to utvr|ujemo na osnovu potpisa umetnika na prestonoj ikoni Isusa Hrista u dowem levom uglu.36 Crkva sv. Angeline u Zakuti

Ă&#x2018;@ivopisao Dimitri Postnik iz Beograda 1872. god.ĂŽ

Prestona ikona Gospoda Isusa Hrista Sveta trojica

AS, MPs, 1872, I, 44.

38 Katarina Pavlovi}, Slikarstvo Dimitrija Posnikovi}a, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije 5, Beograd 1968, 96.

Andrej Andrejevi}, Slikarstvo Dimitrija Posnikovi}a u Satroj Gru`i, Na{a pro{lost 1ñ2, Kraqevo 1967, 89ñ95.

Konzistorija op{tine Kragujeva~ke Ñsa sve{tenstvom i tutorima crkveî poslala je 9. avgusta 1870. ministru prosvete i crkvenih dela molbu da mogu potro{iti Ñostatak crkvenog kapitala: 4.130 gro{a na ìvopisawe crkve iznutraî.37 Po{to je crkveno zdawe tih godina detaqno renovirano, i najve}i deo crkvenog kapitala utro{en za te radove, pretpostavqa se da je ovaj izdatak za ìvopisawe zna~io upravo izradu novog ikonostasa. U prilog tome ide i ~iwenica da ostataka ìvopisanog ukrasa na zidovima nema, iako je crkva nedugo posle ove rekonstrukcije bila poru{ena usled zemqotresa i kasnije ponovo opravqena. Struktura ikonostasa nas upu}uje na razvijenu {emu kakva je karakteristi~na za XIX vek. Kao u~enik Dimitrija Avramovi}a i verovatni u~esnik pri izradi ikonostasa Saborne crkve u Beogradu,38 Posnikovi} prenosi stilske uzore na svoje kasnije radove. Ikonostas ispuwava uzak prostor izme|u dva stupca, ~ime stvara utisak elegancije. Podeqen je u tri horizontalne celine izrazito nagla{enim arhitravnim gredama. Prvu zonu ~ine prestone ikone, carske i bo~ne dveri, parapetne plo~e i nadvratne ikone. Druga zona, sa centralnom ikonom Svete trojice, sadrì dva reda ikona velikih praznika, dok tre}u ~ine Raspe}e i medaqoni sa apostolima. Posnikovi} je 1870. godine radio ikonostas i ìvopis u crkvi manastira Kamenca u Gruì, iako tu nije ostavio svoj potpis. Prou~avawa su pokazala da je Ñzakutski ikonostas delo istog rezbara, pa i u rasporedu ikona sa malim odstupawima, Posnikovi} je ponovio i tematski raspored sa kamena~ke oltarske pregradeî39. Drvena konstrukcija koja nosi ikone tako|e ne odstupa od ustaqenih obrazaca. Klasicisti~ki komponovana, sa elementima floralne ornamentike, ona je 68

Marija Bogdanovi}

ra|ena u lokalnim radionicama, po ugledu na reprezentativnije ikonostase. Kao uzor je posluìo ikonostas koji je za Sabornu crkvu u Beogradu radio vajar Dimitrije Petrovi}, najreprezentativnije vajarsko sakralno delo u srpskoj umetnosti XIX veka.40 Iako je dosledno kopiran duborezbarski uzor u konstrukciji i izboru elemenata, do izraàja dolazi sama ve{tina izrade. Floralna ornamentika je naro~ito kori{}ena u prvoj zoni, tako da je osim konstrukcije ceo prostor izme|u ikona ispuwen wome, dok je u drugoj zoni locirana iznad centralne ikone. Dowa konstrukcija po~iva na {est pravougaonih stubi}a, koji su profilisani do nivoa parapeta, a daqe ukra{eni trakom li{}a. Oni nose konstrukciju gorwe horizontalne grede koja deli dve zone. Centralni stubi}i su od nivoa parapeta baza za dva okrugla profilisana stuba sa floralno ukra{enim kapitelima. Iznad pregradne grede oni se nastavqaju i u drugoj zoni i tako isti~u centralni deo ikonostasa koji ~ine carske dveri, ikona Svete trojice i Raspe}e. Veliki krst po~iva na barokno profilisanom postoqu, na kome je naslikan Ubrus sa Hristovim likom uokviren zlatnim ramom. Medaqoni sa apostolima grupisani su po tri sa obe strane Krsta, a na samim krajevima se nalazi dislociran jo{ po jedan medaqon. Arhijerejski tron je ra|en u istom duhu i delo je iste radionice. Pravougaoni stubi}i se nastavqaju u vreù li{}a i zavr{avaju li{}em obloènim kapitelima sa klasi~no profilisanim arhitravom, koji se lu~no zavr{ava u sredini. Sredi{wi prostor ispuwava ikona sv. Save uokvirena floralnim elementima. Iznad profilisanog venca, vrh trona se suàva baroknim volutama, u ~ijem sredi{tu se nalazi grb sa lovorovim li{}em ispod i krunom iznad, a ceo tron kruni{e arhijerejska mitra. Ostale delove crkvenog mobilijara ~ine pevnice, u severnoj i ju`noj apsidi, i drvena sedi{ta sme{tena izme|u centralnih stubaca. Raspored ikona na ikonostasu je slede}i: na prestonim ikonama su prikazani Bogorodica sa Hristom i Isus Hristos, na carskim dverima su Blagovesti, na dverima proskomidije je naslikan arhan|el Mihailo, a na dverima |akonikona arhan|el Rafailo. Iznad carskih dveri je Tajna ve~era, iznad severnih dveri je predstavqena sveta Angelina despotica srpska, patron hrama, dok je iznad ju`nih sveti Jovan Prete~a. Na parapetima ispod prestonih ikona su dve novozavetne scene Susret Marije i Jelisavete i Hristos i Samarjanka. U drugoj zoni velikih praznika, na severnom delu u dowoj zoni, niù se praznici Ro|ewe Hristovo, Vaskrsewe, Ulazak u Jerusalim, u prvom redu, a zatim u drugom Kr{tewe Hristovo, Vavedewe i Sretewe. U ju`nom delu, u dowoj zoni su Vaznesewe, Preobraèwe i Ro|ewe Bogorodice, a u gorwoj Uspewe Bogorodice, Obrezawe Hristovo i Silazak Svetog duha na apostole. Centralno mesto u zoni velikih praznika zauzima ikona Svete trojice. Tre}u zonu ~ine Veliki krst sa Raspe}em, na postamentu sa naslikanim Veronikinim ubrusom. Sa obe strane krsta je grupa od po tri medaqona sa apostolima, a na samim krajevima su sme{teni medaqoni Bogorodice i Jovana Bogoslova, koji su verovatno u po~etku bili sme{teni uz Raspe}e. Ikone na carskim dverima su ovalne, konkavnih bo~nih strana. Uobi~ajena ikonografska predstava sa figurama Bogorodice i arhan|ela Gavrila, okrenutim jedna ka drugoj, tipi~na je za Posnikovi}a. Naime, identi~nu predstavu je naslikao na ikonostasu u crkvi sv. apostola Petra i Pavla u Kolarima (ikonostas naslikan 1876, po natpisu na prestonoj ikoni Isusa Hrista).41 Bogorodica je naslikana u stoje}em stavu, u profilu, obu~ena u crveni hiton i plavi himation, dok je arhan|eo u beloj ode}i, u stavu kontraposta, sa levom rukom podignutom za blagosiqawe i krinom u desnoj ruci. Oboje stoje na oblacima, Crkva sv. Angeline u Zakuti

Arhijerejski tron, rad Dimitrija Posnikovi}a

B. Vujovi}, Saborna crkva u Beogradu. 41

Leontije Pavlovi}, Slikar Dimitrije Posnik u Smederevskom Podunavqu, Neki spomenici kulture IV, Smederevo 1967, 69単102; Mla|an Cuwak, Crkva Svetih apostola Petra i Pavla u Kolarima, Kolari 2003.

dok je pozadina neutralna, u terakot boji. Predstava Blagovesti je ura|ena sigurno, {to najboqe pokazuje figura arhan|ela dinami~nog stava i razigrane draperije. Ikona Isusa Hrista je ra|ena tako|e sigurno, stilski ujedna~eno, slede}i ikonografske obrasce poznate umetniku. Razigrana draperija, kori{}ewe senki u materijalizaciji tkanine, suptilna individualizacija Hristovog lika, pokazuju umetnika koji sigurno vlada slikarskim znawima. Hrist je obu~en u plavi hiton i crveni himation, u levoj ruci drì kuglu, desnom blagosiqa. Figura Hrista je frontalno okrenuta i ima zlatni oreol. Ikona je signirana. Ikona Bogorodice sa Hristom, iako ra|ena tipski, pokazuje poseban odnos umetnika prema temi koju obra|uje. Bogorodi~in i Hristov lik su slikani ne`no, biranim bojama, sa notom psiholo{ke obrade. Svetlost i senka, prefiwen inkarnat, detaqna obrada crta lica svedo~e o dubqem odnosu umetnika prema zadatoj temi. Bogorodica stoji na oblacima, obu~ena je u crveni hiton, sa zelenom postavom i resama, i plavi himation. Hrist je u beloj ko{uqi i plavom ogrta~u. Imaju zlatne nimbove. Pozadina obe prestone ikone je neutralna, slikana prozra~nom terakot bojom. Arhan|eo Mihailo na severnim dverima predstavqen je frontalno u ovalnom medaqonu, konkavnih stranica. Odeven je u svetlobraon i plavu ode}u, sa crvenim pla{tom preko ramena i krilima. U desnoj ruci drì ma~, u levoj terazije. Ima zlatan oreol i stoji na oblacima. Pozadina ikone je neutralna. Na ju`nim dverima je prikazan arhan|eo Rafailo kako stoji na oblacima. Odeven je u crvenu i zelenu haqinu, sa plavim ogrta~em preko desnog ramena. Desnu ruku je podigao, a levom grli malog de~aka koji hoda pored wega. De~ak je u beloj haqini. Arhan|eo ima zlatan oreol i krila. Iznad carskih dveri je predstava Tajne ve~ere u ovalnom medaqonu. Hrist i apostoli sede oko stola u prostoriji koja je nazna~ena masivnim stubom iza Hristovih le|a. Svetlost pada na centralnu figuru i stub, tako da se isti~e atmosfera sve~anosti trenutka. Iznad ju`nih dveri je medaqon sa predstavom svete Angeline, za{titnice hrama. Ona stoji na zemqi bez rastiwa, u pozadini se naziru planine. Obu~ena je u tamnoplavu mona{ku rizu, sa oznakom svog mona{kog dostojanstva. Ima zlatan oreol. Pozadina je zanimqivo obra|ena. Jedan naizgled bezli~an pejza` obra|en je pa`qivo. Gradacijom boje i perspektivom produbqen je prostor, iako je skala boja svedena na minimum. U istom takvom pejzaù sme{ten je i Jovan Krstiteq u medaqonu iznad ju`nih dveri. Obu~en u haqinu braon boje i plavi pla{t, on je predstavqen frontalno, sa podignutom desnom rukom i krstom u levoj. Oko glave ima oreol. Na parapetima su sme{tene dve jevan|eoske scene, koje se obi~no predstavqaju na srpskim ikonostasima XIX veka. To su Susret Marije i Jelisavete, ispod prestone ikone Bogorodice, i Hristos i Samarjanka, na ju`noj strani. Naslikane su na medaqonima okruglog oblika. Obe scene su postavqene u pejza` bez rastiwa, {to je, sude}i po ostalim scenama, karakteristika Posnikovi}evih pejzaà. Marija i Jelisaveta su date u krupnom planu, kako se grle, iza je monumentalna gra|evina i deo pejzaà. Hristos sedi na kamenoj plo~i, a Samarjanka, malo daqe, sedi na nekoj vrsti postamenta, sa bokalom u ruci. U pozadini su planinski venci, naslikani gradacijom plave boje, ~ime se isti~e produbqena perspektiva. Ciklus velikih praznika je na ovom ikonostasu pro{iren i sme{ten u dve zone. Centralna ikona Svete trojice veli~inom zauzima obe zone, ~ime su istaknuti wen ikonografski zna~aj i simbolika. Figure Hrista i Boga Oca su simetri~no raspore|ene, sme{tene na beli oblak a iznad wih u sredini je golub u 70

Marija Bogdanovi}

svetlosnim zracima. Hrist u desnoj ruci drì krst, a levu na grudima, dok Bog Otac desnom blagosiqa a u levoj drì èzlo. Scena Ro|ewa Hristovog odvija se ispred pe}ine u brdima, naslikane krajwe jednostavno, nijansirawem braon boje. Bogorodica sedi i drì malog Hrista uvijenog u pelene, iza we stoji Josif, a ispred tri pastira. Jedan kle~i i pruà ruke ka wima, dok druga dva stoje u molitvenoj pozi, okrenuti ka Bogorodici. Beli zrak pada sa neba pravo na Bogorodicu. Vaskrsewe se odigrava iznad groba predstavqenog ~etvrtastim sarkofagom. Hrist stoji na belom obla~i}u iznad otvorenog groba, obavijen crvenim pla{tom, sa desnom rukom uzdignutom u znaku blagosiqawa i belom zastavom u levoj ruci. Oko sarkofaga su iznena|eni vojnici u raznim pozama. Scena je signirana. Scena Ulazak u Jerusalim je vizuelno podeqena u dva dela. U prvom planu je Hrist, u frontalnom poloàju, sa podignutom desnom rukom. Oko wega su okupqeni gra|ani i deca, koji u rukama drè palmine gran~ice i pozdravqaju ga. U pozadini scene dominiraju visoki zidovi gra|evina. Kr{tewe Hristovo se odvija na reci Jordanu. Nagi Hrist sa ubrusom oko struka, stoji u molitvenoj pozi u reci. S wegove leve strane je Jovan Krstiteq, koji stoji na obali i desnu ruku spu{ta na Hristovu glavu, dok u levoj drì duga~ak krst obmotan belim svitkom. Obu~en je u kostret i plavi ogrta~. Sa Hristove desne strane stoji an|eo na malom oblaku, okrenut ka wemu, sa belim platnom u rukama, koje mu pruà. U pozadini scene su planinski pejza` i nebo sa oblacima, iz kojih izlazi golub i svetlosni zrak koji pada na Hrista. Slede}a scena, Vavedewa Bogorodi~inog, odvija se na stepeni{tu Jerusalimskog hrama, gde malu Bogorodicu sveti roditeqi Joakim i Ana predaju na slu`bu Bogu. Pred hramom je do~ekuje prvosve{tenik Zaharija i pruà ruke ka woj. Iza wega je jo{ jedan sve{tenik, a u pozadini se vidi ulaz u hram. Sretewe Hristovo je prikazano na stepeni{tu hrama. Sveti Simeon Bogoprimac drì na rukama mladenca Hrista, uvijenog u pelene, dok s wegove desne strane stoje Josif i Marija, a levo proro~ica Ana, koja rukom pokazuje na Hrista. U pozadini je jo{ jedna osoba. Josif u desnoj ruci drì kadionicu, a u levoj goluba. Vaznesewe Hristovo je predstavqeno vizuelno u dve celine. U dowoj su apostoli, podeqeni na dve grupe, levu i desnu. Iznad wih je predstavqen Hrist kako stoji na oblaku i desnom rukom blagosiqa. U pozadini je plavo nebo. Apostol koji stoji u desnoj grupi pokrio je lice rukama. Scena Preobraèwa je prikazana jednostavno, bez suvi{nih detaqa. Svedena je na u~esnike doga|aja, dok je predeo u kome se zbiva naslikan neutralno, sa blagim obrisima. U gorwem delu scene su prikazani Hrist u sredini, Mojsije, s wegove leve strane, kako drì tablice u rukama, i Ilija, s desne strane. Oni stoje na oblacima. Ispod wih su ni~ice pali Petar, Jakov i Jovan. Predstava Ro|ewa Bogorodice ikonografski i stilski se moè uporediti sa zidnom slikom iz 1870. godine u manastiru Kamencu, gde je Posnikovi} radio ikonostas i ìvopis.42 Ova scena je dosledno prenesena i na zakutski ikonostas. Odvija se u enterijeru gra|anske sobe, sa dominantnom crvenom draperijom u gorwem levom uglu scene 単 elemenat standardne ikonografije koji upu}uje na Bogorodi~ino poreklo.43 U prvom planu su dve sluàvke koje prinose novoro|enu Mariju Joakimu, dok iza wih Ana sedi na krevetu, koji je izdignut u vidu postamenta. Uspewe Bogorodice se odvija u prostoriji wenog doma. Bogorodica leì na odru, obu~ena u belu haqinu i prekrivena plavim pokrovom. Oko we su apostoli, sveti jerarsi. U gorwem levom uglu scene visi masivna crvena zavesa, dok se Crkva sv. Angeline u Zakuti

A. Andrejevi}, nav. delo.

Miroslav Timotijevi}, Ikonografija Velikih praznika u srpskoj baroknoj umetnosti, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 25 (Novi Sad 1989) 95単119.

Nenad Makuqevi}, Sredwovekovne teme u srpskom crkvenom slikarstvu XIX veka, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 2002, br. 32単33, 193単212.

u pozadini nazire unutra{wost doma sa stubovima. Iznad Bogorodi~ine glave izdvojeno stoji jedan apostol u crvenom himationu. Praznik Obrezivawa Hristovog kao zavr{ni doga|aj Sretewa, predstavqen je na ikonostasu uporedo sa ovom scenom, {to je retko u srpskom crkvenom slikarstvu XVIII i XIX veka. Obi~no je slikana jedna od ovih scena, koje simboli{u Hristovo iskupiteqsko `rtvovawe, a re|e uporedo, kakav je primer na ikonostasu Saborne crkve u Sremskim Karlovcima. U sredi{wem delu kompozicije nalazi se prvosve{tenik sa malim Hristom u rukama. Sa desne strane stoje Bogorodica i Josif, a s leve 単 sedi prvosve{tenik i de~ak koji prinosi obredni no`. Doga|aj se odvija u unutra{wosti Jerusalimskog hrama. Scena Silaska Svetog duha na apostole predstavqena je unutar prostorije. Oko Bogorodice, koja sedi, okupqeni su apostoli. Sveti duh, u vidu goluba, naslikan je iznad wihovih glava, dok se svetlosni zraci {ire oko wega. Ve}ina apostola stoji, dok u desnom uglu scene dvojica sede na drvenoj klupi. U tre}oj i zavr{noj zoni ikonostasa, pored Raspe}a, nalaze se medaqoni sa apostolima, grupisani po tri sa obe strane Velikog krsta. Medaqoni Bogorodice i svetog Jovana Bogoslova, koji su prvobitno flankirali Raspe}e, sada su dislocirani na same krajeve ikonostasa. Na postamentu Raspe}a naslikan je Nerukotvoreni lik Hristov uokviren {tuko zlatnim ramom. Na postamentu je sme{tena kugla sa obavijenom zmijom, a na wemu po~iva Raspe}e. Na drvenom krstu, ~iji su krajevi obloèni vencima li{}a, naslikan je krst sa raspetim Hristom. Zlatni zraci izbijaju iz sredi{ta krsta. U medaqonima su naslikana po dva apostola. Od predmeta crkvenog mobilijara na kojima je Posnikovi} radio, pored ikonostasa, tu je i arhijerejski tron, postavqen uz ju`ni pilastar, pored amvona, zatim celivaju}a ikona svete Angeline i darohranilnica sa oslikanim krstom i ovalnim medaqonima Bogorodice i sv. Jovana Bogoslova. I tron i darohranilnica su delo istog duborezbara, tako da stilski potpuno odgovaraju duboreznoj osnovi ikonostasa. Na tronu je predstavqena stoje}a figura svetog Save, u arhijerejskoj ode`di, sa mitrom na glavi i skiptrom u levoj ruci, dok desnom blagosiqa. Likovni program arhijerskih tronova, sa isticawem svetog Save kao utemeqiva~a srpske crkve i prvog srpskog arhijereja, utvr|en je u crkvama Kneèvine Srbije od 1830. godine.44 Celivaju}a ikona mati Angeline je istovetna ovalnoj ikoni na ikonostasu; u potpunosti je ponovqen ikonografski i stilski obrazac. Darohranilnica je izra|ena od drveta sa bogatom floralnom ornamentikom u duborezu i pa`qivo oslikanim Raspe}em i medaqonima koji ga flankiraju. Ovakav minuciozan rad Posnikovi}a mo`da najboqe govori o wegovom profesionalnom odnosu prema ikonopisa~kom poslu i opravdava reputaciju koju je imao kod naru~ioca. Prestone ikone kao najreprezentativniji deo ikonostasa, pokazuju slikarsko ume}e i zrelost umetnika. Posnikovi} je za crkvu u Zakuti izradio ikone u duhu svojih najboqih radova. Paralela se moè povu}i sa ikonostasom u Kolarima, gde su ikone ikonografski i stilski vrlo sli~ne. Autorski pe~at, kada je u pitawu ikonopis ovog vremena, najlak{e je pratiti na prestonim ikonama, koje, po pravilu, ikonopisac preduzima~ radi samostalno. Prate}i prestone ikone koje Posnikovi} oslikava u crkvama po Srbiji 60-ih i 70-ih godina XIX veka, uo~avamo varijabilnost kvaliteta izrade, ikonografsku usagla{enost sa malim promenama koje unosi da bi zadovoqio potrebe naru~ioca. Ikonostas u Zakuti 1872. strukturalno, ikonografski i stilski, gotovo je istovetan sa ikonostasom u Kolarima iz 1876. Moèmo re}i da su to mo`da i najuspeliji rado72

Marija Bogdanovi}

vi Posnikovi}a. Ikonostas u @abarima, iako ra|en 1874, druga~ije je koncipiran, ali i slabije slikarski re{en.45 Uporednom analizom Posnikovi}evih ikonostasa u Ivawici, Zakuti i Kolarima prime}ujemo da ikonografska {ema ostaje ista tokom godina wegovog rada, dok se na kasnijim ikonostasima ose}a sigurnija izrada, dubqa obrada likova i figura, ja~a materijalizacija.46 Slikarski opus Dimitrija Posnikovi}a, koji ni do danas nije u potpunosti istra`en i obra|en, dovoqno govori o mestu koje je zauzimao me|u vode}im slikarima tog doba u Srbiji.47 Iako nije bio zvani~no {kolovan (po nekim saznawima bio je |ak Dimitrija Avramovi}a i wegov saradnik na velikom poslu oko oslikavawa Saborne crkve u Beogradu), Posnikovi} je rade}i u velikom broju crkava, ostavio iza sebe bogat slikarski opus, koji tek ~eka adekvatnu obradu i valorizaciju. Sledbenik nazarenskih uticaja na srpsko crkveno slikarstvo XIX veka,48 Posnikovi} je prona{ao sopstveni izraz koji je odgovarao tada{woj sredini naru~ilaca i konzumenata ovakvog na~ina slikawa, i koji mu je obezbedio kontinuiran rad u toku skoro tri decenije. Crkva svete Angeline simbolizuje svog zadu`binara i upisuje se u kod srpske gra|anske zajednice XIX veka.49 Podizawem zadu`bine kao ~inom javnog ispovedawa vere, moralnim ~inom dobro~instva pojedinca i stvarawa trajne uspomene u narodu na svog zadu`binara, Toma Vu~i} Peri{i} je, kao jedna od najzna~ajnijih politi~kih i javnih li~nosti XIX veka, ispunio sve kriterijume zvani~ne vladarske ideologije. Stvarawem porodi~nog grobnog mesta Vu~i} je reprezentovao dignitet porodice i svoj status u srpskoj gra|anskoj zajednici. Sudbina crkve u Zakuti re~ito govori o odnosu pojedinca prema zajednici i zajednice prema pojedincu, u kontekstu dru{tvenih i, pre svega, politi~kih previrawa na javnoj sceni Srbije XIX veka. Stvarawe uspomene na odre|enu li~nost i weno temeqno zatirawe u odnosu na dinasti~ke i politi~ke promene u srpskom dru{tvu, o~ituje se na primeru zakutske crkve i wenog ktitora.

Prestone ikone u @abarima otkrivaju jako tipizirawe likova, odsustvo plasti~nosti i zanemarivawe ambijenta u kome su prikazani likovi, koje se grani~i sa izvesnim manirizmom i u likovnom i u ikonografskom smislu. Crkve op{tine @abari, priredili Miroslav Lazi}, Igor Borozan, @abari 2004, 47ñ59. 46

Delfina Dilpari}, Crkva svetog cara Konstantina i Jelene u Ivawici, Zbornik radova Narodnog muzeja, br. XVI, (^a~ak 1986) 107ñ119; M. Cuwak, nav. delo. 47 Mara Harisijadis, Dimitrije Posnikovi}, Zbornik Filozofskog fakulteta 1, Beograd 1967, 259ñ263; K. Pavlovi}, nav. delo.

Miodrag Jovanovi}, Me|u javom i med snom: srpsko slikarstvo 1830ñ1870, Beograd 1992; Leposava [elmi}, Prilog prou~avawu srpskog nazarenskog slikarstva, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 15, 1979, 387ñ393.

Igor Borozan, Kultura smrti u srpskoj gra|anskoj kulturi 19. i prvim decenijama 20. veka, Privatni `ivot kod Srba u devetnaestom veku, Beograd 2006, 946ñ947.

Crkva sv. Angeline u Zakuti

Marija Bogdanovi} THE CHURCH OF ST. ANGELINA IN ZAKUTA Summary The Church of St. Angelina was founded by Toma Vu~i} Peri{i} in the village of Zakuta, on the slopes of the Gledi} Mountains, in 1856. By erecting the foundation as an act of public worship, moral act of benefaction of an individual and creating permanent national memory of the founder, Toma Vu~i} Peri{i}, as one of the most significant political and public persons in the XIX century fulfilled all the criteria of the official ruling ideology. By building his family burial place, Vu~i} represented the dignity of his family and his status in the Serbian civil community. Dedication of the church in Zakuta to Venerable Mother Angelina, the Serbian despotess, is both the reflection of Vu~i}’s private piousness (his wife’s death) and the public expression of his national attitude and the events that would soon follow (confinement and his violent death). Vu~i}’s emulation of the ruling Obrenovi} dynasty in the manner of expressing his political and social positions resulted in his consistent acceptance of the official dynastic visual presentation. The Church of St. Angelina is a longitudinal single nave building with a three-sided apse, the belltower on its west side and gently emphasized east and west arcades. The building with its bell-tower composed in the classicist style belongs to the corpus of sacral buildings erected by the direct influence of Prince Milo{. Vu~i} thus consistently followed the officially established Milo{’s ruling visual ideology of erecting a foundation according to certain criteria determined beforehand: selection of the location, shape of the building, equipment of the church. The decoration of the temple of St. Angelina, based on the iconostasis, was painted by Dimitrije Posnikovi} in 1872, which can be established by the signature on the throne icon of Jesus Christ. The structure of the iconostasis refers us to a developed scheme characteristic for the XIX century. As a student of Dimitrije Avramovi} and probably a participant in the making of the iconostasis of the Cathedral Church in Belgrade, Posnikovi} transferred the style models to his later works. Being the follower of the Nazarene influences on the Serbian church painting in the XIX century, Posnikovi} found his own expression which was suitable for the then environment of orderers and consumers of such a way of painting and which provided him with continued work during almost three decades.

Marija Bogdanovi}

MARINA LUKI]-CVETI] Zavod za za{titu spomenika kulture Kraqevo

UDK: 726.54(497.11) ID: 173162508

CRKVA SV. PETRA I PAVLA U MRSA]U Apstrakt: U selu Mrsa}u, na desnoj obali reke Morave, nalazi se crkva brvnara sagra|ena na starijem kultnom mestu, po~etkom XIX veka. Wen ktitor je pop Nikola Kosti}, a|utant vojvode Antonija Pqaki}a, kasnije knez Poè{ke nahije. Crkva je specifi~na zbog na~ina gradwe, jer zidno platno obrazuju tri reda unizanih {a{ovaka, koji su prilikom obnove 1896. godine kolorisani spoqa i iznutra, da bi se vizuelno prevazi{ao utisak jeftine i slabe gradwe. Geometrijska i floralna ornamentika asocira na tkane zastirke, narodne no{we i vez, a na gredama i kosnicima kori{}eni su molerski {abloni, tako da se pojavquju pseudobarokni floralni elementi, koji su u na{e krajeve stigli iz Vojvodine. Prilikom obnove 2007. godine osim gra|evinskih radova, ura|en je kompletan retu{ bojenog sloja, tako da }e se zbog svoje ìvopisnosti ova jedinstvena crkva sigurno na}i na turisti~koj mapi Srbije. Da bi se u porti sa savremenim objektima, ne ba{ primerenim celini, izdvojio deo sa posebnim odlikama narodnog stvarala{tva, potrebno je uraditi konzervaciju nadgrobnika i kenotafa, koji bi svojim tekstualnim porukama, likovnim predstavama i koloritom bili uskla|eni sa obnovqenom crkvom. Kqu~ne re~i: Mrsa}, pop Nikola Kosti}, brvnara, ikonostas, {a{ovci, ornamentika, narodna umetnost, nadgrobnici, kenotafi U sakralnoj arhitekturi Srbije posebnu skupinu predstavqaju crkve brvnare, nastale u oskudnim vremenima, pred kraj turske vladavine, u periodu Prvog i Drugog srpskog ustanka ili neposredno posle oslobo|ewa, koje pripadaju narodnom graditeqstvu. Wihovi ktitori su ~esto zna~ajne istorijske li~nosti, pre svega istaknuti ustanici, me|u kojima je i sam knez Milo{ Obrenovi}, dok su wihovi narodni graditeqi ostali anonimni. U portama oko wih, okupqao se narod na litijama i bogosluèwu, odràvali su se sabori, odigravali se va`ni doga|aji, a same bogomoqe ~esto su imale specifi~nu namenu pokajnica. Gledano u celini, skromnijih su dimenzija i oblika nego {to su crkve od drveta susednih evropskih naroda, ali imaju}i u vidu pravila islama i delikatnih istorijskih okolnosti u kojima su nastale, one predstavqaju poseban vid izraàvawa lokalnih majstora, wihov napor da svoju bogomoqu sagrade i ukrase {to lep{e. Istovremeno, to je podrazumevalo da ako zatreba, za no} mogu da je demontiraju i u najve}oj tajnosti prenesu na bezbedniju lokaciju, {to je obja{wewe brojnih legendi koje govore o preletawu crkava i vilama koje su izvele wihove preme{tawe.1 Crkve brvnare, posve}ene apostolima sv. Petru i Pavlu u Mrsa}u i sv. Prokopiju (Voqav~a), u obli`wem selu Tavniku, pripadaju skupini skromnih seoskih crkava s kraja XVIII i po~etka XIX veka, koje su prvobitno imale namenu kapela, pa se zato i ne pomiwu u {ematizmima. Selo Mrsa}2 nalazi se u prostranoj i plodnoj ravnici, na nadmorskoj visini izme|u 200 i 250 m, na desnoj obali reke Zapadne Morave, u koju se uliva istoimena reka. Povezano je sa gradovima Kraqevom i â~kom tzv. starim putem. U istorijskim izvorima, pod tim nazivom selo se ne pomiwe u sredwem veku, ali pripada starijim naseqima koja su ime mewala nekoliko puta. Mrsa} i Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

R. Pavlovi}, Kako su kod nas crkve Ă&#x2018;leteleĂŽ, Odeqewe dru{tvenih nauka, kw. 3, Beograd 1963.

Mrsa} je prezime po kome je selo dobilo ime. R. D. Pavlovi}, O nazivima naseqa u op{tini Kraqevo, Na{a pro{lost II, Kraqevo 1987, 132; Starobalkanska re~ mrs {to zna~i hrana od mesa ili mleka. Mrsa~ mo`e da zna~i onoga koji pravi mrs. D. V. Kori}anac, Nadibar, antropogeografska istra`ivawa, Beograd 1992, 36. 3

D. V. Kori}anac, Nadibar, 39.

V. To{i}, Mr~ajevci i okolina, Mr~ajevci 1978, 387.

D. V. Kori}anac, nav, delo, 49.

Isto, 40ñ41.

Isto, 22.

8 B. Pavlovi}, Mrsa}, Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji II, centralna Srbija, Beograd 1956, 213ñ214. 9

J. Vuji}, Pute{estvije po Serbiji I, Beograd 1901, 188ñ189.

Crkvu u Vrdilima, kao izraz pokajawa zbog ubistva vojvode Mili}a Radovi}a, podigao je pop Nikola Kosti} iz Mrsa}a, 1818. godine, dok je bio knez Poè{ke nahije. D. V. Kori}anac, Nadibar, 22. Na kamenoj plo~i ugra|enoj u podu oltara nalazi se natpis: meseca: sep: den: k: pisa pop stefan s boìjeju pomo{}iju po~e se iznova a na staro mesto boèsveni hram: sei trudom kir popa nikole iz sela mrsa}a sam sosvim u vilajet i ne derznu pomo}i radi niti mu ko pomoè: ni od napora no sam svoim trudom za svoj ve~ni spomen i opro{tenie grehov.

Pi{u}i o Jeli~anin Radisavu, vojniku, a zatim vojvodi kod Antonija Pqaki}a, Milan \. Mili}evi} citira Kostu Bunarxi}a iz Dedevaca, koji je ~uo da mu je 1813. godine vojvoda Pqaka rekao: Ñ^uvajte se Radisava Jele~anina i popa Nikole iz Mrsa}a, to su turske ulizice.î Milan \. Mili}evi}, Pomenik znamenitih qudi u srpskog naroda, Beograd 1959, 126.

12 V. To{i}, Mr~ajevci i okolina, 353. 13

R. Pavi}evi}-Popovi}, D. St. Pavlovi}, R. Stani}, Molitva u gori, Beograd 1994, 6.

14 D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare u Srbiji, Saop{tewa V, Beograd 1962, 148ñ149, 152. 15 B. Pavlovi}, Mrsa}, Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji II, 213ñ214. 16

R. Pavi}evi}-Popovi}, D. St. Pavlovi}, R. Stani}, Molitva u gori, 88.

Prvobitno je porta bila mnogo mawa i obuhvatala zagra|en prostor neposredno oko stare crkve.

Bapsko Poqe nastali su od naseqa pod nazivom Ocikqe i Krnule,3 a turski naziv je bio Baba}aj i Babe. Uo~i \ur|evske skup{tine 1818. godine Mrsa} je pripado srezu Samailskom, a nahiji Poè{koj i imao je 60 ku}a i 200 Ñara~kih licaî.4 U spisku sela i narodnih stare{ina od 3. decembra 1821. godine pomiwe se Mrsa} i stare{ina Spasoe Mileni}.5 Turski toponimi Baba}aj i Babe se pomiwu 1828. godine, zajedno sa Krnulama, koje su sada zaselak sela Mrsa}a.6 O gradwi crkve u Mrsa}u nema pisanih podataka. Po predawu, pre Kara|or|evog vremena, tu je postojala brvnara7, koju je zamenila crkva tako|e od drveta, a podigao ju je pop Nikola Kosti} iz istog sela, {to je zabeleìo Dobrosav St. Pavlovi}.8 Popa Nikolu Kosti}a, koji je opsluìvao manastir @i~u, pomiwe Joakim Vuji} 1805. godine,9 u pri~i o zulumu Tur~ina Zenil [abana Buzi}a, koji je oskrnavio ovaj manastir. Osim crkve brvnare, pop Nikola Kosti} je ktitor prvobitne male kamene crkve u Vrdilima,10 posve}ene Bogojavqewu, koju je posle Prvog svetskog rata zamenilo novo zdawe izvedeno po projektu ruskog emigranta, slikara i arhitekte Mihaila Glu{enog. Za vreme Prvog srpskog ustanka, pop Nikola Kosti} iz Mrsa}a bio je a|utant vojvode Antonija Pqaki}a, tako da ga pomiwe Milan \. Mili}evi},11 ali u negativnom kontekstu. Knez Milo{ Obrenovi} ga je postavio za kneza Poè{ke nahije, i po wegovoj naredbi, pop Nikola Kosti} je ubio ustanika Mili}a Radovi}a iz Kaone, a wegovu glavu je poslao u Poàrevac.12 Mili} Radovi} je sahrawen pored crkve Sv. trojice u Kraqevu, koja je u to vreme tako|e bila brvnara. O gradwi crkve u Mrsa}u zabeleèna je legenda13 koju je 1994. godine ispri~ao tada{wi crkvewak: ÑPosle jedne jake oluje koja je uni{tila ìtna poqa, otvorilo se nebo i pojavile su se vile iz oblaka, koje su rekle da selo nema crkvu da ga {titi, tako da je iz tog razloga napravqena ova bogomoqa.î O arhitekturi i ornamentici crkve u Mrsa}u, sa priloènim crteòm osnove, detaqa (sl. 1) i nekoliko fotografija pisao je Dobrosav St. Pavlovi} u okviru svoje doktorske disertacije, {tampane u ediciji ~asopisa Saop{tewa,14 a koja je sa neznatnim izmenama pre{tampana u okviru korpusa Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji15. Tako|e, prilikom prikupqawa gra|e za izlo`bu Molitva u gori,16 koja je obuhvatila sve brvnare u Srbiji, uvr{}ena je crkva u Mrsa}u, koja je tada bila napu{tena, devastirana i sklona padu, {to je skrenulo pa`wu slu`bi za{tite i lokalnoj zajednici. Nedopustivo je bilo da se i Mrsa} na|e na dugom spisku brvnara kojih vi{e nema. Crkva je sme{tena u centru sela, sada ima ravnu prostranu portu,17 a oko we, kao {to je uobi~ajeno, nalaze se nadgrobnici vi|enijih qudi18 i kenotafi. Levo je skromna crkvena ku}a ñ polubrvnara, zatim sledi neadekvatan, nov, nedovr{en objekat za vernike i sve{tenika. S desne strane se nalazi zidana crkva (sl. 14) iz 1968. godine19 i drvena zvonara, dok je ka ulazu u portu ozidan bunar. Ova raznolika celina, sa doskora starim devastiranim, napu{tenim objektima i nedovr{enom novogradwom, bila je estetski neprimerena, tako da su se svi objekti morali na neki na~in usaglasiti i oìveti. Zbog novih zdawa nepravedno je zapostavqena starina, u kojoj, {to je najtu`nije, odavno nije vr{eno bogosluèwe i za koju niko nije imao ni sluha ni interesa. U saradwi sa Upravom grada Kraqeva, na ~ijoj se teritoriji danas nalazi pet crkava brvnara, Zavod za za{titu spomenika kulture pristupio je hitno sanaciji ovog objekta koji je bio najugroèniji. Osim gra|evinskih radova koji su se odnosili na popravke drvene konstrukcije i prepokrivawe (sl. 2),20 ura|ena su za{titna arheolo{ka iskopavawa,21 prilikom kojih nisu prona|eni ostaci koji bi ukazivali na postojawe starijeg sakralnog objekta. Oko dana{we crkve se nalazi samo starija nekropola,22 koja se delimi~no prostire pod samim objektom, me|utim nije bilo nalaza koji bi je bliè datirali, tako da se na osnovu odlika pogrebnog rituala zakqu~uje da je sahrawivawe vr{eno u XVII i XVIII veku. U dokumentu od 5. X 1828. godine pomiwu se crkvi{te i staro grobqe u Baba}aju.23 Crkva u Mrsa}u24 je skromne i jednostavne pravougaone osnove, dimenzija 5,30 h 10,60 m i sastoji se iz naosa i oltara koji se polukru`no zavr{ava. Tava76

Marina Luki}-Cveti}

nica je ravna i obrazuju je unizani, nutovani {a{ovci, postavqeni pod pravim uglom.25 Nizak krov, sa blaìm nagibom, izveden je na ~etiri vode, a krovni pokriva~ je sada }eramida, koja je prilikom neke od obnova, verovatno, zamenila prvobitnu {indru.26 Streha je sa ~eone strane zavr{ena dekorativnom }enarkom.27 Na slemenu su postavqena dva gvozdena krsta. Prozori su pravougaoni i imaju gvozdene re{etke, ne{to su ve}ih dimenzija (70 h 40 cm) kao oni koji se sre}u na obi~nim ku}ama, dok su vrata, jedna sa zapadne, a druga sa severne strane, polukru`no zasvedena i nemaju profilaciju. Sada{wi pod je od slagane opeke, koja je verovatno zamenila prvobitni patos i postavqena je u dva nivoa. U nadvi{enom prostoru naosa nalazi se kameni amvon, mawih dimenzija, karakteristi~an za sve crkve brvnare. Obrazuje ga centralni krug i oko wega su zrakasto, poput cveta, raspore|eni segmenti. Osim amvona, originalna je i ~asna trpeza. U nièm delu je priprata, koja se u crkvama ovakvog tipa ~esto odvaja posebnom drvenom pregradom. Kako je bilo prvobitno re{ewe u Mrsa}u, nije poznato. Konstrukcija brvnare je skeletna, sa horizontalnim i vertikalnim stupcima, koji su na uglovima, sa unutra{we strane, oja~ani kosnicima, a ispuna su {a{ovci, unizani vertikalno u tri reda. Temeq je nizak i zidan je od lomqenog kamena. Brvnare od unizanih {a{ovaka su vrlo retke,28 jer je to slab na~in gradwe, me|utim u ovom slu~aju verovatno je izveden zbog nedostatka sredstava, i nemogu}nosti nabavke dovoqne koli~ine kvalitetne gra|e. U obli`wem selu Bresnici, s leve strane Morave, nalazi se crkva polubrvnara, posve}ena Bogorodi~inom pokrovu, iz 1825. godine, koja u gorwoj zoni priprate ima unizane {a{ovke, sloène u tri reda, a na sli~an na~in je dogra|ena i priprata u Voqav~i. [a{ovci se spoqa uglavnom koriste za ispunu parapeta na tremovima, kao {to je primer crkve brvnare u Dubu29, Se~oj Reci30, Ra~i Kragujeva~koj31, Popovici32, Pokajnici, Brzanu33Ö U svetovnoj arhitekturi osim za tavanice, {a{ovci se koriste za pregrade, name{taj, ograde za stepeni{ta, re|e za vrata, a u pojedinim krajevima od wih se prave ambari.34 Ikonostas brvnare u Mrsa}u (sl. 4), sa elementima folklora, nije sa~uvan u celini, tako da nemamo kompletan uvid u na~in wegove izrade i dekoracije. Na osnovu onoga {to je preostalo, zakqu~uje se da je koncipiran na najjednostavniji na~in i da je posredi bila lagana konstrukcija, koja odvaja sakralni deo crkve od prostora za vernike. Obrazuju ga {est vertikalno postavqenih greda sa urezanim geometrijskim motivima35 u obliku slova H, koje su kolorisane ìvim bojama. Ovakav na~in ukra{avawa bio je prisutan i u sredwe veku, {to se vidi na ktitorskom modelu u manastiru Dowa Kamenica, ~iji je trem imao sli~nu dekoraciju.36 Unutra{wa strana rogova na strehi, kao {to je primer crkva brvnara u Takovu37 i Pavlovcu,38 rezbarija Ñjastukaî39 starog konaka manastira Manasije,40 ukras na zasunima,41 dràlima42 i rukohvatima brvnara43 ponavqaju istu {aru. Ona se javqa na name{taju: na}varima,44 rukohvatima za stolice,45 kov~ezima46Ö Uobi~ajena je kao dekoracija predmeta za svakodnevnu upotrebu: na preslicama,47 muzi~kim instrumentima,48 posu|u49Ö Geometrijski ornamenti ovakvog tipa tako|e asociraju na }ilime50 i vez51, dok je sam bod pokrstice ÑHî, nit konca ili pre|e ukr{tena je na isti na~in.52 [ara u obliku slova H se simboli~no moè tuma~iti kao predstava Andrejinog krsta.53 Rezba i bojewe se ~esto javqaju na ikonostasnim pregradama, tako da primer Mrsa}a nije usamqena pojava u enterijerima crkava ovoga tipa. Anonimni seoski majstori se trude da pokaù sve svoje zanatsko ume}e i slikarski talenat, da bi oltar bio {to lep{i, tako da u duborezu izvode razli~ite geometrijske ornamente, koje kolori{u ìvim bojama. Istovremeno, kao {to je slu~aj u Dobroselici,54 pored duboreza, mogu da se pojave samo oslikani geometrijski ili floralni ornamenti, naj~e{}e na arhitravima ili na nadverju. Po{to u Mrsa}u nisu sa~uvane originalne poda{~ane ispune, ne zna da li su i na koji na~in one bile ukra{ene. Po razmaku i rasporedu greda sa ikonostasa, moè se zakqu~iti da je prvobitna pregrada imala samo po jednu prestonu ikonu, dok se prazni~na ikona veCrkva svetog Petra i Pavla u Mrsa}u

18 S ju`ne strane crkve nalazi se studeni~ki krst od belog mermera, koji ozna~ava mesto gde je sahrawen predsedateq biv{e op{tine Mrsa}ske Milo{ Kolakovi}, po kome se vidi da je 1868. godine selo Mrsa} imalo svoju op{tinu. V. To{i}, Mr~ajevci i okolina, 155ñ158. 19

V. To{i}, nav. delo, 157.

Gra|evinske radove su vodili arh. Rajko ^ubri} i etnolog Katarina Grujovi}, stru~waci Zavoda za za{titu spomenika kulture Kraqevo.

Arheolo{ka iskopavawa je vodila Marija Aleksi} ^evrqakovi}, arheolog Zavoda za za{titu spomenika kulture Kraqevo, 2006. godine.

V. To{i}, nav. delo, 87.

D. Vulovi}, Nahija po`e{ka, Kwa`evska kancelarija I, Beograd 1935, 242ñ243.

B. Pavlovi}, Crkve brvnare ñ Mrsa}, Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji II, centralna Srbija, Beograd 1956, 213ñ214; D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare u Srbiji, Saop{tewa V, Beograd 1962, 148ñ149, 152. 25

O na~inu izrade i postavke {a{ovaka vidi: R. Findrik, Prilozi poznavawu krovnih pokriva~a od drvene gra|e u na{em narodnom graditeqstvu, Ra{ka ba{tina 2, (Kraqevo 1980) 220ñ221; S. M. Nenadovi}, Ilustrovani re~nik izraza u narodnoj arhitekturi, Beograd 2002, 87.

26 O na~inu izrade i postavqawa {indre vidi: R. Findrik, Prilozi poznavawu krovnih pokriva~a, 216ñ220; S. M. Nenadovi}, Ilustrovani re~nik izraza u narodnoj arhitekturi, Beograd 2002, 88. 27

S. M. Nenadovi}, nav. delo, 293, sl. 499, 500. 28 D. St. Pavlovi} za brvnaru u Mrsa}u ka`e28 da je usamqen primer po na~inu gradwe i pomiwe da je na sli~an na~in izveden trem u Voqav~i. D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 62.

Isto, 139, crte` 140.

Isto, 170ñ171, crte` 141, 142.

Isto, 164, crte` 136.

Isto, 158, crte` 132.

Isto, 125, crte` 103.

R. Findrik, nav. delo, 220.

35 O upotrebi geometrijske dekoracije u narodnom graditeqstvu vidi: B. \. Koji}, Stara gradska i seoska arhitektura u Srbiji, Beograd 1949, 154. 36

B. @ivkovi}, Dowa Kamenica, crte`i fresaka, Beograd 1987, naos. 37

Zavod za za{titu spomenika kulture Kraqevo, Za{titni radovi na spomenicima kulture 1965ñ1980, katalog, Kraqevo 1980, 15.

D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 153, crte` 128. 39

O jastuku iznad stuba u narodnom graditeqstvu vidi: S. M. Nenadovi}, Ilustrovani re~nik, 379ñ381.

Isto, sl. 709. Zasun je reza za zatvarawe vrata, koja se na brvnarama radi od drveta i ukra{ava se rezbom. 41

Dr`ala su deo zasuna kuda se zapravo on provla~i.

43 Ranko Findrik, Dinarska brvnara, Beograd 1998, 198ñ199, sl. 167, 168, 169. 44 S. M. Nenadovi}, Ilustrovani re~nik, sl. 420, 422; R. Findrik, Narodno neimarstvo, Sirogojno 1994, sl. 102. 45 S. M. Nenadovi}, Ilustrovani re~nik, sl. 442, 444, 445. 46 Isto, sl. 487; R. Findrik, Narodno neimarstvo, sl. 103. 47 N. Panteli}, Narodna umetnost Jugoslavije, Beograd 1984, 10ñ11, sl. 177. 48

Isto, 195, sl. 170.

P. Tomi}, Grn~arstvo u Srbiji, Beograd 1983, 239, 249, 306, sl. 1, 123, 1642.

rovatno nalazila bo~no. Ispune izme|u nosa~a su kolorisane plavom bojom, i na wima su zaka~ene ikone bez umetni~kih vrednosti. Na sredini su jednostavne carske dveri, obojene zeleno, sa perforiranim krstovima ispod luka i preklopnom lajsnom bez ornamentike. Tako|e, otvori za ulaz u proskomidiju, sa funkcijom velikog i malog vhoda,55 i ulaz u |akonikon, za prolaz osoba koje pomaù prilikom bogosluèwa u oltaru,56 ostali su bez dveri. Prema visini crkve, moè se zakqu~iti da je ikonostas mogao imati jo{ jedan red ikona sa krstom i medaqonima na vrhu. Kao zavr{nica pregradne dekoracije, ispod tavanice je aplicitan Ñfrizî koji obrazuju ornamenti }enarke. U Mrsa}u, od starina i bogoslu`benih predmeta, naàlost, u oltaru ni{ta nije sa~uvano. Bojewe na crkvama brvnarama nije novina, me|utim crkva u Mrsa}u57 je jedinstvena zbog svoje slikane ornamentike spoqa i iznutra, koja je zapravo imala zadatak da vizuelno nadomesti utisak siroma{ne, jeftine i slabe gradwe (sl. 3), a anonimni majstor se trudio da bogomoqu {to lep{e ukrasi, da bude Bogu ugodnija, a vernicima privla~nija. Naj~e{}e se razli~itim bojama kolori{e izrezbarena ornamentika na vratima i nadvratnicima, kao {to je slu~aj: u Se~oj Reci,58 Takovu,59 Qutovnici,60 Brezni (koja, naàlost, vi{e ne postoji)61, dok je u Gorobiqu Dobrosav St. Pavlovi} zatekao islikanu geometrijsku ornamentiku na svodu od {a{ovaka, koje danas vi{e nema.62 U Prawanima63 su kru`ni ornamenti na }enarki obojeni crvenom bojom, dok je crvenom i plavom izvedena polukru`na ornamentika u Brajkovcu.64 U crkvi u Krwevu65 kolorisane su rozete u duborezu na tavanici. U Mrsa}u su {a{ovci spoqa kolorisani raznobojnim vertikalnim linijama, koje podse}aju na zatke66 sa tkanih zastirki (krpare ili powave),67 dok raspored i ritam boja podraàva prega~e i sukwe (sl. 6 i 7).68 Vertikalne i horizontalne grede koje obrazuju neku vrstu rama, obojene su plavom bojom. Sa unutra{we strane je napravqen ritam, tako da prvi red {a{ovaka ima {ire obojene linije, tj. svaki {a{ovak je ispuwen jednom bojom i na taj na~in je postignut efekat sokla (sl. 4 i 5). Drugi i tre}i red imaju uzane linije koje vizuelno pove}avaju visinu objekta. Tako|e, {a{ovci tavanice su obojeni na isti na~in uzanim linijama, poput razastretog platna za narodne no{we.69 ]enarka, ~iji reckasti zavr{eci podse}aju na lastin rep, obojena je tako|e na isti na~in kontrastnim bojama, {to je vrlo slikovito opisala etnolog Radmila Pavi}evi}-Popovi} kao Ñjato lasta koje je opasalo crkvuî70. Osim {a{ovaka, kolorisani su kosnici i grede (sl. 5), na kojima su naslikane tri vrste cvetnih ornamenata, koje obrazuju rascvetale vreè (sl. 12), zvon~i}i i stilizovani makovi (sl. 8 i 10).71 Oni su asocirali etnologa Radmilu Pavi}evi}-Popovi}, po{to se crkva nalazi u plodnom Pomoravqu, usred ìtnih poqa, na bulke koje cvetaju pred zrewe p{enice, dok su ùte linije na {a{ovcima protuma~ene kao klasje.72 Cvetovi sa vreàma su ra|eni pomo}u molerskih {ablona, tako da se moè zakqu~iti da je crkva kolorisana prilikom obnove 1896. godine.73 To su preuzeti barokni ornamenti koji su iz sredwe Evrope stigli u na{e krajeve preko Vojvodine. Krajem XIX i po~etkom XX veka u Srbiji bogatije privatne ku}e se kre~e pomo}u {ablona. Iz Preka dolaze majstori sa razli~itim Ñmustramaî, koji uglavnom za pripadnike gra|anskog staleà, osmi{qavaju zanimqive, naj~e{}e floralne kompozicije (sl. 11 i 13). Verovatno je neki od takvih {ablona iskoristio lokalni seoski majstor, koji je svojim stvarala~kim senzibilitetom ve{to ukomponovao efekte }ilimarstva (sl. 9), veza, bojewa predmeta od drveta i kamenih nadgrobnika, sa molerskom novinom iz obli`weg grada i ukrasio je bogomoqu {to je lep{e umeo, po svom ukusu i na zadovoqstvo me{tana. Motiv je, naravno, sasvim upro{}en i prilago|en raspoloìvoj povr{ini, tako da vi{e podse}a na veène i tkane uzorke iz Pomoravqa. Najvi{e sli~nosti sa cvetovima iz crkve brvnare u Mrsa}u imaju makovi sa zidova salona trgovca vinom, Filipa Cveti}a i wegove supruge Darinke, iz Kraqeva (sl. 11). îtava ku}a Cveti}a, zajedno sa ulaznim delom bila je dekorisana u istom stilu sa ruàma, plavim narcisima i bahusima koji jedu gro`|e, ali tokom godina gotovo sve je prekre~eno.74 78

Marina Luki}-Cveti}

Sve horizontalne grede zidnog platna sa unutra{ne strane imaju plavu podlogu, a po ivici je konturna tamnoplava linija, dok se ~itavom povr{inom prostire motiv loze ukomponovane sa cvetom zvon~i}a, obojene samo crvenom bojom (sl. 12). Oblik cveta podse}a na rozetu na tavanici iz ku}e Cveti}a (sl. 13). Kosnici, tako|e u plavom tonu, dekorisani su crvenim makovima, sa belim pra{nikom i jo{ jednom belom ta~kom izme|u wih koja ih povezuje u niz. Istu dekoraciju imaju vertikalne grede, dok su dovratnici bogatije ukra{eni makovima u dva reda, ukomponovanim sa {irokim, zelenim listovima. Tavawa~e su obojene okerom, zelenom i plavom bojom, preko kojih su raspore|eni i ornamenti zvon~i}a i ornamenti makova. Oltarski prostor, u kome je stara ~asna trpeza, ima posebnu dekoraciju: i na horizontalnim i na vertikalnim gredama ponavqa se friz sa motivom makova i belih pra{nika. Za crkvu u Mrsa}u lokalni majstor je koristio Ñposne bojeî, koje su mu u to vreme bile na raspolagawu, ~iji je rastvara~ voda, tako da su se tokom vremena isprale, po~a|avele ili izbledele. Po{to smo se opredelili za kompletan retu{ partija koje nedostaju, sa sa~uvanim fragmentima na mestima gde je to bilo izvodqivo, zbog postojanosti je upotrebqen akrilik.75 Postiglo se da crkva izgleda jedinstveno i ba{ ovim vidom prezentacije je akcentirana u ambijentu porte. [to je u svemu najbitnije, crkva je ponovo u funkciji, uspostavqeno je bogosluèwe, vernici prvo ulaze u staru svetiwu, koja polako postaje popularna kod turista i qubiteqa starina. Osim crkve potrebno je konzervirati nadgrobnike i kenotafe koji su pored we, a radovi }e biti kompletni kada se bojenim spomenicima od pe{~ara vrati prvobitni izgled. Uvereni smo da }e se tada crkva u Mrsa}u, zbog svoje jedinstvenosti i ìvopisnosti, sigurno na}i, i postati nezaobilazna, na turisti~koj mapi grada Kraqeva a i Srbije. Uz samu crkvu, s desne strane, nalaze se dva krsta Ñsa jabukamaî od rado~elskog mermera iz druge polovine XIX veka, tzv. studeni~kog tipa,76 podignuta kao nadgrobnici bra}i Milo{u i Konstantinu Kolarevi}u. Spomenici su jednostavno obra|eni i na wima dominiraju natpisi. Na prvom se u vrhu nalazi uklesan krst, oko koga su raspore|eni stilizovani listovi, a drugi ima samo po ivicama isklesan uzani okvir sa poluobli~astim presekom. Oni zahtevaju samo ~i{}ewe i za{titni premaz, jer je glavni akcenat belina kvalitetnog kamena i jednostavnost obrade. Drugom tipu pripadaju tri spomenika od pe{~ara, u obliku stuba, sa tzv. Ñkapomî na vrhu, koji su podignuti posle Prvog svetskog rata, a karakteristi~ni su za Pomoravqe, ivawi~ki kraj i Draga~evo (sl. 14). Na wima su uklesani dugi natpisi, kao poseban vid narodnog izraàvawa tog vremena, sa potpisom majstora ili sa zabeleènim zna~ajnim istorijskim podacima,77 kada je u pitawu kenotaf. Sa svih strana je raspore|ena ornamentika, koju sa~iwavaju: cvetovi, vreè, krstovi, upaqene sve}e, golub koji jede gro`|e ili figura ratnika. Svako slovo, re~, ornament i pozadina su kolorisani78 na isti na~in, istim bojama kao i crkva brvnara, tako da se vremenski i stilski, u tom dekorativnom segmentu najvi{e slaù sa wom. Wihova konzervacija i potpuni retu{ ìvih boja dali bi glavni akcent i napravila bi se adekvatna celina sa crkvom. U nizu kenotafa umetnute su dve piramide od belog i crnog mermera, koje se vizuelno ne uklapaju u celinu, a podignute su kasnije, sedamdesetih godina pro{log veka, tako|e poginulim ratnicima. Iz obzira prema wihovoj nameni, treba ih zadràti na istom mestu i samo ih o~istiti. Crkve brvnare kao impresivna celina narodnog graditeqstva, predstavqaju poseban vid istorijske, kulturne i umetni~ke ba{tine; na wima je u najteìm, oskudnim i burnim vremenima, do{lo do izraàja sveè i kreativno obele`je seoskih majstora i umetnika. U svom domenu oni saìmaju tradicionalne zanate i umetnost, pa svojim ume}em i talentom, uspevaju da nadomeste nedostatak gradwe reprezentativnih sakralnih objekata. Crkva sv. Petra i Pavla u Mrsa}u,79 zajedno sa skupinom nadgrobnih spomenika i kenotafa pored we, na najslikovitiji na~in to dokazuje. Crkva svetog Petra i Pavla u Mrsa}u

B. Vladi}-Krsti}, Tradicionalno }ilimarstvo u Srbiji, Beograd 1985, sl. 41 (tzv. Ñ}ilim na velika kolaî).

51 M. Haxi ñ Risti}, Zbirka narodnih motiva iz Makedonije, Kosova i Metohije, Beograd 1969, 10, sl. 3 (motiv sa marame Ñdarpnaî); R. Findrik, Vajati znamewe mladosti, Sirogojno 1999, sl. XIX. 52 Pokrstica ili Ñbod za krsti}eî, Ñkrstinaî, radi se sa dva ukr{tena boda, sleva nadesno i zdesna nalevo; M. Haxi ñ Risti}, Zbirka narodnih motiva, sl. V. 53 Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kr{}anstva, Zagreb 1979, 114, 358ñ359. 54 R. Pavi}evi}-Popovi}, D. St. Pavlovi}, R. Stani}, Molitva u gori, 17. 55

Z. M. Jovanovi}, Azbu~nik pravoslavne ikonografije i graditeqstva, Beograd 2005, 201.

Isto, 202.

57 D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 152, crte` 127. 58 U Se~oj Reci su sa~uvani ostaci boje na vratima. Dokumentacija Zavoda za za{titu spomenika. 59 D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 174, crte` 144. 60

Isto, 147, crte` 123.

Isto, 122, crte` 101; R. Ga~i}, Crkve brvnare takovskog kraja, Zbornik radova Muzeja rudni~ko-takovskog kraja, Gorwi Milanovac 2001, 71ñ74.

62 D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 133, crte` 111. 63

Isto, 162, crte` 134.

Isto, 120, crte` 100.

Isto, 143, crte` 120.

Zatka je {ira ili u`a traka na tkanim prostirkama u jednoj boji, koju smewuje zatka u drugoj boji na odre|enom razmaku ili se neposredno nadovezuju}i jedna na drugu.

67 Krpare su uzane zastirke po kojima se gazi, a tkaju se od tan-

kih, platnenih traka dobijenih se~ewem naj~e{}e stare ode}e ili ostataka tkanine. Wihovi se zavr{eci spajaju za{ivawem ili vezivawem, tako da se dobija materijal za potku, dok je osnova pamu~no predivo. Powave su tako|e uzane zastirke, ali wihova potka je tawe ili debqe vuneno predivo kao za }ilime, obojeno razli~itim bojama, a osnova je pamuk. 68

Z. Simi}, Sukwa tradicionalni haqetak narodne no{we kru{eva~kog kraja, Kru{evac 2005, katalog izlo`be.

R. Pavi}evi}-Popovi}, Molitva za poqa, Svetosavsko zvonce, Beograd 3/2009, 15.

Isto, 15.

71 D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare, 148ñ149; D. St. Pavlovi}, Mrsa}, 213ñ214. 72

R. Pavi}evi}-Popovi}, nav. delo, 11.

D. St. Pavlovi} je godinu obnove preuzeo od prote M. Jarakovi}a iz Kraqeva. D. St. Pavlovi}, Crkve brvnare u Srbiji, 148, fusnota 188.

Crte` osnove i detaqa D. St. Pavlovi}a

Po tvr|ewu istori~ara umetnosti Radmile Bojovi} iz Kraqeva, trgova~ke ku}e je molerisao wen ro|ak Janko Drumski. U Kraqevu je deo ovakvog moleraja sa~uvan u [vap~i}a ku}i, dana{woj zgradi Zavoda za za{titu spomenika kulture, i u ku}i Zorice Petrovi}, koja je prilikom skidawa tepeta do{la do prvobitnog sloja, ali nije imala sredstava za obnovu, tako da je sve prekre~eno.

75 Slikarsko-konzervatorske radove vodio je slikar konzervator restaurator Du{ko Jovanovi}, stru~wak Zavoda za za{titu spomenika kulture Kraqevo. 76

Nadgrobni spomenici Draga~eva, Kraqevo 1984, 8, sl. 27ñ29.

S. Vujovi}, M. Luki}-Cveti}, Crkva u Gora~i}ima, opis i predlog za{tite krajputa{a, Zbornik narodnog muzeja XXI, ^a~ak 1991, 110ñ111. 78

N. Panteli}, Likovne odlike srpskih nadgrobnih spomenika, Beograd /b.g./, 11; Nadgrobni spomenici Draga~eva, 8ñ11.

Izgled crkve posle gra|evinskih radova

Marina Luki}-Cveti}

Crkva u Mrsa}u nalazi se u proceduri za stavqawe pod za{titu i kada dobije status spomenika kulture, verovatno }e biti druga~iji odnos me{tana i nadle`nog sve{tenika prema woj, jer za osnovno odr`avawe sakralnih objekata izuzetno su va`ni wihovi vlasnici i vernici.

Autor fotografija je Dalibor An|elkovi}.

Izgled crkve posle potpunog retu{a

Enterijer isto~nog dela sa ikonostasom

Crkva svetog Petra i Pavla u Mrsa}u

Enterijer zapadnog dela sa glavnim ulazom

Bojewe {a{ovaka / Sukwa ﾃ組u`varkaﾃｮ iz Pomoravqa

Marina Luki}-Cveti}

Ornamentika sa makovima na oker osnovi

]ilim iz Pomoravqa, vlasni{tvo Marine Luki}-Cveti}

Crkva svetog Petra i Pavla u Mrsa}u

Moleraj sa makovima iz ku}e Filipa Cveti}a, Kraqevo, Cara Lazara 2

Ornamentika sa makovima na plavoj osnovi

Ornament sa crvenom lozicom na gredi

Marina Luki}-Cveti}

Ornament sa tavanice iz ku}e Filipa Cveti}a, Kraqevo, Cara Lazara 2

Kenotafi sa novom crkvom u pozadini

Crkva svetog Petra i Pavla u Mrsa}u

Marina Luki}-Cveti} THE CHURCH OF ST. PETER AND PAUL IN MRSA] Summary: The Church of St. Peter and Paul in Mrsa}, whose founder was priest Nikola Kosti}, belongs to the group of sacral buildings of national architecture in the valley of the Morava river which were erected at the end of the XVIII and the beginning of the XIX centuries. Although it is classified as wooden church, its way of construction and painted decorations differ from the other buildings. It has a rectangular base, ends in a semicircular apse, its present roof is a hipped roof, and it is covered with “ceramida” tiles. What makes it specific is its skeletal structure, with horizontal and vertical beams reinforced with struts, whose filling is made of three rows of vertically arranged wooden boards that are also used for the flat ceiling. The analogies with the church in Mrsac are found in its vicinity, in the village of Tavnik, in the wooden church of St. Procopius, where the narthex is made of wooden boards, and in the semi-wooden church, the Church of Holy Protection of the Theotokos in Bresnica, where the construction above the lower masonry part of the narthex continued with the use of wooden boards. The altar part is separated by a simple iconostasis, which is made of wooden posts decorated with geometrical carving and paint, with well composed folklore elements, while the interspace is infilled with boards. The doors are modest, however, unfortunately nothing of the old furniture has been preserved. During the reconstruction of the church in 1896, in order to compensate for the impression of cheap construction, the artist of the people used all his skill to make the church look more beautiful, so that he painted it, both outside and inside. The wooden boards are painted with colorful vertical lines, which associate with woven rugs or parts of the national costume. The outer sides of the beams are painted blue, which breaks the mix of colours, making a sort of frame with rectangular surfaces. The floral ornaments are arranged in a series on the inner sides of struts and beams. Painting stencils with simplified pseudo-baroque elements that came from Vojvodina to Serbia were used for them. The decoration of the church in Mrsa} is most similar to the preserved “house painting” from the house of the wine merchant from Kraljevo, Filip Cveti} and his wife Darinka. In the church yard in Mrsa}, besides the old wooden church, with the necropolis and a group of cenotaphs, there are: a wooden bell-tower, a semi-wooden house, a newly built church, an incomplete church house and a well. Since the wooden church was devastated and abandoned, the Institute for Protection of Cultural Heritage Kraljevo, with the help of the City of Kraljevo, has performed complete conservation/restoration and protective archaeological works, with complete retouching of the painted decoration both outside and inside. In order to have the national architecture emphasized and distinguished, it is necessary to perform the conservation and painting of the monuments near the old church so that they could all make a unique whole by their picturesqueness. In that way, Mrsa} would surely be found on the culturological-tourist map of Serbia as a specific and unavoidable destination of the City of Kraljevo.

Marina Luki}-Cveti}

DRAGOQUB DANILOVI] Gimnazija Kraqevo

UDK: 271.2-282 ; 091(=163.41)î04/14î ID: 173162764

SRPSKI CRKVENI POMENICI I IDENTIFIKACIJA LI^NOSTI U SREDWEM VEKU Apstrakt: Liturgijske kwige pod imenom crkveni pomenici imaju veliku vrednost za prou~avawe istorije srpskog naroda od XIV do XVIII veka. U ovom radu se prezentuju najva`niji zakqu~ci iz magistarskog rada Stari srpski pomenici, odbrawenog 1994. godine na katedri za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Naro~ita pa`wa se posve}uje identifikaciji li~nosti srpske sredwovekovne istorije uz pomo} starih crkvenih pomenika. Kqu~ne re~i: proskomidija, mirjani, pomenici, vlastela

STARI CRKVENI POMENICI U drugoj polovini XIX veka i na po~etku XX u srpskoj istoriografiji je Stojan Novakovi} prvi objavio dragocenu studiju o crkvenim pomenicima. U Glasniku Srpskog U~enog Dru{tva1 iz 1875. godine marqivi srpski istori~ar je pru`io sveobuhvatan istra`iva~ki rad o najstarijim liturgijskim kwigama iz sredwovekovnog perioda. Prou~avawem odre|enih pomenika bavili su se kasnije i \or|e Sp. Radoji~i}, Qubica [tavqanin-\or|evi} i Naum Celakoski.2 U Inventaru }irilskih rukopisa u Jugoslaviji, objavqenom 1982. godine, Dimitrije Bogdanovi} je publikovao popis ve}ine crkvenih pomenika nastalih izme|u XV i XVII veka.3 Poku{avaju}i da obuhvatimo sve pomenike sastavqene izme|u XIV i XVIII veka, Bogdanovi}evom Inventaru smo pridodali i rukopise koji se danas nalaze izvan granica Srbije, kao i one koji poti~u iz XVIII veka. Prizrenski pomenik iz manastira Svete trojice i Sopo}anski pomenik4 uvrstili smo u uni{tene i izgubqene pomenike, svesni ~iwenice da i dopuweni Bogdanovi}ev Inventar ostaje necelovit i otvoren za potowa otkri}a. Pregled sa~uvanih crkvenih pomenika

Stojan Novakovi}, Srpski pomenici XVñXVIII veka, Glasnik SUD XLII, 1875, 1ñ151.

\or|e Sp. Radoji~i}, O pomeniku Svete Bogorodice Qevi{ke, Starinar XV, 1942, 43ñ69; Qubica [tavqanin\or|evi}, Jedan nedovoqno poznat pomenik iz vremena despota \ur|a Brankovi}a, Arheografski prilozi 9, 1987, 331ñ347; Naum Celakoski, Najstarijot pomenik na Bigorskiot manastir, Spomenik SANU CXXXI 7, 1992, 221ñ240. 3

Dimitrije Bogdanovi}, Inventar }irilskih rukopisa u Jugoslaviji (XIñXVII veka), Beograd 1982, 82ñ83, 209ñ210. 4

Ispisi iz Sopo}anskog pomenika su sa~uvani u putopisu Aleksandra Giqferdinga, Kroz Bosnu i Staru Srbiju, vidi: Stojan Novakovi}, Srpski pomenici XVñXVIII veka

Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

5 Vidi: Vladimir Mo{in 単 S. M. Tralji}, ]irilski spomenici u Bosni i Hercegovini, Na{e starine 6, 1959, 79.

Dragoqub Danilovi}

Pregled uni{tenih ili izgubqenih crkvenih pomenika

Srpski crkveni pomenici i indetifikacija li~nosti u sredwem veku

Lazar Mirkovi}, Pravoslavna liturgika ili nauka o bogoslu`ewu pravoslavne isto~ne crkve, Sremski Karlovci 1918ñ20, 55ñ62; O proskomidiji vidi: Aleksandar [meman, Liturgija i `ivot, Cetiwe 2002, 135.

\or|e Trifunovi}, Azbu~nik srpskih sredwovekovnih kwi`evnih pojmova, Beograd 1990, 261. 8

Dimitrije Bogdanovi}, ÑKwi`evnost u znaku Svete Goreî, Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, 603ñ604. 9

Stojan Novakovi}, Srpski pomenici XVñXVIII veka, 12. 10

Ivan \uri}, Pomenik svetogorskog Protata s kraja XIV veka, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta XX, 1981, 142, napomena 18. 11

\or|e Sp. Radoji~i} uzeo je terminus post quem smrt Rodopa (7. februar 1436), mada se zna da su mirjani mogli da budu upisani u crkveni pomenik jo{ za `ivota. Rodop iz Drenice, ktitor crkve svetog Nikole nedaleko od Srbice, bio je istaknuti velika{ iz vremena despota \ur|a Brankovi}a.

Da bi se razumela vrednost starih crkvenih pomenika, potrebno je odgovoriti na tri su{tinska pitawa: 1. [ta su crkveni pomenici i kada se pojavquju u sredwovekovnoj srpskoj dràvi? 2. Da li stari crkveni pomenici imaju srodne istorijske izvore? 3. Kakva je vrednost pomenika kao istorijskih izvora? Crkveni pomenici su liturgijske (bogoslu`bene) kwige, bogatog sadràja sa puno dragocenih podataka kao {to su li~na imena, toponimi i kratki zapisi. Ciq sastavqawa crkvenih pomeni~kih rukopisa proisti~e iz drevnog obi~aja prvih vekova hri{}anstva, kada su veruju}i hri{}ani prinosili darove u vidu hleba i vina, uz molbu da sve{tenik na proskomidiji pomene imena upokojenih i ìvih ktitora i prilo`nika. Pomiwawe imena na bogosluèwu je sastavni deo proskomidije, koja predstavqa uvod u Boànstvenu Liturgiju. U toku proskomidije, sve{tenik u oltaru upu}uje molitve Gospodu za pokoj du{a prestavqenih i zdravqe ìvih hri{}ana, ~itaju}i istovremeno i wihova imena.6 Sastavqawe pomenika kao liturgijskih kwiga nastaje u sredwovekovnoj Srbiji pod vizantijskim uticajem u vreme osamostaqivawa i {irewa dràve Nemawi}a. U Hilandarskom tipiku svetog Save predvi|eni su vreme, na~in i doslednost ~itawa pomenika7, ali se sastavqawe pomenika pouzdanije moè vezati za XIV vek, kada se u srpskim skriptorijumima prevode i revidiraju stari prevodi glavnih crkvenih tekstova.8 Mnogi crkveni pomenici su uni{teni za vreme Drugog svetskog rata. Blagodare}i prethodno izvr{enim istraìvawima Stojana Novakovi}a, moè se zakqu~iti da je najstariji crkveni pomenik nastao u manastiru Lesnovu, zadu`bini despota Jovana Olivera, negde izme|u 1346. i 1354. godine. Iako je u prvom delu Lesnovskog pomenika postojala rubrika namewena za upisivawe imena patrijaraha, nijedan srpski patrijarh nije bio upisan u taj deo pomeni~ke kwige, tako da je i sam Novakovi} verovao da je stariji deo pomenika pisan za ìvota samoga Olivera u XIV veku9. Kako su crkveni arhijereji mogli biti upisani u pomeni~ku kwigu samo kao pokojnici, nema sumwe da je prvi deo Lesnovskog pomenika nastao u godinama kada se na patrijar{ijskom tronu nalazio prvi srpski patrijarh Joanikije.10 Sa~uvani crkveni pomenici nastali su uglavnom izme|u XVI i XVIII veka, ali su mnogi od wih sastavqeni na osnovu starijih pomeni~kih rukopisa, {to doprinosi wihovoj vrednosti. Prema dosada{wim istoriografskim rezultatima u periodu srpske sredwovekovne dràve nastala su tri pomeni~ka rukopisa: 1. prvi deo Lesnovskog pomenika (izme|u 1346. i 1354. godine), 2. Qevi{ki pomenik (izme|u 20. marta 1433. godine11 i 27. decembra 1453. godine) i 3. Pomenik iz vremena despota \ur|a Brankovi}a (izme|u 1446. i 1453. godine). Ovi pomenici su datirani metodom upore|ivawa crkvenih i mirskih lica, odnosno onih hri{}ana ~ija su imena u odre|enom delu pomenika zapisana na posledwem mestu ili su izostavqena, kada je re~ o crkvenim dostojanstvenicima.

Dragoqub Danilovi}

Pregled najstarijih srpskih pomenika 1. Prvi deo Lesnovskog pomenika, izme|u 1346. i 1354. godine 2. Qevi{ki pomenik, izme|u 20. marta 1433. godine (datum upokojewa mitropolita Venijamina) i 27. decembra 1453. godine (datum upokojewa episkopa Mihaila) 3. Pomenik iz vremena despota \ur|a Brankovi}a, izme|u 1446. godine (Lazar Brankovi} postao despot) i 1453. godine (upokojio se patrijarh Nikodim) Svojim bogatim sadràjem crkveni pomenici pruàju dragocen materijal istorijskoj nauci, budu}i da poseduju ono {to je u ostalim izvorima izostavqeno ili je na marginama interesovawa. Kroz prou~avawe pomenika dolazi se do pravih malih riznica li~nih imena i geografskih naziva, kao i do zanimqivih podataka o ktitorima, prilo`nicima i dobrotvorima crkve. Na osnovu sadràja pomeni~kih rukopisa moè se izvr{iti podela starih crkvenih pomenika na: 1. proskomidijske ili op{te pomenike crkve ili manastira i 2. pomenike manastirskih prilo`nika. Termini proskomidija i sveta boànstvena proskomidija12 ~esto se nalaze na po~etku pomeni~kih rukopisa, {to ukazuje na to da su najstariji proskomidijski pomenici kori{}eni kao bogoslu`bene kwige koje su u po~etku predstavqale osnovne, op{te pomenike sredwovekovnih srpskih manastira. Izme|u XVI i XVIII veka proskomidijski pomenici sve vi{e dobijaju obele`ja kwiga u koje se upisuju manastirski prilo`nici, bilo da se radi o pojedincima ili o pomenima ~itavih sela, gradova i manastira. Kako je vi{e pisarskih ruku u~estvovalo u sastavqawu svakog crkvenog pomenika, u rukopisima se naj~e{}e pojavquju i sve~ane sredwovekovne proskomidije i pomenici manastirskih prilo`nika. Za razliku od sredwovekovnih autora, koji su u proskomidije upisivali iskqu~ivo imena mirjana i mona{ka imena duhovnika, pisari pomenika manastirskih prilo`nika ispisivali su na marginama veliki broj toponima svih onih gradova, sela i manastira koji su pomagali svoju pravoslavnu crkvu u vremenima velikih seoba i stradawa. Struktura i sadràj starih crkvenih pomenika ukratko se mogu prikazati na slede}i na~in: Uvodni deo pomenika ñ POMENI^KI PREDGOVOR: ñ pravila o upisivawu u crkveni pomenik ñ propisi o ~itawu pomenika na proskomidiji Najreprezentativniji deo pomenika ñ VLADALA^KI POMENIK (pomeni ~lanova srpskih sredwovekovnih vladarskih porodica Nemawi}a, Mrwav~evi}a, Lazarevi}a, Brankovi}a i Bal{i}a13 sa mno{tvom epiteta i titula uz ime) Sredi{wi deo pomenika ñ POMENI CRKVENIH LICA ñ crkveni arhijereji (arhiepiskopi, patrijarsi, episkopi i mitropoliti) ñ monasi i monahiwe ñ mirski sve{tenici Srpski crkveni pomenici i indetifikacija li~nosti u sredwem veku

12 De~anski pomenik, De~ani 109; Kru{edolski pomenik, Muzej Srpske pravoslavne crkve, 240, 1.

Samo u Pe}kom vladala~kom pomeniku nalaze se imena Bal{i}a, Pe}ki pomenik, SANU, br. 61, 1ñ116.

Zavr{ni deo pomenika ñ POMENI MIRSKIH LICA ñ vlastelini i wihove porodice (ako su ktitori imena im se nalaze na po~etku rukopisa) ñ mirjani

Stojan Novakovi}, Srpski pomenici XVñXVIII veka, str. 4; P. Kosti}, Pomenik manastira Sv. Trojice kod Prizrena, Spomenik Srpske Kraqevske Akademije XLIX, Beograd 1910, 27. 15

Stojan Novakovi}, Srpski pomenici XVñXVIII veka, 15, napomena 1. 16

Isto, 4.

Ivan \uri}, Pomenik svetogorskog Protata s kraja XIV vekaÖ, 142, napomena 18.

Pomenik manastira Kru{edola (XVI vek), MSPC 240, 8ñ9.

Sa~uvani pomenici: Kori{ki, De~anski (1595), Vodi~ni~ki, Beo~inski, Pe}ki, Sarajevski, pomenik manastira Grabovca, pomenik manastira Orahovice, pomenik iz vremena despota \ur|a Brankovi}a, pomenik manastira sv. Jovana Bigorskog i pomenici manastira Hilandara iz XVII veka.

20 Uni{teni pomenici: Lesnovski, Qevi{ki, P~iwski, Kru{evski, [udikovski i Sopo}anski.

Qubica [tavqanin-\or|evi}, Jedan nedovoqno poznat pomenik iz vremena despota \ur|a Brankovi}aÖ, 12.

Pomenik manastira Beo~ina, Srpska patrijar{ijska biblioteka 54, 9. 23

Stojan Novakovi}, Srpski pomenici XVñXVIII vekaÖ, 12.

Isto, 18.

Iako mla|i rukopisi uglavnom ne sadrè pomeni~ke predgovore, smatramo da su u vreme svog nastanka svi crkveni pomenici imali pravila o upisivawu u pomeni~ku kwigu i propise o ~itawu na bogosluèwu. Na{u tvrdwu potkrepquje i ~iwenica da su najstariji rukopisi Lesnovski, Qevi{ki i Prizrenski iz manastira Svete trojice imali pomeni~ke predgovore.14 Analiza pravila o upisivawu u crkveni pomenik navodi na zakqu~ak da je predgovor Lesnovskog pomenika postao obrazac za sve sredwovekovne pomeni~ke kwige. U prilog ovakvog zakqu~ka mogu se navesti ~iwenice da je Lesnovo jedno od najpoznatijih i vi|enijih sredi{ta kwièvne radwe XIV veka,15 da je od svih poznatih pomenika najstariji prvi deo Lesnovskog pomenika, da je uvod sa pomeni~kim pravilima najduì ba{ u Lesnovskom16 i da ovaj pomenik nema nikakav srodan spis na koji se ugleda.17 Odsustvo pomeni~kih predgovora u mla|im rukopisima verovatno je prouzrokovano bremenitim stawem za Srpsku pravoslavnu crkvu u vreme turskog ropstva, kada se pravila o upisivawu u crkveni pomenik ne po{tuju striktno kao u sredwem veku. Sa pomenima ~lanova srpskih vladarskih porodica doga|a se sli~no kao i sa pomeni~kim predgovorima. [to je rukopis stariji, ve}a je verovatno}a da sadrì vladala~ki pomenik. Sasvim je sigurno da su sredwovekovni pisari morali da zapo~nu pomenik upisivawem imena srpskih vladara i ~lanova wihovih porodica. U mla|im rukopisima, naro~ito onim od lokalnog zna~aja, vladala~ki pomenici ili ne postoje ili se imena pojedinih srpskih vladara me|usobno prepli}u sa imenima vlastele i crkvenih arhijereja XV i XVI veka.18 Vladala~ke pomenike kao zasebne delove rukopisa pronalazimo u dvanaest sa~uvanih19 i {est uni{tenih rukopisa.20 Vladala~ki pomenik je najreprezentativniji i najukra{eniji deo svakog crkvenog pomenika. Reprezentativnost se uo~ava ve}, na prvi pogled, po spoqa{wem sjaju i bogatstvu rukopisnih ukrasa, ali je ipak mnogo izraènija u kwièvnom stilu, sa mno{tvom epiteta, u molitvenom karakteru teksta i ritmu koji podse}a na najlep{e narodne pesme kosovskog ciklusa. Redosled imena u vladala~kom pomeniku, sa retkim izuzecima,21 zapo~iwe beleèwem rodona~elnika dinastije Nemawi}a: Pomeni G(ospod)i vladiku Nemawu, Simeona monaha i miroto~ca.22 Naj~e{}e se upisuju imena Stefana Nemawe (monah Simeon), Stefana Prvoven~anog (monah Simon), kraqa Radoslava (monah Jovan), kraqa Dragutina (monah Teoktist), cara Du{ana, cara Uro{a, Nemawine ène Ane (monahiwa Anastasija) i despota Stefana Lazarevi}a. Pomeni vladara se uglavnom zavr{avaju imenima srpskih despota iz XV veka, neki ~ak i sa imenima sremskih Brankovi}a. Pomeni ktitora i sredwovekovne vlastele zauzimaju va`no mesto u crkvenim pomenicima. Na samom po~etku najstarijeg pomenika iz Lesnova, sredwovekovni pisar je zabeleìo imena blago~estivih ktitora i pored despota Jovana Olivera upisao i sve ~lanove porodice Gr~ini}.23 I u Kru{evskom rukopisu pomeni ktitora zauzimaju zna~ajan deo prostora. Posle vladarskog pomenika u Kru{evskom rukopisu nalazi se jedan od najduìh ktitorskih pomena sa imenima prvih i potowih ktitora.24 92

Dragoqub Danilovi}

Prou~avaju}i pomene srpske vlastele iz druge polovine XIV veka u Lesnovskom i P~iwskom crkvenom pomeniku, mogli smo zakqu~iti da su sastavqa~i ovih rukopisa zna~ajan deo prostora posvetili porodici Dejanovi}a, despotu Dejanu, despotici Teodori (monahiwi Evdokiji) i bra}i Draga{, Konstantinu i Jovanu.25 Ugledno mesto porodice despota Dejana trebalo bi objasniti ~iwenicom da su Draga{i posle smrti cara Uro{a, 1371. godine, ostali najbliì svetorodnoj dinastiji.26 Qevi{ki crkveni pomenik i stari srpski pomenik za koji pretpostavqamo da poti~e iz nekog manastira Lipqanske episkopije, predwa~e po brojnosti pomiwawa srpske vlastele. Analiziraju}i sadràj Qevi{kog pomenika, \or|e Sp. Radoji~i} je prvi zapo~eo identifikaciju upisanih hri{}ana koji su pripadali srpskoj vlasteli.27 Utvr|ivawe identiteta pomiwanih je oteàno time {to su imena ve}ine upisanih bez podataka koji bi posredno uputili na druge istorijske izvore. Zato o ve}ini pravoslavnih hri{}ana ~ija su imena upisana u pomenike znamo jedino da su kao revnosni vernici, prilo`nici i dobrotvori spomiwani na svetoj proskomidiji. Mora se ista}i da se uz pomene ~esto pronalaze i podaci o tituli, zvawu i rodbinskim vezama, raznovrsni epiteti i mnogobrojni toponimi. Mogu}nost identifikacije je najve}a kada se pomiwani mirjani upisuju pod punim imenom i prezimenom, kao u pomeniku iz sredine XV veka iz smederevske crkve Blagove{tewa.28 Imaju}i u vidu ~iwenicu da su u istoriografiji najmawe poznate li~nosti iz posledwih godina srpske despotovine sa smederevskog dvora, crkveni pomenik iz vremena despota \ur|a Brankovi}a poseduje izuzetnu vrednost jer sadrì imena hri{}ana Boìdara [etevi}a, \ur|a Ma~eno{e~i}a, Jovana Boì}evi}a i Nikole Stanihi}a, za koje se pretpostavqa da su pripadali najuèm krugu dvorske vlastele.29 Najvi{e prostora u crkvenom pomeniku, zasada nepoznatog manastira iz Lipqanske episkopije na Kosovu i Metohiji, posve}eno je ~elnicima i vlasteli maloj i velikoj. Crkveni pomenik koji se danas nalazi u Univerzitetskoj biblioteci Svetozar Markovi} u Beogradu, po svemu sude}i, nastao je u nekom od manastira Lipqanske episkopije, odnosno Gra~ani~ke mitropolije, mo`da i u samoj Gra~anici. Potporu na{oj tvrdwi pruàju toponimi koji se uglavnom odnose na mesta Lipqanske episkopije i wenog vlastelinstva (Jawevo, Novo Brdo, Lipqan i Tetovo).30 U odnosu na ostale pomeni~ke rukopise u kojima nismo na{li sli~nih primera, crkveni pomenik iz Lipqanske episkopije ima vrlo zanimqiv redosled pomeni~kih rubrika. Polaze}i od toga da ovaj pomenik jedini zapo~iwe pomenima monahiwa a zavr{ava se pomenima mirjana, pretpostavqamo da je ve}i deo pomenika izgubqen a da je sa~uvani deo samo segment mnogo obimnijeg rukopisa nastalog verovatno ve} u XIV veku. Ako se zna da su najstariji crkveni pomenici u Srbiji sredweg veka sastavqeni u manastiru Lesnovu, kao sedi{tu zletovskih episkopa, i u crkvi svete Bogorodice Qevi{ke, kao sedi{tu prizrenskih episkopa i mitropolita, mogu}e je da je i crkveni pomenik Lipqanske episkopije nastao u manastiru Gra~anici, koji postaje sedi{te lipqanskih episkopa u vreme kraqa Milutina (1282ñ1321). Sa~uvani deo crkvenog pomenika iz Lipqanske episkopije najverovatnije je prepis starijeg rukopisa iz XIV veka. Istraìvawe sadràja starih crkvenih pomenika pruà korisne podatke o srpskoj vlasteli. To se naro~ito odnosi na pomenike nastale u kosovsko-metohijskim mitropolijama i eparhijama. U Qevi{kom i Lipqanskom crkvenom pomeniku nalazimo ista imena srpskih vlastelina i ~lanova wihovih porodiSrpski crkveni pomenici i indetifikacija li~nosti u sredwem veku

Stojan Novakovi}, Srpski pomenici XVñXVIII veka, 11; Stojan Novakovi}, P~iwski pomenik, Spomenik SKA XXIX, Beograd 1895, 9. 26

Dimitrije Bogdanovi}, ÑO`ivqavawe nemawi}kih tradicijaî, Istorija srpskog naroda II, Beograd 1982, 22.

\or|e Sp. Radoji~i}, Ispisi iz pomenika crkve Bogorodice Qevi{ke u Prizrenu, Glasnik Etnografskog instituta SANU, kw. IX, 1960, 33ñ34.

Qubica [tavqanin-\or|evi}, Jedan nedovoqno poznat pomenik iz vremena despota \ur|a Brankovi}a, 331ñ347. 29

Isto, 334ñ338.

Pomenik nekog manastira sa Kosova, Univerzitetska biblioteka 46, str. 1ñ40; o Lipqanskoj episkopiji vidi: Marija Jankovi}, Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku, Beograd 1985, 112ñ119.

ca. Najboqi primer za to su imena ~lanova porodice Rodopa,31 ~elnika \ur|a i wegove ène Teodore,32 logoteta Nenade, wegovih roditeqa (bez imena u oba slu~aja), ène Jerine i sinova Stanimira, Vladislava i Nikole, s tom razlikom {to u Pomenik Lipqanske episkopije nisu ubeleèna imena Nenadinih sinova, ve} posle Jerine stoji samo ~eda wena.33 Za oba rukopisa je karakteristi~no da sadrè pomene sa titulama koje se uglavnom dopisuju pored imena najistaknutijih predstavnika srpske vlastele. Pomeni srpske sredwovekovne gospode sa upisanim titulama logoteta, ~elnika, dvorodrìce, stavioca, kaznaca i vojvode omogu}avaju identifikaciju upisanih hri{}ana u crkvenim pomenicima i upore|ivawe sa podacima iz drugih istorijskih izvora. U ve}ini slu~ajeva, kada se titule izostavqaju ili kada se ubeleène titule ne slaù sa navodima iz drugih istorijskih izvora, ostajemo samo u sferi pretpostavki.

Pregled identifikovanih li~nosti srpske vlastele iz pomenika Lipqanske episkopije i Qevi{kog pomenika sa titulama

\or|e Sp. Radoji~i}, O pomeniku Svete Bogorodice Qevi{ke, 53; Pomenik nekog manastira sa Kosova, 8.

Isto, str. 54; Isto, 7a.

Dosada{we objavqivawe gra|e iz starih crkvenih pomenika je pokazalo wihov neprocewiv zna~aj za istoriografska, antroponomasti~ka i toponomasti~ka istraìvawa. U crkvenim pomenicima se mogu prona}i imena onih li~nosti za koje nemamo potvrde u drugim srodnim istorijskim izvorima. Podaci u rodoslovima, kao srodnim istorijskim izvorima nastalim ne{to posle pomenika, mogu se uspe{no i pouzdano proveravati u starim crkvenim pomenicima. Objavqivawe gra|e iz starih srpskih pomenika moè da pruì neophodan podstrek za budu}a opse`nija istraìvawa.

Dragoqub Danilovi}

Dragoljub Danilovi} SERBIAN CHURCH REMEMBRANCE BOOKS AND IDENTIFICATION OF PERSONS IN THE MIDDLE AGES Summary Liturgical books originating from the middle of the XIV century were of practical use in the monasteries of the Nemanji} state because they were used at the Prothesis, the introductory part of the Divine Liturgy when the names of deceased and living Christians are read out. Old church remembrance books were composed by several scribes, starting from the XIV century all until the XVIII century. Their content is therefore extremely interesting because they are unusual records of the history of a period of time. In old remembrance books one can find small treasuries with a multitude of personal names, numerous titles together with the names, details about family relationships among those recorded and interesting writings in the margins of the texts. The old church remembrance book from a monastery in the Lipljan bishopric, which is kept in the University Library in Belgrade, contains mentions which can help in the identification of certain persons from the mediaeval period.

Srpski crkveni pomenici i indetifikacija li~nosti u sredwem veku

IGNATIJE MARKOVI] Manastir Je`evica

UDK: 271.222(497.11)-726.25:929 Du~i} n. (093) ID: 173163532

ARHIMANDRIT NI]IFOR DUÎ], JAVORSKI JUNAK I ADMINISTRATOR EPARHIJE @I^KE Apstrakt: @ivotom arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, akademika, istori~ara, javorskog junaka, administratora eparhije @i~ke, od wegovog ro|ewa 1832. godine u selu Lugu kod Trebiwa u Hercegovini, mona{ewa u manastiru Duì, u~ewa u Beogradskoj bogosloviji, preko otvarawa duhovnih {kola u manastirima Duì i @itomisli}u, po~etka kwièvnog rada, u~e{}a u hercegova~kom ustanku, prelaska u Crnu Goru, otvarawa Bogoslovije na Cetiwu i drugih {kola, obavqawu diplomatskih misija i dolaska u Srbiju 1868. godine, komandovawa dobrovoqcima i vojevawu u srpsko-turskom ratu 1876ñ1878. godine na Javoru, izdavawa svojih kwièvnih radova, obavqawa raznih odgovornih du`nosti od interesa za Crkvu i dràvu, do upokojewa u Beogradu 1900. godine, prikazan je uz pomo} arhivske gra|e Arhiva Srpske akademije nauka i umetnosti i rukopisnog odeqewa Narodne biblioteke Srbije i brojnih istorijskih izvora. Tekst je potkrepqen se}awima wegovih savremenika i prijateqa |enerala Jovana Mi{kovi}a, Tadije Smi~iklasa, Qubomira Jovanovi}a i drugih. Kqu~ne re~i: manastir Duì, Dubrovnik, prota dubrova~ki \or|e Nikolajevi}, Bogoslovija u Beogradu, Serafim Perovi}, mitropolitMihailo Jovanovi}, Vuk Karaxi}, Mihailo Obrenovi}, Srpsko u~eno dru{tvo, Jovan Mi{kovi}, Stevan Todorovi}, manastir Hilandar, episkop ì~ki Sava De~anac Znameniti i slavni monah i jeromonah manastira Duì i arhimandrit manastira svetoga Petra na Cetiwu, u~eni Ni}ifor Du~i}, rodio se 21. novembra 1832. godine, u malenom i kr{ovitom selu Lugu1 kod Trebiwa (nedaleko od manastira Tvrdo{a, koji je u to vreme i sve do 1926. godine bio u ru{evinama), od oca Jevta i matere Sare, kao izdanak stare porodice Du~i}a, koja je poreklom iz Gacka, a iz koje su i slavni knezovi i vojskovo|e Vladislavi}i. Nikola, kako mu be{e kr{teno ime, imao je bra}u Dimitrija (+1870. godine, umro kao mladi}, nije se ènio) i Vasa (+1902. godine; wegov unuk Vojislav Du~i} danas ìvi u Beogradu i on je posledwi mu{ki potomak ovih Du~i}a) i sestre Simanu (udata u Glavskoj za Kneèvi}a, ni{ta mawi junak od brata Ni}ifora), Stanu (udatu za sve{tenika Odavi}a u Lugu) i Milicu (udatu Paliku}a, koja je sahrawena na grobqu u Mosta}ima; nedaleko od wenog groba je i grobni beleg majke Sare Du~i}, koja je po svedo~anstvu samog Ni}ifora za vreme ustanka 1875. godine kao starica od 85. godina ìva ba~ena na loma~u od strane Turaka ñ majci Sari spomenik je podigao sin Ni}ifor; otac Jevto sahrawen je u Lugu pored seoske crkve koju je zidao). Siroma{ni hercegova~ki kr{, dedovina svetoga Save, eparhija na kojoj je nekoliko vekova pre stolovao sveti Vasilije Tvrdo{ki i Ostro{ki ûdotvorac, wegovo maleno selo, dom wegovih ~estitih roditeqa ponudili su mu najve}u nauku, darovali su ga najve}im, neuzimqivim i nezamenqivim Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

ÑRepublika Dubrova~ka ovlasti svoje poklisare 1430. g. Benedikta Mar. Gunduli}a kod Sandaqa i Mihova Risti}a kod kraqa bosanskog, da rade da Trebiwe i Lug ustupe Dubrovniku. Navalice je republika èqela, da dobije Lug. Da bi lak{e uspjela, preporu~i poklisaru kod kraqa bosanskog, koji nije znao kakav je Lug; da mu kaè da mjesto ne vrijedi mnogo; i da su stanovnici opakiî (Slovinac br. 4, st. 59, 1879. g.). ÑLug je pored rijeke Trebi{wice pitomo i lijepo mjesto; gdje rastu masline i drugo ju`no vo}e. Od Trebiwa je na sjeverozapad 12, a od Dubrovnika 2 sata daleko. U Lugu je u srpskom grobqu (gdje je i staro rimsko) sazidao lijepu crkvicu, kao zadu`binu, 1845. g. Jefto Du~i}, otac arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, a brat arhimandrita Jevstatija Du~i}a, kod koje je i sahrawen u svoju grobnicu 1874. g. Mater su arhimandritovu Turci turili ìvu na vatru u Lugu u po~etku hercegova~ke bune 1875. gÖî (Slovinac br. 14/1881, Dubrovnik, 276ñ277, tekst pi{e M. B. @ivotopisne crte. Arhimandrit Ni}ifor Du~i}).

bogatstvom ñ verom u Boga, koju je mali Nikola prigrlio, u srce smestio. Zemaqskog mira u wegovoj Hercegovini nije bilo jo{ mnogo pre wegovog ro|ewa, ali mali Nikola u svom domu i u svojoj crkvi osetio je mir i postao op~iwen Hristovom slobodom. Istoriju wegovog naroda ispri~ale su mu gusle. Nikoli omile mona{ki ìvot te on, jo{ kao de~a~i}, ode kod svoga tako|e znamenitog strica, igumana Jevstatija Du~i}a, u manastir Duì, da se u~i kwizi, tj. da se podvigom priprema za mona{ki ìvot. U Duìma se zamona{i vrlo mlad, sa sedamnaest godina, na apostola Luku 1849. godine i dobi ime Ni}ifor. OSNOVNO BOGOSLOVSKO [KOLOVAWE

Arhimandrit Joanikije Pamu~ina iz Mostara 1854. godine Dru{tvu srpske slovesnosti u Beogradu, (Arhiv SANU, DSS 1855/9)

Slovinac, br. 14/1881, 276.

Po{to mu je èqa bila da se usavr{ava u bogoslovskim naukama, sa blagoslovom i na preporuku igumana najpre se {koluje u Dubrovniku kod prote \or|a Nikolajevi}a, budu}eg mitropolita dabrobosanskog. Po{to je i ovu {kolu uspe{no zavr{io, on zajedno sa jeromonahom Serafimom Perovi}em odlazi daqe u Beograd u Bogosloviju. Iguman manastira Duì Jevstatije, arhimandrit Joanikije Pamu~ina i dubrova~ki prota \or|e Nikolajevi} {aqu ga u Beograd, opet sa Serafimom Perovi}em ñ tako|e du{skim kalu|erom i jeromonahom i budu}im mitropolitom hercegova~kim (1889ñ1903); sa wima su i Savatije Deli}, Petar Srbi}Ö Arhimandrit Joanikije preporu~uje ih pismom Dru{tvu srpske slovesnosti i traì Ñkoliko je mogu}e vi{e nau~ite ih u va{em Sjemeni{tu (= Bogosloviji) da bi se {to vi{e izobrazili, budu}i da su oni amo (= u Hercegovini) bili najpo{teni mladi}i; pa po{to svr{e nauke, vratite ih amo za prosvetu u svoje Ote~estvo, Vi }ete zato imati od ovog naroda veliku blagodarnostî2. ÑKod prirodne darovitosti i jake voqe k nauci morali su mu uspjesi svuda biti veoma odli~ni, pa su i bili.î3 U Bogosloviji Ni}iforu i Serafimu priznaju ranije {kolovawe u Duìma i kod prote \or|a Nikolajevi}a u Dubrovniku, pa }e u Beogradu boraviti samo dve godine, tako su ve} 1856. godine zavr{ili Bogosloviju (Ni}ifor je {kolovan kao dràvni pitomac). Vredno je napomenuti da su Ni}ifor Du~i} i Serafim Perovi} prvi hercegova~ki kalu|eri {kolovani van manastira, u nekom bogoslovskom zavodu. Po{to su zavr{ili Bogosloviju put za Mostar vodio je preko Austrije ñ kroz Be~ i Trst, pa brodom do Dubrovnika, a onda daqe iz Dubrovnika u Mostar i to sve zbog tada{we okupacije Bosne i Hercegovine. Nije se smelo saznati da su dve godine bili u Bogosloviji u Beogradu. Ovaj put, pogotovo kroz Be~, bi}e vrlo zna~ajan za daqi ìvot i rad Ni}ifora Du~i}a ñ jer su u Be~u boravili kod Vuka Karaxi}a. Budu}i dirnut ovim susretom, Ni}ifor Du~i}, odmah po dolasku u svoj manastir Duì pismom blagodari Vuku na gostoprimstvu (tako }e otpo~eti dugogodi{wa prepiska). Na Vukovo traèwe on {aqe imena srezova okruga Trebiwskog kao i jedan rukopisni minej na dar. Obave{tava ga da su u manastiru Duì imali ~itav krug bogoslu`benih kwiga koje je na dar poslao iz Rusije blagorodni grof Sava Vladislavi}, rodom Hercegovac; kako su te kwige stare ñ a svaki dan se ide po tri puta u crkvu i po ustavu crkvenom se ta~no zavr{avaju sva pravila ñ kwige su se poderale i u manastiru se i po vi{e dana ostaje bez pravila crkvenog. Oni nove kwige ne mogu kupiti i zbog dugova ñ gradi se nova manastirska crkva (produùje se i pro{iruje) jer je ranija bila malena. Po{to ne znaju na~ina kako bi nabavili potrebne kwige, a budu}i da Vuk dobro poznaje ruskog protu Rajevskog u Be~u, moli ga da proti kaè za ovu wihovu potrebu u crkvenim kwigama i odjejanijima i time u~ini ovoj svetoj 98

Ignatije Markovi}

crkvi veliku dobrotu a sebi ve~ni spomen. Ni}ifor àli {to nisu prilikom svog nedavnog boravka u Be~u imali sre}e videti i upoznati protu Rajevskog, iako su imali èqu. Prenose}i Vuku pozdrave igumana sa svom bratijom i od svoga druga Serafima, Ni}ifor traì, ako bi kakve god nove kwige izdavao, da ga prenumeri{e a objavqene kwige da mu po{aqe.4 S nabavkom kwiga za manastir nije i{lo lako, pa }e kasnije u pismu Ni}ifor ponovo upitati Vuka: {ta }e u~initi blagodarnije od kwiga svetoj obiteqi u Duìma i drugim potrebitim crkvama? Onda mu nabraja da su najpotrebniji ñ osmoglasnici i mineji za avgust i oktobar i irmologion i sluèbnik; iz postoje}ih kwiga se ne moè ~itati, a i sve druge kwige su poderane i oronule. Samo neke crkve imaju Novi zavet i sluèbnik koji se prenose za slu`bu u one crkve koje ih nemaju. Napomiwe da }e priloène kwige poslati tamo gde su najpotrebnije. Pismo zavr{ava obave{tewem da po seoskim crkvama nema srpskih rukopisnih kwiga ñ ima ih samo po manastirima ñ ali im je neko rekao da ih ne daju pa nije mogao da uzme ni jednu; kod svog zeta, popa Odavi}a, na{ao je dve rukopisne kwige za razmenu, a jednu prilaè manastirsko na~alstvo wegovo ñ i on }e ih poslati. Na prole}e bi, ako Bog da, preduzeo put po nekim delovima Hercegovine i postara}e se da sakupi koju srpsku kwigu.5 Sva wegova po{ta i prepiska sa Vukom (u Arhivi SANU sa~uvano pod br. 8262 ukupno 6 pisama pisanih 1856ñ1860. godine) ide preko Jove Lainovi}a u Dubrovniku, preko koga }e kasnije prispeti i kwige, 39 komada. U martu 1857. godine primio je Vukovu kwigu Primjeri Srpsko-slovenskoga jezika, a u avgustu je Vuku preko ~asnoga Vukole Popovi}a u Risnu poslao 5 rukopisanih i pe~atanih kwiga.6 U Bogosloviji je poseban utisak na Ni}ifora ostavio tada{wi jeromonah Mihailo, predava~ dogmatike i omilitike i uskoro episkop {aba~ki (1854ñ1859. g.) i mitropolit Srbije (1859ñ1881. i 1889ñ1898. g.) i veliki i slavni jerarh Crkve Hristove. Govore}i o mitropolitu Mihailu, on }e kasnije zakqu~iti: ÑSrpska Crkva poslije Svetoga Save nije imala prosve}enijega, dostojnijega, ni zaslu`nijega arhipastiraî7, ili ÑKo nije slu{ao wegova predavawa u Bogosloviji, ne moè potpuno pojmiti dubinu wegovoga dogmati~koga znawa i visinu wegova crkvena besjedni{tva.î8

Ni}ifor ñ Vuku 21. septembra 1856, Arhiv SANU 8262/1.

Ni}ifor ñ Vuku manastir Du`i 15. januara 1857. godine, Arhiv SANU 8262/2.

Du~i} ñ Vuku manastir Du`i, 7. septembra 1857. godine, Arhiv SANU 8262/3. 7

Kwi`evni radovi arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, kwiga V, Beograd 1898, 317.

POÊTNI KORACI U RADU NA [KOLSTVU Po blagoslovu mitropolita Grigorija, Ni}ifor je sa svojim {kolskim drugom Serafimom osnovao u manastiru Duì {kolu9 Ñza |ake Manastirske strogoga kova i za mlade` iz Trebiwa i okolineî. Tako }e otpo~eti wegov rad na otvarawu {kola koji }e se nastaviti za vreme wegovog boravka na Cetiwu i u Beogradu, ista}i }emo osnivawe Bogoslovije na Cetiwu i rad na reformi Beogradske bogoslovije. Prosveta mu be{e omilela, ali budu}i da wegov narod nije bio oslobo|en, radio je i na pripremi ustanka protiv Turaka. Najverovatnije je da su on i Serafim napustili {kolu u manastiru Duì10 po{to su dobili poziv Sarajevske crkvene op{tine da tamo budu u~iteqi (postoji podatak da je Ni}ifora 1857. godine Sarajevska op{tina predlagala za mitropolita sarajevskog i da se on tamo zahvalio, kao {to }e i kasnije ~initi kada je vladi~anstvo bilo u pitawu!). U Sarajevo nisu stigli jer ih zadrà{e u Mostaru da bi u manastiru @itomisli}u osnovali duhovnu {kolu (Ni}ifor je pre toga u~estvovao i u otvarawu {kole za sve{tenike u manastiru Tavni). Ova {kola je prva bogoslovija u Hercegovini, a smatra se da je ona prete~a i Reqevske bogoslovije. Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

Nekrolog. Avtokefalni arhiepiskop beogradski i mitropolit Kraqevine Srbije Miahilo (1826ñ1898), 6. 9

O namerama za osnivawe {kole pi{e jeromonah Ni}ifor Du~i} proti dubrova~kom \or|u Nikolajevi}u 10. septembra 1858. godine, Arhiv SANU IBr. 2822. 10

[kola u Manastiru Du`i nastavila je da radi bar do 1866. godine, po{to se imena wenih |aka nalaze me|u pretplatnicima ÑSrpsko-Dalmatinskog Magazinaî.

Dvogodi{wa duhovna {kola u manastiru @itomisli}u na Neretvi otvorena je 15. oktobra 1858. godine uz pomo} Srbije i Rusije, iz Srbije su stizale kwige na dar a iz Rusije novac a sve to je sam Ni}ifor Du~i} uspeo da obezbedi prilikom jedne posete Rusiji. Serafim je bio postavqen za igumana manastira a Ni}ifor za upravnika {kole. U @itomisli}u su tada bili i jeromonah Prokopije ôkorilo i arhimandrit Joanikije Pamu~ina, vredni bogoslovski pisci. (îtaju}i neke wihove radove, kao i mnogih na{ih kalu|era i episkopa toga doba, recimo Gerasima Petranovi}a, prime}ujemo koliko su oni bili qudi obdareni narodnom mudro{}u i ukra{eni pobo`no{}u, dobro poznavali istoriju i ìvot svoga naroda u svome vremenu i nisu prezali ni beàli da se tome narodu na|u kao vo|e u najteìm i najsmutnijim vremenima da ne bi narod ostav{i bez svoga vo|e, a uhva}en u mreè smutne oti{ao od svoje Crkve i izgubio du{u svoju. Tako su ti qudi, uz Boìju pomo}, sa~uvali srpski narod od unija}ewa ili islamizacije.) Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, A. Sorgato, Venecija, oko 1874, vl. Vojislav Du~i}, Beograd

POÊTAK KWI@EVNOGA RADA Na traèwe Aleksandra Giqferdinga, ina~e konzula velike Ruske carevine u Sarajevu, Ni}ifor u @itomisli}u pi{e svoj prvi kwièvni rad Monografiju Tvrdo{a (Trebiwe) i Duì, koji je, po èqi A. Giqferdinga11, objavio u Petrogradu (zajedno sa radom Poku{aj statisti~kog opisa Trebiwskog, Prijepoqskog, Pqevaqskog i Nevesiwskog okruga)12. Ni}ifor }e nastaviti svoj kwièvni rad, pa ubrzo po~iwe da objavquje u Zadru, u Srpsko-dalmatinskom magazinu, koji je pokrenuo Boìdar Petranovi} (ro|eni brat episkopa bokokotorskog Gerasima Petranovi}a), a koji su ure|ivali prota \or|e Nikolajevi} i arhimandrit Gerasim Petranovi}. O Magazinu }e 1870. godine Ni}ifor u Mladoj Srbadiji zapisati: ÑSmijem slobodno re}i da je ovaj ~asopis, poslije Vukovijeh kwiga, najmiliji na{emu narodu barem u Dalmaciji, Dubrovniku, Boci, Crnoj Gori, Hercegovini i Bosniî i da je on Ñpokraj Vukovijeh kwiga prokr~io put i otvorio narodu voqu za ~itawe kwiga u tijem oblastimaî; on je Ñu Hercegovini, da ne reknem: prva, ali, jama~no, najpristupa~nija srpska kwiga, koju sa sla{}u ~itaju i kalu|eri, i popovi, i trgovci, i zanatlije, i |aciî a Ñdo 1848. godine, izuzimaju}i Vukove kwige i ovaj íMagaziní, rijetko se mogla vidjeti srpska kwiga u Hercegovini! ñ Meni su, po sre}nom udesu, najprije do{le do ruku: Vukove narodne pjesme, Ka~i}eve i Srpsko-dalmatinski magazinî. Ni}ifor se dobro se}a da su mu qudi govorili u ono vreme kada je prve {kole u~io: ÑTako ti sre}e, |a~e, nabavi mi taku jednu kwigu iz Srbije ili iz Rusije, neka mi se na|e u ku}i za |ecu, a da}u ti za wu koliko sam rekne{î. ÑI zaistaî, svedo~i nam Du~i} Ñsvaka ku}a u Hercegovini, u kojoj ma ko zna ~itati, ima ili Vukovu makar jednu kwigu ili Srpsko-dalmatinski magazin.î13

O odnasima jeromonoha Ni}ifora Du~i}a i Giqferdinga u kwizi: Ibrahim Tepi}, Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima 1856ñ1878, Sarajevo 1988, 29. 12

Ruskaˇ beseda 1859.

Kwi`evni radovi arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, kwiga I, Beograd 1891, 194ñ196.

PRVI U ZBORU I U BOJU ñ VOJVODA U HERCEGOVA^KOM USTANKU Budu}i da ga je narav postojano vukla k vojni~kom ìvotu, a potvrdi}e to i wegovo u~e{}e u budu}im ratovima za narodno oslobo|ewe (u Hercegovini 1861, u Crnoj Gori 1862. i u Srbiji 1876ñ1878. godine), Ni}ifor se ve} 1860. godine vra}a u manastir svoga postriga, manastir Duì, gde }e zajedno sa vojvodom Lukom Vukalovi}em, kako sam kaè, raditi na pripremi jednog velikog narodnog pokreta protiv Turaka. Blagodarni narodni pesnik u pesmi je opevao wegovo juna{tvo, da bi ostavio drugima o wemu spomen. 100

Ignatije Markovi}

ÑDu~i} (je) vazda bio me| prvima i u zboru i u bojuî14 a Ñwegovo ubojno oru`je bija{e uvijek svijetlo, isto kao i oru`je mu kwièvnoî15, ñ svedo~i}e o wemu savremenici. Gotovo da nije bilo sve{tenika ili kalu|era u srpskoj Hercegovini koji nije aktivno u~estvovao u ustanku, drè}i se najsvetlijih primera ~ojstva i juna{tva. I mi ga vidimo kao Ñ~asnog i ~estitog Svetosavskog Hercegovca, borca za svestranu slobodu i du{e i tela, i uma i srca svoga porobqenog naroda, koji se tek po~eo osloba|ati, a kako vidimo i do danas jo{ ostao neoslobo|en. Ni}ifor Du~i} je voleo i izu~avao, prou~avao i pou~avao svoj Srpski rod, a izu~avao je i voleo i Rusiju i Evropu, bez kompleksa inferiornosti ni superiornosti, jednostavno srpski i pravoslavno prostoî, kao sakupqa~a Ñdragocenog kulturnog i duhovnog nasle|a iz Svetosavske Hercegovine i ostalih Srpskih Zemaqa, koje je Ni}ifor Du~i} sabirao i zapisivao u predasima izme|u borbe i molitve, na brdovitom Balkanu, u jednoj zemqi seqaka, ali ~ojaka i junaka, duhovno-moralnih divova, uprkos onome {to pojedine evroulizice danas pi{u i kev}u o Srbima i srpskom karakteru i pameti. Neka ih, neka odra|uju svoj zadati, dobro pla}eni posao. A mi }emo raditi svoj posao ñ saborno, narodno i Boìje deloî zavapiv{i: ÑBoè daj ñ boqih qudi od nas, i boqih dana od na{ihî16. Zbog britkoga pera zapalo ga je pisawe molbi i memoranduma predstavnicima velikih sila i ~lanaka po novinama, pa se trudio da ìvo predstavi nesnosno stawe hri{}ana pod turskom vla{}u. Kad vreme ustanku do|e, ode u Bawane i tu se sastane sa Lukom Vukalovi}em, Ba~evi}em i ostalim glavarima. U Trebiwskoj nahiji ustanak buknu po~etkom oktobra 1861. g., pa se ubrzo ra{iri od Jadranskoga mora do Tare i du` austrijske granice do Kleka i Gabele. Za ustanak pre wegovog po~etka saznali su i knez u Beogradu i knez na Cetiwu. Posle dva boja s Turcima u Povr{i, blizu Duì, Vukalovi} se vrati na Zupce a Du~i} osta sa ustanicima na pozicijama blizu Trebiwa. ÑU wega je bio poznati Ercegovac Mi}o Qubibrati}, tako|e mlad i odu{evqen, i u Dubrovniku obrazovan ~ovjek, koji je Du~i}u bio desna ruka, i koga je ovaj ostavqao na mjesto sebe u vojsci, kad god bi odlazio na poglavarski sastanak u Zupcima i u Bawanima.î17 Ni}iforu bi, najpre poverena komanda nad jednim delom ustanika koji su imali da od turskih napada brane manastir Duì, u kome su odràvani va`ni sastanci ustani~kih stare{ina. Turci su na hercegova~kom rati{tu imali 30 bataqona redovne vojske pod komandom svojih naj~uvenijih vojskovo|a, Omer i Dervi{ pa{e, ali upla{eni i pritisnuti ustankom pozva{e 1861. g. ustani~ke glavare na dogovor obe}avaju}i narodu jo{ neka prava pored onih koje je Porta ve} objavila. Evropska diplomatija se tako|e bojala {irewa ustanka, pa je poùrila da posreduje izme|u Porte i ustanika sastaviv{i me|unarodnu komisiju u Mostaru. Komisija je pozvala ustani~ke glavare da po{aqu u Mostar jednog ili dva poslanika radi obave{tewa i pregovora, pa glavari odabra{e arhimandrita Ni}ifora Du~i}a. On formulisa pitawa i prava koja traè od Porte uz jemstvo velikih sila, ali se, naravno, ni{ta na kraju ne odlu~i. Odbijawem Du~i}evih predloga Omer-pa{a je imao nameru da me|u glavarima ustani~kim, a onda i me|u ustanicima poseje seme razdora ñ nastoje}i da dobije Du~i}a najlaskavijim obe}awima. Iako pregovori dobro po|o{e, jer je evropska komisija bila naklowena Hercegovcima, naro~ito ruski komesar Bezobrazov, ustanak se ne zavr{i. U ustanak se ume{a Crna Gora, te se pregovori prekinu a ratovawe produì. Omer i Dervi{ pa{a pokrenu{e tada svu redovnu vojsku na Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

101

Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, Sebastianutti, Trieste, oko 1880. godine, vl. Vojislav Du~i} Beograd

Arhimandrit Ni}ifor Du~i} srpski kwi`evnik, Nova Iskra, Beograd, 20ñ21/1899, 325.

15 Arhimandrit Ni}ifor Du~i}. ^ituqa. Isto~nik, duhovni list za crkveno-prosvjetne potrebe srpsko-pravoslavnog sve{tenstva i naroda u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 5/1900, 79.

Episkop Atanasije (Jevti}), Predgovor uz drugu kwigu preizdatih radova arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, Dru{tvo za o~uvawe ba{tine, Gacko 2003, 3.

Slovinac, Dubrovnik, br. 14/1881, 277.

18 O ustanku u Hercegovini vidi: Du{an Beri}, Ustanak u Hercegovini 1852ñ1862, Novi Sad ñ Beograd 1994; Jugosloveni i Rusija, Dokumenti iz arhiva M. F. Rajevskog 40ñ80 godine XIX veka, tom II, kwiga 1, Beograd 1989; Vladimir ]orovi}, Luka Vukalovi} i hercegova~ki ustanci 1852ñ1862, Beograd 1923; Ibrahim Tepi}, Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima 1856ñ1878, Sarajevo 1988.

19 Podaci za biografiju arhimandrita Ni}ifora Du~i}a (1832ñ1900), Sve~ani pomen prosvetnom dobrotvoru pokojnom Ni}iforu Du~i}u arhimandritu i akademiku 22. aprila 1901. god. u Beogradu, Beograd 1901, 29.

Isto, 1901, 47ñ48.

Dr Du{an J. Martinovi}, Portreti II, Cetiwe 1987, 34. 22

Dr Du{an J. Martinovi}, Portreti II, Cetiwe 1987, 34. Ovaj arhimandritski krst ñ dar kneza Nikole Petrovi}a, se sa~uvao do dana{wih dana. Krst je inventarisan pod br. 1673. Na drugoj strani krsta je ugravirano: ÑArhimandrit Ni}ifor Du~i}î.

Dr Aleksandar Q. Mitrovi}, Ni}ifor Du~i}, Srpski glas, organ Srpske narodne stranke, Zadar, 41/1899, 1.

Dr Du{an J. Martinovi}, nav. delo, 34.

ustanike u tri pravca: na Bawane, Pivu i manastir Duì, a kwaz Nikola po{aqe ispod ruke oruànih ~eta u pomo}.18 Godine 1862. Turska objavi rat Crnoj Gori, pa Ni}ifor kao komandant hercegova~ki prelazi u Crnu Goru i hrabro se bori uz vojvodu Petra S. Vukoti}a, najpre po Duzi, Bawanima i oko Nik{i}a; kad turska vojska pod komandom mu{ira Dervi{-pa{e, posle dugih i krvavih bojeva, prodre iz Nik{i}a u Bjelopavli}e na Petrov dan 1862. godine i sjedini se s turskom vojskom sa arbana{ke strane pod komandom mu{ira Abzi-pa{e, Ni}ifor se borio rame uz rame s crnogorskim junacima do kraja rata.19 Knez Nikola ga je odlikovao medaqom za hrabrost, veru i slobodu, pa medaqom za juna{tvo, grahovskom medaqom. Ove medaqe nisu bile jedina odli~ja koja je dobio; jo{ dok je bio u Hercegovini, 1861. g. ruski car Aleksandar obdario ga je zlatnim naprsnim krstom s krunom. U Crnoj Gori dobio je i krst Svete Ane III reda 1865. g. I kasnije }e ga mnogi odlikovati, uvaàvati, po~astvovati.20 PROSVETNI RAD U CRNOJ GORI ñ OTVARAWE OSNOVNIH [KOLA I BOGOSLOVIJE I UPRAVQAWE MITROPOLIJOM Crnom Gorom zavlada mir i otpo~e oporavak od dugoga rata, pa ga kwaz Nikola najpre naimenuje za upravnika Dràvne {tamparije, a onda za upraviteqa svih osnovnih {kola ñ on je otvorio deset: po dve u Katunskoj, Rije~koj, Crmni~koj nahiji i Bjelopavli}ima i po jednu u Qe{anskoj nahiji i Vasojevi}ima (upraviteq osnovnih {kola ostao je do odlaska iz Crne Gore).21 Wegovim zalagawem i uz pomo} jeromonaha Ilariona Roganovi}a, 1863. godine otvorena je Cetiwska bogoslovija (najstarija sredwa {kola u Crnoj Gori), koja }e raditi samo godinu dana (obnovqena je tek posle 6 godina) i u kojoj }e on biti upraviteq i profesor. Mitropolijom Crnogorsko-primorskom upravqao je do izbora Ilariona Roganovi}a za mitropolita 1863. godine, kada je nagra|en arhimandritskim krstom.22 POÊTAK RADA NA SRPSKOJ DIPLOMATIJI Po{to je u Ni}ifora imao veliko poverewe, kwaz Nikola mu je poveravao i va`ne diplomatske misije. Avgusta 1866. i{ao je u Kragujevac kod kneza Mihaila Obrenovi}a, a zatim kod ruskog poslanika [takeqberga u Be~. Misiju je izvr{io na zadovoqstvo oba vladaoca koji su wegovim posredstvom potpisali ugovor za zajedni~ku ratnu akciju i ujediwewe srpskoga naroda ñ ovaj ugovor je najsvetliji akt srpske istorije toga vremena.23 Du~i}a je pomogao da se zapu{tene veze Srbije i Crne Gore uspe{no obnove. Kao podse}awe na uspeh misije i zasluge za srpski nacionalni interes, knez Nikola ga je odlikovao krstom Danilovim II reda, a knez Mihailo mu najpre poklawa zlatni sat sa ugraviranim svojim imenom i skupoceni krst sa krunom i natpisom: ÑGos. Arh. Du~i}u za usluge srpstvu i Nama kw. sr. M. M. Ob. III. god. 1866î. Sve vreme boravka na Cetiwu arhimandrit Ni}ifor Du~i} postojano pomaè slogu izme|u Crne Gore i Srbije u korist oslobo|ewa i ujediwewa srpskoga naroda, nagla{avaju}i potrebu oslawawa na Rusiju. Ali, naàlost, u ove odnose srpsko-srpske uvuko{e se spletke, pa arhimandrit dade ostavku i ostavi Cetiwe, i 1867. g. ode u Italiju, radi poboq{awa svoga zdravqa, pa onda iz Italije u Trst i Dalmaciju.24 Pre odlaska iz Crne Gore, prihvatio se da na skup{tini Ujediwene omladine srpske u Novom Sadu 15. avgusta 1867. godine predstavqa Crnu Goru i Hercegovinu i tada je odu{evqeno i biranim re~ima blagoslovio 400 izaslanika 102

Ignatije Markovi}

iz svih krajeva srpstva. Maja 1867. godine zauvek je napustio Crnu Goru, a na polasku ga je knez Nikola odlikovao Danilovim krstom za nezavisnost III reda. Kwaz Nikola koji je polako postajao samostalni vladar jer se be{e upokojio wegov otac, vi{e nije èleo pored sebe arhimandrita Ni}ifora, koji je izgleda znao da ga posavetuje u svakoj situaciji, pa svi|alo se to ovome ili ne. Iste godine, 1867, Ni}ifor Du~i} je uzeo u~e{}e na etnografskoj izlo`bi u Moskvi, za koje mu je Prirodoslovno dru{tvao pri Moskovskom univerzitetu poslalo veliku medaqu sa diplomom. U ratovima koje je pro{ao wegovo zdravqe je naru{eno, pa }e od 1867. godine ~esto poboqevati. Iz Novog Sada odlazi na le~ewe u Avano, u Italiju, da bi na jesen stigao u Dubrovnik, a ve} krajem godine u Trst.25 U Dubrovniku nije mogao da ostane jer turske vlasti traè od Austrije da se on, kao buntovnik sa po~etka {ezdesetih godina, udaqi iz blizine Hercegovine, jer mo`da ve} priprema novi ustanak. U Trst mu 1868. godine dolazi vest: da ga ministar predsednik Ilija Gara{anin poziva po nalogu kneza Mihaila u Srbiju26 (ubistvo kneza Mihaila, koje se ubrzo odigralo, duboko }e potresti arhimandrita Ni}ifora). ODLAZAK U SRBIJU, PONUDA EPISKOPSTVA I WEGOV RAD NA KORIST SRPSTVA Iste godine, po dolasku u Srbiju, ponu|eno mu je episkopstvo ñ da bude episkop u [apcu (to }e se ponoviti jo{ pet puta 1877, 1880, 1883 ñ arhimandrit Ilarion Ruvarac smatra da je te godine mogao biti izabran za mitropolita Srbije namesto prognanog mitropolita Mihaila, 1889 ñ kada je pristao da administrira @i~kom eparhijom do izbora episkopa, pa se povukao posle izbora Save De~anca i zadwi put 1890. godine).27 Za vreme wegovog administrirawa @i~kom eparhijom, na Vidovdan 1889. godine, u Kru{evcu izvr{en je, op{tenarodnim u~e{}em, petstogodi{wi pomen kosovskim junacima i poloèn temeqac spomeniku a onda je, posle 5 dana, u @i~i najsve~anije miropomazan kraq Aleksandar I Obrenovi}.28 Ni}ifor o tome svedo~i: ÑNikad se nijesam lakomio ni na ~ija odli~ja; a kad su mi davana, nijesam ih se odricao, osobito vladaocima, osim vladi~anstva 6 puta i 4 puta pukovni{tva Kraqu Milanu poslije srpsko-turskoga rata 1876. god. da ostanem u srpskoj vojsci; te bih odavno bio |eneral da sam pristao da budem írasoderí. [to sam odrekao i jedno i drugo ne kajem se. Meni je dovoqno i arhimandritstvo. Najve}e mi je zadovoqstvo bilo kad sam mogao da u~inim kakvu korist svojemu narodu i svojoj pravoslavnoj srpskoj crkvi.î29 U Beogradu }e nastaviti sa radom i na svom li~nom obrazovawu ñ zavr{io je slovensku filologiju kod \ure Dani~i}a na Velikoj {koli. Zbog svog prosvetnog rada i iskustva postavqen je za predsednika Odbora za {kole i u~iteqe u srpskim oblastima koji nisu u granicama tada{we Kneèvine Srbije 1868ñ1876. godine. Od 1881. g. posta}e redovni ~lan Glavnoga prosvetnoga saveta a 1884ñ1886. godine i wegov potpredsednik (te 1886. godine izgubio je dràvnu slu`bu jer je na izborima glasao za opozicione poslanike u Narodnoj skup{tini. Kasnije ponovo vra}en u slu`bu i po svojoj molbi penzionisan)30. Jedno vreme }e biti predsednik odbora za podizawe crkava u vizantijskom stilu. Namesni{tvo mu je u ime kneza Milana 1869. godine poverilo da putuje sa mitropolitom Mihailom u Rusiju u posetu ruskom caru Aleksandru II, wegovom nasledniku Aleksandru III i carici Mariji. Prisustvovali su i proslavi 50godi{wice Kijevske duhovne akademije i sednici Slovenskog dru{tva na kojoj je, izme|u ostalih, besedio Aleksandar Giqferding.31 Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

103

Podaci za biografiju arhimandrita Ni}ifora Du~i}a (1832ñ1900), 28.

† Ni}ifor Du~i} Arhimandrit, Srpski Glas, Zadar, 9/1900, 1. 26

Arhimandrit Ni}ifor Du~i}. ^ituqa. Srpski Sion, Sremski Karlovci 9/1900, 149. 28 † Ni}ifor Du~i} Arhimandrit, Srpski Glas, Zadar, 9/1900, 1.

Du~i} arhimandritu Ilarionu Ruvarcu Beograd 8. novembra 1896. godine, Arhiv SANU 5685.

Podaci za biografiju arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, 32; Dr Du{an J. Martinovi}, Portreti II, Cetiwe 1987, 35.

Isto, 34.

Poverena mu je i misija posrednika u zao{trenoj raspravi oko crkveno{kolskih reformi izme|u patrijarha Samuila (Ma{irevi}a) i vo|a opozicije dr Svetozara Mileti}a i dr Jovana Suboti}a, pa on putuje u Karlovce i Novi Sad.32 I kasnije }e, po naro~itim zadacima, putovati i to po svim srpskim oblastima od Bojane do Strume, a onda i po svim velikim dràvama Evrope i wihovim prestonicama.33 Srpsko u~eno dru{tvo izabralo ga je 6. februara 1869. g. za redovnog ~lana ñ Odsek istori~ki i dràvni~ki; bio je sekretar Odseka istori~kog i dràvni~kog 1874ñ1875. i 1885ñ1888. g., potpredsednik SUD-a 1887ñ1888. i predsednik SUD-a od 1889. godine. Pod wegovim predsedni{tvom Srpsko u~eno dru{tv spojeno je sa Srpskom kraqevskom akademijom 1892. godine.34 NEUSTRA[IVI VOJSKOVO\A U SRPSKO-TURSKOM RATU

Aleksandar Q. Mitrovi}, Ni}ifor Du~i}, Srpski Glas, Zadar, 41/1899, 1; D. J. Martinovi}, Portreti II, Cetiwe 1987, 35. 33

Podaci za biografiju arhimandrita Ni}ifora Du~i}a 31.

Mira Sofronije}, Darivali su svome ote~estvu, Beograd 1995.

Ministar vojni pukovnik Tih. Nikoli} obave{tava o ukazu kneza Milan M. Obrenovi}a IV 14. juna 1876. godine, Vojni arhiv Srbije, 48/2ñ1 br. 8.

Podaci za biografiju arhimandrita N. Du~i}a, 35ñ37; Dimitrije Mita Petrovi}, Ratne bele{ke 1876, 1877 i 1878, sveska prva ñ Doga|aji sa Javora 1876, ^a~ak 1996.

Podaci za biografiju arhimandrita N. Du~i}a, 3.

Ni}iforovo ratovawe nije se zavr{ilo 1862. godine u Crnoj Gori. Do{lo je vreme da se savez Srbije i Crne Gore, u ~ijem sklapawu je on posredovao 1866. godine, pokaè na delu. Godine 1876. Srbija i Crna Gora zajedno ratuju za oslobo|ewe srpskog naroda izvan granica tada{wih dràva Srbije i Crne Gore. Ni}ifor ni sada sebe ne {tedi, pa je u najkrvavijim okr{ajima pokazao hrabrost kao malo ko. Prvi srpsko-turski rat otpo~eo je 20. juna 1876. godine. Knez Milan postavqa Ni}ifora za komandanta Dobrovoqa~kog kora Ibarske vojske35, pa on uzima na sebe svoje ranije vojvodsko odelo i ponovo se proslavqa iz bitke u bitku, bivaju}i vi{e puta u najve}oj opasnosti.36 Ni}ifor je, po pozivu generala Frawe Zaha, do{ao sa Uvca na Javor 10. jula u zoru sa svojim dobrovoqa~kim korom od tri bataqona (Du~i}ev dobrovoqa~ki kor Ibarske vojske brojao je tri bataqona pe{adije sa 4 redovna i dobrovoqa~ka oficira i bateriju sa ~etiri brdska merzera i 50 tobxija). Pre nego {to je zauzeo odre|eni mu poloàj na levom krilu, on je sa zastupnikom na~elnika [taba generalom Jovanom Mi{kovi}em ñ o ~emu general Mi{kovi} svedo~i37 ñ obi{ao ceo poloàj Javorske vojske, da bi se orijentisao i pode{avao prema tome svoj rad. Videlo se i ovde da je obazriv i mudar vojskovo|a koji svoj zadatak razume i ho}e da ga savesno vr{i i izvr{i, kao da je izu~avao vojnu taktiku; bistro shvatawe i bogato vojno iskustvo bili su mu od velike pomo}i. Ni}ifor svojim dobrovoqcima nije samo govorio, ve} je hrabro davao primer. U prvim bojevima od 25. juna do 7. jula osvojio je turske {ance i dva reduta oko Nove Varo{i (po~etni pravac dejstava bila je Nova Varo{). Evo kako idu bojevi: 25. juna, kod sela Rasnice, na Rastocima i na brdu Boturu ñ zauzeo turski redut na brdu Vrane{ima; 6. juna napao na Novu Varo{ i osvojio redut na brdu Tikvi, ali se pred poja~anom turskom silom morao povu}i ka Radojni i zauzeo napu{tene turske {an~eve na Crnom vrhu, Kamenici i Ruto{ima vi{e Kratova, kao i brdo Kitowu, gde je bila tada{wa srbijanska i bosansko-hercegova~ka granica ñ ovde je napravqen privremeni most od drveta; 29. juna zauzeo je Bawu i po~eo dizati u okolini Nove Varo{i narod na ustanak; 6. jula vojevao na Radojni s Mustaj-pa{om, pa se vratio preko Uvca ñ tu su Turci imali preko stotinu poginulih vojnika; 8. jula generala F. Zaha krenuo sa dobrovoqcima na Javor, gde se najpre razmestio na Kadijinoj steni, da bi 11. jula bio preme{ten vi{e Vasiqevi}a; 12. jula u op{tem boju Dobrovoqa~ki kor je osvojio Vasiqevi}a kulu i poru{io je, pa se na tome poloàju utvrdio; 18. jula, po nalogu komandanta Ibarske vojske, promenio je poloàj i sa svojim Dobrovoqa~kim korom 104

Ignatije Markovi}

zauzeo polo`aj Lisu, na kraju levog krila javorskog polo`aja; 22. jula ratovao na Mravi-poqu pred Sjenicom; 24. jula ratovao na Lisi, Borovcu i Suhom rtu s Dervi{-pa{om ñ kada je rawen pod wim kow, a on je oteo turskog kowa na kome je nastavio boj, na{av{i pri tom u zobnici o unka{u srpsku odse~enu glavu ñ posle boja ~a~anska brigada I klase i Dobrovoqa~ki kor povukli su se ka Bratqevu; 26. jula, kada su Mehmed Ali-pa{a i Dervi{-pa{a udarili svom snagom na Javor, Du~i} je, brane}i s dobrovoqcima poziciju na Boastinu i Dolovima, od rasprsnute granate rawen u levu nogu, a kow pod wime u leva ple}a. Ovim rawavawem za wega je zavr{en prvi srpsko-turski rat, po{to je poslat u bolnicu u Ivawicu na le~ewe.38 U drugom srpsko-turskom ratu 1877ñ1878. godine Du~i} je tako|e komandovao istom jedinicom i na istom terenu kao i na po~etku prvog srpsko-turskog rata. Wegovim dobrovoqa~kim i ustani~kim ~etama bilo je tada{we tursko zemqi{te posednuto i u vreme primirja ñ 19. januara 1878. godine. Linija wegove vojske bila je: od Kokina Broda na Amzi}e, Vilova, Popovi}e, Akma~i}e, D. [ipovik, Vaganac, pa na }upriju Ñ@valeî uz Uvac.39 Sem malih Ñ~arkawaî na ovoj strani u drugom ratu nije bilo ozbiqnih borbi jer se rat re{avao kod ni{ke vojske. Naravno da za ovakvo juna{tvo u srpsko-turskim ratovima nisu izostala odlikovawa kneza Milana: srebrna i zlatna medaqa za hrabrost i Takovski komandirski krst na prsima. Ni}ifor je svoje vojevawe u srpsko-turskim ratovima opisao u radu ÑBorba Dobrovoqa~kog kora Ibarske vojske i usta{kih40 ~eta Javorskog kora 1876, 77 i 78. god. ñ gra|a za istoriju srpskog rata za oslobo|ewe i nezavisnostî.41 Godine 1877. govorilo se da }e arhimandrit Ni}ifor, zbog ruske intervencije, preuzeti vo|stvo ustanka u Bosni ñ ali do toga nije do{lo. SAVREMENI PROTA MATIJA

Podaci za biografiju arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, 35ñ36.

O vojevawu arhimandrita Ni}ifora Du~i}a zaista najvi{e ima prava da govori general Jovan Mi{kovi}, i kao wegov ratni drug i kao vojskovo|a (tako|e ~ovek od pera i akademik, predsednik Srpske kraqevske akademije 1900ñ1903. godine), zato navodimo wegove re~i42: ÑTo je posledwi duhovnik ñ borac, kakvih je bilo vi{e u prvom i drugom srpskom ustanku pro{loga veka; ali svojim delima on oìvqava wihovu uspomenu, jer u mnogome predstavqa modernoga protu Matiju Nenadovi}a. I jedan i drugi pokojnik vr{ili su iste narodne, dràvne i javne poslove: sluìli su slu`bu Bogu, sastavqali zakone, pisali kwige, saborisali, imali politi~ke misije i komandovali vojskom. Istina, kod ove dvojice pokojnika te su uloge bile vr{ene u raznim razmerama: Du~i} je vi{e {kola u~io i vi{e kwiga napisao, a Nenadovi} je vi{e vojevao i ve}om vojskom komandovao; ali su obojica pravi predstavnici svojega vremena. Obadvojica su bili veliki rodoqubi, wihov rad ima istorijske vrednosti, i zasluùje i pomena i priznawaÖ Be{e pravo zadovoqstvo videti tada hrabroga Du~i}a na kowu, u bogatom hercegova~kom odelu, s tokama na grudima a s krivom sabqom o bedrima kako juri u vatru i sokoli svoje vojnike. Kako ga Bog be{e obdario kr{nim porastom i prikladnim likom, u onome bogatom odelu predstavqa{e tada pravoga Kosovskog junaka. Li~nim po`rtvovawem, pa i s pu{kom u ruci, Du~i} je uspeo da mnoge na{e rawenike spase od propasti, i da se u tome momentu u nekoliko uspori tursko napredovawe. Docnije, na Dolovima, pomogao je svojom saradwom da se jedna na{a poqska baterija spase, da je Turci ne zarobe. Ali Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

105

Podaci za biografiju arhimandrita Ni}ifora Du~i}a (1832ñ1900), Sve~ani pomen prosvetnom dobrotvoru pokojnom Ni}iforu Du~i}u arhimandritu i akademiku 22. aprila 1901. god. u Beogradu, Beograd 1901, 36ñ37.

= ustani~kih; ova re~ tada je ozna~avala ustanike i nema veze sa zloupotrebom ove re~i za vreme Drugog svetskog rata. Glasnik SUD, II odeqewe kwiga XIII, Beograd 1881. godine, 1ñ366 a kasnije pre{tampano u kwizi 6. Kwi`evnih radova.

Pozdrav Akademijina predsednika |enerala Jovana Mi{kovi}a, Sve~ani pomen prosvetnom dobrotvoru pokojnom Ni}iforu Du~i}u arhimandritu i akademiku 22. aprila 1901. god. u Beogradu, Beograd 1901, 1ñ5.

tu bude od rasprsnute turske granate zajedno s kowem na zemqu oboren i u levu nogu jako kontuzovan. Par~ad od granate izlomila su tada na wemu revolver, durbin i pi{toq u kuburama, te od ove rane i potresa Du~i} bude onesposobqen za daqu borbu i ode na le~ewe u Ivawi~ku bolnicuÖî Potresan je jedan doga|aj koji se odigrao u vezi sa wegovim portretom koji je 1875. g. naslikao Steva Todorovi}. Portret je vlasni{tvo porodice Du~i}, koja ga je poklonila Srpskoj akademiji nauka. Austrijski vojnik, pripadnik okupacionih snaga koje su 1915. g. u{le u Beograd i napravile pusto{, upao je u stan porodice Du~i}. Pogled mu je pao na portret koji je visio na zidu. Iritirao ga je srpski kalu|er koji dr`i na krilu sabqu, pa je isukao svoj ma~ i wime probio sliku. On nije znao da je samo ~etrdeset godina pre Prvog svetskog rata austrijska {tampa pohvalno pisala o ovom hrabrom arhimandritu, objaviv{i na svojim stranicama i wegov portret (Illustrirte Geschichte des Orientalischen Krieges von 1876ñ1878. für das Volk bearbeitet von Moritz B. Zimmermann, Wien. Peft. Leipzig 1878, gde se na 272. strani se pomiwe na{ arhimandrit Ni}ifor). Nije znao ni da se kwige arhimandrita Ni}ifora Du~i}a nalaze u Be~u u Nacionalnoj biblioteci i Biblioteci za slavistiku. PONOVO U MIRU ñ NOVE DR@AVNI^KE I PROSVETNE DU@NOSTI

Podaci za biografiju arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, 30ñ31.

Ukaz o postavqewu, Istorijski muzej Srbije, inv. br. Lñ236. 45

Svetlana Mir~ov, Ni}ifor Du~i} kao upravnik Narodne biblioteke u Beogradu, Glasnik Narodne biblioteke Srbije, 1/2005, 159ñ165.

Posle ratova ponu|eno mu je da bude episkop u Ni{u, {to je on uz blagodarnost odbio. U Narodnoj skup{tini Kneèvine Srbije bio je poslanik 1877ñ1880. godine. Sa sve{tenicima Markom Petrovi}em i Jakovom Pavlovi}em (koji se kasnije zamona{io, dobio ime Inokentije i bio mitropolit Srbije, posle upokojewa mitropolita Mihaila, 1898. godine, do 1905. g.) u~estvovao u radu Narodne skup{tine, otvorene 4. novembra 1878. godine i kao narodni poslanik traìo slobodu {tampe ñ s tim da budu neprikosnoveni: vladar, wegov dom, Crkva, brak, svojina, porodi~na ~ast i osnovi dru{tva i dràve. Kada je sazvana prva Narodna skup{tina u oslobo|enom Ni{u 1879. godine, uvr{ten je me|u {est kandidata (po tada{wem ustavu) i izabran za predsednika ñ ali je postavqen drugi. Skup{tina mu je bila poverila tre}i kqu~ od dràvne zgrade u kojoj je ~uvan pribor za izradu dràvnih obveznica nov~ane vrednosti i on je, po{to je {tampan odre|eni broj obveznica, vratio kqu~ Narodnoj skup{tini 1881. godine. Ostavku na poslanstvo dao je na vanrednoj skup{tini u Kragujevcu 1880. godine jer se nije u svemu slagao sa èlezni~kom konvencijom.43 Knez Milan postavqa ga ukazom od 10. oktobra 1880. godine Ñza bibliotekara i ~uvara Narodnog muzejaî44. Ovim postavqewem i odlikovawem postao je i ~lan Glavnog prosvetnog saveta. Arhimandrit Ni}ifor }e biti posledwi koji je obavqao zajedno obe ove du`nosti, mada nakratko ñ jer je ve} 17. aprila 1881. godine za prvog ~uvara Narodnog muzeja postavqen Mihailo Valtrovi}. Du`nost bibliotekara Narodne biblioteke arhimandrit Du~i} obavqao je do 15. maja 1886. godine.45

Pre{tampano u kwizi Kwi`evni radovi arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, kwiga IV, str. 1ñ148, gde je objavqen i prepis Karejskog tipika Svetog Save, @ivotopis starca Isaije i drugi stari srpski i slovenski tekstovi.

BORBA ZA HILANDAR U manastiru Hilandaru 1882. godine boravio je samo osam dana, pregledao manastirsku biblioteku i napisao ÑMonografiju Hilandaraî.46 Na grobu svetog Simeona Miroto~ivog (kako sam ka`e 8. septembra 1882. godine) napisao je ovu toplu molitvu: 106

Ignatije Markovi}

ÑO veliki Nemawo, uzore srpskijeh vladalaca! O sveti o~e Simeone, svjetilo Srpske Crkve i srpskog kalu|erstva! Za{titni~e Srpskog naroda! Smiluj se, pogledaj s nebeskih visina na jednoga pigmeja tvojega Srpskoga naroda, koji danas pobo`no kle~i pred tvojim osve}enim grobom, nakon toliko vijekova, i smerno te moli: Blagoslovi Srpski izmu~eni narod, kojega si negda ujedinio, uzvisio i proslavio, da se opet prikupi u jednu Srpsku kraqevinu i proslavi istinom, pravdom, veli~inom, naukom i prosvjetom! Blagoslovi Srpskog kraqa da ide tvojim stopama i tvojih slavnih potomaka: kraqa Milutina i cara Du{ana. Ukrijepi ga na tome putu do kraja! Za{titi Srpsku Crkvu, koju je uredio i u Pravoslavqu utvrdio tvoj sin, Sveti Sava! O Sveti Simeone i Sveti Savo! Bo`ji ugodnici, Srpskoga naroda zastupnici! Sa~uvajte Srpsku Crkvu cijelu, neporo~nu i svetu onako kao {to ste je kroz vijekove ~uvali, ~uvali i onda kad gotovo vas (= sav) Srpski narod bje{e dopao te{koga ropstva s nesloge, sebi~nosti i bezumqa! Neka Srpska Crkva i sada bude tiho pristani{te Srpskom pa}eni~kom narodu; neka bude du{evna utjeha dobrijem hri{}anima i hri{}ankama; neka ostane srpska narodna Svetiwa i najdragoceniji amanet, i neka bude u woj Bo`ja i va{a sveta voqa vazda i u vijek!î47 (Vlada kraqa Milana slala ga je vaseqenskom patrijarhu Joakimu III u Carigrad 1882. godine za sveto miro i povodom hilandarskog pitawa ñ i ovu misiju je na zadovoqstvo izvr{io.) Kada se znaju prilike u kojima je posetio manastir Hilandar, napisav{i jednu od wegovih prvih monografija i podsetiv{i srpstvo na ovu svetiwu, moè se shvatiti koliko je wegova poseta imala zna~aja za Hilandar. Manastir Hilandar dugo je bio u velikim dugovima, u wemu je bilo stalno trvewe me|u bratijom koja je uglavnom srpskoga i bugarskoga naroda, a treba napomenuti da su i bugarski monasi dràli upravu manastirsku, mada se nisu opirali da im novac stiè iz Beograda, smatraju}i Hilandar stoèrom i centrom bugara{tva, u koji su dovodili svoje nacionalne radnike.48 Izgleda da je ova monografija Ni}iforova uticala na kraqa Aleksandra Obrenovi}a da otplati manastirske dugove. Godine 1884. g. izabran je za redovnog ~lana Srpskoga arheolo{kog dru{tva, pa }e u periodu 1884ñ1886. godine u ÑStarinaru Srpskog arhelo{kog dru{tvaî objavqivati svoje tekstove. U SRPSKO-BUGARSKOM RATU NA RASPOLAGAWU SRBIJI Budu}i do kraja odan Srbiji i Obrenovi}ima, iako slaboga zdravqa, smatrao je da mu je du`nost da se 1885. godine za vreme srpsko-bugarskoga rata stavi na raspolagawe ñ ne kao nekakav komandant ve} kao obi~an vojnik. O tome svedo~i wegovo pismo tada{wem ministru vojnom: ÑGospodine Ministre, ~im su nastupile u Kraqevini Srbiji sadawe vanredne ozbiqne prilike usled novih Isto~no-rumelijskih doga|aja, te je na{ uzvi{eni Gospodar pozvao svoju hrabru vojsku pod Zastavu, za odbranu ìvotnih interesa Kraqevine Srbije i uop{te Srpstva, ja sam vatreno zaèlio (i ako sam Zakonom izuzet, jer mi je preko 50 godina, i ako sam na prvi poziv komande odmah dao novaca za 2 kowa topovska), da budem li~no u~esnik tog velikog i patriotskog djela. Odmah sam u po~etku toga radi dohodio dva puta u Ministarstvo vojno, da vam se stavim na raspoloèwe, pa mi oba puta reko{e da ne primate nikoga do {efova odjeqewa. Zatijem mi se pogor{a katar od kojega stradam, te nijesam mogao da ve} o tome mislim. Po~em mi je sada zdravqe prili~no oporavqeno, i po~em jo{ stoje uzroci, s kojih je Srpska vojska krenuta na granicu; to smatram za najsvetiju svoju srpArhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

107

Kwi`evni radovi arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, kwiga IV, Beograd 1895, 5ñ6.

48 O ovome vidi: \oko Slijep~evi}, Hilandarsko pitawe u XIX i po~etkom XX veka, Keln 1979.

sku i patriotsku du`nost, da i ja od svoje strane pripomognem, koliko god mogu, za boqi i korisniji uspjeh u ovom velikom preduze}u, koje je sudbonosno za srpske ìvotne interese, te Vam se, Gospodine Ministre, ponizno stavqam na raspoloèwe i naju~tivije molim, da me uvrstite u red srpskih boraca. Ne traìm, Gospodine Ministre, nikakve komande ni starje{instva nego èlim kao prost vojnik da se borim: za Kraqa, Vjeru i Ota~astvo. Bezgrani~na odanost narodnoj dinastiji Obrenovi}a, vatrena èqa i ~ast patriotskog osje}awa za veli~inu Kraqevine Srbije i spas u op{te Srpstva potstakle su me, da Vam se, Gospodine Ministre, obratim s ovom poniznom molbom, s punom nadom da }ete je uvaìti. Ponizni N. Du~i}, arhimandrit.î49

RAZRE[EWE OD DR@AVNIH POSLOVA I PENZIONISAWE, [KOLOVAWE U FRANCUSKOJ I BORAVAK U EVROPSKIM PRESTONICAMA

Podaci za biografiju arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, 37ñ39.

N. Du~i} ñ Stojanu Novakovi}u 8/20. juna 1887. godine iz Pariza u Arhiv SAN 8720/3. 51 N. Du~i} ñ Stojanu Novakovi}u 26. jula/7. avgusta 1887. godine Pariz, Arhiv SAN 872/4.

N. Du~i} ñ Stojanu Novakovi}u 17. oktobra 1887. godine iz Beograda u Arhivu SAN 8720/5. 53

Podaci za biografiju arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, 48.

Od polovine oktobra 1886ñ1887. godine borravio je u Parizu (u to vreme se u Parizu nalazilo pedeset srpskih |aka). Potrudiv{i se da i od ovoga boravka ima korist, na Sorboni i u Kolexu izabrao je nekoliko predmeta koje je redovno slu{ao, i to na Sorboni sredwovekovnu politi~ku istoriju kod Ramboa, poznatog pisca istorije Vizantije X veka i ruske istorije; istoriju Pruske XVII i XVIII veka kod Lavisa, najboqega u svojoj struci na Sorboni; na~ela filosofije kod Karoa, najre~itijeg na Sorboni; geografiju kod Himlia, dekana fakulteta; a u Kolexu kod Renana kwièvnost jevrejsku i tuma~ewe Psaltira, kod De{anela francusku kwièvnost a ponekad je slu{o i predavawa iz ruske i op{te slovenske kwièvnosti kod Leèrea ñ kome je i obe}ao da }e dolaziti i {to je to slovenski predmet u Kolexu.50 Iz Pariza je preduzeo i putovawe po ju`noj Francuskoj, pa onda u San Sebastijan u [paniji, preko Poa u gorwe Pirineje, Li{on. Onda ga je srpska vlada pozvala da se vrati u Beograd sa obe}awem da }e mu vratiti sve {to je imao, a on, zahvaquju}i, navodi da, zbog poslova u Narodnoj biblioteci ne moè da do|e u Beograd do 1. avgusta, kako su mu traìli.51 Avgusta 1887. godine, Ni}ifor kre}e iz Pariza u London (gde je posebno pregledao Narodnu biblioteku i Britanski muzej), da bi se ponovo vratio u Pariz i preko @eneve, Lozane, Berna, Ciriha, Insbruka, Salcburga, Be~a stigao u Beograd. U Beogradu ga vrlo srda~no primi{e. U to vreme i kraq Milan se vratio u Beograd, pa se o~ekivalo da }e se neka pitawa raspraviti: saziv Skup{tine, naimenovawa kraqevskih poslanika, kao i crkveno pitawe.52 Godine 1887. g. postao je ~lan Societé d` histoire diplomatique u Parizu53, a 1888. godine je izabran za po~asnog ~lana Dru{tva svetog Kirila i Metodija u Odesi54. U penziju je oti{ao sa mesta upravnika Dràvne {tamparije u Beogradu.55

Diploma o ~lanstvu od 3. aprila 1888. godine, Istorijski muzej Srbije, inv. br. Lñ241.

RAD NA NOVOM CRKVENOM ZAKONU I OBNOVI TIMO^KE EPARHIJE I ADMINISTRACIJA EPARHIJOM @I^KOM

Za upravnika Dr`avne {tamparije postavqen je ukazom 9. oktobra 1891. godine, Istorijski muzej Srbije, inv. br. Lñ243.

Kao Vladin poverenik u Narodnoj skup{tini 1890. godine radio je na novom zakonu o crkvenim vlastima. Na Ni}iforovo insistirawe, novim zakonom o crkvenim vlastima obnovqena je Timo~ka eparhija sa sedi{tem u Zaje~aru 108

Ignatije Markovi}

(ukinuta 1886. godine); od obnovqewa eparhije 1890. godine do izbora Melentija Vuji}a za episkopa timo~kog 1891. godine eparhijom }e administrirati mitropolit Mihailo. Ovim zakonom ukinuto je mesto potpredsednika Velikog duhovnog suda, pa ukazom, a po èqi mitropolita Mihaila, Ni}ifor biva postavqen za redovnoga ~lana toga suda ñ ali mu zdravqe ne dopusti da se primi te ~asne du`nosti.56 Eparhijom @i~kom administrirao je od 1889. g. do 1890. g. tj. do izbora Save De~anca za episkopa ì~kog. Za administraciju @i~kom eparhijom i za rad na zakonu o crkvenim vlastima Arhijerejski sabor dao mu je 1890. pohvalnicu a 1896. godine odlikovao ga je pravom no{ewa episkopske mitre (po ugledu na obi~aj Ruske crkve). O odlikovawu pravom no{ewa mitre sam svedo~i: ÑOvo sada crkveno odlikovawe iznenadilo me je. [to }e mi arhijerejska mitra kad ne mogu da sluìm u crkvi zbog katara, te{koga disawa i promuklosti? Ja sluìm posqednijeh godina svetu liturgiju samo jedanput u godini na Uskrs da se pri~estim, i to s g. Mitropolitom. Nu, hvala Arhijerejskom Saboru i avtokefalnom Mitropolitu Mihailu kad priznaju zasluge za crkvu, narod i kwièvnost. Ja sam bole{qiv, i ne mogu vi{e raditi pod mitrom, nego {to sam radio, koliko sam mogao, bez we.î57 PREDAVA^ SRPSKE ISTORIJE I CRKVENOGA PRAVA KRAQU ALEKSANDRU Godine 1892. povereno mu je da iz istorije srpske crkve i crkvenoga prava podu~ava kraqa Aleksandra I Obrenovi}a (1889ñ1903. godine, primio presto kao maloletan pa je u wegovo ime dràvom upravqalo Namesni{tvo). Poku{avao je da se ne primi te po~asti i poverewa zbog lo{eg zdravqa, kako sam kaè, ali najposle savi glavu i pristade. Po{to nije imao obra|enu ni sistematski napisanu istoriju sastavio je lekcije za kraqa ñ koje }e kasnije objaviti pod nazivom Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, u Kwièvnim radovima kao devetu kwigu. Za ovaj lep i teàk zadatak nije àlio truda.58 AKADEMIK I ^LAN DRU[TVA VELIKA SRBIJA

Podaci za biografiju arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, 32.

Godine 1890. postao je dopisni ~lan Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu59 (zbirku re~i koju je sakupio ustupio je za Rje~nik Jugoslovenske akademije) i Carskog arheolo{kog dru{tva u Petrogradu60. Srpska kraqevska akademija izabrala ga je za pravog (= redovnog) ~lana bez opredeqewa 15. novembra 1892. godine, a za pravog ~lana Akademije dru{tvenih nauka 28. decembra 1892. godine. Pristupna beseda bila mu je: ÑSveti Sava, Srpska Crkva i Srpska Kraqevina u XIII vekuî.61 Sve~ano je progla{en za ~lana 22. februara 1893. godine. Arhimandrit Ni}ifor je postao ~lan i predsednik Dru{tva Velike Srbije 1892. godine. Preko svoje voqe on se prihvatio ove du`nosti, eda bi se u listu ovog Dru{tva radilo i pisalo odmereno, da se niko ne izaziva, li~nosti vladala~ke da su po{te|ene, fakti da se iznose i pretresaju, napadi da se dostojanstveno odbijaju a nacionalni interesi ukupnog srpskog naroda brane i ~uvaju. Duboko `ali bratoubila~ku borbu izme|u, kako ka`e, dva najsrodnija naroda na slovenskom jugu: Srba i Hrvata, isti~u}i, da ni{ta nije lu|e ni {tetnije od te borbe. Karakteristi~no dodaje, ba{ onako borbeno kako je uvek Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

109

Du~i} arhimandritu Ilarionu Ruvarcu 8. novembra 1896. Beograd, Arhiv SANU 5685.

Du~i} arhimandritu Ilarionu Ruvarcu 20. oktobra 1892. godine iz Beograda u Arhivi SAN 5671.

59 Diploma o postavqewu za dopisnog ~lana, Istorijski muzej Srbije, inv. br. Lñ222.

Diploma o izboru 11. septembra 1890. godine, Istorijski muzej Srbije, inv. br. Lñ224. 61

Glas SKA 39, 1893, 21+3 i u Kwi`evni radovi kw. 5, 1898, 345ñ370.

znao: ÑOnome ko je kriv za takvu borbu, neka Bog sudi!î Po{to tom borbom mogu samo neprijateqi da se okoriste, dok on bude predsednik ovoga dru{tva, Dru{tvo ne}e raditi ni{ta {to bi moglo nauditi zajedni~kim interesima srpskim i hrvatskim.62 PROSLAVA PEDESETOGODI[WICE SVE[TENOMONA[KE SLU@BE I ^ETRDESETOGODI[WICE RADA

Pismo iz Beograda 14. aprila 1892. g, Arhiv Srbije QKñ536.

Arhiv SANU, Istorijska zbirka br. 14841.

Godine 1899. oktobra 18/31 ñ na Svetog apostola Luku proslavio je pedeset godina sve{tenomona{ke slu`be i ~etrdeset godina rada na srpskoj kwizi. Proslavu su oglasila zvona beogradske Saborne crkve, ali budu}i da je slavqenik bio skroman, nikakav odbor nije pravqen ñ mada je svako ko ga je poznavao i bio upoznat sa wegovim radom poùrio da na svoj na~in uzme u~e{}a u ovome velikome jubileju. U proslavi su u~estvovali svi najugledniji sinovi srpskoga naroda koji su toga dana ili li~no ili pismom ili telegramom ~estitali slavqeniku, a svi srpski i mnogi strani listovi pozdravili su ga toplo ñ istakav{i wegove ogromne zasluge. Rektor Beogradske bogoslovije arhimandrit Kiril, i profesori Jevrem Bojovi}, Pavle N. [vabi}, arhimandrit Ilarion S. Vesi}, sve{tenik Stevan M. Dimitrijevi} i sin|el Georgije Georgijevi} pismeno su mu iskazali svoju blagodarnost ovim re~ima63: ÑVisokopre~asni i mnogozaslu`ni Gospodine i mitronosni o~e Arhimandrite, Na dana{wi dan ñ dan Sv. Apostola i Evan|elista Luke, navr{ilo se ravno pola stole}a od kako si Ti, mnogozaslu`ni starino, primio na se sveti ~in mona{eski, i posvetio se na slu`bu Bogu i Wegovu Sv. Oltaru. Danas se navr{ilo i punih ~etrdeset godina od kako si se pojavio kao srpski kwièvnik na poqu jo{ siroma{ne kwièvnosti srpske i kao borac za prava naroda svog. I danas, Ti ñ u krugu svojih prijateqa i mnogobrojnih po{tovalaca, skromno svetkuje{ ta dva epohalna dana u tvome ìvotu. Nastavnici beogradske Bogoslovije, one Bogoslovije, u kojoj si i Ti, u tvojim mla|im godinama, pocrpeo prva bogoslovska znawa, priznaju: da im je sveta du`nost, da te i oni na dana{wi dan iz dubine iskrene srpske du{e pozdrave sa tom retkom proslavom. Visokopre~asni O~e Arhimandrite, Retki su izabranici Boìji, koji toliki dug niz godina rade i mnogo urade ñ u slu`bi Bogu i domovini svojoj, u slu`bi kwige i prosvete svoga naroda, u slu`bi wegova kulturnog preporo|aja ñ oslobo|ewa i ujediwewa. Na svima tim poqima, ti si neumorno radio i radio ñ kao pravi sin roda svog. U sve{tenom ~inu, bio si pravi srpski duhovnik; na prosvetnom poqu, zasluìo si ve~nu zahvalnost, jer gde god si seo i stao, vazda i svuda si prosvetu sejao. Savina Oblast Kr{na Ercegovina, Tvoja postojbina, nikad ne}e zaboraviti, da si Ti prvi bio, koji si poloìo kamen temeqac ozbiqnoj osnovnoj nastavi mladih srp~adi. Bojna poqa: u Ercegovini, u Crnoj Gori, u Kraqevini Srbiji, dugo ñ dugo se}a}e se neustra{imog borca Arhimandrita Du~i}a za slobodu naroda srpskog i wegovo ujediwewe. U tom pogledu bio si pravi sqedbenik Haxi \ere i Haxi Ruvima, Prote Matije Nenadovi}a, Arhimandrita Melentija Pavlovi}a i mnogih drugih boraca sve{tenog reda, koji su stekli neumrlu slavu i ve~an spomen u narodu svome. U najnovijoj politi~koj istoriji srpskoj, mnoge }e stranice krasiti ime tvoje; jer, nema skoro ni jednog va`nijeg doga|aja a da ime tvoje u taj doga|aj nije utkano. Slava ti za sve to! A {ta da re~emo o tvome kwièvnom radu? Imali bi smo mnogo da re~emo; 110

Ignatije Markovi}

ali za ovaj mah, dozvoli}e{ da kaèmo ovo: U {koli nisi mnogo u~io, ali si u {koli ìvota mnogo nau~io ñ a to ba{ i jeste ono, {to tebe uzdiè, tvome ogromnome radu pridaje veliku cenu, a Tebi ve~nu zahvalnost. Radio si na kwizi punih ~etrdeset godina ñ radio si kao neumorna p~ela u ko{nici ñ a taj Tvoj rad, urodio je tim bogatim plodom: {to si mnoge i mnoge stvari, kako iz na{e crkvene, tako i iz politi~ke istorije íiz tmi zibvenijaí oslobodio i osvetlio, {to bi mo`da ostalo ve~no u tami zaborava, da tvoja vredna ruka nije iznela ova dragocena fakta iz na{e istorijske pro{losti. Za te trude Tvoje, neka Ti je ve~an spomen u srpstvu i kod srpskih kwièvnika! Iza sve te Tvoje ogromne i neocenime zasluge, Ti si stekao, Ti se i koristi{ ñ ne samo po{tovawem i qubavqu vaskolikog naroda srpskog ñ kome pripada{, nego si zasluìo to po{tovawe u qudi od nauke i kod drugih evropskih naroda. Te tvoje zasluge dostojno su ocewene i sa Visine Prestola, i dokaz je to: {to rodoqubiva Tvoja prsa krase sva odli~ja srpska. Neka i Tebe i nas raduje ta Visoka pa`wa i op{te priznawe Tvojih ste~enih zasluga! I pri svem tom, {to su ovako velike tvoje zaasluge; ipak, Ti si uzor skromnosti; jer, skromnost je tvoja nenadma{na! Ti si ñ ne jednom, ve} nekoliko puta nu|en: da zauzme{ najvi{i poloàj u crkvenoj jerarhiji, tu ponudu nisi hteo primiti ñ jedino iz skromnosti, a vazda si govorio: íDa Ti, i u tom skromnom ~inu i poloàju moè{ posluìti crkvi i domovini svojojí. I zato Ti hvala, u~itequ skromnosti! ñ I za tu skromnost Tvoju, crkva ti se oduìla koliko je mogla ñ ukrasiv{i glavu Tvoju arhijerejskom mitrom, a to je: prvi i jedini primer u srpskoj crkvi. @ivi smo! Pa }emo i umretiÖ Svaki }e se svojim delima pohvaliti, ili postidetiÖ Tebi pripada prvo; jer ceo vek proveo si u rodoqubivom radu za rod svoj. Slava Ti! i neka te Bog poìvi onoliko, koliko Wegovoj svetoj voqi bude ugodno.î Imperatorska Ruska akademija i Petrogradska duhovna akademija povodom ove wegove proslave primile su ga za po~asnog ~lana.64

Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, 1898, vl. Vojislav Du~i}

ODMOR OD TRUDOVA Ose}aju}i da mu se bolest sve vi{e razvija a snage ponestaje, 17. februara 1900. godine ñ na samo nekoliko dana pred upokojewe ñ pisa}e svom velikom prijatequ Valtazaru Bogi{i}u: ÑMnogopo{tovani Prijatequ, Ima nekoliko dana da mi se je opet povratilo te{ko disawe, te sam opet vezan za sobu. Lijepo vam zahvaqujem na ~estitawu po~asnog ~lanstva Imperatorske Akademije Nauka u Petrogradu. Neki dan izabrala me je za po~asnog ~lana i Duhovna Akademija u Petrogradu, i ve} je sveti Sinod potvrdio taj izbor. Hvala im! Ali me ovako stara i bole{qiva ni{ta ne veseli! Ja pripadam pro{losti! Neka Vam Bog da dug `ivot i dobro zdravqe, da posvr{ujete silne nau~ne poslove. Primite moj najsrda~niji pozdrav Va{ nepokolebqivi prijateq arhimandrit Du~i}.î65 Vredni i mnogotrudni arhimandrit Ni}ifor, duhovnik i pisac, nau~nik i crkveno-narodni delatnik, diplomata i ratnik, upokojio se 21. februara 1900. goArhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

111

Brankovo kolo, list za zabavu, pouku i kwi`evnost, Sremski Karlovci, 5/1900, 159.

Vesnik Srpske Crkve 3/1900, 291.

Isto, 278ñ279.

Isto, 280ñ285

dine oko 15 ~asova. Sahrawen je dva dana kasnije na Novom beogradskom grobqu, uz vojne po~asti koje su mu i prili~ile kao velikom i hrabrom srpskom junaku i vojvodi. Opelo u Sabornoj beogradskoj crkvi ñ a u prisustvu i biv{eg kraqa Milana i kraqa Aleksandra Obrenovi}a ñ sluìo je mitropolit Srbije Inokentije (Pavlovi}) sa 24 sve{tenika. Posle opela najpre je besedio mitropolit Inokentije: ÑÖ Gospode Isuse, milostivo primi ove suze tuge; jer kad si Ti preblagi prolio suzu na grobu Tvoga druga Lazara, onda, Pravosudni Gospode moj, ne}e{ ni mene osuditi, {to suzom tugovankom oduùjem se drugu mome iz rane mladosti moje! Daj mi, Milosrdni Boè snage, da i svoju i prijateqa pokojnikovih tugu ublaìm utehom, koju nam Ti, Milosrdni Boè, daje{! Ö Sveta crkva, kojoj je Arhimandrit Nikifor od najranije mladosti svoje najodanije za 50 godina sluìo, gubi na zemqi svoga uzoritoga sve{teno-sluìteqa, da nebesnoj crkvi preda novo svetilo srpske krvi. Tuga, dakle, svete crkve ve} vaqa da je upola ublaèna. Smr}u Arhimandrita Nikifora, Otaxbina na{a gubi retkoga sina svoga. Ona gubi àrkog sve{tenika, ~ija usta nikad ne prestajahu moliti Milostivoga Boga za pomo} nevoqnoj bra}i. Ona ñ Otaxbina na{a gubi sada osve}enoga viteza, koji je i ~asnim krstom i o{trim ma~em svesrdno i odano svesrpskoj misli ~asno i korisno sluìo. Ona ñ Otaxbina na{a, smr}u Arhimandrita Nikifora, gubi koliko plodnoga, toliko isto i uzoritoga radenika na kwizi srpskoj. Pa ipak, srpska Otaxbina ima da ublaì svoju tugu, {to je liku srpskih besmrtnika dodala jo{ jednoga vrsnog sina svog. Tuga, pak, tvoja pri rastanku sa nama, vrli Pokojni~e, sama od sebe ublaàva se slado{}u sadaweg blaènog naseqa tvoga i uverewem, da }e do}i svakome od nas odre|eni ~as, kada }emo za tobom po}i i s tobom sastati se tamo, gde bola, tuge i uzdisawa nema, nego ìvot ve~ni. Pa i na{a tuga ñ tuga tvojih prijateqa, vaqa da se bar unekoliko ublaàva pomi{qu na na{ sastanak s tobom u ve~nosti. Ali ta pomisao, mada je ute{na, ipak, ona sama po sebi ne bi kadra bila da ublaì na{u tugu u onolikoj meri, a da nam se}awe na tebe suzu ne izazove. Nu, ti si se druè i prijatequ, za ìvota tvoga zemaqskoga postarao, da nam i u tome pomogne{. Pored dragoj na{oj du{i se}awa na li~no prijateqstvo prema nama, ti si nam ostavio tvoje najmilije qubimce ñ spise tvoje, kroz koje }emo mi i od sada op{titi s tobom. Ko je tako ìveo i radio kao ti, mili druè, taj je imao ra{ta i roditi se, taj nikada ne}e kanuti u zaborav, nego }e ve~no ìveti. Ö Se}awe na{e na ìvot i dela Arhimandrita Nikifora Du~i}a, neka nam uvek sluì za ugled verne i odane slu`be Bogu, Kraqu i Otaxbini. To }e pokojnikovoj du{i najmilije biti, jer je on samo za ostvarewe srpskih ideala ìveo i radioÖî66 Pored mitropolitove besede, ~ule su se i besede akademika Qube Jovanovi}a i rektora Beogradske bogoslovije arhimandrita Kirila (Jovi~i}a). Akademik Qubomir Jovanovi} govorio je i o Du~i}evim radovima na stranim jezicima i wegovim misijama: ÑÖ Drugim ~lancima i raspravama na tu|im jezicima obave{tava on jevropski svet o na{im prilikama i pravima, zadobija simpatiju jevropskih publicista, politi~ara i diplomata za ostvarewe na{ih ideala. A malo je ko kao on bio pozvan da pred tu|inom bude tuma~ srpske du{e, jer je malo ko bio poznat sa raznim stranama i pitawima srpskoga ìvota i pokreta. Naro~ito je stekao prilike da sve to dobro pozna za vreme znatnih misija, koje su mu poveravane i izme|u Cetiwa i Beograda, i me|u Beogradom i Karlovcima i od stra112

Ignatije Markovi}

ne srpske kod predstavnika mo}noga ruskoga naroda. U ovim misijama dobio je pokojni Du~i} nove potvrde o neraskidivim vezama izme|u oba slovenska brata, te je s uverewem, da je Rusija srpskom narodu najprirodniji i najpouzdaniji saveznik, ìveo do ~asa kad je svoj duh ispustio. Ali najznatnija je me|u svima diplomatskim misijama Du~i}evim bila ona kojom je 1866. godine utvrdio vezu izme|u Cetiwa i Beograda, ugovoriv ne samo zajedni~ku vojnu akciju nego i ujediwewe posle sre}no dovr{enog rata. Taj je uspeh bio pokojnom Du~i}u ponos ìvota wegova, najmilija uspomena koja je zasla|ivala dane starosti wegoveÖî67 Pogrebu, zbog slabog zdravqa i velike zime, nije mogao li~no prisustvovati mitropolit Serafim (Perovi}), pa ga je zastupao protojerej Sava Pje{~i}, koji se u wegovo ime se pred grobom oprostio sa pojnikom i zahvalio mu se i u ime svega naroda Boìjega hercegova~koga. Episkop ì~ki Sava De~anac bio je spre~en da prisustvuje pogrebu, pa je napismeno uputio svoju opro{tajnu re~: ÑO, veliki, ~uveni i nikad u srpskom plemenu nezaboravqeni, dragi druè i prijatequ, arhimandrite Ni}ifore Du~i}u! Ti si ve} od pre dva dana, skrhan i salomqen, kao kakvi siloviti hrast posle oluje. Da, tako tebe danas ìva nema me|u nama. Uzalud mi sada za tobom nari~emo; uzalud u srpskim krajevima milionima tvoje duhovne dece danas tuè za tobom i quto uzdi{u i jadikuju, kao za li~nim narodnim borcem i plodovitim kwièvnikom. To je voqa Boìja, jer je neminovno, da posle ro|ewa smrt dolazi. To je ve~ni i nepromenqivi zakon; to se ne moè otkloniti. Tebe, Du~i}u, kao bogatog pisca, propovednika i neumornog borca velike srpske narodne ideje, svo srpsko pleme slavi i veli~a od mora do mora, pa do podno`ja Karpatskih gora; svuda tamo gde se srpski govori, gde se srpski di{e, peva i pi{e. Da, pa i nisi ti sa tvojim razlo`nim i daqnovidnim radovima pripadao samo tvojoj Otaxbini na Poluostrvu Balkanskom, ve} sa osobitim po{tovawem kao na svog sugra|anina gledala je na tebe i sva velika slovenska porodica, ~ije si sinove i ti kao svoju ro|enu bra}u u srcu svome nosio. O, veliki, besmrtni qubim~e velike ideje, u srpskom rodu ne}e{ biti nikada zaboravqen! Plodoviti radovi tvoji i uspomena na tebe ve~no }e se uznositi pod srpskim nebesnim svodom; rodoqubivi plamen duha tvojega svagda }e zagrevati svo Srpstvo, tamo gde se srpska re~ ~uje. Kao retka pojava u Srpstvu, ìveo si i radio si za svo Srpstvo. Za op{te srpsko ujediwewe ceo si svoj ìvot bio posvetio, i svu svoju snagu bio si uloìo za boqu, sjajniju budu}nost i op{tu slobodu srpsku, za veliku Srbiju, za svetu veru i srpskog Vladaoca. Ali, ah! Ti ne do~eka sve plodove tvoga neumornog rada, tvoji trudovi tebi prekrati{e vek. Mnogo si radio, mnogo si hteo, mnogo si èleo i zapo~eo, ali, na àlost, nisi sve dovr{io, jer te je samrtni~ki ~as pomeo. No, o neumrli, veliki radni~e, Ni}ifore! Tvoji trudovi propadnuti i uginuti ne}e. Srpski }e podmladak raditi, pamtiti, i odu{evqava}e se radom i velikom srpskom idejom velikog Srbina, odli~nog sve{tenika, retkog rodoquba, Ni}ifora Du~i}a. Ve~an ti spomen u srpskom plemenu, i laka ti srpska zemqa, za koju si se svagda `rtvovao, vrli pokojni~e. Bog du{u da ti prosti i primi te u carstvo nebesno! â~ak, 23. februara 1900. g.î68 Povodom upokojewa arhimandrita Ni}ifora Du~i}a sa svih strana stizali su telegrami. U jednom od wih, dr Lujo Knez Vojnovi} obra}a se predsedniku Srpske kraqevske akademije, generalu Jovanu Mi{kovi}u: ÑDubrovnik, 7. marta 1900. Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

113

Isto, 287.

Gospodine Presjedni~e, Na povratku s jednog putovawa stiè mi ovdje u Dubrovnik tu`na vijest da je moj predobri prijateq velezaslu`ni Arhimandrit Du~i} ostavio ovaj svijet. Drìm da se na nikoga ne mogu boqe obratiti da dadem odu{ka svome bolu nego li na Vas, visoko po{tovani gospodine presjedni~e, po{to je Kr. Akademija Nauka brojila slavnoga pokojnika u svoje najzaslu`nije sadrugove. Ugasio je se dakle taj plemeniti ìvot. Si{ao je u grob ~ovjek koji, rodiv{i se na ovijem na{ijem srpskim ju`nim krajevima, bje{e zagrlio u svojoj plemenitoj du{i cijelo srpsko pleme od Dunava do Jadranskog Mora jednakom qubavqu i{~ekuju}i postojanim, uglednim radom zoru na{ega narodnoga ujediwewa. Srbija, za koju je on toliko radio, gubi u wemu pouzdanoga savjetnika, pronicavog dràvnika, ju`no Srpstvo gubi Arhimandritom Du~i}em jednog od wegovih najslavnijih sinova. Molim Vas, gospodine predsjedni~e, da saop{tite Kr. Akademiji ovo moje àlovawe. Sa najodli~nijim po{tovawem. Va{ odani Dr. Lujo Knez Vojnovi}.î69 POMEN MNOGOTRUDQIVOM DUHOVNIKU, VOJVODI I PISCU

Isto, 382.

Prilikom sve~anog pomena koji je Srpska kraqevska akademija davala prosvetnom dobrotvoru Ni}iforu Du~i}u, arhimandritu i akademiku, 22. aprila 1901. godine o wemu i wegovom radu ponovo je govorio akademik Qubomir Jovanovi}: ÑKad danas Srpska Kraqevska Akademija ovim sve~anim pomenom slavi jednoga hercegova~koga sinaÖ ta zemqa, po razvijenoj nacionalnoj svesti sinova svijih, bez sve sumwe me|u onijem krajevima srpskim koji u tom pogledu stoje na ~elu ostalima u srpskoj otaxbiniÖ Tako je {tampao zbirke narodnih posko~ica, pripovedaka, zagonetaka, poslovica i narodnih juna~kih pesama. Od posledwih je {tampao i zasebnu kwigu Juna~ki spomenik, pjesme o najnovijim tursko-crnogorskim bojevima. Na ovo mu se za vreme {tampawa javilo toliko pretplatnika, da je odmah priredio i drugo izdawe. Pribirao je i narodne re~i, tako da ih je znatnu zbirku nakupio. Na poqu geografskom i etnografskom imaju Du~i}eva nekoliko ~lanka (íNarodno predawe o Nik{i}imaí, íKoliko ima vrela u Treskavicií, íKola{in u Hercegovinií, íBoì} u Crnoj Gorií) i ve}a monografija Crna Gora, koja je ne samo u vreme svoje pojave i dugo posle bila najboqa kwiga o toj zemqi, nego zbog potpuno originalnoga posmatrawa i pribirawa gra|e ostaje za uvek jedan od najglavnijih izvora za poznawe Crne Gore onoga dobaÖ Moèmo slobodno re}i da je me|u svima koji na srpskom folkloru produì{e Vukov rad, posle Vuka Vr~evi}a i Milana \. Mili}evi}a, Du~i} bio ponajznatniji radnik. Ali udaqen kao usta{a, od zavi~aja pa, usled politi~kih prilika na Cetiwu, i od Crne Gore, a ìve}i u Srbiji samo u Beogradu stalno, Du~i} nije imao mogu}nosti, kao {to su je imali Vr~evi} i Mili}evi}, da daqe crpe gra|u na narodnom vrelu i da tako nastavi ovu vrstu svoga rada. Od zapisivawa savremenih doga|aja, prvi je sastav Du~i}ev: íBoj na Grahovcuí (íOrli}í za 1865.)Ö pisao je íPovjest o politi~kim suvremenim doga|ajima u Hercegovini i Crnoj Gorií, pa je odatle {tampao u íMagazinuí (íMagaziní za 1868. g., str. 68 i Kwièvni radovi, kwiga tre}a, str. 193 i 217) odlomak koji je zatim u svojim skupqenim spisima {tampao pod natpisom: íBojevi u Krwicamaí. Ali docnije ne nastavqa taj rad; on svega daje ~lan~i}: íPleme Zupci i vojvoda Luka 114

Ignatije Markovi}

Vukalovi}í. Za{to je prekinuo to pisawe? ñ Ne znamo. [teta je svakojakoÖ Srodno je ovom memoarskom zapisivawu i ono {to Du~i}, ne{to po kazivawima starih qudi, a ne{to i po zapisima iz kwièvnih i istorijskih starina, pripoveda pro{lost i opisuje savremeno stawe srpskih manastirima. Jer on nije pisao samo ono prven~e o svom postrigu, nego jo{ o manastiru @itomi{qi}u u Hercegovini, o Vrawini u Zeti, o Mora~i, pa o Ostrogu u Brdima, o Hilandaru u Svetoj Gori, o srpskom arhan|elovskom manastiru u Jerusalimu, o crkvama u Krivoj reci i u Koètinu, o srpskoj crkvenoj op{tini i o crkvi u Trstu. Ovi su poslovi uputili pokojnoga Du~i}a da pri|e ponekad i srpskoj arheologiji. On opisuje, od srpskih starina: pe~at svetoga Save, pe~at mitropolije vrawinske, dvoglavoga orla Nemawina na ~a{i u Hilandaru, dvoglavoga orla kneza Lazara u Hilandaru i Gorwaku, krst arhijepiskopa Save II. Rano se po~eo Du~i} baviti i kwièvnim starinama srpskim i rano ih je po~eo ispisivati, pripremati za {tampu i objavqivati ih; a stalno ìvqewe u Beogradu sve ga je vi{e vezivalo za te i druge kabinetske studije. U svojim izdava~kim poslovima drào se [afarikovih, Miklo{i}evih i Dani~i}evih metodolo{kih na~ela. Ali nije bio po svom {kolovawu stru~an filolog, i ako je ne{to slu{ao predavawa Dani~i}eva, kao {to nam sam kaè. S toga ni u tom radu wegovu nije bilo uvek dovoqno ta~nosti i ispravnosti nau~ne, koliko je toga bilo u qudi spremnih {kolovawem za taj posao. Svakojako, kad se pogleda kaki je taj rad Du~i}ev i kako su to isto radili drugi neki (bez {kolske spreme pa neki ba{ i sa spremom), kad se uzme koje nam je spomenike kwièvnoga, kulturnoga i politi~koga rada srpskoga Du~i} objavqivao u svojim spisima, wegove zasluge su znatne i velike. I dan danas, po{to su pro{le decenije, po{to su se toliki i na{i i tu|i kwièvnici vra}ali na ista vrela sa kojih je i Du~i} crpao svoje radove ñ opet se mnogo starih srpskih spomenika mogu upotrebiti samo iz Du~i}evih izdawa. Zato i ostaje wegova trajna zasluga {to nam je prikazao: íkrisovuqeí na Cetiwu, hronograf ìtomi{qi}ski, krm~iju mora~ku, savinsku krm~iju, savonski zbornik, mnogobrojne starine hilandarske, poslanicu carigradskoga patrijarha \enadija II sinajskim kalu|erima, slovenske rukopise u narodnoj biblioteci u Parizu, razne zapise, tri srpske listine. Ovo je ne samo u ono vreme imalo velike vrednosti za nauku srpsku, nego }e bez sumwe i docnije vredeti mnogo iz ove vrste Du~i}eva radaÖ Ö Najvi{e je radio na crkvenoj istoriji. Sem onoga {to je o tome ve} spomiwato, sem mnogobrojnih kra}ih i op{irnijih mesta u wegovim radovima o drugim predmetima, sem mnogobrojnih takvih raspravqawa u ~estim referatima, tu su jo{: íZapis u staroj dobrunskoj crkvií, íEpiskopije zetska i dabarskaí, íHumska pravoslavna episkopija od 1220. do danasí. A najglavniji mu je rad na ovom poqu wegova íIstorija srpske pravoslavne crkveí, a pored toga pristupna akademska beseda íSveti Sava, srpska crkva i srpska kraqevina u XIII vijekuíÖ Dosta se i rado bavio istorijsko-topografskim pitawima, u mnogim od pomenutih dela, pa jo{ u naro~itim ~lancima íBoka i Zetaí i íDobru{taí. Pri ovakom raspravqawu pomagala mu je mnogo autopsija velikog dela srpskih zemaqa. Obi{ao je Hercegovinu, Crnu Goru, bio po Dalmaciji, po Vojvodini, po celoj Srbiji, pre{ao i preko wene jugozapadne granice, bio u Svetoj Gori. Moè biti da je i to poznawe zemqe na{e uve}alo onu qubav prema Srpstvu, kao {to je bez sumwe i samo poznavawe pro{losti uve}alo tu qubav prema otaxbini i narodu. On im je milovao pro{lost, sada{wost i budu}nost. On je brigu svoju o toj budu}nosti posvedo~io i zave{tawem koje nam je i dalo povoda da se danas sastanemo.î70 Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

115

Videti istoimenu kwi`icu {tampanu u Beogradu 1901, 8ñ19

Arhimandrit Ni}ifor Du~i} napisao je brojna istorijska, filolo{ka i bogoslovska dela (oko 180 radova); ostavio nam je zna~ajne opise hercegova~kih manastira: Duì i Trebiwa ñ Tvrdo{a i @itomisli}a (posebno je objavio stari srpski tekst ÑHronografa @itomi{qi}kogî, koji je kasnije poneo sa sobom, danas mu je nepoznata sudbina), kao i srpskog Arhan|elskog manastira u Jerusalimu, manastira Mora~e (posebno pisao o Krm~iji mora~koj u~iniv{i da ovo bude i jedno od prvih izdawa nekog od prepisa Krm~ije svetoga Save) i manastira Ostroga, a opisivao je i starine u Savini i Vrawini ñ ve} smo spomenuli Monografiju Hilandara. U vi{e navrata pisao je o Humsko-hercegova~koj eparhiji i wenim episkopima, i o episkopijama Zetskoj i Dabarskoj (prvi, s pravom, tvrdi da je sedi{te prvog zetskog episkopa u vreme svetog Save bilo na Prevlaci, pa se zato u svoje vreme zaloìo i svojim novcem odkupio Prevlaku a onda je za istu sumu ustupio dràvi. Raniji vlasnik mu je prodao po mnogo ve}oj ceni od one po kojoj je kupio PrevlakuÖ). Napisao je i mawe radove o Nemawi, svetom Savi, knezu Lazaru i drugim li~nostima na{e istorije. Opisao je Crnu Goru i Boku i Zetu, i bojeve na Grahovcu 1875. i u Krwacima 1861. i 1862. godine. Prikazivao je i ocewivao brojne kwige (na srpskom i drugim jezicima) bogoslovske, istorijske, kwièvne, pa ~ak i pesni~ke sadrìne. Svoja mawa i ve}a dela (koja sva, svakako, nisu iste nau~ne i kwièvne vrednosti, kako je primetio jo{ u~eni Slobodan Jovanovi} ñ jer je bio Ñdaroviti samoukî) objavqivao je po tada{wim listovima i ~asopisima (Giqferdingov Zbornik, Srpsko-dalmatinski magazin, Vojin, Orli}, Dubrovnik, Narodni kalendar, Glasnik SUD, Pastir, Srbija, Mlada Srbadija, Zastava, Srpske novine, Istok, Srpske ilustrovane novine, Videlo, Slovinac, Javor, Rad JAZU, Starinar, Straìlovo, Nova ustavnost, Obzor, Ustavnost, Godi{wica Nikole ûpi}a, Bratstvo, Brani~, @i~a, Starine, Hri{}anski vesnik, Vesnik Srpske Crkve, Kolo, Srpska nezavisnost, Bosanska vila, Bosansko-hercegova~ki isto~nik, Dnevni list, Male novine, Novi Trebevi}, Glas, Veliki srpski ilustrovani kalendar Neretqanin, Srbobran, Srpska zastava, Godi{wak SKA, Zora, Srpski glas, Trgovinski glasnik, Brankovo kolo, Carigradski glasnik), a potom je, na predlog prijateqa, po~eo da ih sabira i neka od wih {tampao u 7 kwiga svojih Kwièvnih radova 1891ñ1899. godine. Deo wegovih radova preveden je na ruski, italijanski i francuski jezik a i sam je prevodio sa ruskog (B. Gejr, K. P. Pobjedonoscev) i francuskog jezika (Vl. Gete, Milan Piro}anac ñ pod pseudonimom Stevan Bratini}); prevode je {tampao u Brani~u71.

ZADU@BINA ARHIMANDRITA NI]IFORA DU^I]A

71 Wegovu kra}u biografiju i gotovo kompletnu bibliografiju objavio je nedavno D. J. Martinovi}, Portreti II, Cetiwe 1987, 33ñ61.

72 Vesnik Srpske Crkve 4/1900, 376ñ380.

Budu}i da je proveo ceo ìvot sluè}i svojoj Crkvi i svome narodu, àrko je èleo da se wegov rad ne zaboravi i da pomogne kwièvnim radnicima koji }e se posle wega pojaviti ñ zato je i Srpskoj kraqevskoj akademiji ostavio Zadu`binu koja nosi wegove ime. Evo teksta wegovog Zave{tawa72: ÑU ime Oca i Sina i Svetoga Duha Bogu sam blagodaran {to me je svojom velikom milo{}u {titio da doìvim sada{wu starost. Pa kako sam sve bliè k smrti, voqan sam da pri zdravoj i ~istoj svijesti svojom rukom napi{em ovo svoje zavje{tawe, ovu svoju posledwu voqu i rasporedim svoju u{tedwu i svoje stvari, da mirno do~ekam smrt, kad bude Bogu ugodno da me pozove iz ovoga zemaqskoga privremenoga ìvota u nebeski i ve~ni. 116

Ignatije Markovi}

I. 1. Nijesam nikome ni{ta duàn; a ko meni {to duguje opra{tam. 2. Svoju u{tedu u ~etrdeset akcija Srpske Narodne Banke, koje su u mojoj kasi; pet srpskih lozova prvog zajma i pet srpskih duvanskih lozova ostavqam Srpskoj Kraqevskoj Akademiji Nauka pod imenom ĂFond arhimandrita Ni}ifora Du~i}aĂ. 3. Ako bi Narodna Banka zatraìla jo{ novu uplatu akcija, vlasna je Akademija prodati te akcije, prije uplate i novac predati Upravi Fondova na interes pod gore spomenutim natpisom. 4. Lozove spomenute u 2. ~l. zadrà}e Akademija dok u izvla~ewu ne izidu. Ulog ili zgoditke unije}e u taj moj fond, kao glavnicu. 5. Akademija je vlasna utro{iti svake godine tri dijela interesa od mojega fonda a ~etvrti }e dio redovno unositi u glavnicu mojega fonda radi umnoàvawa dokle god fond postoji. 6. Moja je èqa da Akademija nagra|uje godi{wijem interesom s tri dijela (~l. 5.) raspravu, ili monografiju ili cijelo djelo, iz srpske istorije, politi~ke, vojni~ke i crkvene; a moè i iz srpske filologije, |eografije i etnografije uop}e. 7. Akademija }e odre|ivati temat za nagradu; odre|iva}e ocjewiva~e prema struci spisa za nagradu. Sadrìna nagra|enog spisa ne smije nikad biti politi~ke sadrìne. Vaqa da je u wemu ~ist i pravilan srpski jezik i stil te~an i odabran. Ocjewiva~ima }e Akademija odre|ivati pristojnu nagradu za trud iz sume interesa. 8. Ako bi dosu|ena nagrada za spis s nagradom ocjewiva~ima bila ve}a od sume jednogodi{weg interesa mojega fonda, Akademija je vlasna spojiti ujedno dvogodi{wi interes i izmiriti nagradu. U takvom slu~aju ne}e raspisivati novu nagradu za jednu godinu. Svaki ~isti ostatak od interesa unosi}e se u glavnicu mojega fonda. 9. S vremenom kada se umnoì moj fond, Akademija je vlasna odre|ivati jedan dio interesa i na druge kulturne potrebe u Srpstvu mimo ~l. 6. II. 1. Ostavqam Srpskoj Kraqevskoj Akademiji Nauka u vlastitost svoje Kwièvne Radove. Niko drugi osim we nema prava pre{tampavati nijednu moju kwigu. 2. Kwiàrnice M. Staji}a u Biogradu i Arse Pajevi}a u Novom Sadu, koje imaju u prodaju od mojih Kwièvnijeh Radova, preda}e novce od prodatijeh kwiga Akademiji, koja }e ih unijeti u glavnicu mojega fonda. 3. Ostavqam svoju sliku od M. Murata za Akademijsku galeriju. III. 1. Ostavqam cjelu svoju kwi`nicu Bogosloviji u Biogradu, u kojoj sam se u~io, s tijem da se smjesti u kwi`nici i da tako svagda ostane zasebno po{to ima svoje staleè. Neka bude na woj napisano: Kwi`nica arhimandrita Ni}ifora Du~i}a, zavje{tao Biogradskoj Bogosloviji. 2. Nije dopu{teno da se daju kwige iz te moje kwi`nice na ~itawe van Bogoslovije. IV. 1. Ostavqam Srpskom Narodnom Muzeju u Biogradu sva arhimandritska odli~ja. Jedan naprsni zlatni krst s krunom s naj~istijim briqantima i ametistima na zlatnom lancu, na srijedi Hristova slika u emaqu a odzad na wemu natpis: Arhimandrit Ni}ifor Du~i}. Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

117

Jedan naprsni krst na zlatnom lancu kabinetski s carskom krunom. Jedan naprsni srebrni krst na zlatnom lancu s gorskim kamewima u sredini oko Hristove slike turndazi. Jednu arhijerejsku mitru s razli~nijem gorskim kamewem. 2. Sva svjetska odli~ja: Orden sv. Save prvoga reda s lentom; orden Takovska zvijezda II reda; orden Takovski vojni~ki s ma~evima III reda; orden Milo{a Velikog III reda; orden Bijeloga dvoglavoga orla IV reda; orden bugarski za Gra|anske Zasluge I reda s lentom; orden ruski sv. Ane II i III reda; orden crnogorski Danilov za nezavisnost III reda; medaqe srpske: zlatnu i srebrnu za hrabrost; medaqu Milo{a Velikog, zlatnu medaqu za revnosnu slu`bu, zlatnu spomenicu i Gardijsku spomenicu. Medaqe crnogorske: srebrne: vjera, sloboda za hrabrost; Grahovsku 1855. god. i za Juna{tvo 1862. 3. Jednu veliku srebrnu spomenicu ruske etnografske izlo`be od 1867. god. 4. Jedno zlatno pero u kutiji spomen od d-r V. Bogi{i}a za gra|u koju sam mu davao iz Hercegovine za wegove pravne radove. Sve diplome na ordene, medaqe i na ~lanstva Akademija i drugih u~enijeh i humanitarnijeh dru{tava u Srbiji i van we. 6. Oru`je koje sam imao u ustancima i ratovima za oslobo|ewe i nezavisnost. Jednu tursku sabqu sa srebrnijem rukobranom i pavtama; jednu ostragu{u francusku; jednu ostragu{u inglisku snidenove sisteme; jednu spredwa~u belgijsku; jedan veliki levorver sa slonovom kosti, kojem je slomwen branik; komad turske granate, kada sam rawen u boju na Javoru 26. jula 1876. god.; jedan mali xepni levolver i dva turska pi{toqa (kubure); jedan slomqen od turske granate u tome boju na Javoru. Kad sam zapqenio turskoga kowa u boju na Suvom Ritu 24. jula 1876. g. ti su pi{toqi bili u kuburcima o unka{u i u sobnici srpske glave. 7. Jedno narodno odjelo, u kome sam vojevao. Sve ove stvari èlim da budu u jednoj grupi u Muzeju, ako je to mogu}e, a dragocenosti da se zatvore u kasu sa ozna~ewem u katalogu od koga su. V. Ostavqam srebrne ikone: Matere Boìje, iverske, i sv. \or|a crkvi sv. Save na Savincu. VI. 1. Ostavqam zlatan ~asovnik s monogramom kneza Mihajla III za spomen svojemu rodi~i}u Vladimiru A. Kostantinovi}u. diplomu. 2. Ostavqam ~asovnik u crnoj boji na zlatnom lancu s mojim monografom, za spomen mojemu sinovcu Dragu Du~i}u. I sve stvari ku}evne, na kojima je moj monograf, albume, portrete o zidovima i fotografije za spomen svojemu bratu Vasu Du~i}u. VII. 1. Drugo poku}anstvo i stvari na kojima nema mojega imena i u podrumu sve {to ima, da se proda i novac unese u svotu za pogrebne i druge tro{kove. VIII. Sin sam srpskog naroda: s wim sam zajedno ìvio i cijeloga svojega ìvota radio za wegov boqitak, pa èlim da mi se kosti odmaraju u srpskom op}em grobqu. Da se kupi za novce od gotovine, koja se na samrti na|e, zidana grobnica na Novom grobqu, i da me sahrane u woj. Grobna ograda da bude prosta od gvo`|a u granitu srpskom. Plo~a na grobu i krst da budu od srpskoga granita. Na krstu 118

Ignatije Markovi}

natpis: Ovdje po~ivaju zemaqski ostatci arhimandrita Ni}ifora Du~i}a; ro|en u Hercegovini na Trebi{wici u selu Lugu 1832. god.; umro u Biogradu. IX. Iz gotovine da se odvoje 500 dinara i predadu Upravi Fondova na interes. Interesom }e se odràvati grobnica u dobrom redu i popravqati kad ustreba i davati svake godine 10 dinara sve{teniku za zadu{nicu na grobu na dan moje smrti. Kad bude da se po zakonu plati turnus, plati}e se od ovoga interesa i ~initi opravke kad ustreba. Molim Akademiju da i ovijem u IX. ~lanu ona rukuje. X. Ostavqam manastiru Duì u Hercegovini, gdje sam se po~eo u~iti i zakalu|erio, 500 dinara u zlatu; crkvi sv. Save na Savincu 100 din.; bratstvu bogoslova u Biogradu 100 dinara, Sve{teni~kom Udruèwu 100 din., mona{kom udruèwu u Srbiji 100 din.; Dru{tvu za sirotnu decu 100 din.; Dru{tvu sv. Save u Srbiji 100 din.; Op}inskom odboru za biogradsku sirotiwu 1 000 din.; crkvi Male Gospo|e u Lugu, na Trebi{nici, gde sam ro|en 100 din.; srpskoj {koli u Trebiwu 100 din.; manastiru @itomi{qi}u na Neretvi u Hercegovini, gdje sam sa svojim drugom, docnije mitropolitom hercegova~kim, Serafimom Perovi}em ustanovio duhovnu pripravnu {kolu za Hercegovinu, 100 dinara u zlatu; pjeva~. dru{tvu íSrpska Slogaí u Dubrovniku 100 dinara u zlatu; srpskom pjeva~. dru{tvu íSlogaí u Sarajevu 100 dinara u zlatu; dru{tvu íBratstvaí sv. Save u Karlovcima 100 dinara u zlatu. U Biogradu 1899. g. Arhimandrit N. Du~i} P. S. Ovo }e se izmiriti iz novca {to }e mi pripasti iz mase po~. Gavre Dangubi}a. Du~i}.î Du~i}eva Zadu`bina postojala je do pred Drugi svetski rat. Zadu`bina je izdala ova dela: Dr Ilija M. Jeli}, ÑVasojevi~ki zakon od dvanaest ta~akaî, Beograd 1929. i Dr Nikola Radoj~i}, ÑO Trono{kom rodoslovuî, Beograd 1931. godine Svojom nagradom Zadu`bina je po~astvovala ova dela: 1902. g. Iz crkvene istorije Srba u Turskoj u XVIII i XIX veku, Ivana Ivani}a i Pe}ki patrijarh Jovan i rad na pokretu hri{}ana pod Turcima od 1593ñ1614. g., Jovana N. Tomi}a; 1903. g. Opis Poqanice i Klisure, Riste T. Nikoli}a; 1905. g. Ratovawe Vojinovi}a sa Dubrovnikom (1358ñ1362) Milo{a Ze~evi}a i Srpsko pravoslavno boko-kotorsko vladi~anstvo, Dionisija Mirkovi}a; 1907. g. Akermanska konvencija zakqu~ena izme|u Rusije i Turske 25. septembra 1826. g., Grgura Jak{i}a; 1908. g. Uì~ka Crna Gora, antropogeografska posmatrawa Qub. Pavlovi}a; 1910. g. Osobine gorweresavskog govora, Milo{a Ivkovi}a; 1922. g. Kupre{ko, Vukovsko, Ravno i Glama~ko Poqe, B. Milojevi}a; 1923. g. Piva i Pivqani, Svetozara Tomi}a i Sredwevekovna bosanska crkva bila je pravoslavna, Vase Glu{ca; 1924. g. Smederevsko Podunavqe i Jasenica, Borivoja Drobwakovi}a; 1925. g. Dijalekat isto~ne Hercegovine, Danila Vu{ovi}a i Prespa, \. Kiselinovi}a; 1926. g. Prizrenski protopopijat, Petra Kosti}a; 1927. g. Tipovi dinarskih ostrva Borivoja @. Milojevi}a, Kosmaj Borivoja Drobwakovi}a, Vojni~ka ùpa u Bosanskoj Krajini Milana Koranovi}a, NegdaArhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

119

{we odolevawe pravoslavnih Srba muslimanima Sime Trojanovi}a, Krvna osveta i umir u Crnoj Gori i severnoj Albaniji Ilije M. Jeli}a i Na{e morske luke Slavka Siri{}evi}a; 1928. g. @i~a i Lazarica Miloja Vasi}a, Srpski pravoslavni narod i crkva u Sarajevu u 17. i 18. vijeku Vladislava Skari}a i O Cincarima, prilozi pitawu postanka nove ~ar{ije Du{ana J. Popovi}a; 1929. g. Tragom velike pro{losti @arka Tati}a, Srpske osnovne {kole u Vojvodini u XIX veku Dimitrija Kirilovi}a i Na{e narodne {are Radomira Kazimirovi}a; 1930. g. Jezik Petra Zorani}a Gojka Ruì~i}a, Gacke doline s okolnim poqima Vase Banovi}a, Uloga i rad 19. pe{ad. Puka 1. poziva u 1914. godini Dobrosava J. Milenkovi}a i Prilozi prou~avawu Wego{eva jezika Danila Vu{ovi}a; 1931. g. Liga naroda. Wen postanak, ure|ewe i rad \ure Popovi}a, Jovan Haxi} (Milo{ Sveti}) Milo{a Ki}ovi}a, Srpsko narodno pozori{te Dimitrija Kirilovi}a, Spomenica petstogodi{wice smederevskog grada despota \ur|a Brankovi}a Pere J. Popovi}a, Duhovni ìvot naroda u Starome Vlahu oko Ivawice Radoja Uskokovi}a i Na{a narodna pesma u poqskoj kwièvnosti Kre{imira Georgijevi}a; 1932. g. Srpsko-turski rat 1912. g. Milutina D. Lazarevi}a, \or|e Ba{i}, dubrova~ki biograf XVIII veka Dragoquba Pavlovi}a, Vlada ustavobraniteqa 1842単1853. godine Drag. Strawakovi}a, Jezik Matije Antuna Reqkovi}a Radomira Aleksi}a, O staroslovenskim trpnim pridevima M. \or|i}a, Muhamed i Koran Osmana Nuri Haxi}a, Vjerska sloboda Hrvata i Slovenaca u Istri, Trstu i Gorici Frana Barbali}a, Novija hrvatska komedija Kre{imira Georgijevi}a i Modri~a Milenka S. Filipovi}a; 1933. g. Srpska vojska i solunska ofanziva Milana \. Nedi}a, Francuskosrpski odnosi za vreme prvog ustanka Petra I. Popovi}a, Toplica u pro{losti Milenka A. Markovi}a, Postanak i razvitak plemena Vasojevi}a Radoslava Ve{ovi}a, Starost narodnog epskog pesni{tva na{eg Dragutina Kosti}a, Hajduci Du{ana J. Popovi}a, Peroj, srpsko selo u Istri Frana Barbali}a i Jovan Jovanovi} Zmaj Vase Staji}a; 1934. g. Aviwonske pape i srpske zemqe Miodraga Al. Purkovi}a, Poma|arivawe u biv{oj Ugarskoj Dimitrija Kirilovi}a, [umadiska divizija 1. poziva 1915. godine Dobrosava J. Milenkovi}a, Lov u Kola{inu Mitra Vlahovi}a, Srpsko-bugarski rat 1913. g. Milutina D. Lazarevi}a, Prosvetno kulturni ìvot pravoslavnih Srba u Prizrenu i wegovoj okolini u XIX i po~etkom XX veka Petra Kosti}a, Crkva kneza Milo{a u Kragujevcu Radoslava P. Markovi}a, Narodne igre prva kwiga Qubice i Danice S. Jankovi}, Vodenica na Drini, Saobra}aj na Drini i Ribolov na Drini Borivoja Drobwakovi}a; 1935. g. Ciklus Marka Kraqevi}a Nikole Bana{evi}a, Natko Nodilo Viktora Novaka, Kragujeva~ka gimnazija Milana M. Nikoli}a, Narodna no{wa u Mariovu Vojislava S. Radovanovi}a i Moravska divizija drugog poziva pod mojom komandom Qubomira M. Milij}a; 1936. g. Istorija srpskog pozori{ta Borivoja Stojkovi}a i Pantelejmon @ivkovi} kao dalmatinski episkop Qube Vla~i}a. VEÂN MU SPOMEN! Po{to smo napred priloìli mi{qewa raznih qudi iz srpskoga naroda o Ni}iforu Du~i}u, odlu~ili smo da na kraju damo mi{qewe hrvatskog istori~ara i predsednika Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu 120

Ignatije Markovi}

1896ñ1914. g., Tadije Smi~iklasa, koje svedo~i o veli~ini li~nosti arhimandrita Ni}ifora Du~i}a: ÑDu`nost nam je sjetiti se plemenitoga i vrijednoga na{ega druga, koji je svomu patni~kom narodu razli~ito sluìo i propovijedaju}i evan|eqe i s ma~em u ruci na bojnom poqu, i opet nikada nije prestajao natjecati se s najboqim sinovima svoga naroda na poqu narodne nauke i prosvjete. Rodio se 21. novembra 1832. godine u Lugu na Trebiw{~ici u Hercegovini od pravoslavnih roditeqa. Sre}om je imao strica arhimandrita u samostanu Duì. On ga primi pod svoje okriqe i uzme ga pou~avatiÖ Stric ga po{aqe i u Biograd, da izu~i tamo svu bogoslovijuÖ Iza toga primi ga Srbija dragovoqno i prigrli ga kao svoga ro|enoga sinaÖ íJuna~ki spomenik o najnovijim tursko-crnogorskim bojevimaí (1864) prva je kwiga ove}a koja nosi wegovo imeÖ Du~i} se nikako nije usudio o sebi pisati kao suradniku povijesti svoga naroda za oslobo|ewe u Hercegovini. Da li je to ~ednost, obzirnost? A mnoge bi bio razveselio, da je sebe i svoj rad u tom boju oslikao. U wegovu íPutovawu po Crnoj gorií neprestano se vijaju iz wegove glave mnoge uspomene. Mislio je bio pisati: íPovijest o politi~kim savremenim doga|ajima u Hercegovini i Crnoj gorií, ali osta osnova u glavi. Samo napisa íBoj na Grahovcuí i íBojeve u Krwicamaí. I tu ne vidimo wegove di~ne vojvodske osobe. Ovu nam je prazninu na àlost ostavio neispuwenu. Kada je drugi put vojevao, dobro je u~inio, da je svoje vojevawe na tanko objelodanio u ve}em djelu: íBorba dobrovoqa~koga kora ibarske vojske 1876. i usta{kih ~eta javorskoga kora 1877ñ1878í. To nije tek kakova popularna povijest boja, ve} pravi izvje{taj vojvode s mnogo slu`benih priloga. Ovo je dragocjen materijal za povijest onoga znamenitoga rata, iz koga je uskrsnula íkraqevinaí Srbija. Du~i} je vodio na bojno poqe mladu i vrelu krv srpskoga naroda. On je uvjeren, da je za historiju posqedwega rata za nezavisnost Srbije i s ma~em u ruci ne{to doprinio i da je doprinio ovim spisom i historiji toga znamenitoga rata. On nije imao zada}u osvajati, ve} braniti Srbiju, pa je to juna~ki i ovr{io. Napokon dolazimo onoj skupini rada Du~i}eva, gdje mu du{a gine za slavnom pro{losti svoga naroda, gdje istraùje samostalno, gdje se pomalo diè u vi{i nau~ni rad. Srce ga je potezalo, da najprije u svojoj uòj domovini ispita historiju glavnih samostana. Prva mu je radwa: Monografija Tvrdo{a (Trebiwe) i Duì, koji je {tampao Hilferding u svom zborniku u Petrogradu (1859). Du~i} prije svega traì staru tradiciju, a to za ovaj samostan i za sve druge. Ove tradicije otkrivaju nam narodno mi{qewe i bivaju to dragocjenije, {to mawe imade drugih pismenih izvora. [to na|e Du~i} pismenih spomenika, to ih vjerno i to~no priop}uje. Ovakve su radwe: íMonografija @itomi{qi}aí, íVrawina u Zeti i krisovuqe na Cetiwuí, íHronograf @itomi{qi}skií, íBoka i Zetaí, íMora~a i Ostrogí, íKrm~ija mora~kaí, íDobru{taí, íEpiskopija zetska i dabarskaí, íSrpski arhan|elski manastir u Jerusalimuí, íSlovenski rukopisi u narodnoj biblioteci u Parizuí, íHumska pravoslavna episkopija od g. 1220. ñ 1346., poznije metropolijaí, íSv. Sava, srpska crkva i srpska kraqevina u XIII vijekuí, íStarine hilandarske i monografija Hilandaraí, íPetrov manastir u Trebiwuí. Opisana je ovdje ve}ina samostana u Hercegovini i Crnoj gori, a u op}e su prinosi za crkvu srpsku u ovim stranama. Nisam nabrojio ni sve wegove sitnije radove ove vrste. Nisu ni sve ove rasprave jednake vrijednosti. Prepisi starih izvora ipak su svi pouzdani. [to je priop}io o Hilandaru, i tu je tradiciju rado sastavqao s historijom. [to je o tom pisao, to je sjajan izraz wegove neizre~ene qubavi prema svom Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

121

narodu. [to je za najkra}e vrijeme smogao stvoriti kwigu o Hilandaru borave}i ondje samo 8 dana, tomu se divimoÖ Du~i} je bio odlikovan sa vi{e redova, bio je ~lan i mnogo godina predsjednik srpskoga u~enoga dru{tva i ~lan srpske i na{e akademije. Kao ~ovjek po{tovan od svih, koji su ga imali sre}u poznavati, stoji visoko iznad ve}ine svojih suvremenika, koje je i svojim visokim stasom gotovo sve nadma{ivao. I stariji qudi i ~asnici srpski rado spomiwu, da nisu vidjeli uglednijega vojvode, nego {to se prikazivao Du~i} u sjajnom hercegova~kom vojvodskom odijelu pred frontom svoje vojske. Mio i blag u razgovoru ne jakim, ali zvonkim glasom ubla`ivao je i mawemu ~ovjeku onaj neki respekt, koji ~ovjeku zadaje neobi~na visina. [to je za `ivota stekao, to je svomu narodu ostavio u zakladi, koja nosi wegovo ime i uru~ena je srpskoj akademiji. Svaki Hrvat rado }e se spomiwati wegova drugovawa, pa se spomiwe i pisac ovih redaka. Vje~na mu uspomena u srpskom i hrvatskom narodu!î73 UMESTO ZAKQU^KA ñ JUNA^KI SPOMENIK

73 Qetopis JAZU za godinu 1902, 17. svezak, Zagreb 1903, 150ñ155, Nekrolozi ñ Uspomeni Ni}ifora Du~i}a.

Du~i} ñ Milojku Veselinovi}u, 31. decembra 1890, Beograd, Rukopisno odeqewe Narodne biblioteke Srbije R 413/III/82.

Te{ko moèmo upotpuniti ìvotopis arhimandrita Ni}ifora Du~i}a. On je ovim re~ima poku{ao u jednom pismu da opi{e svoj ne ba{ dugi ali mnogotrudni vek: ÑI ja sam ìvio i ìvim za svoj Srpski narod. îtava svojega ìvota borio sam se za oslobo|ewe i ujediwewe Srpskoga naroda: govorio sam, radio sam, pisao sam za wegovu slobodu, prosvjetu i wegov napredak. Nikad za li~nijem nagradama nijesam ~eznuo; svakad mi je bila najmilija nagrada i radost u srcu i du{i, kad sam ma kakvu korist mogao u~initi svojemu narodu. Te{ko breme, koje sam decenijama godina nosio na narodwe dobro, po~elo me je satirati, osobito ratovi u Hercegovini, Crnoj Gori i Srbiji. Ne{to to, ne{to godine starosti, i ne{to u~estana bole{qivost, poremetili su moje nade i satrli su moje zdravqe. Ali se radujem i te{im, kad vidim da mla|e i nove snage prispijevaju i rade u onome pravcu, u kojem sam i ja radio i sada radim, koliko moguÖî74 @eleo bih da ovaj tekst bude prva stepenica u susretu sa arhimandritom Ni}iforom Du~i}em i da nas uvede u daqe prou~avawe wegove zaostav{tine, wegovih radova pa }e nam tako biti jasniji wegovi postupci i wegovo delawe. @ivot arhimandrita Ni}ifora Du~i}a obeleèn je velikim trudom i naporom da se {to boqe pripremi kako bi mogao {to boqe posluìti svojoj Crkvi i svome narodu. Wegovo u~ewe zapo~elo je u wegovoj rodnoj Hercegovini, nastavilo se u Beogradskoj bogosloviji i daqe kroz ceo wegov, ne tako dugi ìvot. Da bi pomogao i drugima da se {to boqe pripreme za mona{ki i sve{teni~ki poziv, radio je na otvarawu bogoslovskih {kola u Hercegovini i Crnoj Gori i u wima je slu`bovao kao profesor, a u Srbiji je svojim savetima pomagao preure|ewe Beogradske bogoslovije. Svojim brojnim kwigama poku{avao je da kod mla|ih nara{taja probudi èqu da nastave wegov trud na vaspitawu i obrazovawu du{e naroda svim korisnim znawima, da bi tako umnoìli talanat koji im je od Boga dat.

122

Ignatije Markovi}

INSTEAD OF A CONCLUSION – HEROIC MONUMENT We can hardly contribute to the biography of Archimandrite Ni}ifor Du~i}. He tried, in a letter, to describe his life not so long but full of labour with the following words: “I have been living for my Serbian people, too. All my life I have been fighting for liberation and uniting the Serbian people: I have been speaking, working, writing for its freedom, education and progress. I have never yearned for personal rewards; my dearest reward and joy in my heart and my soul have always been when I have been able to do something useful for my people. A heavy burden, which I have been carrying for decades for the benefit of the nation, has started to distress me, especially the wars in Herzegovina, Montenegro and Serbia. Added by my age and sickliness, it has disturbed my hopes and ruined my health. But I am delighted and I console myself when I see that younger and new forces are coming and working in the same direction in which I have been working, as much as I canÖî I would like this text to be the first step in the meeting with Archimandrite Ni}ifor Du~i} and to introduce us to further studying of his estate and his works, so that his acts and his activity will thus be clearer. The life of Archimandrite Ni}ifor Du~i} was marked by his hard toil and efforts to prepare as well as possible to serve his Church and his nation in the best way. His education began in his native Herzegovina, continued at the Theological School in Belgrade and further on through his whole life, which was not so long. In order to help others to prepare as well as possible for their calling of monks and priests, he worked on the opening of theological schools in Herzegovina and Montenegro, where he worked as a teacher, and in Serbia his advice helped in the rearrangement of the Theological School in Belgrade. By his numerous books, he tried to wake up a desire in young generations to continue his efforts on educating the soul of the nation with all useful knowledge in order to multiply the talent given to them by God.

Arhimandrit Ni}ifor Du~i}, javorski junak i administrator eparhije @i~ke

123

NATA[A MILI]EVI] Institut za noviju istoriju Srbije

UDK: 323.32-058.13(497.11)î1945/1947î ID: 173163788

RAZVLA[]IVAWE GRA\ANSTVA: SLUÂJ MIQKA PETROVI]A RI@E, INDUSTRIJALCA IZ KRAQEVA Apstrakt: U radu se, na osnovu arhivske gra|e i literature, prati kako se proces razvla{}ivawa gra|anstva posle Drugog svetskog rata odrazio na pripadnike lokalne gra|anske elite. Za primer je uzet Miqko Petrovi} Rià, industrijalac iz Kraqeva, ~ija je li~na i porodi~na sudbina imala kako op{te tako i specifi~ne odlike procesa kojim se razgra|ivalo staro gra|ansko dru{tvo i oblikovalo novo. Kqu~ne re~i: razvla{}ivawe, gra|anstvo, Miqko Petrovi} Rià, Kraqevo, industrijalac, sud ~asti, konfiskacija U prvim godinama posle Drugog svetskog rata na ìvot srpskog gra|anstva, pored osiroma{ewa, najve}i uticaj imala je duboka podela u srpskom dru{tvu tokom okupacije, a posebno revolucionarna smena vlasti posle oslobo|ewa. Revolucionarne snage, predvo|ene komunistima, posle pobede u ratu i revoluciji, istakle su kao osnovnu te`wu stvarawe novog dru{tva i novog ~oveka. Novo dru{tvo gra|eno je na radikalnom raskidu sa starim gra|anskim dru{tvom. U wemu nije bilo mesta za gra|anstvo i wegove ideale, vi|ewa i poglede, wegov na~in ìvota. Gra|anin je sagledavan kao egoista, spreman da radi privatnog interesa `rtvuje javni, narodni interes, da prevari, Ñukradeî ili izda domovinu.1 Za revolucionarnu vlast je, nasuprot vrednosti koju su privatna svojina i posedovawe imovine imali za gra|anstvo, najvi{a vrednost bila sadràna u dràvnom vlasni{tvu nad sredstvima za proizvodwu. To je gra|anstvo dovelo u te{ku situaciju. Posedovawe imovine, odnosno bogatstva, predstavqalo je prednost u gra|anskom dru{tvu i nosilo je sa sobom, kako je to isticao u svojim se}awima Dimitrije \or|evi}, Ñuvaàvawe i sigurnostî2. U novom dru{tvenom okruèwu posle rata ono je, zbog izmewenog pogleda na privatnu svojinu, uticalo na druga~iji tretman pripadnika gra|anstva, pa se tako nekada{wa prednost pretvorila u manu, koja je, pored gubitka imovine, povla~ila i mnoge druge neprijatnosti. Vlast je, zbog brojnih unutra{wih i me|unarodnih razloga, ekonomsko razvla{}ivawe srpskog gra|anstva sprovodila u tri kruga. Svaki od wih je obuhvatao raznovrsne mere kojima je postepeno mewan sistem svojinskih odnosa i izmewen poloàj pripadnika gra|anstva. Prvi krug ekonomskog razvla{}ivawa, koji su ~inile mere koje su sankcionisale politi~ko, privredno, kao i kulturno delovawe gra|anstva pod okupacijom, bio je najzna~ajniji. U wega su spadale konfiskacija, sekvestar i ratna dobit.3 Me|u wima je posebno va`na bila mera konfiskacije, koja se redovno javqala kao sporedna kazna u ukupnom ka`wavawu gra|anskih pripadnika za wihovo pona{awe u ratu. Ona je bila i prva mera koju je jugoslovenska vlast primenila u ciqu ekonomskog razvla{}ivawa gra|anstva. Svoje za~etke konfiskacija je imala u ratu, ali je u periodu od 1944. do kraja 1946. godine bila glavni oblik ekonomskog razvla{}ivawa. Dovoqno je pomenuti da je na taj na~in obrazovano preko 80% dràvnog vlasni{tva.4 S gubitkom imovine gra|anske porodice su gubile ekonomsku mo} i dru{tvenu poziciju, a time i dotada{wi na~in ìvota. Oni kojima je imovina oduzimana smatrali su to Ñnarodnooslobodila~kom pqa~komî i Ñotima~inomî.5 Pod udar Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

125

1 O tome se na direktan na~in govorilo i na zasedawu Velike antifa{isti~ke skup{tine narodnog oslobo|ewa Srbije. Posebno izri~ito je to re~eno u obja{wewu odluke o obrazovawu Suda za su|ewe zlo~ina i prestupa protiv srpske nacionalne ~asti, koji je bio direktno usmeren protiv srpskog gra|anstva i, shodno tome, gra|anske porodice. U obja{wewu se, pored ostalog, kaè da se putem te mere osu|uju u srpskom narodu oni Ñkapitulanti i izrodi koji su, bilo iz li~ne ili socijalne sebi~nosti, bilo iz kukavi~luka, na ovaj ili onaj na~in sara|ivali sa okupatorom, sluìli u wegovom aparatu ili mu ~inili usluge raznih oblika. Na taj na~in oni su izdali svoj narod i ukaqali svoje nacionalno ime i ~astî (Velika antifa{isti~ka skup{tina narodnog oslobo|ewa Srbije (9ñ12. 11. 1944), Beograd 1945, 185). 2 Dimitrije \or|evi}, Oìqci i opomene I, Beograd 1994, 11ñ22. 3 Za razliku od prvog, drugi krug je obuhvatao mere koje su ure|ivale poslovawe privrednika posle rata i dobrim delom su predstavqale put za sre|ivawe stawa u privredi. Wega su ~inile mere poput zamene okupacionog novca, borba protiv {pekulacije i sabotaè, uvo|ewe progresivnog oporezivawa i drugo. Tre}i krug ekonomskog razvla{}ivawa sadràvao je

mere nacionalizacije. On je trebalo da omogu}i izgra|ivawe socijalisti~kih odnosa i planski razvoj privrede prevladavawem dr`avnog sektora. O tome vi{e u: Nata{a Mili}evi}, Jugoslovenska vlast i srpsko gra|anstvo 1944単1950, Beograd 2009, 129単235. 4

Mom~ilo Mitrovi}, Izgubqene iluzije: prilozi za dru{tvenu istoriju Srbije 1944単1952, Beograd 1997, 73.

5 Ugqe{a Krsti}, Najlep{i poziv na svetu: zabele{ke jednog izdava~a I, Beograd 1994, 12. 6

Zorica M. Petrovi}, ^ovek zvani Ri`a, Kraqevo 2007.

Miqko Petrovi} Ri`a, ta{ta Milunka, svastika Stanimirka i deca Dragutin, Verica i Milomir

mera iz prvog kruga ekonomskog razvla{}ivawa do{li su naro~ito bogatiji pripadnici srpskog gra|anstva (na primer, industrijalci, krupni trgovci ili bankari). Za vlast je to bilo va`no i zbog toga {to je preuzimawe wihove imovine omogu}avalo ozbiqnije pove}awe dràvne svojine. Me|u pomenutim bogatijim pripadnicima gra|anstva nalazio se i Miqko Petrovi} Rià, industrijalac iz Kraqeva. Wegova li~na i porodi~na sudbina posle rata pokazivala je dramu pripadnika lokalne gra|anske elite u sudaru s revolucionarnom vla{}u, ali je predstavqala i svojevrsno svedo~anstvo o isku{ewima kroz koja je pro{lo srpsko gra|anstvo posle Drugog svetskog rata. Ko je bio Miqko Petrovi} Rià? Podaci o wegovom ìvotu i radu su veoma oskudni i dosta jednostrani. Ovo posebno vaì za period do kraja Drugog svetskog rata. Se}awa wegove }erke Zorice M. Petrovi} su najva`niji izvori iz kojeg su crpena saznawa6. Na osnovu wih moglo bi se za Miqka Petrovi}a Riù re}i da je bio li~nost koja je objediwavala sve najva`nije osobine neophod126

Nata{a Mili}evi}

ne za uspon u svetu srpskog preduzetni{tva izme|u dva svetska rata. Me|u wima posebno su zna~ajne bile {tedqivost, spremnost za rizik, inovativnost i sposobnost da se uhvati korak s vremenom. One su mu omogu}ile da se, u relativno kratkom periodu, uzdigne od obi~nog siroma{nog {umarskog radnika rabaxije do jednog od najbogatijih qudi u Kraqevu. Ve}inu od pomenutih osobina Miqko Petrovi} Rià je ispoqio ve} u ranim dvadesetim godina svoga ìvota. Tome su doprinele kako porodi~ne tako i privredne okolnosti u prvoj, a naro~ito u drugoj deceniji postojawa jugoslovenske dràve. Miqko Petrovi} Rià je ro|en 1902. godine u selu Dragosiwci, udaqenom desetak kilometara od Kraqeva. Poticao je iz imu}ne seqa~ke porodice, koja svoj imetak nije gradila na zemqoradwi ve} na razvijawu razli~itih poslova, kao {to su izgradwa vodenice poto~are, u kojoj se mlelo ìto, vaqaonice za sukno ili kafane, u ~ijem sklopu je poslovao i du}an, u kome su se snabdevali seqaci iz okolnih sela i radnici zaposleni na eksploataciji drveta iz go~kih {uma.7 Ve} je Riìn otac, Igwat, pripadao novom tipu preduzetnika, koji se pojavio dvadesetih godina 20. veka, u vreme inflatorne kowukture, kada je prvi put i u poqoprivredi porasla investiciona kvota. Pored trgovaca, i seqaci su sve vi{e svoj kapital ulagali u industrijsku proizvodwu. Oni su na svojim imawima podizali zgrade, kupovali stare ma{ine i zapo~iwali posao. Ta proizvodwa je u po~etku bila dosta primitivna. Naj~e{}e je obuhvatala jednostavnije i pristupa~nije poslove u kojima nisu bile potrebne zna~ajnije kvalifikacije.8 Ni Miqko Petrovi}, poput svoga oca, nije pokazao ve}e zanimawe za zemqoradwu. Interesovale su ga sasvim druge stvari. Ve} je u ranoj mladosti, iako sa tek dva razreda osnovne {kole, pokazivao zavidnu spretnost i inovativnost, posebno kada je re~ o tehni~kim poboq{awima na postoje}im porodi~nim objektima. Ostalo je zabeleèno da je znao Ñda napravi sve {to okom vidiî, da je stalno Ñne{to pravio i prepravqaoî. Tako je u porodi~nu vodenicu poto~aru, koja je, ina~e, imala peraja i vertikalno vreteno, ugradio sistem koRazvla{}ivawe gra|anstva: slu~aj Miqka Petrovi}a Riè, industrijalca iz Kraqeva

127

Miqko Petrovi} Ri`a, kum na ven~awu Slavke Kovijani}

Isto, 98.

Mari-@anin ^ali}, Socijalna istorija Srbije 1825ñ1941, Beograd 2004, 212ñ213.

Miqko Petrovi} Ri`a, na stepenicama hotela Nacional u Kraqevu

Z. M. Petrovi}, nav. delo, 102.

Miqko Petrovi} se oènio u devetnaestoj godini, dve godine mla|om devojkom Stevkom Kamixorac, iz obli`weg sela Meqanica. Po{to su porodi~ni poslovi krenuli lo{e, sujeverni otac i bra}a su razlog na{li u snaji. înilo im se da je ona Ñbaksuznaî (Isto, 102ñ103). 11 ÑVodenu riùî sa~iwavale su tri daske {irine 30ñ40 cm i debqine 4 cm, trapezasto spojene u obliku korita. Korita, koja su me|usobno povezivana, obrazovala su drveni kanal. Isto, 105ñ108, 112ñ123. 12

Isto, 124ñ125.

Miqko Petrovi} Ri`a, na sve~anosti Fabrike aviona u Kraqevu

ji je podse}ao na dolap. Ta vodenica je, za razliku od ostalih, mogla da radi i u slu~aju niskog vodostaja.9 Pored, toga, Miqko Petrovi} je relativno rano pokazao odlu~nost i spremnost za rizik. On je, posle ènidbe, koja je izazvala nezadovoqstvo porodice, odlu~io da napusti porodi~nu zadrugu i zapo~ne sopstveni posao. Taj put je bio mukotrpan i neizvestan, obeleèn danono}nim radom, padovima i usponima, ali mu je na kraju omogu}io da stegne veliki kapital. M. Petrovi} je najpre, uz pomo} tasta, zakupio zapu{tenu strugaru u Ceroviku, vlasni{tvo tada{weg bogata{a i gradskog prvaka, radikala i poslanika, kasnije senatora, Petra Bogavca, u kojoj je i sam radio kao rabaxija. Wu je ne samo obnovio, nego je kasnije i kupio. Prvobitna dobit koju je na taj na~in sticao nije bila velika.10 Prelomni trenutak u wegovom poslovawu na putu do bogatog i uglednog ~oveka bio je uspostavqawe poslovnih veza sa izvesnim gr~kim trgovcem Dimom, koji je otkupqivao svu gra|u proizvedenu na pomenutoj strugari u Ceroviku. Me|utim, Miqko Petrovi} se nije tu zaustavio. Posao je pro{irio gradwom novih strugara na ogromnim {umskim kompleksima Go~a i êmerna. Razre{io je i glavni problem koji se javqao prilikom eksploatacije {uma: transport gra|e i drveta iz nepristupa~nih predela do èlezni~ke stanice Dobre strane, koja se nalazila na pruzi KraqevoñRa{ka. Originalno re{ewe, po kome je postao poznat i koje mu je obezbedilo nadimak, sastojalo se u izgradwi tzv. vodene riè, kojom je, koriste}i snagu vode, prebacivao drvo i gra|u do èlezni~ke stanice.11 Gradwa Ñrièî je bila riskantna i skupa investicija, ali je omogu}avala lak, brz i jeftin transport drva. Zbog toga je i cena gra|e bila znatno nià, pa je to Petrovi}u davalo monopolski poloàj na trì{tu drveta u Kraqevu.12 Sedi{te preduze}a, koje je bilo registrovano kao Industrija gra|e i drveta za ogrev ÑMiqko Petrovi}î, smestio je 1935. godine u Kraqevo. Tokom tridesetih godina 20. veka Miqko Petrovi} Rià je nastavio da investira u pro{irewe postoje}ih kapaciteta svoje industrije drveta i u wenu modernizaciju. Tako je 1940. godine podigao modernu strugaru na parni pogon, opremqenu sa tri gatera, ~etiri cirkulara, bansekom, ruba~ima i postrojewem za parewe bu128 Nata{a Mili}evi}

Miqko Petrovi} Ri`a, na sve~anosti Fabrike aviona u Kraqevu

kovog drveta.13 Prema nekim podacima, neposredno pred rat wegovo preduze}e je zapo{qavalo oko tri hiqade radnika.14 Poput najve}eg broja predratnih preduzetnika i Miqko Petrovi} je ste~eni kapital ulagao u nekretnine, placeve i lokale u gradu Kraqevu, ali i {umske komplekse i wive u wegovoj okolini. Posedovao je, osim preduze}a, petnaestak ku}a, dva hotela (hotel ÑNacionalî i hotel ÑJugoslavijaî), tri lokala u glavnoj ulici i plac od dva hektara u strogom centru Kraqeva. Imao je i veliki udeo akcija u Privilegovanoj agrarnoj banci u Beogradu i u Privrednoj banci u Kraqevu itd.15 Poslovni uspeh, koji neminovno prati bogatstvo i ugled, otvorio je, tokom druge polovine tridesetih godina, Miqku Petrovi}u Riì i vrata politike. Na op{tinskim izborima 1936. godine izabran je za predsednika op{tine Kameni~ke, dok je, na parlamentarnim izborima krajem 1938. godine, kao kandidat na listi Jugoslovenske radikalne zajednice, izabran za poslanika. Me|utim, zanimqivo je da nije imao dobar izborni rezultat u Kraqevu. To pokazuje, kako su to zakqu~ili istraìva~i, da ga stanovnici Kraqeva nisu prihvatali kao Ñsvogî, ve} su ga doìvqavali kao skorojevi}a i Ñseoskog gazduî.16 Miqko Petrovi} je, i pored velikog bogatstva, ìveo relativno skromno. To je zahtevao i od svoje ~etvoro dece (dve }erke i dva sina). Kao veliki nedostatak doìvqavao je sopstvenu neobrazovanost, jer mu je ona smetala u napredovawu na socijalnoj lestvici. Zbog toga je, kako se se}ala wegova }erka Zorica, zahtevao da deca dobiju dobro obrazovawe, pa su ona, izme|u ostalog, poha|ala privatne ~asove nema~kog i francuskog jezika, kao i ~asove klavira.17 Ve} neposredno posle po~etka rata i okupacije Kraqeva aprila 1941. godine, za wega i wegovu porodicu, kao i za ostale pripadnike gra|anstva, nastupila su velika isku{ewa. Nemci su ga, zato {to je izbegao na planinu Go~, proglasili masonom i jednim od organizatora napada na Kraqevo. Zbog toga mu je bio ugroèn i ìvot. âk su, na izvesno vreme, kao taoca, sa brojnim stanovnicima grada, zatvorili wegovu suprugu, a ne{to kasnije i wega. Konfiskovali su mu celokupnu nepokretnu imovinu. Zahvaquju}i, Ñu velikoj meri sre}nim okolnostimaî, ali i predratnim politi~kim vezama, bio je oslobo|en, a imovina mu je vra}ena, s tim da sve svoje proizvodne kapacitete stavi u slu`bu Vlade Milana Nedi}a.18 129 Razvla{}ivawe gra|anstva: slu~aj Miqka Petrovi}a Riè, industrijalca iz Kraqeva

Vladan Virijevi}, Kraqevo, grad u Srbiji 1918ñ1941, Kraqevo 2006, 358. 14

Z. M. Petrovi}, nav. delo, 145.

15 Isto. 16

V. Virijevi}, nav. delo, 164ñ167, 359.

Z. M. Petrovi}, nav. delo, 152.

V. Virijevi}, nav. delo, 360.

Miqko Petrovi} Rià, kum na kr{tewu kod porodice Kolarevi} u Mrsa}u 19 Arhiv Jugoslavije, Dràvne komisije za utvr|ivawe zlo~ina okupatora i wihovih pomaga~a, 110ñ87ñ126, Odluka Dràvne komisije za utvr|ivawe zlo~ina okupatora i wihovih pomaga~a o ogla{avawu Miqka Petrovi}a za zlo~inca. 20

Istorijski arhiv Kraqevo (IAK), Okru`ni sud Kraqevo 1945ñ1962, k-46, Zapisnik o saslu{awu Miqka Petrovi}a, 10. januar 1945.

21 IAK, Okru`ni sud Kraqevo 1945ñ1962, k-46, Presuda Suda za su|ewe zlo~ina i prestupa protiv srpske nacionalne ~asti za Miqka Petrovi}a, C. br. 124/45, 2. jun 1945. 22

U zatvoru Ozne u ^a~ku posetio ga je i Slobodan Penezi} Krcun, koji ga je upitao da li je on Ri`a a kad mu je ovaj potvrdio, rekao je: ÑNe boj seî (Navedeno prema: Zorica M. Petrovi}, nav. delo, Kraqevo 2007, 217ñ218).

Oslobo|ewe Kraqeva u jesen 1944. godine Miqko Petrovi} Rià i wegova porodica su do~ekali sa ose}awem olak{awa i neizvesnosti. Uostalom, kao i najve}i broj pripadnika srpskog gra|anstva. Ubrzo su se ta ose}awa pretvorila u strah. Skoro svako je morao da dokazuje kako je pod okupacijom bio Ñnacionalno ispravanî. Va`no je ista}i da jugoslovenski komunisti, ni u ratu a ni posle wega, nisu razvla{}ivali gra|anstvo u otvorenom klasnom obra~unu, ve} u Ñborbiî protiv ostataka fa{izma i u procesu Ñ~i{}ewaî dru{tva od saradnika okupatora, protivnika nove vlasti i protivnika izgradwe Ñnovog dru{tvaî zasnovanog na socijalnoj pravdi i jednakosti. Zbog toga je, a u skladu sa ideolo{kim vi|ewima gra|anstva izre~enim na po~etku ovog rada, nova revolucionarna vlast Miqka Petrovi}a proglasila za ratnog zlo~inca i neprijateqa.19 On je ñ dobro shvataju}i da revolucionarno vreme obiluje raznim paradoksima, u kojima je mogao da bude i Ñ`rtva iz li~ne mr`we i raznih intrigaî ñ prve mesece oslobo|ewa preìveo skrivaju}i se po selima oko Kraqeva. Sam se predao novim vlastima tek kada je ~uo da su obrazovani narodni sudovi.20 Prvo je bio u istra`nom zatvoru Ozne u Kraqevu (od 29. marta do 2. aprila 1945), a onda u zatvoru Ozne u â~ku, sve do su|ewa pred Sudom za su|ewe zlo~ina i prestupa protiv srpske nacionalne ~asti, 2. juna 1945. godine.21 Zahvaquju}i vi{emese~nom skrivawu i, ~ini se, jo{ vi{e, neo~ekivanoj pomo}i jednog od visokih predstavnika nove vlasti, izbegao je su|ewe pred Vojnim sudom. Naime, prema nekim podacima, Miqko Petrovi} Rià je izgleda krajem 1941. godine spasao iz zatvora u Kraqevu Slobodana Penezi}a Krcuna, {to mu nije zaboravqeno posle oslobo|ewa, pa mu je, umesto Vojnog prekog suda, sudio Sud ~asti.22 To je va`no zbog ~iwenice da su kazne koje je izricao Vojni sud bile znatno teè.23 Me|utim, pred optuèni~ku klupu nije ga odvela samo optu`ba za privrednu saradwu sa okupatorom; glavnu ulogu odigralo je to {to se zamerio pojedinim qudima, a naro~ito Dragutinu [o{i}u, koji su bili spremni na poratno namirivawe ranijih ra~una. Dragutin [o{i} je bio zaqubqen u wegovu k}er a rat je zavr{io 130

Nata{a Mili}evi}

Vodena ri`a preko reke Dubo~ice, vlasni{tvo Miqka Petrovi}a Ri`e

kao kapetan Narodnooslobodila~ke vojske Jugoslavije. Wega je Miqko Petrovi} juna 1943. godine prijavio okupacionim vlastima kako bi spasao k}er, koju je ovaj nameravao da otme; posle prijave, [o{i} je uhap{en i poslat na prinudni rad u Nema~ku. Sa oslobo|ewem, uloge su se promenile, pa je Dragutin Razvla{}ivawe gra|anstva: slu~aj Miqka Petrovi}a Ri`e, industrijalca iz Kraqeva

131

23 O tome vi{e u: N. Mili}evi}, Jugoslovenska vlast i srpsko gra|anstvo 1944単1950, Beograd 2009, 249単252, 287.

24 IAK, Okru`ni sud Kraqevo 1945ñ1962, k-46, Tu`ba Dragutina [o{i}a, 12. mart 1945. Tu`ba @ivote Miqkovi}a, Radmile ^amilovi} i Danice Tomi}, 13. mart 1945. 25

Isto.

26 IAK, Okru`ni sud Kraqevo 1945ñ1962, k-46. Vi{e od 20 uverewa i izjava izdali su op{tinski Narodnooslobodila~ki odbori, kao organi vlasti u periodu od januara do juna 1945. godine, a na molbu Miqka Petrovi}a i wegovog oca Igwata Petrovi}a. Isto tako, vi{e izjava o Ñispravnomî pona{awu pod okupacijom dala su i privatna lica. 27 Isto, Presuda Suda za su|ewe zlo~ina i prestupa protiv srpske nacionalne ~asti, C. br. 124/45, 2. jun 1945. 28 B. N., ÑNacionalna ~ast se ne kupujeî, Glas, 6. mart 1945, 5. 29

Isto.

30 Po{to je mobilisan u jesen 1944. godine, Dragutin Petrovi} je, vodio pismenu evidenciju prispelih regruta i wihov daqi raspored u tzv. Dopunskoj komandi u â~ku. Kada je do{ao red na wega, poku{ao je da izbegne odlazak na front. Dezertirao je i proveo nekoliko dana u zatvoru Ozne u â~ku. Posle toga je poslat na rati{te i u~estvovao je u borbama sve do kraja rata. Po povratku u Srbiju upu}en je na odsluèwe vojnog roka u Kragujevac. Tek tada su za wega nastupili ozbiqni problemi. Nekoliko wegovih drugova vojnika je planiralo bekstvo iz vojske i zemqe i pitali su ga da im se pridruì. On ih jeste odbio, ali mu to nije pomoglo da ostane neka`wen kada je grupa otkrivena. Posle su|ewa sluìo je kaznu u Zabeli (Z. M. Petrovi}, nav. delo, 155ñ171). 31

Veru Petrovi} je, kao i brojne druge mlade qude, nova ideologija u po~etku privukla, ali ju je upotreba represivnih mera prema porodici odvela u nezadovoqstvo i podstakla na aktivan otpor. Na saslu{awu u Ozni u Kraqevu, izjavila je: ÑPo oslobo|ewu Kraqeva u prvo vreme NOP mi se svi|ao. Same prilike u mojoj porodici izbrisale su moje pravilno mi{qewe o NOP-u. Zatvarawem moga oca, wegovom osu-

[o{i} prijavo Petrovi}a.24 Da bi prijava imala ve}u snagu, protiv wega je podneta jo{ jedna, koju su potpisali @ivota Miqkovi}, Radmila âmilovi} i Danica Tomi}. Oni su isticali, kako bi osnaìli svoju poziciju ñ poziciju svedoka ñ i poja~ali krivicu Miqka Petrovi}a, da im je wegov rad Ñpoznat do tan~inaî. Optuìvali su ga da je u Beogradu Ñnosio javno oru`je sa nema~kom dozvolomî, da je Ñpo dozvoli Nemacaî dobijao Ñsvu tekstilnu i kolonijalnu robu za svoje radnikeî, ali da je Ñnije davao radnicima ili je to jednim malim delom ~inio, a ostalo je prodavao na crnoj berzi i davao svojim prijateqimaÖî, da je u aprilu 1944. godine, uz pomo} agenata specijalne policije, Ñli~no uhapsioî dva lica, kao komuniste, da je pretio pojedinim licima antifa{istima, da je u svojoj ku}i ve~eravao sa Nemcima i sl.25 Nije sporno da je Petrovi} imao kontakte s Nemcima, niti je sporno da je preduze}e, iako s minimalnim kapacitetom, radilo pod okupacijom. On to nije ni negirao. Me|utim, insistirao je na tome da je dobar deo zarade odlazio na pomo} brojnim siroma{nim stanovnicima Kraqeva i okoline, {to su svojim pisanim uverewima i izjavama (bilo ih je na desetine) posvedo~ili kako lokalni organi vlasti tako i pojedinci i grupe qudi na su|ewu 2. juna 1945. godine. Uz to, M. Petrovi} je iza{ao u susret izvesnom broju radnika i fiktivno ih zaposlio, samo da ne bi morali da odlaze na prinudni rad u Borski rudnik.26 Na saslu{awu i na su|ewu M. Petrovi} je potvrdio ve}inu navoda iz optu`nice. Ali je va`no da ukaèmo da je sve ono {to je tokom prethodnih godina stekao ili u~inio bilo sagledavano izvrnuto, kao u ogledalu. Kako god bilo, on je osu|en na trajan gubitak srpske nacionalne ~asti, ukqu~uju}i tu i gubitak gra|anske ~asti, na sedam godina te{kog prisilnog rada i na konfiskaciju celokupne imovine.27 Slu~aj M. Petrovi}a, kao i neki drugi slu~ajevi, omogu}ava da se izvede nekoliko zakqu~aka: prvo, kod gra|ana je postojala svest da se u prvim danima oslobo|ewa treba skloniti; drugo, ukoliko je postojao mo}an za{titnik, oni su uspevali da sa~uvaju ìvot i izbegnu te{ke kazne koje su donosili vojni sudovi; tre}e, iza optu`be nalazila su se neretko i li~na zamerawa u toku (a i pre) rata; ~etvrto, sadràj optu`be je u zna~ajnoj meri odlikovala ta~nost (kao i u ve}ini slu~ajeva), {to je nosilo sa sobom i odre|eni stepen krivice; peto, nasuprot optu`bi koja je uglavnom jednostrana, postojali su brojni dokazi da su ugledni pojedinci pruàli pomo} i podr{ku siroma{nim slojevima stanovni{tva (a neretko i pojedinim vojnim i ideolo{kim protivnicima okupatora) i omogu}avali im da preìve neprilike okupacije. Me|utim, za takvo pona{awe privrednika pod okupacijom Ñnova vlastî nije imala a ni htela da ima razumevawa. Ona je u takvoj vrsti pomo}i siroma{nim slojevima videla poku{aj da, kako se to isticalo, Ñnovcem otkupe svoju izdaju i plate svedoke svoje ínacionalne ispravnostiíî.28 Wegova namera nije shva}ena kao plemenit i dobronameran ~in ve} kao na~in da se privredni rad pod okupacijom Ñzamaskiraî, opravda, ali i ponudi lojalnost novim vlastima.29 Usled toga, prilikom su|ewa ostajala su bez ve}eg uticaja i zna~aja sva ona uverewa koje su pojedini predstavnici poslovnog gra|anstva uspeli da pribave o svom dobro~instvu u ratu. Me|utim, porodica Miqka Petrovi}a nije bila pogo|ena samo osudom oca, konfiskovawem imovine i ostajawem bez hraniteqa. Niti je, kao u nekim drugim gra|anskim porodicama, posebno teàk trenutak nastupao pojavom konfiskacionih komisija, kada su porodice gubile sve ono {to su decenijama stvarale. U ovoj porodici sabralo se jo{ nekoliko dramati~nih doga|aja. Ona je ostala gotovo istovremeno bez jo{ dva ~lana. Sin Dragutin je bio osu|en na godinu i po dana zatvora zbog organizovawa bekstva iz Jugoslovenske armije i neprijateqsku propagandu30, a }erka Verica je, zbog organizovawa ilegalne antikomunisti~ke organizacije, bila osu|ena na pet godina li{ewa slobode s prinudnim radom.31 Tako se desilo da su se u isto vreme otac, sin i }erka nalazili u zatvorima {irom Srbije. Mo`da moèmo zakqu~iti da je majka Stevka bila u najgorem poloàju. Ostav{i bez imovine, sa dva mala deteta, ona je bila prinu|ena da preuzme brigu o porodici i da bude wen glavni oslonac. Stevka Petrovi} je, kao i ostale gra|anske ène, trpela najmawe dvostruko optere}ewe: pripadala je gra|anskom sloju i bila supruga Ñnarodnog neprijateqaî.32 Za wu je posebno te{ko bilo pitawe 132

Nata{a Mili}evi}

ostvarivawa radnog prava, a time i obezbe|ewa materijalne sigurnosti porodice. Svakog meseca nosila je pakete na tri razli~ite strane: suprugu u rudnik kamenog ugqa u Jarandolu (Ra{ka), }erki u Poàrevac, a sinu u Zabelu. Zbog toga je bila prinu|ena da, u toj krajwe te{koj porodi~noj situaciji, obavqa poslove koji su za wu bili poniàjaju}i. Osim heklawem i pletewem, izdràvala je porodicu i zaposlewem na mestu ~ista~ice u biv{oj fabrici svoga muà, gde su je ène svakodnevno vre|ale.33 Posebno je zanimqivo pitawe sa kojim se sve problemima suo~avala porodica posle izlaska svojih ~lanova iz zatvora, a svi su pomilovawem pu{teni ranije (do sredine 1947). Miqko Petrovi} je, s jedne strane, nalazio zaposlewe prihvataju}i poslove koji su imali veze sa wegovim ranijim interesovawima, a koje niko nije hteo da radi. On je tako, na primer, sredinom pedesetih godina radio na organizaciji eksploatacije {uma u Crnoj Gori. Me|utim, posao mu je ubrzo oduzet, po{to se iskazao kao poslovno ume{an. âk se zbog toga sudio nekoliko godina, ali bez ikakvog rezultata. S druge strane, poku{avao je, do kraja ìvota, iako bez uspeha, da dobije pomilovawe i da mu se poni{ti pomenuta osuda, kako bi Ñmogao da se uvrsti u ~asne i po{tene gra|aneî i kako bi mogao da traì priznawe radnog staà.34 Za wega nisu vaìle, kao u brojnim drugim slu~ajevima, ~iwenice da je od rata pro{lo vi{e od petnaest godina i da su se dru{tvene i politi~ke prilike znatno izmenile. A u skladu s tim ni ona ~iwenica koja je posebno zna~ajna u posleratnoj kaznenoj politici, da on vi{e ne predstavqa Ñdru{tvenu opasnostî, a koja se javqala ve} posle dve godine od kraja rata u slu~ajevima onih li~nosti koje su pod okupacijom imale visok politi~ki poloàj.35 Da li se tu radilo o stroèm tretmanu pripadnika predratne lokalne gra|anske elite ili o druga~ijoj percepciji lokalnih partijsko-politi~kih mo}nika prema Ñbiv{em industrijalcuî i Ñburùjuî? Moèmo se zapitati i zbog ~ega su tako ìlavo opstajale predstave o wemu kao neprijatequ postoje}eg poretka? Kako god, Miqko Petrovi} je umro 1968. godine, ne do~ekav{i da povrati svoja prava. Wegova deca su zavr{ila fakultete i nisu, kako svedo~i }erka Zorica, imala ve}ih problema u poslovnom napredovawu.36

dom, konfiskacijom imovine ja sam promenila mi{qewe o NOP-u. Samom osudom moga oca nisam bila zadovoqna, te sam zbog toga i postala konkretan neprijateq NOP-a.î Dakle, ona je, ogor~ena prilikama u kojima se na{la wena porodica, poku{ala da oformi grupu istomi{qenika pod nazivom ÑOrganizacija ravnogorske omladineî ili ORO, koja bi se borila protiv postoje}eg stawa. Pored we, aktivnost grupe usmeravala je i Julka Smiqani}. Tokom prole}a i leta 1945. godine wih dve su pisale letke protiv vlasti sa sadràjem poput: ÑSmrt fa{izmu i komunizmuî, ÑZar je to sloboda gde su apse pune i gde su toliki grobovi i crne marameî ili ÑDa se dana{wi ~etnici bore za slobodu narodaî. Potom su ih rasturale po dvori{tima funkcionera i qudi na vlasti u Kraqevu, smatraju}i da }e ih tako Ñiznerviratiî, ali i pomo}i Ñodràwu morala kod reakcionarnih elemenataî. Grupa je po~etkom avgusta 1945. godine otkrivena, a Vera je uhap{ena. Potom je usledilo dugotrajno saslu{awe, najpre u kraqeva~koj a onda u ~a~anskoj Ozni, gde je islednik insistirao i na ne~asnim radwama. Osu|ena je u oktobru 1945. godine na pet godina li{ewa slobode s prinudnim radom i sprovedena na izdràvawe kazne u Poàrevac. Posle àlbe na presudu i vi{e molbi Prezidijumu Narodne skup{tine Srbije, kazna joj je, 24. februara 1947, godine delimi~no opro{tena i pu{tena je na slobodu (IAK, Okru`ni sud Kraqevo 1945ñ1962, k-47, Saslu{awe Petrovi} Vere u Ozni u Kraqevu, 4. avgust 1945. godine; isto, Optu`nica protiv Vere Petrovi} i Julke Smiqani}, k-453/1945, 10. oktobar 1945; Arhiv Srbije, Vrhovni sud Socijalisti~ke Republike Srbije 1945ñ1955, K`f-1, Presuda Vrhovnog suda Srbije na àlbu optuène Vere ñ Verice Petrovi} i Julke Smiqani}, K`. 343/45, 27. novembar 1945; razgovor sa Zoricom M. Petrovi} vo|en 27. jula 2003. godine u Beogradu; Zorica M. Petrovi}, nav. delo, 82ñ96; Nata{a Mili}evi}, Jugoslovenska vlast i srpsko gra|anstvoÖ, 443ñ444). 32

Nata{a Mili}evi}, ÑPrivatni `ivot gra|anske porodice posle 1945î, u: Privatni `ivot kod Srba u dvadesetom veku

Razvla{}ivawe gra|anstva: slu~aj Miqka Petrovi}a Ri`e, industrijalca iz Kraqeva

133

Nata{a Mili}evi}

(priredio M. Ristovi}), Beograd 2007, 449. 33

STRIPPING THE MIDDLE CLASS OF POWER: THE CASE OF MILJKO PETROVI] RI@A, AN INDUSTRIALIST FROM KRALJEVO

Z. M. Petrovi}, nav. delo, 59.

Odbijen je na osnovu mi{qewa na~elnika ministarstva unutra{wih poslova Slobodana Paji}a iz Kraqeva. Prema wegovom mi{qewu, Miqko Petrovi}, Ñnije bio lo{eg dràwaî posle odsluène kazne, ali je pokazivao Ñnezainteresovanost prema novom dru{tvenom ure|ewuî. A onda je dodao da, zbog toga {to Ñnije ~lan SSSRN niti je radio u ma kojoj masovnoj i dru{tvenoj organizaciji, niti se interesovao za rad ovih organizacijaî, smatra da je Ñimenovani jo{ uvek neprijateqski raspoloèn prema na{em novom dràvnom i dru{tvenom ure|ewuî (IAK, Okru`ni sud Kraqevo 1945ñ1962, k-46, Mi{qewe Sekretarijata unutra{wih poslova Kraqeva o dràwu Miqka Petrovi}a, br. 7510/61, 10. jul 1961).

35 O tome vi{e u: N. Mili}evi}, Jugoslovenska vlast i srpsko gra|anstvo, 308ñ309. 36

Sinovi su zavr{ili Gra|evinski, a }erke Filozofski fakultet (Z. M. Petrovi}, nav. delo, 36).

Summary The paper analyzes how the process of stripping the middle class of power after the Second World War reflected on those belonging to the local middle class elite. The case of Miljko Petrovi} – Ri`a, an industrialist from Kraljevo, is very illustrative in that sense. His personal and family’s fate can be observed from several different levels. At the first level, there is a broader drama, a drama of the middle class layer which disappears under the pressure of the revolution. A dual drama develops at the second level: a drama of a man who, by his hard work and capability, succeeded, in a quarter of a century, in rising from a poor worker to one of the richest Kraljevo people, but also a drama of a man who, under the pressure of political and social circumstances, had to return to the previous level. And not only that, he fell even lower on the social ladder: he did not lose only his property by confiscation, he lost his national honour and his civil rights. It meant that by the sentence “excluded” from the rest of society he became deprived of his right. Miljko Petrovi} did not, because of the sentence to his life-time loss of national honour, succeed in restoring some of his rights, although most persons sentenced by the courts of honour could work after the expiration of the sentence and even restore some of their previous positions. It happened neither with the time distance from the event nor with changed social and political circumstances, and nothing was changed by the fact that Petrovi} stopped being “dangerous to society”. The third level reflects the fate of middle class children in revolutionary events. Miljko Petrovi}’s children suffered consequences of the action, i.e. of sentencing their father as “the national enemy”. The uncertainty regarding property is perhaps the smallest or mildest consequence. The more severe one resulted from the non-acceptance of the circumstances in which they found themselves and it ended in imprisonment. Thus was the case with, for example, the daughter of Miljko Petrovi} – Ri`a. The fourth level refers to the change of role experienced by a middle class wife. Miljko Petrovi}’s wife was forced to take over several family roles: in addition to her role of a mother, she had, in the absence of the male head of the family, to take over the care for the family, to be its main support and the one to maintain it, which reflected very heavily on her life as a woman.

134

Nata{a Mili}evi}

OLEG ROMANOV Narodni muzej Kraqevo

UDK: 903.2î634î(497.11) ID: 173164300

NOVA ISTRA@IVAWA LOKALITETA DIVQE POQE U RATINI KOD KRAQEVA Apstrakt: Predmet ovog rada su najnovija otkri}a na arheolo{kom lokalitetu Divqe Poqe u Ratini kod Kraqeva. Povr{inski nalazi i nalazi sa arheolo{kih iskopavawa sprovedenih od strane Narodnog muzeja u Kraqevu tokom 80-ih godina pro{log veka su potvrdili da se radi o vin~anskom lokalitetu. Arheolo{ki nalazi sa najnovijih istra`ivawa koja je Narodni muzej u Kraqevu sproveo 2007. godine pokazuju aktivnost tog prostora i u mla|em gvozdenom dobu, neposredno pre dolaska Rimske imperije na ovo tlo. Kqu~ne re~i: naseqe, u{}e Ibra u Zapadnu Moravu, Vin~a, laten, hal{tatske tradicije

ISTORIJAT ISKOPAVAWA I KULTURNO-HRONOLO[KA DETERMINACIJA LOKALITETA

V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Stara naseqa na podru~ju dana{weg Kraqeva u: Rudo Poqe ñ Karanovac ñ Kraqevo (od prvih pomena do Prvog svetskog rata), Balkanolo{ki institut SANU (posebna izdawa 76), Narodni muzej Kraqevo, Beograd ñ Kraqevo, 2000, 9ñ32. 2

Lokalitet Divqe Poqe u Ratini kod Kraqeva (sl. 1, 2) egzistira u nauci kao vin~ansko naseqe ve} 25 godina. Nalazi se na desnoj obali Ibra, u neposrednoj blizini wegovog u{}a u Zapadnu Moravu. Ovaj prostor je obilovao gustom vegetacijom, divqa~i i ribom, plodnom, lako obradivom zemqom i sirovinama za produkciju oru|a, {to je pogodovalo pojavi sedela~kih, stalnih naseqa zemqoradni~kog, sto~arskog i rudarskog karaktera.1 Naseqe je locirano na visokoj re~noj terasi, sa istoka i severa za{ti}eno od poplava, a na ju`noj strani okruèno {irim rovom.2 Nalazi povr{inskog materijala ukazuju da se lokalitet prostire na oko 56 hektara. Tokom 50-ih i 60-ih godina pro{log veka me{tani su nalazili arheolo{ki materijal (fragmente keramike, kremen) po povr{ini ili prilikom obrade zemqi{ta. Lokalitet se intenzivno istraùje 80-ih godina pro{log veka. Usledilo je nekoliko kampawa.3 Hronolo{ki, nalazi keramike4, antropomorfnih i zoomorfnih figurina5, minijaturnih `rtvenika, amuleta6, kamene gla~ane i okresane industrije7 odredili su lokalitet u period od kraja faze Vin~a ñ Tordo{ II do kraja Vin~e ñ Plo~nik II. S druge strane, jedan deo ratinskih figurina upu}uje na eneolitski karakter naseqa u posledwoj fazi ìvota.8 Tako|e, u finalnoj fazi vin~anske kulture (Vin~a ñ Plo~nik II) na Divqem Poqu nastaje transformacija poznoneolitskog tehnokompleksa u eneolitski, reaktiviraju se i intenziviraju lokalni izvori kamenih sirovina, {to je dovelo i do intenzivirawa trgovine sirovinama i gotovim oru|ima izme|u Divqeg Poqa i ostalih, teritorijalno bliskih eneolitskih naseqa vin~anskog porekla.9 Tokom aprila 2007. godine na zapadnoj periferiji lokaliteta Divqe Poqe obavqena su za{titna arheolo{ka iskopavawa, koja ukazuju na sloèniju kulturnu stratigrafiju, o ~emu }e biti re~i u nastavku teksta. Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

135

S. Valovi}, Neolitsko naseqe u Ratini i wegovo mesto u vin~anskom kulturnom kompleksu, Zbornik Narodnog muzeja XIII, ^a~ak 1983, 33.

Prva za{titna sonda`na iskopavawa lokaliteta Divqe Poqe, koja je predvodio Tihomir Vu~kovi}, arheolog Narodnog muzeja u Kraqevu, izvr{ena su 1980. godine, a rezultati ove kampawe do danas nisu objavqeni (Narodni muzej Kraqevo, dosije br. 13, Lokalitet Divqe Poqe, Ratina). Istra`ivawe lokaliteta je nastavio Slobodan Valovi}, arheolog Narodnog muzeja Kraqevo, sprovode}i ~etiri kampawe: 1982, 1983, 1985. i 1986. godine (Valovi}, Neolitsko naseqe, 33ñ41).

Isto, 34ñ35; N. Qami}-Valovi}, Novi nalazi minijaturnih sudova u Ratini, Zbornik Narodnog muzeja XIII/1, Beograd 1988, 13ñ20. 5

S. Valovi}, Ritualna neolitska zoomorfna zve~ka iz Ratine, Na{a pro{lost br. 2, Kraqevo 1987, 219ñ221; N. Qami}Valovi}, Nekoliko primeraka

Lokalitet Divqe Poqe 単 Ratina Kraqevo Arhelo{ka istra`ivawa Narodnog muzeja 1980単2007.

neolitske plastike iz Ratine, Zbornik radova Narodnog muzeja XIV, ^a~ak 1984, 119ñ124. 6

N. Qami}-Valovi}, S. Valovi}, Amuleti i privesci iz vin~anskog naseqa u Ratini, Zbornik Narodnog muzeja XIII/1, Beograd 1988, 21ñ26.

Okresanu kamenu industriju sa lokaliteta Divqe Poqe u Ratini obradila je Vera Bogosavqevi}-Petrovi}, arheolog Narodnog muzeja Kraqevo (V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Okresana kamena industrija sa naseqa Divqe Poqe, katalog izlo`be Tehnologija obrade kamena u neolitu, Narodni muzej Kraqevo 1992). Petrolo{ke analize materijala uradio je dipl. in`. Dobrica Stojanovi} iz Instituta za vatrostalne materijale ÑMagnohromî.

Slika 2. Lokalitet Divqe Poqe, Ratina ñ severoisto~na strana

DEVASTACIJA LOKALITETA U martu 2007. godine tokom izgradwe mosta na obilaznici oko Kraqeva, izvo|a~ radova je bagerima, prilkom eksploatacije {qunka, devastirao severoisto~ni rub lokaliteta ~itavom visinom re~ne terase (sl. 3, 4) svega stotinak metara severno od sektora koji je Slobodan Valovi} iskopavao 1982. godine10. Na intervenciju Zavoda za za{titu spomenika kulture Kraqevo radovi su obustavqeni.11 U odronu ispod iskopa na|ena je ve}a koli~ina fragmentovane crvene keramike iz faze Vin~a ñ Plo~nik i znatna koli~ina lepa, a na samim profilima su jasno vidqivi ukopi dveju zemunica (sl. 5) i jedne jame. Od posuda iz iskopa delimi~no je sa~uvana zdela sa uvu~enim obodom i cikcak linijom i fragment bikoni~ne zdele sa cilindri~nim vratom. Takve forme su karakteristi~ne za vin~anske slojeve na Divqem Poqu.12 U prole}e 2007. godine obilaznica oko Kraqeva je opet bila u ìì interesovawa kraqeva~ke i {ire javnosti, s tim {to je ona sada planirana zapadnim, a ne kao 80-ih godina isto~nim pojasom lokaliteta Divqe Poqe, koji je tada iz istih razloga bio sondiran. Naime, radovi su stali upravo na segmentu wenog prolaska kroz lokalitet, jer je Zavoda za za{titu spomenika kulture iz Kraqeva uslovio daqi nastavak radova prethodnim za{titnim arheolo{kim iskopavawima. Re~ je o prostoru od oko 220 metara duìne, od re~ne terase ka selu i {irine od oko 20 metara od ose trase obilaznice. Stoga su bila nu`na hitna za{titna iskopavawa (plan je predvi|ao zavr{avawe i pu{tawe u funkciju obilaznice oko Kraqeva do kraja 2007. godine), koja je preuzeo Narodni muzej Kraqevo, kao nosilac ovog projekta.

Nova istra`ivawa lokaliteta Divqe Poqe u Ratini kod Kraqeva

137

D. Srejovi}, Neolitska plasti ka cen tral no bal kan skog podru~ja, u: Neolit centralnog Balkana, Narodni muzej Beograd 1968, 206ñ210. 9

V. Bogosavqevi}, Okresana kamena industrija sa neolitskog naseqa Trsine, Zbornik Narodnog muzeja XXI, ^a~ak 1991, 27; V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Vin~anska kremena industrija ñ Problem upotrebe i distribucije sirovina sa osvrtom na dolinu Zapadne Morave, u: Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca i okoline, Zbornik radova sa nau~nog skupa Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca i susednih oblasti, 15ñ18 maj 1997, Narodni muzej Kru{evac, Balkanolo{ki institut SANU-a, Kru{evac ñ Beograd 2001, 143.

V. Bogosavqevi}-Petrovi}, T. Mihailovi}, Uni{tavawe arheolo{kih lokaliteta ñ primer op{te rasprostrawenosti, u: Stawe kulturne i prirodne ba{tine u regionu Balkana, tom 1, Izve{taji sa regionalne konferencije odr`ane u Kladovu, 23ñ27. oktobar 2006, Narodni muzej Beograd, IKOM NKS, Beograd 2007, 48ñ9.

Ekipa Narodnog muzeja je obi{la mesto devastacije i obavestila Zavod za za{titu spomenika kulture Kraqevo, koji je zaustavio radove. Povodom ovog i drugih slu~aja drasti~nih devastacija koji su se de{avali tih dana, 29. marta 2007. godine u prostorijama Narodnog muzeja u Kraqevu Muzej i Zavod odr`ali su zajedni~ku konferenciju za novinare pod nazivom Ă&#x2018;Novi talas uni{tavawa arheolo{kih lokaliteta u okolini Kraqeva Ăą deo {ireg problema u SrbijiĂŽ, na kojoj je Divqe Poqe apostrofirano kao jedan od drasti~nijih slu~ajeva.

Valovi}, Neolitsko naseqe, 35.

Slika 3. Divqe Poqe, aviosnimak (crvena linija predstavqa trasu obilaznice koja prelazi preko lokaliteta, a `utom linijom je ozna~eno mesto devastacije u odnosu na sonde iz kampawe 1982. godine)

Slika 4. Devastacija brda, severoisto~ni rub Divqeg Poqa

Slika 5. Vidqivi ostaci zemunice nakon devastacije

138

Oleg Romanov

Slika 6. Polo`aj geofizi~kih profila i indicije o prisustvu arheolo{kih ostataka praistorijskog naseqa (po planu geofizi~ara Momira Vukadinovi}a)

REZULTATI GEOELEKTRI^NOG SKENIRAWA TRASE OBILAZNICE Da bi se stekao boqi uvid u arheolo{ku situaciju, po~etkom aprila 2007. godine na zapadnom rubu lokaliteta Divqe Poqe sprovedeno je geoelektri~no skenirawe.13 (sl. 6) Postavqena su 23 geoelektri~na profila, svaki du`ine 50 metara. Na po~etku je bilo postavqeno 20 geoelektri~nih profila u 4 bloka. Svaki blok se sastojao od jednog profila na samoj osi trase obilaznice i od po dva paralelna profila levo i desno od ose. Na samom po~etku trase profil 21, postavqen popre~no naspram ose obilaznice blizu dana{weg naseqa, nije dao Nova istra`ivawa lokaliteta Divqe Poqe u Ratini kod Kraqeva

139

13 Geoelektri~no skenirawe je izvr{io Momir Vukadinovi}, geofizi~ar beogradskog Instituta za vodoprivredu Ă&#x2018;Jaroslav ^erniĂŽ, uz pomo} ekipe Narodnog muzeja Kraqevo koju su ~inili: Vladan Pejkovi}, Dragan Vojinovi} i Oleg Romanov.

nikakve rezultate. Rezultati geoelektri~nog skenirawa profila 1 i 2 ukazali su na postojawe zone rasutog sloja arheolo{kog materijala u prvih 50-ak metara du`ine trase od sela ka re~noj terasi, gde je kasnije postavqena sonda 2. Rezultati dobijeni iz profila 16, 17, 18, 19 i 20 u posledwih 50-ak metara blizu re~ne terase indicirali su mogu}e postojawe zone zgusnute koncentracije keramike i ostalog materijala iz istog doba. Da bi se te indikacije potkrepile, naspram profila 16, 17, 18, 19 i 20 postavqeni su popre~ni profili 22 i 23. Na tom mestu je otvorena sonda 1, a tokom iskopavawa se javila potreba za otvarawem sonde 3 u istoj zoni. Izme|u zone sonde 2 i zone sondi 1 i 3 nalazi se prostor od 100 metara sterilne zemqe. Time je bila dobijena prili~no jasna slika u kom smeru treba da se kre}e strategija iskopavawa.

ZA[TITNA SONDA@NA ISKOPAVAWA U periodu od 18. do 30. aprila 2007. godine sprovedena su za{titna sonda`na iskopavawa zapadnog ruba lokaliteta Divqe Poqe u Ratini.14 Otvorene su tri sonde: prva i tre}a u blizini ruba re~ne terase (sl. 1) prema rezultatima geoskenirawa, a sonda dva u pomenutom posledwem segmentu trase bliè ku}ama u selu. Ukupno je istraèno 63 m2 (sonda 1 ñ 30 m2, sonda 2 ñ 12 m2 i sonda 3 ñ 21 m2). Sonda 1 (sl. 7), dimenzija 6 h 5 m u pravcu istokñzapad, locirana je na 40-ak metara ju`no od ruba re~ne terase. Geoelektri~no merewe je ovde pokazalo najintenzivnije prisustvo arheolo{kih ostataka, pa se pretpostavqalo da je re~ o zemunici ili drugoj vrsti objekta. Stratigrafija sonde je prili~no jednostavna (sl. 20): ispod sloja humusa, ta~nije sloja svetlomrke oranice (10ñ35 cm), koji smo ozna~ili kao prvi kulturni sloj, jer se u wemu pojavquje materijal, nalazi se sloj sivoùte kompaktne zemqe (debqine 30ñ85 cm, prose~ne do 60 cm), koji predstavqa i glavni, arheolo{kim nala-

14 Za{titnim istra`ivawima u organizaciji Narodnog muzeja Kraqevo rukovodila je Tatjana Mihailovi}, arheolog istog muzeja, kojoj zahvaqujem na ustupqenom materijalu sa ove kampawe. U iskopavawima su u~estvovali: Sla|ana Spasi}, Oleg Romanov, arheolozi Narodnog muzeja Kraqevo, i Miroslav Birclin, apsolvent arheologije.

Slika 7. Sonda 1 nakon zavr{etka radova

140

Oleg Romanov

zima najbogatiji kulturni sloj. Ispod wega je sloj tamnomrke me{ane zemqe siroma{niji nalazima (debqine 20ñ50 cm). Zdravica koju ~ini mrkozelenkasta glina javqa se na dubini od 1,10 m kod ta~ke A. U prvom kulturnom sloju, dakle sloju same oranice koja se intenzivno obra|uje decenijama, sporadi~no se javqa usitwena vin~anska keramika koja ima neposrednih analogija u keramici datovanoj u fazu Vin~a ñ Plo~nik iz ranijih kampawa Divqeg Poqa. Dobar deo ove keramike je nagoreo. Moè se izdvojiti minijaturna zdela (sl. 8), ~iji je profil gotovo kompletno o~uvan (nedostaje dno, o~igledno ravno). Bikoni~ne je forme, sa jezi~astom dr{kom na ramenu, ravnim obodom i cilindri~nim vratom; neujedna~eno je pe~ena (od crvene do sive boje), a povr{ina joj je prigla~ana. Ovaj tip minijaturne posude ima svoje analogije na lokalitetu Divostin ñ faza Divostin II, koja je sinhrona sa ìvotom na Divqem Poqu.15 Me|utim, ve}ina prona|enih fragmenata keramike u prvom kulturnom sloju ne pripada vin~anskoj kulturi, ve} ukazuje na sasvim druga~iji karakter nalazi{ta. Naime, re~ je o keramici hal{tatske tradicije, uglavnom kuhiwskoj, fragmentima lonaca crvene, crvenomrke i sivomrke boje pe~ewa, od gline sa primesama sitnog peska i kvarca, koja se najbliè oslawa na susedni Kovanluk, naseqe starijeg gvozdenog doba,16 koje se nalazi na 2 km zapadno od Divqeg Poqa. U sloju se pojavquje i usitweni lep. U drugom kulturnom sloju, posebno uz isto~ni profil sonde, zajedno sa znatno brojnijom keramikom, javqaju se sada ve}i komadi nagorelog lepa, {to ukazuje na naseobinski karakter lokaliteta (sl. 18). Za ovaj kulturni sloj karakteristi~na je pojava grupa keramike (sl. 17). Prva grupa otkrivena je u isto~nom delu sonde (grupa keramike 1), a druga uz ju`ni profil. Grupu keramike 1 ~ini 20 fragmenata (11 fragmenata lonaca i 6 zdela), koncentrisanih na kru`noj povr{ini (pre~nik 0,75 m), ostaci lepa, fragment tamnosivog odbitka (sl. 24/1) i fragment predmeta od kamena, najverovatnije deo tega ili kugle. Ve}ina fragmenata keramike je gorela. Izdvaja se fragment lonca sa crnim premazom. Grupu keramike 2 (sl. 17) ~ini 16 fragmenata, koji se nalaze u kontekstu sa ~etvrtastim re~nim kamenom (dimenzija 20 h 20 h 10 cm). Obe grupe karakteri{u fragmenti kuhiwske keramike (crvene, crvenomrke ili sivomrke boje pe~ewa), kao i u prvom kulturnom sloju, i ve}inom su to lonci prigla~anih, neobra|enih ili peskom ogrubqenih zidova, a u mawem broju zdele (faktura sa primesama sitnog peska i kvarca, prigla~ane povr{ine). Dekoracije naj~e{}e nema ili je svedena na plasti~nu traku sa otiscima prstiju, kada su lonci u pitawu (sl. 22/1). U severozapadnom delu sonde prona|ena je grupa keramike 3 (sl. 9, 17). Nalazi iz ove najzna~ajnije grupe su otkriveni u pre~niku od 1,3 metra: i ovde se u kontekstu pojavquje kamen ñ dva re~na oblutka prose~nih dimenzija 20 h 15 cm pored, u velikoj meri o~uvanog, poznolatenskog lonca u formi situle, ukra{enog vertikalno i koso ~e{qastim ornamentom i jednom u`lebqenom linijom ispod oboda, prona|en in situ (sl. 10, 22/2). Lonac ima peskovitu fakturu sa malim primesama kvarca, feldspata, minerala iz grupe amfibola i glinovitih minerala, a neznatno je i prisustvo liskuna.17 Zemqa iz lonca koja je analizirana nije dala nikakav specifi~an rezultat u smislu prisustva nekih organskih tragova.18 Pored zemqe prisutni su ostaci ugqenisanog drveta. Grubi lonci ove vrste ~esta su pojava na tipi~no latenskim lokalitetima, kakav je @idovar, faza @idovar III19, Gomolava, faza VI b20, Sur~in21, Gardo{, Zemun22, odnosno datuju se u pozni laten (I vek p. n. e.). Ova forma prisutna je i u Nova istraìvawa lokaliteta Divqe Poqe u Ratini kod Kraqeva

141

Slika 8. Fragment minijaturne vin~anske zdele iz sonde 1

D. Madas, Ceramic Vessels from Divostin II House, in: Divostin and the Neolithic of Central Serbia, editors: McPherron A. and Srejovi} D., Narodni muzej Kragujevac, Department of Anthropology, University of Pittsburgh, Ethnology monographs, n° 10, Kragujevac ñ Pittsburgh, 1988, 148, 160, sl. 22ñ24.

T. Mihailovi}, Kovanluk kod Kraqeva, naseqe ranog gvozdenog doba, Glasnik srpskog arheolo{kog dru{tva br. 11, Beograd 1996, 234ñ235. 17

Fragmente lonca iz grupe keramike 3 i fragmente pitosa metodom rendgenske difrakcije ispitivala je Aleksandra Rosi}, docent na Rudarsko-geolo{kom fakultetu u Beogradu.

18 Hemijsko-pedolo{ku analizu zemqe i gari iz lonca i pitosa izvr{ila je Milica Stojanovi}, konzervator Narodnog muzeja u Beogradu. 19

M. Sladi}, Keramika Skordiska, Filozofski fakultet, Centar za arheolo{ka istra`ivawa, Beograd, 1986, 35, T. XXXI/2. 20

Sladi}, Keramika Skordiska, 30, T. XV/8. 21

Isto, 46, T. XLVIII/2.

J. Todorovi}, Kelti u jugoisto~noj Evropi, Muzej grada Beograda, 1968, 45.

Slika 10. Lonac u vidu situle, grupa keramike 3

Slika 11. Fragment sivog lonca, grupa keramike 3

P. Popovi}, M. Sladi}, Mla|e gvozdeno doba isto~ne Srbije, u: Arheologija isto~ne Srbije, Nau~ni skup Beograd 単 Dowi Milanovac 1995. godine, Beograd 1997, 107 (7/7), 108.

Todorovi}, Kelti, 44, T. XL/5.

Narodni muzej Kraqevo, dosije br. 34, lokalitet Crkvine, Konarevo. Sprovedena za{titna istra`ivawa lokaliteta Crkvine, Konarevo organizovao je Narodni muzej Kraqevo 1998. i 1999. godine (rukovodilac za{titnih iskopavawa bila je Vera Bogosavqevi}-Petrovi}). 26 Analizu okresanog kamena uradila je Vera Bogosavqevi}-Petrovi}, arheolog Narodnog muzeja Beograd. Crte`e okresanog kamena uradila je Miqana Botuwac, student arheologije.

Sladi}, Keramika Skordiska, 49, 50, 52.

Slika 9. Sonda 1, grupa keramike 3, lonac in situ i fragmenti keramike i lepa

latenu isto~ne Srbije, lokalitet Vajuga 単 Pesak23, kao i ju`no od Srema, lokalitet Karaburma24. Me|utim, posuda iste vrste prona|ena je i u samoj okolini Kraqeva, na lokalitetu Crkvine u Konarevu, tako|e na ibarskoj terasi, samo na levoj obali reke, u kontekstu ku}nog ogwi{ta.25 U prilog hronologiji idu i nalazi tipi~ne sive latenske keramike unutar samog lonca. Re~ je o vratu i ramenu posude ra|ene na vitlu, karakteristi~ne svetlosive boje pe~ewa i u velikoj meri ~iste fakture sa primesama samo sitnog peska (sl. 11). Kontekstu pripadaju i dva nalaza kremena ~ije se~ivo (sa marginalnim retu{om na desnoj ivici 単 sl. 24/2)26 odgovara starijem gvozdenom dobu, {to se uklapa uz nalaze o~ito domoroda~ke keramike hal{tatskih tradicija. Drugo se~ivo sa retu{em na ventralnoj strani (sl. 24/3) tipi~no je za pozne faze vin~anske kulture i pripada kontekstu periferije neolitskog naseqa. Grupi keramike 3 pripadaju i nalazi ve}e koli~ine lepa, od kojih se izdvaja komad (dimenzija 15 h 10 h 10 cm) sa otiskom drvene oblice (R 6-7 cm). Latensku keramiku ra|enu na vitlu u drugom kulturnom sloju sonde 1, izvan grupa keramike, prezentuju fragmenti lonaca i zdela od pre~i{}ene gline sa neznatnim primesama kvarca i prigla~anim zidovima, crvene ili sive boje pe~ewa. Izdvaja se stopa pehara ili zdele, ujedna~ene tamnosive boje pe~ewa, verovatno poluloptaste forme. Stopa je ukra{ena kanelurama u formi {iroke pravolinijske trake (sl. 23/2), a ovaj tip posude je tako|e prisutan u latenu Podunavqa27 i ima analogije na Gomolavi28, kao i na nekropolama Karaburma29 i Pe}ine, Kostolac30. Treba pomenuti i pitos koji je prona|en in situ u severozapadnom delu sonde na 1 m zapadno od grupe keramike 3, na istoj koti na kojoj je i lonac u formi situle. Pitos je crvenkaste boje pe~ewa, grube fakture, ~iji hemijski sastav ukazuje na iste primese (pesak, kamen, kvarc, minerali iz grupe felspata i amfibola, liskuni) koje se javqaju i kod pomenutog lonca, o~uvane dowe polovine posude (sl. 17). O~ito je re~ o istoj radionici i lokalnoj proizvodwi u duhu poznog latena. 142 Oleg Romanov

Slika 12. Polo`aj sonde 3 u odnosu na sondu 1

Pored ulomaka keramike, lepa i gari, u drugom kulturnom sloju sonde 1 na|eno je i prizmoliko dvoplatformno jezgro od kvarca (sl. 25/3) i fragment kortikalnog retu{iranog odbitka od re~nog oblutka (sl. 25/4), koji su tipolo{ki jasni jo{ u poznoj Vin~i i prisutni su kroz sve epohe do perioda gvozdenog doba. U tre}em kulturnom sloju smawuje se broj nalaza, i daqe je re~ o kuhiwskom posu|u autohtonih formi, bez bitnih kulturnih odrednica koje bi ukazivale na stariju hronologiju, osim mo`da ~iwenice da nema nesumwivih latenskih pojava. Sonda 3 je otvorena na istom potezu kao i sonda 1 (sl. 12, 13), 8 m ju`no od we, na mestu gde je geofizi~ko sondirawe dalo izraènije podatke o prisustvu arheolo{kog materijala. Sonda je dimenzija 7 h 3 m i svojom duòm stranom je orijentacije istok単zapad. Ima gotovo istovetnu stratigrafiju kao sonda 1 (sl. 21), sa relativno malom razlikom u debqini kulturnih slojeva, ali sa sasvim sli~nim inventarom i kulturno-hronolo{kim odrednicama. U wenim slojevima nema pojava kao {to su grupe keramike. U sva tri sloja dominantna je neornamentisana, uglavnom kuhiwska keramika hal{tatske tradicije sa plasti~nom trakom sa otiskom prstiju, kao jedinom dekorativnom pojavom, kao i ve}i broj trakastih dr{ki razli~itog preseka. U prvom sloju oranice tako|e se sporadi~no javqaju vin~anski nalazi u vidu keramike i okresanog materijala, a u drugom sloju usitweni fragmenti tipi~ne svetlosive latenske keramike ra|ene na vitlu. Nalazi okresanog kamena prate hronologiju: fragment jezgra od re~nog oblutka (sl. 24/4); retu{irani odbitak marginalnog retu{a i nemarne izrade, sa nepravilnim fasetama na dorsalnoj strani (sl. 25/1); kortikalni odbitak (sl. 25/2). Po na~inu izrade sli~ni su nalazima na obli`wim gvozdenodopskim lokalitetima Kovanluk i Crkvine.31 Znatna koli~ina ku}nog lepa i u sondi 3 potvr|uje naseobinski karakter lokaliteta. Posebno je zna~ajno otvarawe sonde 2 na suprotnom, ju`nom kraju poteza koji se ispituje (200 metara ju`no od ruba re~ne terase). Ona daje posebnu potvrNova istraìvawa lokaliteta Divqe Poqe u Ratini kod Kraqeva

143

B. Jovanovi}, M. Jovanovi}, Gomolava, naseqe mla|eg gvozdenog doba, Vojvo|anski muzej, Arheolo{ki institut (posebna izdawa 21), Novi Sad 単 Beograd, 1988, 30, T. XXVIII/8, 9; 31, T. XXV/7; 32, T. V/13; 35, T. XIX/2, 3; 49, T. XXXVIII/1 i T. XL/10; 50, T. XXXVII/9, 10. 29

Sladi}, Keramika Skordiska, 22, T. VI/1, T. VII/1; 45, T. XLVI/9. Isto, 23, T. VII/3, T. VIII/1, 4, T. IX/3, 5.

31 Narodni muzej Kraqevo, dosije br. 20, lokalitet Kovanluk i dosije br. 34, lokalitet Crkvine, Konarevo.

Slika 13. Sonda 3 nakon zavr{etka radova

Todorovi}, Kelti, 46.

33 B. Jovanovi}, M. Jovanovi}, Gomolava, 30, T. XXIX/29ñ7, 8, 11; 47, T. XXXII/4; 50, T. XXXIX/8.

Popovi}, Sladi}, Mla|e gvozdeno doba, 108.

Todorovi}, Kelti, 38.

du poznolatenskog karaktera naseqa. Sonda 2 (dimenzija 4 h 3 m) iste je orijentacije kao i druge dve sonde (istokñzapad ñ sl. 14). Bila je postavqena na mestu gde je geoelektri~no skenirawe pretpostavilo eventualno postojawe rasutog arheolo{kog materijala, {to je iskopavawe i potvrdilo. U osnovi, re~ je o gotovo istoj stratigrafiji, s tim {to drugi kulturni sloj ~ini kompaktna zemqa koja je ovde svetlomrke, a ne sivo`ute boje kao u sondama na severnom kraju poteza (sl. 19). Drugi slojevi su isti, kao i karakteristike zdravice koja se ovde javqa ve} na 0, 90 m. Najizrazitiji odnosno najdebqi je upravo drugi kulturni sloj (40ñ60 cm), u kojem ne dominira, mada je zastupqena ve} pomenuta domoroda~ka keramika hal{tatskih odlika, ve} naprotiv, tipi~na siva i crvena latenska keramika ra|ena na vitlu. Ova vrsta keramike ima svoje analogije na Gomolavi i @idovaru u I veku p. n. e.32 Tako zdela crvene boje pe~ewa sa koso razgrnutim Ñsî obodom i konveksnim vratom (sl. 23/1) ima svoje analogije na Gomolavi (faze VI a i VI b)33 i na lokalitetima Vajuga ñ Pesak i Mala Vrbica, Konopi{te34 i potvr|uje hronologiju kulturnih slojeva 1 i 2. Crvene posude izvijenih Ñsî oboda finije fakture i boqe izrade pojavquju se krajem stare i po~etkom nove ere u lokalnim radionicama.35 U tre}em kulturnom sloju nalaza je veoma malo. U ovom najstarijem sloju izdvajaju se fragmenti lonaca crvenomrke boje pe~ewa, fakture sli~ne loncu u formi situle, koji su i ukra{eni u istom maniru, ~e{qastim ornamentom lu~ne forme, koja je delom sa~uvana na jednom fragmentu (sl. 15), dok se na drugom javqa kao horizontalna linija. Ovaj na~in ukra{avawa, o ~ijim smo analogijama ve} govorili, pokazuje da i tre}i sloj, barem u sondi 2, ima nesumwivo poznolatensku hronologiju. Paralelno sa arheolo{kim iskopavawima na 50 metara zapadno od sonde 1 i 3 kopan je novi bunar, tj. izme{ten je sa trase obilaznice. Radnici su ekipi predavali kerami~ki materijal sli~an materijalu u sondama u blizini, karakteristi~an za keramiku hal{tatske tradicije. Rekognoscirawe okolnih wiva 144

Oleg Romanov

Slika 15. Fragment lonca sa ~e{qastim ornamentom iz sonde 2

Slika14. Izgled sonde 2 nakon zavr{etka radova

isto~no od trase obilaznice dalo je sli~ne rezultate. U samoj blizini, 10 metara isto~no od sondi 1 i 3, na samoj povr{ini prikupqena je izvesna koli~ina tipi~ne latenske sive keramike, pored domoroda~ke, kao i vin~anska keramika koja ima analogije sa keramikom sa ranijih iskopavawa u Ratini. Weno prisustvo je izraènije kre}u}i se ka istoku, u pravcu naseqa gde su bile otvorene sonde iz ranijih kampawa, {to potvr|uje da je zapadni deo lokaliteta u neolitu bio periferija naseqa. Analiza materijala (keramika, okresani kamen, lep) iz ove kampawe pokazuje da uprkos indicijama dobijenim geofizi~kim sondirawima, na zapadnom rubu Divqeg Poqa nisu otkriveni ostaci stambenih objekata, mada rasuti lep jasno govori da je re~ o nasequ. Obrada same keramike je bila oteàna zbog prili~ne o{te}enosti povr{inskog sloja, ~emu je doprinela velika kiselost zemqi{ta, karakteristi~na za re~ne terase oko u{}a Ibra u Zapadnu Moravu i daqe za terase pored same Morave. ZAKQUÂK Uop{teno govore}i ceo region du` re~nih terasa Zapadne Morave i Ibra, od Kraqeva do Vrwa~ke Bawe, uklapa se u ambijent naseqa gde je tokom celog metalnog doba prirodna za{ti}enost re~nih terasa omogu}avala kontrolu nad {irim podru~jem, a neprijateqima je oteàvala pristup naseqima. Iz tog perioda vidqive su i manifestacije ìvqewa u dolini Ibra i Zapadne Morave na lokalitetima Divqe Poqe, Kovanluk, Crkvine, koji su teritorijalno i vremenski bliski (sl. 16). Gruba keramika sa ovih lokaliteta je uniformna, pripada istom tipu, {to zna~i da se na svim ovim lokalitetima radi o istoj produkciji kerami~kih posuda.36 Sva ova saznawa idu u prilog o~ekivawima da }e budu}a arheolo{ka istraìvawa u neposrednoj blizini terasa Ibra i Zapadne Morave dovesti do otkri}a novih sedela~kih, stalnih ili zemqoradni~kih naseqa bliske me|usobne komunikacije, kao i wihovih nekropola. Nova istraìvawa lokaliteta Divqe Poqe u Ratini kod Kraqeva 145

Bogosavqevi}-Petrovi}, Stara naseqa, 16単20.

P. Popovi}, Skordisci od pada Makedonije do rimskog osvajawa, u: Skordisci i Starosedeoci u Podunavqu, ur. Tasi} N., Balkanolo{ki institut SANU (posebna izdawa 48), Beograd, 1992, 99ñ101. 38 Sladi}, Keramika Skordiska, 39.

M. Jovanovi}, Nalazi{ta, u: Skordisci i starosedeoci u Podunavqu, ur. Tasi} N., Balkanolo{ki institut SANU (posebna izdawa 48), Beograd, 1992, 112.

Jovanovi}, Nalazi{ta, 114.

Stoji} M., Gvozdeno doba u basenu Velike Morave, Beograd ñ Svetozarevo, 1986, 27ñ28, 61. 42

Todorovi}, Kelti, 38.

Isto, 46.

Slika 16. Karta, polo`aj lokaliteta Divqe Poqe, Ratina (1), iznad Luke, Kovanluk (2), Ribnica ñ ostava (3) i Crkvine, Konarevo (4)

Zapadna periferija lokaliteta Divqe Poqe, kao deo ibarske re~ne terase u neposrednoj blizini u{}a Ibra u Zapadnu Moravu, jedna je od takvih idealnih pozicija gde se koriste resursi obe reke. Na izvestan na~in latensko naseqe u Ratini nalazi se u sli~nom ambijentu kao Gomolava, Hrtkovci37, Popov Sala{ kod Ka}a38, ^arnok kod Vrbasa39, Gradina na Bosutu40. Moglo bi se re}i da je re~ o jednoslojnom nasequ poznolatenske hronologije, posebno {to sve tipi~ne latenske manifestacije datuju u isti period. Kod jednoslojnih naseqa tokom celog gvozdenog doba41 kulturni sloj se ~esto poklapa sa humusnim slojem, koji se intenzivno koristi kao poqoprivredno zemqi{te, {to konstantno dovodi do devastacije (ovo je slu~aj i sa naseqem u Kovanluku). U prilog tvrdwama da latenski horizont u Ratini pripada vremenu izme|u I veka p. n. e. i I veka n. e. govori i podatak da se u I veku p. n. e. intenzivnije javqa siva latenska keramika42, dok se krajem I veka p. n. e. na lokalitetima poput Gomolave, @idovara i na {irem podru~ju Balkana javqa crvena keramika dobre fakture, odli~no obra|ene povr{ine i ujedna~enog pe~ewa43. Posude crvene boje pe~ewa, poput onih iz gorwih slojeva sonde 2, javqaju se po~etkom nove ere u doma}im radionicama i savr{enije su izrade u odnosu na ranije sivo i crveno pe~ene latenske posude.44 Na ovaj stav ukazuje i situacija na lokalitetu Crkvine u Konarevu, koji je o~ito analogan novootkrivenom nasequ u Ratini, gde je na istoj terasi otkriven i rimski novac I veka ñ Vespazijanov denar.45 146 Oleg Romanov

Nalaèwe analogija sa keramikom i kremenom industrijom sa obli`wih lokaliteta Kovanluk, Crkvine u Konarevu, kao i sa lokaliteta iz Srema46, Banata47, Podunavqa48 i Pomoravqa49 ukazuje na kulturni kontinuitet gvozdenog doba u okolini Kraqeva, kao mesta gde se ukr{taju doline dve velike reke, odnosno dve velike komunikacione transverzale pravca istokñzapad (Z. Morava), severñjug (Ibar). Me{awe autohtonih i latenskih formi u grupi keramike 3 sonde 1 i sonde 2 karakteristi~no je za latenske lokalitete u Podunavqu i Sremu u I veku p. n. e.50 Starije forme kod rukom izra|enih posuda u latenu poti~u od autohtonog stanovni{tva koje u obradi keramike nastavqa sa hal{tatskim tradicijama. Ono {to se moè zapaziti jeste da su forme i fakture ostale sli~ne, ali se izgubila tipolo{ka raznovrsnost, ve} je keramika uglavnom kuhiwska, kao {to se izgubilo i bogatstvo ornamentike koja je karakteristi~na za starije gvozdeno doba, posebno u odnosu na materijal obli`weg, svega 2 km udaqenog naseqa. Ostala je najjednostavnija i najop{tija dekoracija u vidu trake sa otiskom prsta kojom se ukra{avaju lonci. Ovakva arheolo{ka situacija ukazuje na, u nauci jo{ uvek nerazja{wena, pitawa karaktera latena, kao hronolo{kog perioda u prostoru van keltske politi~ke dominacije i eksplicitnog kulturnog uticaja. O~ito da se te{ko moè govoriti o bitnoj promeni etni~kog sastava stanovni{tva koje je bazni nosilac kulture mla|eg gvozdenog doba u ovim podru~jima i koje se drì svoje tradicije, ali se sti~e utisak o osiroma{ewu kulture i gubitku primarnog identiteta. Latenske forme su indirektno keltske ñ uveène sa severa ili nabavqene putem razmene sa Skordiscima. Nema istorijskih podataka da su Skordisci bili u blizini Ibra i Zapadne Morave, mada nalazi iz Dragocveta kod Jagodine51, U{}a i Glo`dara kod Para}ina52 i pretpostavka da su kretali du` Morave i Ni{ave53, ~ine mogu}om tezu o nekoj vrsti prisustva Skordiska u I veku p. n. e. i I veku n. e. u ovim krajevima, ali ne govore i o karakteru tog prisustva. Ranija istraìvawa lokaliteta Divqe Poqe u Ratini kod Kraqeva pokazala su da je ìvot u neolitu bio koncentrisan na isto~nom delu re~nog platoa blizu u{}a Ibra u Zapadnu Moravu. Najnovija istraìvawa su ustanovila da se na zapadnom delu lokaliteta vin~anska keramika javqa kao sporadi~na pojava i posledica razno{ewa materijala orawem, a da je tu zapravo re~ o latenskom nasequ, verovatno aktivnom do dolaska Rimqana na ove prostore. Povr{inski nalazi keramike iz latena u wivama isto~no od sondi otvorenih u kampawi 2007. godine, ukazuju da }e budu}a prou~avawa prostora u pravcu istraènog sektora vin~anskog naseqa utvrditi dokle se naseqe iz latena pruàlo na istoku.

Nova istra`ivawa lokaliteta Divqe Poqe u Ratini kod Kraqeva

147

Isto, 38.

Bogosavqevi}-Petrovi}, Stara naseqa, 20ñ21.

Jovanovi}, Nalazi{ta, 112, 160; B. Jovanovi}, M. Jovanovi}, Gomolava, 30, 31, 35, 44, 49.

47 Sladi}, Keramika Skordiska, 35.

Popovi}, Skordisci, 108.

Todorovi}, Kelti, 110.

Popovi}, Skordisci, 109ñ110; Todorovi}, Kelti, 12, 37, 107, 127ñ128; Sladi}, Keramika Skordiska, 51. 51

Todorovi}, Kelti, 23.

Isto, 110.

Isto, 15.

Slika 17. Sonda 1.3. otkopni sloj, grupe keramike 1, 2 i 3

Slika 18. Sonda 1, nivo 3. otkopnog sloja

Slika 19. Sonda 2, severni profil

Slika 20. Sonda 1, severni profil

Slika 21. Sonda 3, severni profil

Slika 22. Hal{tatska keramika sa Divqeg Poqa, kampawa 2007.

Slika 23. Latenska keramika sa Divqeg Poqa, kampawa 2007.

150

Oleg Romanov

Slika 22. Hal{tatska keramika sa Divqeg Poqa, kampawa 2007.

Slika 25. Nalazi okresanog kamena, Divqe Poqe, kampawa 2007.

152

Oleg Romanov

Oleg Romanov NEW ARCHAEOLOGICAL RESEARCH IN THE LOCALITY DIVLJE POLJE IN RATINA NEAR KRALJEVO Summary The locality Divlje Polje in Ratina near Kraljevo has existed in science as a Vin~a settlement for 25 years, which was proved by the surface finds and finds from the campaigns carried out during the eighties of the past century. In March 2007, while the by-pass around Kraljevo was being constructed, the north-east edge of the locality was damaged as the consequence of exploitation of gravel. Some ceramic fragments and daub were found in the newly formed excavation site thus once again proving the Vin~a character of the locality. As the route of the future by-bass went through the west part of the locality, it was necessary to do some protective archaeological excavations. The excavations were preceded by geoelectrical scanning after which it was established at which places probes should be placed. Two probes (probes 1 and 3) were placed in the vicinity of the edge of the river terrace, while probe 2 was placed closer to the today’s settlement. All three probes have almost identical stratigraphy. In the first cultural layer of probe 1, i.e. the plough field, there is sporadic occurrence of fragmented Vin~a ceramics analogous to the ceramics from the previous excavations in Divlje Polje. There is mixing of Vin~a ceramics and Hallstatt pottery. The ceramics in the second cultural layer are more numerous, and the appearance of groups of ceramics is characteristic. The finds from the groups of ceramics confirm that they are Hallstatt ceramics originating from the period of La Tène because their fragments are mixed with the fragments of La Tène ceramics which have an analogy on La Tène localities in Srem, Banat, Podunavlje and Pomoravlje. In addition to the ceramics, five chipped stones were found in the same layer; the first one is chronologically indeterminable, the second one which chronologically coincides with the ceramics of Hallstatt traditions, the third one which belongs to the context of a neolithic settlement and two chipped stones which appeared as types way back in late Vin~a and were present in all phases of the Iron Age. In the third cultural layer, some fragments of indigenous pottery of Hallstatt forms were found. Scattered Vin~a ceramics dominate in the first layer of probe 3 as well as with probe 1. The second cultural layer is characterized by the appearance of grey La Tène ceramics made on a hand-turned wheel and three specimens of chipped stone which have their analogy on the nearby Iron Age localities Kovanluk and Crkvine, Konarevo. Probe 2 is characterized by the appearance of La Tène forms that are slightly more present in comparison with the Hallstatt ones and which, judging by the better quality making and analogies with some localities in Srem, Banat and eastern Serbia, belong to local workshops from the end of the I century BC and the beginning of the I century AD. During the reconnaissance of the surrounding fields and digging of wells in the vicinity of probes 1 and 3, a certain quantity of typical ceramics of Hallstatt tradition was collected. Fragments of La Tène ceramics are more rarely present. The finds of Vin~a ceramics, analogous to the Ratina finds from previous campaigns were more distinct going eastwards, in the direction of today’s settlement and probes from the eighties of the past century. Their distribution proves that the west part of the locality in the neolithic period was the periphery of the settlement. The appearance of La Tène pottery and ceramics of Hallstatt tradition, considerable amounts of scattered daub and the analysis of chipped stone indicate the settlement character of the locality near the confluence of the Ibar river and the West Morava, which, in the Iron Age, was closely connected with Kovanluk and Crkvine in Konarevo. The statement is supported by the appearance of uniform ceramics on all three localities which were undoubtedly connected in terms of time and space. Divlje Polje in Ratina near Kraljevo represents a single-layer late La Tène settlement, most likely between the I century BC and the I century AD, when the appearance of grey La Tène ceramics on the localities all over Srem, Banat, Podunavlje and Pomoravlje was more intense. On the other hand, mixing between Hallstatt and La Tène forms is typical for La Tène in Podunavlje and Srem at the end of the I century BC. Discovery of handmade kitchen bowls means that the autochthonal population continued with the Hallstatt traditions even in La Tène, which means that the ethnic composition of the local population did not essentially change although the primary identity was lost and the culture was impoverished, which is indicated by the loss of typological diversity and richness of ornaments in relation to the previous, Hallstatt epoch. La Tène forms themselves were indirectly Celtic and were imported or provided through the exchange with the Scordiscs from the north. The finds from some Pomoravlje localities indicate a kind of presence of the Scordiscs along the Morava and Ni{ava rivers, which further allows the assumption about their presence near the West Morava and the Ibar between the I century BC and the I century AD. Previous research showed that life in the neolithic period was concentrated on the east part of the plateau near the confluence, and the latest research shows that the west part in the neolithic period was the periphery of the settlement, while during La Tène at that place there was a settlement which existed all until the arrival of the Romans in this territory.

Nova istra`ivawa lokaliteta Divqe Poqe u Ratini kod Kraqeva

153

RADOMIR RISTI] Istorijski arhiv Kraqevo

UDK: 271.222(497.11)523.6î1887/1916î(083.86) ID: 173164556

POSETIOCI I PRILO@NICI MANASTIRU STUDENICI (1887ñ1916) Apstrakt: U manastiru Studenica 1886. godine uvedena je kwiga za upisivawe posetilaca i priloga koje su darivali ovoj svetiwi. U kwizi koja obuhvata period od 1887. do 1915. godine nalaze se imena oko 1900 osoba me|u kojima su obi~ni qudi kao i kraqevi, mitropolit, episkopi, ministri, diplomate, nau~nici i mnogi drugi iz Srbije i inostranstva. Kqu~ne re~i: Manastir Studenica, episkop Nikanor, posetioci, prilozi, kwiga posetilaca Najstarija crkva manastira Studenice, posve}ena Bogorodici, sagra|ena je izme|u 1183. i 1196. godine. Wen ktitor, veliki ùpan Stefan Nemawa, namenio joj je ulogu mauzoleja. Pored Nemawe, koji je u mona{tvu nazvan Simeon i posle smrti progla{en za sveca, u woj su sahraweni kraq Stefan Prvoven~ani, kraq Radoslav, veliki knez Vukan i Vukanov sin \or|e. Mo{ti prvog srpskog kraqa iz dinastije Nemawi}a, Stefana Prvoven~anog (1196ñ1227), sv. Simona, ~uvaju se u }ivotu pred oltarom. Bogorodi~ina crkva sjediwuje u sebi vizantijsku konstrukciju s mramornom ode}om i ukrasom romanskih crkava. U manastirskom krugu sa~uvane su do danas jo{ dve mawe crkve ñ sv. Nikole i sv. Joakima i Ane. Studeni~ki manastir, ÑVelika lavra Svetog Simeonaî, tj. ÑCarska lavraî, ve~no prebivali{te dràvnika i osniva~a dinastije Nemawi}a, sv. Simeona, stekao je veliki ugled i po{tovawe. Trajno je zauzeo prvo mesto u hijerarhiji srpskih manastira i kao takav uvek bio odredi{te poklonika kod kojih je izazivao najuzvi{enija ose}awa.1 Postoje brojni motivi da se poseti manastir Srudenica: verski, dràvni~ki, politi~ki, profesionalni (vajari, slikari, arhitekteÖ), kao i znatièqa. Mnogi su pohodili ovaj manastir u nadi da }e tu na}i izle~ewe, za{titu i pomo}. Sveta mesta, kod Srba kao i kod ostalih naroda, imaju veliki zna~aj i posebnu ulogu u istoriji i tradiciji. To se naro~ito vidi na primeru manastira Studenice, kojem ~udotvornu mo} daju mo{ti svetog Simeona Nemawe i svetog kraqa Stefana Prvoven~anog. Nesumwivo, vladalo je veoma ra{ireno verovawe da mo{ti ili molitve imaju univerzalnu isceliteqsku mo}, tj. da su delotvorne protiv du{evnih bolesti, gube, ènskih bolesti, groznice i stotine drugih tegoba. U prilog tome veoma upe~atqivo govori slede}e: ÑPoznati lekar, kwièvnik i politi~ar Vladan \or|evi} je ve}i deo svog putopisa o Studenici posvetio potresnom doga|aju ~iji je bio svedok: izle~ewu te{kog du{evnog bolesnika nad mo{tima svetog kraqa Stefana Prvoven~anog.î2 Nije mali broj onih koji su o svojoj poseti Studenici ostavili zapise. Stefan Stefanovi} Tenka, pope~iteq prosvete Kneèvine Srbije, u odu{evqewu je 1838. godine napisao: ÑPolaze}i od Vasiline ~esme Karanovcu, jedno {to mi s puta daleko nije bilo, a drugo zauviditi drevnost, i zadu`binu Kraqeva Srbskij, propustiti nisam mogao, da Manastir Studenicu ne posetim. Koliko sam pak tronut bio, kad sam u Crkvu u{ao, i kakva su me ~uvstva obuzela, kada sam krasotu onu, kojoj nigde ravna ni ~uo, ni video nisam, posmotrio, perom opisati u stawu nisam, no samo toliko kazati mogu, da je sav posao Jedinstvenij, i da se odande uprav viditi i zakqu~iti moè, da su nekad i Srbqi osobito {togod, i svake pohvale dostojno imali, a i danas blagodarenie Bogu imaju…î3 Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

155

Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981; Studenica, Beograd 1968; \or|e Trifunovi}, Jugoslavija ñ umetni~ki spomenici, Beograd 1988; Milo{ Blagojevi}, Srbija u doba Nemawi}a, Beograd 1989; Kraqevo i okolina, Beograd 1966. 1

Ljubodrag P. Ristic, Serbian Holy Places and Miraculous Events (Based on Nineteenth ñ Century Travel Accaunts), Balcanica XXIX (Beograd 1998), 65ñ82. 2

Raport Stefana Stefanovi}a Tenke, pope~iteqa prosvete Kne`evine Srbije, 24. jul 1838. godine, Arhiv Srbije, Beograd, KK XXXVII, 97.

Arsa Pajevi}, Mala spomenica sa petstogodi{we slave vidovdanske u Kru{evcu i miropomazawa kraqa Aleksandra u @i~i (sa vi{e slika), Novi Sad 1889, 89ñ94.

Vladimir Nikoli}, @i~a i Studenica, putopisna crta iz Srbije, Zemun 1896. Advokat iz Zemuna svoj put po Srbiji i posetu Studenici opisao je prvo u Novom vremenu, a ubrzo zatim, 1896. godine, to je pre{tampao u posebnoj kwi`ici pod naslovom @i~a i Studenica, putopisna crta iz Srbije, Zemun 1896, 23. 6

Edit Meri Daram, Kroz srpske zemqe (1900ñ1903), preveo i pogovor napisao Vujadin Milanovi}, Beograd 1997, 184ñ186.

Nikanor Ruì~i}, episkop ì~ki (1886ñ1889), ro|en je 1843. godine i na kr{tewu dobio ime Nikola. Posle Gimnazije u [apcu, zavr{io je Bogosloviju u Beogradu 1863. godine, a 1875. i Duhovnu akademiju u Kijevu. Zamona{io se u manastiru Bukovo i dobio ime Nikanor. Na Beogradskoj bogosloviji bio je predava~ i rektor od 1883. godine. Iako je bio u stalnoj vezi sa svrgnutim mitropolitom Mihailom, nije odbio ponudu od nekanonskog mitropolita Teodosija da bude imenovan za episkopa. Hirotonisan je na tron ì~kih episkopa 4. maja 1886. godine. Posle kra}eg rezidovawa u Kraqevu, 1887. godine preneo je episkopsku stolicu u â~ak. Odlikovan je Ordenom sv. Save I stepena. Podneo je ostavku i razre{en episkopske du`nosti 28. maja 1889. godine. Posle ovoga ìveo je u Zagrebu, Dubrovniku, Cetiwu i u Nema~koj, gde je u Jeni i Tibingenu studirao teologiju i filozofiju. Bavio se i pisawem istorije Srpske pravoslavne crkve. Vi{e u: Predrag Puzovi}, Nikanor Ruì~i}, episkop ì~ki (1886ñ1889), Rudo poqe ñ Karanovac ñ Kraqevo, (Od prvih pomena do prvog svetskog rata), BeogradñKraqevo 2000, 207ñ232.

Arsa Pajevi}, kwiàr iz Novog Sada, posetio je Studenicu 1889. godine. O~arali su ga ukrasi od belog i modrog Ñnajfinijeg mramoraî, kao i mramor kojim je crkva gra|ena i patosana. Zapaà velika o{te}ewa zidova i ìvopisa a Ñi {to je jo{ preostalo staroga ìvopisa, i taj je ve}inom zamazan, naro~ito likoviî.4 Dr Vladimir Nikoli}, advokat iz Zemuna, bio je u Studenici 1896. godine. Na wega je snaàn utisak ostavilo neposredno okruèwe manastira: ÑLavra studeni~ka stegnuta je izme|u dva bregaÖ Ne moè ~ovek ve}u usamqenost zamisliti nego {to je ovaj kraj, pa se ve}ma razume, za{to je Stevan Nemawa ba{ ovo mesto za manastir izabrao. Ko èli mira i ne mari za dodir svagdaweg sveta, na}i }e na ovom mestu èqnu usamqenost a èlil mu du{a u samo}i dodir s bogom, na}e ga ovde i danas. Studenica je, {to bi po biblijski rekao u pravoj pustiwi.î5 Britanka Edita M. Daram putovala je po Srbiji 1902. godine i u Studenicu stigla ja{u}i na kowu iz pravca Ivawice. Zapazila je da je Ñìvopis restauriran u novije vremeî a Ñarhimandrit je uzdisao nad oskrnavqenim predmetima, ali je bio zadovoqan mojim ushi}enim divqewem wegovoj crkviî. Pokazan joj je i ormar pun zavetnih darova od kojih su ve}inu ~inili li~ni dekorativni predmeti. Pe{kiri, zavese i posteqina u sobi u kojoj je preno}ila tako|e su bili darovi manastiru. Zabeleìla je i zanimqiv podatak: ÑStudenicu je, re~e mi arhimandrit, posjetio veoma veliki broj Engleza. (Ö) On izbroja na prste, i re~e da je od 1865. ukqu~uju}i i mene, bilo osmoro.î6 Krajem 19. kao i po~etkom 20. veka posete i darovi manastiru su brojne {to je navelo episkopa ì~kog Nikanora7 da 1886. godine uvede kwigu ñ zapisnik za upisivawe posetilaca i priloga. Istom prilikom episkop je propisao i Pravila po kojima }e se vr{iti upisivawe/evidentirawe: Pravila Cene}i i uvaàvaju}i dobrovoqne priloge pobo`nih Hri{}ana, koji ~ine posjete svetoj zadu`bini slavnih Nemawi}a i prilaù posilne podarke na sv. Kivot prepodobnoga oca Simona, a u ceqi priznawa prema darodavcima ustanovqavamo pri Manastiru Studenici ñ Lavri Srpskoj Zapisnik u kom }e se imena prilo`nika i posetilaca upisivati (ili sami svojeru~no ko ume ili ina~e), a tako {to i priloèni prilog pored imena, i za to propisujemo ova pravila: 1. Da se sve u ovaj Zapisnik upi{e, {to ko priloì Manastiru ili na sv. Kivot i druge svetiwe; 2. Da se svi prilo`nici sami ili posredno zapi{u u ovaj zapisnik, ozna~iv{i pored imena, {ta je priloìo; 3. Da se svi prilo`nici oni, koji su priloìli sumu od 50. i vi{e dinara, spomiwu u crkvi o praznicima na litiji u ve~e za dve godine; a posle da se spomiwu od 20ñ100 godina ñ (prema prilogu ra~unaju}i) ñ svako u o~i praznika hrama, kao i one prilo`nike, koji }e priloìti od 12ñ50 dinara. Ispod 12. dinara ko priloì da se pomiwe godinu dana o velikim praznicima na litiji. 4. Da se svake godine posle praznika hrama da na javnost u novina sva imena prilo`nika koji su preko godine posjetili i darivali Manastir; 5. Da se Zapisnik vazda u ~istoti na stolu za to odre|enom u crkvi drì, gde }e posjetioci i svoja imena i priloge upisivati; gde }e jedan od bratija nadzor voditi; 6. Da se Zapisnik ñ po{to se popuni ñ ~uva u riznici Manastirskoj; kao i ostale utvari crkvene; 7. U Zapisnik se moè zapisati ime, prezime, zvawe i odakle je onaj koji ho}e da se upi{e i da priloì. ñ Ako bih ko hteo da upi{e i imena svoje familije ili prijateqa ñ onda }e za svakog priloìti izvesnu sumu priloga koliko on ho}e; 156 Radomir Risti}

8. Za ovaj Zapisnik: wegovo cepawe izmene ili upropa{}ewe ñ odgovorno je sve bratstvo manastirsko, a naro~ito stare{ina Manastira; S toga: Preporu~ujemo ozbiqno svima da isti Zapisnik ~uvaju, i da se prema ovim pravilima vladaju i po{tuju. EBr ñ 432 1 Oktobar 1886. god u Kraqevu episkopskoj rezidenciji

Episkop @i~ki Nikanor Ru`i~i} (mp)

Pravila nisu dosledno primewivana. Za prvonamewenu svrhu kwiga je sluìla do 1915. godine, do kada su popuwene 73 strane. Od 1915. godine namena kwige je promewena. Ratna i okupaciona oskudica primorale su manastirsko stare{instvo da nepopuweni deo kwige preoblikuje u mati~nu kwigu umrlih i za tu namenu je koristi do 1926. godine.8 U periodu od 1887. do 1915. godine bilo je 1 833 upisa iza kojih stoji ne{to ve}i broj posetilaca. Skoro svi ovde upisani prilozi, osim desetak, jesu u novcu. Pokloweno je preko 7 000 dinara, 40 dinara u zlatu, 40 franaka u zlatu, 80 franaka, jedna Ñzlatna para starinskaî, dva krsta, kwige i nekoliko upotrebnih predmeta (pe{kiri, ~ar{avi, ~arape, ~evre, qen|er). Me|u doma}im i stranim posetiocima ovde sre}emo Ñobi~an narodî a i dva kraqa, mitropolita, episkope, ministre, diplomate, akademike, nau~nike, profesore, u~iteqe, studente, u~enike, umetnike, lekare, veterinare, apotekare, sudije, oficire, ~inovnike, zemqoradnike, doma}ice, trgovce, zanatlije, kraqeve pratwe, porodice, {kole ili pojedine razrede, komitsku ~etuÖ Osim iz okoline, Ra{ke, Kraqeva, â~ka, Uìca, Kragujevca, Kru{evca, Beograda i ostalih mesta u Srbiji, bilo je posetilaca i iz susednih zemaqa, ali i Francuske, Velike Britanije, Irske, Nema~ke, ê{ke, Rusije, Amerike i Italije. Arhiepiskop beogradski i mitropolit Srbije Inokentije posetio je manastir Studenicu 4. jula 1899. godine. S wim su bili episkop ì~ki Sava, iguman manastira Ravanice Josif Gavrilovi}, protoprezviter moravski Milutin F. Popovi} i stare{ina manastira Vra}ev{nice jeromonah Mihail R. Trailovi}. Kraq Aleksandar Obrenovi} posetio je Studenicu dva puta. Prvi put s brojnom svitom stigao je 21. juna 1889, sutradan po miropomazawu u @i~i. U Studenici je preno}io i narednog dana (22. juna) oti{ao za â~ak preko Kraqeva.9 Ovom prilikom kraq se nije upisao u kwigu prilo`nika, ve} samo ministri, generali, mar{al dvora i drugi iz pratwe, ukupno wih dvanaest. Drugi put, 31. avgusta 1901. godine, zajedno s kraqicom Dragom, ministrima, dvorskim oficirima i ostalima iz pratwe. U kwigu ñ zapisnik prilo`nika kraq i kraqica upisali su se svojeru~no i za to je izdvojena posebna strana. Uo~i miropomazawa u @i~i kraq Petar I posetio je Studenicu 24. septembra 1904. godine. Wegov svojeru~ni potpis nije izdvojen od ostalih. Skoro istovremeno Studenicu je posetio srpski konzul iz [efilda Arnold Mjur Vilson. U wegovoj pratwi bio je filmski snimateq Frenk Storm Moter{ou, koji je snimio krunisawe kraqa Petra I, a potom napravio filmske zapise i u Kraqevu, manastiru @i~a, manastiru Studenica, Ra{koj, N. Pazaru itd. Nikola S. Jovanovi} Amerikanac10 pohodio je, kao pratilac i prevodilac posetiocima iz Britanije i Amerike, Studenicu od 1895. do 1905. godine pet puta. Jovana Cviji}a dva puta nalazimo u kwizi posetilaca Studenice ñ 17. jula 1900. i 31. jula 1909. godine. Od brojnih zanimqivosti izdvajamo da su 21. juna 1896. godine Kraqev~ani, Vladimir K. Ku{akovi}, nastavnik Ratarice, i Milivoje Jankovi}, narednik veterinar, zapisali da su Ñprvi na velosipedu do{liî u Studenicu. Za pisawe je kori{}eno mastilo i, re|e, grafitna olovka. îtawe potpisa na vi{e mesta ometa mastilo koje je izbilo na pole|inu lista i zaklonilo tekst. Najteì za ~itawe su potpisi onih koji pero veoma retko ili svakodnevno (~inovnici i pisari) koriste. Datumi su po julijanskom kalendaru. Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ñ1916) 157

8 Kwiga se sada ~uva u Istorijskom arhivu Kraqevo i pripada arhivskom fondu ñ Manastir Studenica (inv. br. 17).

Qubodrag P. Risti}, Kraqevi u Kraqevu (1882ñ1889ñ1904), u: Rudo poqe ñ Karanovac ñ Kraqevo, (Od prvih pomena do prvog svetskog rata), Kraqevo, BeogradñKraqevo 2000, 243.

Nikola S. Jovanovi} Amerikanac ro|en je 1853. godine u Poàrevcu, gde je zavr{io niù gimnaziju. U Beogradu je zavr{io vi{u gimnaziju. U~io je na Univerzitetu u Wujorku. Zbog rata sa Turcima 1876. godine vra}a se u Srbiju kao dobrovoqac i bio je odre|en za tuma~a engleskim ratnim dopisnicima. Po zavr{etku rata bio je postavqen za saradnika Srpskih novina, a 1878. godine odlazi u Pariz kao pitomac. Po{to je izgubio stipendiju, vra}a se u Srbiju, gde je nakratko aktivan u Liberalnoj stranci. Bio je sekretar Beogradske op{tine i urednik Beogradskih op{tinskih novina. Vi{e puta je angaòvan i otpu{tan iz diplomatske slu`be. Penzionisan je posle 1919. godine. (St. Stanojevi}, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovena~ka, prva kwiga, 1925, 175)

Manastir Studenica oko 1910. godine

Potpisi su sa punim ili skra}enim imenom (Mih. Drag. Jov. Nik.). Ime uglavnom prethodi prezimenu. Sredwe slovo je skoro uvek bez ta~ke. Ima i slu~ajeva da je na kraju prezimena ispu{teno poneko slovo. Udate ène za sredwe slovo naj~e{}e uzimaju prvo slovo muèvqevog imena a prezimenu dodaju nastavak Ñkaî (Petrovi}ka). Devojke svoje prezime pi{u sa dodatkom Ñevaî (Petrovi}eva). Osim na srpskom i }irilicom, mawi broj potpisa je na francuskom, engleskom, ruskom, nema~kom, ~e{kom, ma|arskom, italijanskom i rumunskom jeziku. Stranci su datume posete naj~e{}e upisivali po gregorijanskom kalendaru. U ovom prilogu dat je pojednostavqen i zbog mnogobrojnih osobenosti neujedna~en prepis. Umesto imena i prezimena ili wihovih delova koji nisu ~itqivi stoje ta~kice. Nisu dopuwavane niti ispravqane re~i tipa: Mih., Drag., art., ppuk., u~., inìnir i dr.

158

Radomir Risti}

Manastir Studenica, Ikonostas oko 1920. godine

Dr \or|e Radi} (1839単1924), poznati poqoprivredni stru~wak, upravnik i profesor Ratarske {kole u Kraqevu. 12

Kosta N. Paunovi}, profesor matematike, direktor Gimnazije u Kraqevu od 1911. do 1914. i 1919/20. godine. Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

163

Mihailo Valtrovi} (1839Ăą1915), arheolog, arhitekt, istori~ar umetnosti, akademik, profesor Velike {kole, upravnik Narodnog muzeja, osniva~ Srpskog arheolo{kog dru{tva.

RenĂŠ Millet, francuski ambasador.

164

Radomir Risti}

Nikola Pa{i} (1845ñ1926), dr`avnik i politi~ar. Vo|a radikala i vi{e puta predsednik Vlade.

Arsa Pajevi} (1840ñ1913), kwiàr i kwièvnik. Osnovao je 1876. godine u Novom Sadu kwiàru. Izdavao je Zmajev ÑNevenî i ÑStarmaliî i mnoge kwige. Sve {to je stekao ostavio je Srpskoj gimnaziji u Novom Sadu. Godine 1889. u Novom Sadu objavio je kwigu Mala spomenica sa petstogodi{we slave vidovdanske u Kru{evcu i miropomazawa kraqa Aleksandra u @i~i (sa vi{e slika). Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ñ1916)

165

166

Radomir Risti}

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

167

ﾃ全vega: 87,50, 31. oktomvra 1890. god u M. Studenica.ﾃｮ

168

Radomir Risti}

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

169

Dr Jaroslav Ku`eq, okru`ni lekar u ^a~ku. 19

ﾃ全vega: 74,35, 31. decembar 1891. god u M. Studenica.ﾃｮ

170

Radomir Risti}

Ogist Bop (1862単1922), kwi`evnik i diplomata, prvo sekretar francuskog poslanstva u Beogradu, a u vreme Prvog svetskog rata poslanik (ambasador). Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

171

ﾃ全vega 86,90 (na kraju 1892. pre 23. 2. 1893).ﾃｮ

172

Radomir Risti}

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

173

ﾃ全vega 145,30, 31. decembra 893 god U M Studenica.ﾃｮ

23 \or|e Gen~i} (1861ﾃｱ1938), politi~ar i dr`avnik. Jedan od vo|a Liberalne stranke.

Radomir Putnik (1847ﾃｱ1917), vojvoda, srpski vojskovo|a, na~elnik General{taba, ministar vojske.

174

Radomir Risti}

ÑCela suma: 85,10, 31. 12. 894.î

Savatije Bo`i} (1859ñ1960), kraqeva~ki prota.

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ñ1916)

175

ﾃ全va suma 193,00, 31. decembar 1895 god Mr. Studenicaﾃｮ.

\or|e Jovanovi} (1861ﾃｱ1953), vajar. Odigrao je zna~ajnu ulogu u razvoju novije srpske skulpture (spomenik Kosovskim junacima u Kru{evcu).

Dr Vladimir Nikoli} je ovo putovawe opisao u kwi`ici @i~a i Studenica, putopisna crta iz Srbije, Zemun 1896, IV, 52.

176

Radomir Risti}

ﾃ全va suma 117, 90, 31. decembar 1896 god Mr. Studenica.ﾃｮ

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ﾃｱ1916)

177

ﾃ全vega 127 din 30 decembar 1897 god Mr. Studenica, Stare{ina M Studenice, arhimandrit.ﾃｮ

178

Radomir Risti}

Tihomir R. \or|evi} (1868ﾃｱ1944), etnolog, akademik. 33

ﾃ全vega 192 din, 31 decembar 1898 god Manastir Studenica, Stare{ina M Studenice, arhimandrit Teodosije.ﾃｮ

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ﾃｱ1916)

179

Venijamin [arkovi}, trgovac iz Ra{ke.

180

Radomir Risti}

ﾃ全vega za 1899 godinu 420,20.ﾃｮ

Jovan Belimarkovi} (1827ﾃｱ1906), general, ~lan Dr`avnog saveta, namesnik.

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ﾃｱ1916)

181

Dr Dimitrije Anti} (1874単1955), sreski lekar u Kraqevu i prvi lekar u Mataru{koj bawi, univerzitetski profesor.

182

Radomir Risti}

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

183

Jovan Cviji} (1865単1927), nau~nik, geograf, antropograf, univerzitetski profesor, akademik. 39

Radomir Ili} (1877単1909), gimnazijski profesor, geograf i antropolog. 40

Dragutin J. Derok (1877単1946), profesor geografije, kartograf. Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

185

41 ﾃ全vega u 1900. godini 337,50, 31. decembar 1900. godine u Man. Studenici, Stare{ina Manastira Studenice, arhimandrit Teodosije.ﾃｮ

186

Radomir Risti}

Milutin Vesni}, poreznik u Kraqevu. Pored prote Savatija Bo`i}a jedan od najzaslu`nijih za otkri}e Mataru{ke bawe.

Dr Marko T. Leko (1853単1832), hemi~ar, profesor Velike {kole. Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

187

Aleksandar Obrenovi}, kraq Srbije 1889単1903. godine. 45

Draga, kraqica Srbije 1900単 1903. godine.

190

Radomir Risti}

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

191

192

Radomir Risti}

Herbert Vivijan (Herbert Vivian) (1865単1940), poznati britanski publicista i putopisac. Srbiju je posetio vi{e puta i u woj zadobio poverewe i po~asti. Objavio je vi{e kwiga a me|u najva`nijim su: Servia: The Poor Man Paradise, London 1897; The Servian Tragedy with Some Impressions of Macedonia, London 1904. Vi{e u: Aleksandar Rastovi}, Britanski putopisci u Srbiji po~etkom XX veka, Zbornik Matice srpske za istoriju 65単66 (2002), 105.

Jovan Ilki} (1857単1917), arhitekta.

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

193

ﾃ全vega dobiveno za ovu 1902. godinu din. 616,15. 31. decembra 1902. god man. Studenica. Stare{ina Manastira Studenice, arhimandrit Teodosije.ﾃｮ

194

Radomir Risti}

Slobodan Jovanovi} (1869ñ 1958), pravnik, istori~ar, pisac, univerzitetski profesor, akademik, predsednik Vlade. 50

ÑSvega dobiveno za ovu 1903. godinu din. 207,80. 31. decembra 1903 god man. Studenica. Stare{ina Manastira Studenice, arhimandrit Teodosije. Komesar Glavne kontrole V. BÖ 10. 1. 1904. Man. Studenica.î

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ñ1916)

195

ÑSvega dinara 54,50. 15. juna 1904. god. Man. Studenica.î

Mijailo ^ebinac, trgovac iz Kraqeva. 53

Stanoje Stanojevi} (1874ñ1937), istori~ar, univerzitetski profesor, akademik. 54

Jovan Radoni} (1873ñ1956), istori~ar, univerzitetski profesor, akademik. 55 Sima M. Markovi} (1888ñ 1937), profesor matematike, politi~ar.

196

Radomir Risti}

\or|e Kara|or|evi}, princ.

Dr Xejms Beri i wegova supruga dr Mej Dikinson Beri vodili su po~etkom 1915. godine englesko-srpsku bolnicu (ÑJedinica Beriî) u Vrwa~koj Bawi.

Arnold Mjur Vilson, srpski po~asni konzul u [efildu.

Frenk Storm Moter{ou, filmski snimateq. Snimio je film o krunisawe kraqa Petra I. Napravio je filmske zapise i u Kraqevu, manastiru @i~a, manastiru Studenica, Ra{koj, N. PazaruÖ

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ñ1916)

197

Petar I Kara|or|evi}, kraq Kraqevine SHS 1903単1921.

Aleksandar I Kara|or|evi}, kraq Jugoslavije 1921単1934. 61

Nikanor, episkop ni{ki.

198

Radomir Risti}

Petar Ubavki} (1852ñ1910), vajar. Zna~ajan predstavnik realisti~nog stila u srpskoj skulpturi. 64

Xon Foster Frejzer je boravak u Beogradu i Studenici 1905. godine opisao u kwizi Slike sa Balkana, koju je objavio 1912. godine.

ÑNd 3. avgusta 1904. dovde, Komisija je sabrala i ovu sumu stavila u izvodu o pregledu kase pod. br. 3. primawa. Od ove sume na|eno je u gotovu novcu samo devet dinara i 30/00. 3. ja. 1906 god Studenica. Predsednik komisije: Namesnik sreski Arh. M. Petrovi}, ~lanovi: sreski pisar Mir Gavrilovi}, predsednik op{tine Trivun Kundovi}.î

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ñ1916)

199

66 ﾃ全vega za 1906. godinu bilo je priloga po ovoj kwizi Sto ~etrdeset i dva dinara koja je suma zavedena pod brojem 159. dnevnika prihoda za 1906. god 31. decembra 1906. god, U Studenici Overava: Sim \. Dugali} jeromonah Nastojateq Manastira Studenica Arhinandrit S. Balti}.ﾃｮ

202

Radomir Risti}

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

203

ﾃ選 slovima dvesta devedeset jedan dinar i 90 para. Suma ova uvedena je u prihod kase manastirske pod brojem prihoda za mesec decembar 1907. godine, P.DN0 71, 31. decembra 1907. g. Studenica. Overava jeromonah Sim. \. Dugali}. Nastojateq manastira Studenice, Arhimandrit S. M. Balti}.ﾃｮ

204

Radomir Risti}

68 Grgur Jak{i} (1871単1955), istori~ar, univerzitetski profesor.

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

205

ﾃ全vega: 201 I slovima dvesta jedan dinar. Suma ova zavedena je u dnevnik prihoda za 1908. god. pod brojem 145. DNo 145 31. decembra 1908. god. Studenica. Arhimandrit M. Studenice S. M. Balti}.ﾃｮ

206

Radomir Risti}

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

207

Ă&#x2018;Uvedeno u dnev. primawa na br. 186/909 din 267,65ĂŽ

208

Radomir Risti}

Mo`da je u pitawu dr Jovan @u jo vi}, na u~ nik ge o log, uni ver zi tet ski pro fe sor i akademik.

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887単1916)

209

72 Ă&#x2018;Uvedeno u dnevnik primawa br. 137/910 69,60 din 30. 10. 910. g. primih stare{instvo.ĂŽ

210

Radomir Risti}

73 ÑUvedeno u dnevnik primawa br. 100/911, svega 35,70 dinî.

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ñ1916)

211

ÑUzeto je 79,10, 15.7.911. god. Dn. pr. br. 119.î 75 ÑDn. Pr. br. 141/911, 33,20 din 14. 8. 1911.î

212

Radomir Risti}

76 ÑUvedeno u dnevnik primawa br. 169 Svega 25,50 27.12.1911. Dnevnik br 206, 6 dinara, 31.12.1911. Zakqu~no sa 31. decembra 1911. g. stare{. Mra. Studenice Iguman Isaije.î

Ñ24. aprila 1912. god. Studenica, Komesar Glavne Kontrole Du{. Apostolovi}.î

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ñ1916)

213

214

Radomir Risti}

ÑSvega 247,10 Ova suma uvedena u prihod u mesecu julu ove 1912. g. 31. jula 1912. M. Stud. Arhimandrit S. M. Balti}.î

Ñ112,50 i slovima sto dvanaest dinara i ped. P dinarskih. Uvedeno za m. Septembar. U M. Stud. Primio Arhimandrit S. M. Balti}.î Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ñ1916)

215

sveti

ﾃ全vega 35,30 i slovima trideset pet dinara i pedeset para dinarskih. 31. decembra 1912. god. M. Studenica. Primio S. M. Balti}.ﾃｮ

ﾃ全vega: 63,50 i slovima {eset tri dinara i 50 para dinarskih ova je suma uvedena u dnevnik kase primawa pod br. 68. P. D. br. 68, 31. jun 1913 god M. Studenica. Stare{ina M. Studenice, arhimandrit Serafin.ﾃｮ

216

Radomir Risti}

Borovi} iz

ÑSvega: 78,00 i slovima sedamdeset i osam dinara ova je suma uvedena u dnevnik kase primawa za 1913 god. P. D. br. 115, 31. decembra 1913 god M. Studenica. Stare{ina M. Studenice, arhimandrit S. M. Balti}.î

ÑSvega: 270 i slovima dvesta sedamdeset dinara uvodi se u dnevnik kase primawa P. D. br. 96, 12. oktobra 1914 god Studenica. Stare{ina Man. Studenice, arhimandrit Serafin.î

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ñ1916)

217

84 ﾃ全vega 84 dinara, 28. oktobar 1915. Studenica.ﾃｮ

ﾃ前vo je prilog u~iwen u vremenu rata sa austrisko-srpski u 1915 god.ﾃｮ

218

Radomir Risti}

Radomir Risti} VISITORS AND DONORS OF THE MONASTERY OF STUDENICA (1887ñ1916) Summary The Monastery of Studenica was built at the end of the 12th century by the Grand Duke Stefan Nemanja, who intended it for a mausoleum. Besides Nemanja, King Stefan the First-Crowned, King Radoslav, Grand Prince Vukan and Vukan’s son, Djordje were buried in it. The relics of the first Serbian king from the Nemanji} dynasty, Stefan the First-Crowned (1196-1227), are kept in the reliquary in front of the altar. The monastery was also called the “Great Lavra of St. Simeon”, i.e. “Czar’s Lavra”. It gained a big reputation, respect and the first place in the hierarchy of Serbian monasteries and, as such, it has always been a pilgrims destination. At the end of the 19th century and at the beginning of the 20th century, both visits and gifts were numerous, which made Bishop of the Monastery of @i~a, Nikanor, introduce a book-protocol in 1886 for recording donations given by visitors to the monastery. On the same occasion, he prescribed the Rules according to which entering-recording would be done. The Rules were not consistently applied. The book served for that purpose until 1915. The purpose of the book was changed in 1915. The privation during the war and occupation forced the monastery heads to turn the uncompleted part of the book into a death register and they used it for that purpose until 1926. The book is now kept in the Historical Archives in Kraljevo and belongs to the archive holdings – Monastery of Studenica (inv. no. 17). In the period from 1887 to 1915, there were 1833 entries behind which there were a somewhat larger number of visitors-donors. Almost all donations, except a dozen of them, were in money. Over 7000 dinars, 40 dinars in gold, 40 francs in gold, 80 francs, an “antique gold coin”, two crosses, books and several usable objects (towels, linen, socks, footwear, washbasin) were given as presents. Among domestic and foreign visitors, here we can meet “ordinary people”, two kings, a metropolitan, bishops, ministers, diplomats, academicians, scientists, professors, teachers, students, pupils, artists, doctors, veterinarians, chemists, judges, officers, clerks, farmers, housewives, tradesmen, craftsmen, king’s escorts, families, schools or individual classes, a komitadji company, and others. Apart from those coming from the vicinity, from Ra{ka, Kraljevo, U`ice, Kragujevac, Kru{evac, Belgrade and other places in Serbia, there were visitors from the neighbouring countries as well as those from France, England, Ireland, Germany, the Czech lands, Russia, America, Italy, Romania. Archbishop of Belgrade and Metropolitan of Serbia, Inokentije, visited the Monastery of Studenica on 4 July 1899. King Aleksandar Obrenovi} visited Studenica twice: on 21 June 1989, the day after his anointing in @i~a, and on 31 August 1901, together with Queen Draga. On the eve of his anointing in @i~a, King Petar I visited Studenica on 24 September 1904. Almost at the same time, Studenica was visited by the honorary Serbian consul from Sheffield, Arnold Muire Wilson. His escort was a film cameraman Frenk Storm Mottershow, who shot the crowning of King Petar I, and then some scenes in Kraljevo, the Monastery of @i~a, the Monastery of Studenica, Ra{ka, Novi Pazar, etc. This contribution presents a simplified and, due to numerous specific characteristics, not completely uniform transcript.

Posetioci i prilo`nici manastiru Studenici (1887ñ1916)

219

DRAGAN DRA[KOVI] Narodni muzej Kraqevo

UDK: 725.945(497.11) ID: 173165068

O IZGRADWI SPOMENIKA SRPSKIM RATNICIMA U KRAQEVU Apstrakt: Od ideje Kraqev~ana o podizawu spomenika izginulim u balkanskim ratovima 1913. godine i u ratovima 1912ñ1918. do po~etka radova pro{lo je dosta vremena. U toku radova 1930ñ1931. do{lo je do sporewa me|u Kraqev~anima oko lokacije spomenika, kasnije oko koli~ina utro{enih sredstava i materijala, {to je doprinelo da spomenik ne dobije zavr{ni izgled predvi|en projektom. Taj izgled spomenik nije dobio ni posle izme{tawa 1960. i ponovnog vra}awa na trg 1982. godine.

ÑPre kratkog vremena obrazovan je u Kraqevu Odbor za podizawe spomenika izginulim oficirima i vojnicima u borbama u Albaniji, a naro~ito oko Skadraî, Balkan (II 126), 8. maj 1913, 3.

Kqu~ne re~i: Spomenik, udru`ewe, ratnici, podizawe, lokacija, izme{tawe, izgled, spor, prepiska

Prepoznatqiv motiv Kraqeva, Spomenik srpskim ratnicima 1912ñ1918, podignut 1931. godine, jo{ uvek nema kona~an, projektom predvi|en, izgled i potpuno istraèn istorijat, od ideje za podizawe 1913. godine1 do sada{wih vremena. Tome su doprineli Kraqev~ani podeqeni i suprotstavqeni po vi{e osnova: po pitawy u~e{}a odnosno neu~e{}a u ratovima, po politi~kim opredeqewima, po ekonomskim mogu}nostima itdÖ Tako podeqenim nije im bilo te{ko da se spore i sukobe oko utvr|ivawa lokacije spomenika pre po~etaka gradwe, zatim u toku gradwe zbog nedostatka novca ili oko koli~ine utro{enog materijala, kao i prilikom izme{tawa spomenika na novu lokaciju pored Gradskog grobqa, 1960. godine, koje je imalo ideolo{ke razloge, i wegovog ponovnog vra}awa na staru lokaciju, centralni kru`ni trg, 1982. Sve ovo je prouzrokovalo da u projektom predvi|ene kamene ni{e na postamentu ne budu ugra|ene mermerne plo~e sa imenima izginulih ratnika 1912-1918. iz Kraqeva, ~ime bi spomenik dobio kona~an izgled.2 Osnov ovim tvrdwama je sa~uvana prepiska i dokumentacija malobrojna ali dovoqna da na autenti~an na~in rasvetli i potkrepi mnoge probleme u vezi sa izgradwom spomenika. Inicijatori i akteri sukoba bili su iz redova predstavnika vlasti oko kojih su se grupisali vi|eni trgovci, gra|ani, u~esnici ratova: Jovica Stojkovi}, predsednik op{tine pre po~etka gradwe, sa idejom da se spomenik podigne na lokacijama park ispred crkve Svete trojice ili ispred zgrade stare kasarne (sada Lesnine), i Aleksije Jelisijevi}, predsednik op{tine u toku izgradwe, zastupnik i realizator ideje da se spomenik podigne na centralnom trgu. Izgradwu spomenika zapo~eli su novoobrazovani, 1928. godine, Pododbor Udruèwa rezervnih oficira i ratnika sa predsednikom Stamenkom Joksimovi}em i po~asnim predsednikom Milanom Radosavqevi}em i Odbor za podizawe spomenika izginulim u Kraqevu u sastavu: Milan Radosavqevi}, predsednik Vi{e uprave, Voja Radosaqevi}, trgovac, Aleksije Jelisijevi}, trgovac (od 1929. predsednik op{tine), Petar Buwak, trgovac, i Svetislav Bugar~i}, trgovac.3 Na samom po~etku gradwe strasti su se razbuktale u toj meri da su ugrozile nastavak radova i realizaciju ideje o podizawy spomenika. Milan \. Radosavqevi}, Kraqev~anin, predsednik Udruèwa rezervnih oficira i ratnika u Beogradu, Sredi{weg odbora i uticajni ~lan Odbora za podizawe spomenika u Kraqevu, svoje nezadovoqstvo Odlukom Suda op{tine Kraqevo o promeni lokacije za podizawe spomenika izrazio je ostavkom na mesto predsednika Odbora i povla~ewem re{ewa o ustupawu modela. Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

221

Spomenik srpskim ratnicima 1912ñ1918. u Kraqevu ra|en je po ygledu na Spomenik braniocima Beograda 1914ñ1915. Autor spomenika u Beogradu i Kraqevu sa malim razlikama u postamentima bio je Roman Verhovski, ruski arhitekta, umetnik i vajar. Skulpturu vojnika, identi~nu kao na Spomeniku braniocima Beograda (izlivena u Kragujevcu) za spomenik u Kraqevu izlio je u Beogradu na Vo`dovcu u livnici ÑJeremi}î @ivojin Luki}, vajar. Arhiv Jugoslavije, Dvor Kraqevine Jugoslavije, 74ñ242; Projekat likovnog stvarala{tva kraqeva~kog kraja 1900ñ1970, Narodni muzej Kraqevo (NMK), Centralna stru~na arhiva (CSA), dosije 142. Neobjavqeni radovi o spomeniku u Kraqevu: Milica Aleksi}, Spomenik srpskim ratnicima 1912ñ1918 u Kraqevu, Diplomski rad odbrawen na Filozofskom fakultetu u Beogradu novembra 2003. mentor prof. dr Qubodrag Dimi}.Sava Sajka, Spomen-kosturnica Kraqeva~kih ratnika palih u balkanskim i Prvom svetskom ratu, seminarski rad ra|en na Filozofskom fakultetu u Beogradu februara 2006. mentor prof. dr Miroslav Timotijevi}.

Zapisnik sa pete sednice Upravnog odbora Udruèwa rezervnih oficira i ratnika odraàne 24. avgusta 1928. u Beogradu, pod predsedni{tvom predsednika Udruèwa, rezervnog pe{ad. pukovnika, Milana Radosavqevi}a, Istorijski arhiv Beograda (IAB), Udruèwe rezervnih oficira i ratnika Jugoslavije ñ Sredi{na uprava ñ Beograd (1920ñ1941), kw. 1.

Svoje neslagawe i odlu~nost izrazio je u pismu upu}enom Aleksandru Jelisijevi}u 11. VII 1930. godine: ÑGospodinu ALEKSANDRU JELISIJEVI]U trgovcu KRAQEVO

Jovica Stojkovi}, trgovac, predsednik op{tine Kraqevo

Potvr|uju}i sadr`aj moje depe{e: ÑNesla`em se sa promenom mesta spomenika, dajem ostavku na predsedni{tvo Obora. Sredi{na Uprava povla~i re{ewe o ustupawu modela. Pismo sleduje predsednik.î Ja Vas molim da gorwu moju odluku saop{tite pododboru i smatrate da je stvar sa moje strane definitivno re{ena. S po{tovawem, Radosavqevi}î4

Aleksije Jelisijevi}, trgovac, predsednik op{tine 1929ñ1933.

Stamenko Joksimovi}, predsednik Pododbora Udru`ewa rezervnih oficira i ratnika u Kraqevu

Pismo Milana Radosavqevi}a A. Jelisijevi}u 11. jula 1390. godine

222

Dragan Dra{kovi}

Milan \. Radosavqevi}, predsednik Udru`ewa rezervnih oficira i ratnika Jugoslavije u Beogradu, i po~asni predsednik Pododbora u Kraqevu

Vojislav \. Radosavqevi}, predsednik Odbora za podizawe spomenika

Da bi Odluku Milana \. Radosavqevi}a, kqu~nog ~oveka za podizawe spomenika, promenili i zapo~etu aktivnost oko spomenika nastavili, Kraqev~ani su pismima Pododbora Rezervnih oficira i ratnika u Kraqevu, Izvr{nog odbora za podizawe spomenika, kao i pojedinaca, poku{avali da ga umole, ubede i odvrate od najavqene odluke. Koncept pisma koje je Aleksije Jelisijevi} uputio Milanu \. Radosavqevi}u odmah posle 11. jula najilustrativnije i najpotpunije potvr|uje ozbiqnost novonastale situacije, ali i jedan poseban odnos prema wemu: ÑPotvr|ujem prijem Va{e depe{e kao i pismo od 11. ovog meseca i izve{tavam Vas da sam sadrìnu depe{e dostavio pododboru Rezervnih oficira i ratnika u Kraqevu. G. Predsedni~e ja Vas uveravam da je jedna ogromna ve}ina grada Kraqeva raspoloèna da se spomenik podigne na onome mestu gdi je i zapo~et (sredina Trga Kraqa Aleksandra ñ pijaca). Dva Gra|anina koji su za vreme okupacije ostali ovdi i stvarali kapitale na àlost postali su najaktivniji da se spomenik izginulim ne podigne na pijaci, a uspeli su da ve}ina odbornika bude na wihovoj strani te izmenili svoje prvo re{ewe na{ta je izjavqena àlba od strane izvr{nog odbora za podizawe spomenika. Izvr{ni odbor nije klonuo duhom i nastavqa i daqe rad pa Vas molim zajedno samnom da ostanete na ~elu odbora i da se zapo~eta svetiwa ostvari za koju je ve}ina gra|ana. G. Predsedni~e niste stuknuli ni pred ogromnim neprijateqem na frontovima za vreme rata niste ustuknuli ni prema izvesnim {pekulantima koji su na Va{u li~nost nasrtali ve} ste sve to svojim uzvi{enim radom razbili, i na ponos svih ratnika uzdignute glave na ~elu te nas sviju di~ite i ponosite, pa vaqda ne}ete sad ustuknuti prema ovim dvema prodanim du{ama koji teè da u op{te takoga spomenika Kraqevo i nema te ne}ete dozvoliti da se hvale i ponose kako su na{eg najve}eg diva savladali. Ja Vas mo lim da po ra di te kod Sre di {weg od bo ra te nam i da qe usrd no po ma è.î 5 O izgradwi spomenika srpskim ratnicima u Kraqevu

223

Pismo Milana Radosavqevi}a, trgovca, Aleksandru Jelisijevi}u, 11. jul 1930 (NMK), Istorijska zbirka ñ arhivalije, inv. br. I-1407/1. Pismo je naslovqeno na Aleksandra Jelisijevi}a, trgovca, a Aleksandar je Aleksije, u Kraqevu poznat kao Leso, predsednik op{tine u periodu podizawa spomenika 1929ñ1933. godine Milan Radosavqevi} kao predsednik Sredi{ne uprave Udru`ewa rezervnih oficira i ratnika u Beogradu, Kraqev~anima je obe}ao model skulpture vojnika identi~an onome na Spomeniku braniocima Beograda 1914ñ1915. Zato je uz svoju ostavku u pismu izrazio i odluku o povla~ewu re{ewa o ustupawu modela skulpture.

Koncept pisma, odgovor Aleksija Jelisijevi}a Milanu Radosavqevi}u na pismo od 11. jula 1930, NMK, Istorijska zbirka ñ arhivalije, inv. br. I-1407/1.

Kraqevo ñ pazarni dan, pijaca, Trg kraqa Aleksandra, 1931. (sa skelom prilikom gradwe spomenika)

Situacija je po~ela da se normalizuje ve} posle 21. avgusta 1930. godine, kada je Dr`avni savet potvrdio Re{ewem br. 27845 od 21. avgusta prvobitnu odluku Suda op{tine Kraqeva~ke o lokaciji spomenika na centralnom trgu. Predsednik Pododbora Rezervnih oficira i ratnika i ~lanovi Odbora za podizawe spomenika pismom upu}enim iz Kraqeva, najverovatnije 21. septembra, obavestili su o tom re{ewu Milana \. Radosavqevi}a i zamolili ga da povu~e odluku o davawu ostavke na mesto predsednika Odbora za podizawe spomenika i nastavi sa daqim radom. ÑKRAQEVO 21 1930. god. PO[TOVANI GOSPODINE PREDSEDNI^E,

Predsednika Pododbora rezervnih oficira i ratnika i ~lanova Odbora za podizawe spomenika u Kraqevu ñ Milanu Radosavqevi}u, 21. 1930, NMK, Istorijska zbirka ñ arhivalije, inv. br. I-1407/2. U pismu nije naveden mesec kada je upu}eno, ali na osnovu razpolo`ive prepiske koju koristimo (jul, avgust, oktobar), najverovatnije da je pismo od 21. septembra.

Kako je Dràvni savet svoim re{ewem od 21 avg. ove godine Br. 27854 stao na gledi{te da je prva odluka ovoga suda i odbora o odre|ivawu mesta za podizawe spomenika izginulim i pomrlim ratnicima punova`na t.s. da se spomenik ima podi}i u centru varo{i na krugu trga íkraqa Aleksandraí to nam je ~ast da vas o tome izvestimo i umolimo: da povu~ete svoju odluku o davawu ostavke na poloàj predsednika odbora za podizawe spomenika i da nam daqe ukazujete s centralnom upravom pa`wu i pomo} koju ste nam ~inili i ranije. U prilogu pod / dostavqa se zvani~no re{ewe dràvnog saveta. U nadi da ne}ete ostati pri svom pismu od 11/7 ove god. ve} da }ete ostati pri prvoj odluci, izvolite primiti na{u zahvalnost i po{tovawe. PREDSEDNIK P! ODBOR REZ ! OFICIRA RATNIKA ^LANOVI ODBORA ZA PODIZAWE SPOMENIKAî6 Odgovor Milana \. Radosavqevi}a od 17. oktobra 1930. predsedniku op{tine Aleksiju ñ Lesi Jelisijevi}u i ~lanovima Odbora za podizawe spomenika bio je potvrdan: ÑDragi Leso, 224

Dragan Dra{kovi}

Tebi, Svelu Bugar~i}u, prijatequ Buwak i mome Vojislavu srda~na zahvalnost na upu}enoj mi ~estitci povodom moga izbora u Va{ingtonu. Ja sam u Americi imao retko zadovoqstvo, da se rad na{e organizacije i na{e Otaxbine ceni i uvaàva. Po~ast, koju su mi devet milijona Drugova ukazali, iskreno delim s Vama, mojim Zemqacima. Pre moga polaska u Ameriku, ja sam Vojislavu javio, da sam stvar na{eg spomenika u Dràvnom Savetu priveo kraju. Radi ta~nog regulisawa daqeg moga poloàja u Va{em Odboru potrebno je, da mi zvani~no dostavite, prepis re{ewa, kojim Vam je saop{teno, da na{a prva odluka, zbog ~ije sam izmene dao ostavku, ostaje u snazi.

Obrazac za prijavu poginulih kraqev~ana u ratovima 1912-1918 O izgradwi spomenika srpskim ratnicima u Kraqevu

225

Plan kosturnice po projektu Anta Huibnera

Kraqevo, avionski snimak 1933. god.

Primio sam Svelovo pismo. Danas sam vodio pregovore sa jednom privatnom Fabrikom, u kojoj rade isti majstori, koji su izradili na{ spomenik u Kragujevcu. O rezultatu }u Vas izvestiti. U isto vreme ponovo }u pokrenuti ovo pitawe i kod Ministarstva Vojske. Tebi i tvojima srda~no pozdravqe, tvoj Radosavqevi}î7

Milan Radosavqevi} ñ Lesi Jelisijevi}u, 17. oktobar 1930, NMK, Istorijska zbirka ñ arhivalije, inv. br. I-1407/3.

Spomenik izginulim Kraqev~anima, Politika XXVIII 8340, 30. jul 1931, 8.

Sud op{tine varo{i Kraqevo ñ Ministarstvu pravde ñ Odeqewe za ratni~ka grobqa, 15. jun 1932, AJ, Projekt spomenkosturnice u Kraqevu 1932ñ1933, Ministarstvo pravde Kraqevine Jugoslavije ñ versko odeqewe, Fasc. 214 (AJ, Min. pravde KJ F. 241).

Naredne 1931. godine radovi na izgradwi spomenika su ubrzani, o ~emu je Politika pisala 30. jula: ÑRad na podizawu spomenika izginulim Kraqev~anima u toku minulih ratova privodi se kraju i on }e u toku ove jeseni biti na sve~an na~in osve}en. Postament, visok 10 metara, bi}e dovr{en i samo se ~eka na figuru vojnika, koja se lije u Beogradu, pa da se izvr{e i posledwi radovi. Na spomeniku }e biti urezana imena svih izginulih Kraqev~ana kao i onih iz okoline Kraqeva ~ije porodice budu dostavile podatke. Tako|e }e se urezati i imena onih poginulih Kraqev~ana, koji su se odselili iz Kraqeva i za koje se bude raspolagalo potrebnim podacima. Spomenik je podignut na pijaci u centru varo{i.î8 Bez obzira na to {to je do kraja 1931. godine postament dovr{en, a izlivena skulptura vojnika postavqena, iznenada, od 15. juna 1932. godine, pojavquje se ideja o podizawu ratni~ke kosturnice: ÑU grobqu varo{i Kraqeva nalazi se oko 600 ratni~kih grobova. Mesto gde su sahraweni sasvim je podvodno da se uza sav trud i starawe op{tine oni ne mogu odr`avati kako vaqa. Zato je Op{tinski sud mi{qewa da bi trebalo podi}i ratni~ku kosturnicu i u wu sahraniti sve izginule ratnike i urezati sva poznata imena sahrawenih. Op{tina bi za tu svrhu dala zemqi{te, plan i vodila nadzor nad izradom, ali je u materijalnoj nemogu}nosti da o svom tro{ku podigne celu kosturnicu, da materijal i radnu snagu. Zato molim Ministarstvo da op{tini dodeli jedan kredit iz Fonda zaslu`nih za otaxbinu, u iznosu od 100.000 din, s tim da }e op{tina sama nadoknaditi sve tro{kove koji pre|u pomenutu sumu.î9 Prepiska izme|u Suda op{tine Kraqevske i nadle`nih ministarstava oko izgradwe Kosturnice palim ratnicima 1912ñ1918. u Kraqevu nastavqena je u narednim godinama, sve do 1934. godine. Predlog projekta kosturnice vra}an je zbog izgleda, jer Ñnije lep i bez ikakvog je stilskog karakteraî, zbog toga {to Ñne li~i na spomenik, zbog ulaza u kosturnicu koji je nepotrebanî itd. 226

Dragan Dra{kovi}

Definitivno podnesen projekat i predra~un za izradu kosturnice od 26. februara 1933. na~inio je in`. Anta Huibner, ovla{}eni gra|evinski inèwer u Kraqevu. I ovaj projekat kosturnice pro{ao je put kontrole i saglasnosti kroz nadle`na ministarstva i odeqewa da bi se 7. novembra 1934. zadrào u Ministarstvu pravde sa re{ewem u kome stoji: ÖÑ da }e se, s obzirom da nema buxetskih mogu}nosti za podizawe novih kosturnica, ovaj predmet dràti u evidenciji dokle se one ne stvore ili na|e pogodnija solucija za pravqewe ove kosturnice pri nekom hramu, {to }e jeftinije dràvu ko{tatiî10. Od 1932. godine Kraqev~ani su nastavili sporewa oko usvajawa izve{taja o kona~nim tro{kovima za spomenik i koli~inama utro{enog materijala, {to je prouzrokovalo nezadovoqstvo op{tinske uprave i ~lanstva Udruèwa rezervnih oficira i ratnika Pododbora u Kraqevu, koje je izraèno u neuspe{nom poku{aju podizawa ratni~ke kosturnice. Udruèwe rezervnih oficira i ratnika ñ Pododbor u Kraqevu i wihov Odbor za podizawe spomenika u{li su u takav sukob da su svi poku{aji i predlozi Sredi{weg odbora rezervnih oficira i ratnika u Beogradu i op{tine Kraqevo, za re{ewe ovog spora, naro~ito u vreme predsednika Du{ana Krsti}a, ostajali bezuspe{ni. Ozbiqnost situacije i odnose u~esnika u sukobu potvr|uju doga|aji nastali na vanrednom zboru Udruèwa rezervnih oficira i ratnika sreza @i~kog odrànog u sali gostionice ÑKneèvi}î 13. decembra 1936. godine, o ~emu svedo~e: plakat za najavu zbora, zapisnik sa zbora i izve{taj predstavnika Sredi{we uprave Udruèwa iz Beograda. Plakat za zbor Udruèwa rezervnih oficira i ratnika sreza @i~kog

UDRU@EWE Rezervnih oficira i ratnika SREZA @I^KOG U NEDEQU 13 DECEMBRA 1936 GODINE Odrà}e se vanredan ZBOR u sali gostionice ÑKNE@EVI]î u 10 sati Pre podne. Sa ovim dnevnim redom: 1. Izbor predsednika zbora, delovo|e i dva ~lana za overu zapisnika. 2. îtawe izve{taja komesara za vanredan, zbor u Beogradu. 3. Izve{taj ~lana komisije za pregled rada i ra~una spomenika. 4. Popuwavawe upravnog i nadzornog odbora. Pozivaju se svi ~lanovi udruèwa da izvole zbor posetiti u {to ve}em broju. Mole se ~lanovi da izmire svoj ~lanski ulog da bi mogli i mi poslati delegate na vanredan zbor u Beogradu koji je re{avaju}i za opstanak udruèwa. Decembra 1936 godine Kraqevo Ö ÑZAPISNIK

Uprava.11 10

Vanrednog Zbora Udru`ewa Rezervnih oficira i Ratnika, koji je odr`an na dan 13. decembra 1936 god. u Kraqevu

I. Za overu zapisnika odre|en je g. Steva Kne`evi} i Vlad. Radi~evi} i za predsedavaju}eg g. Milan \. Radosavqevi}. O izgradwi spomenika srpskim ratnicima u Kraqevu

227

AJ, Min. pravde KJ, F. 214.

Plakat zbora Udru`ewa rezervnih oficira i ratnika sreza @i~kog, decembar 1936, IAB, Udru`ewe rezervnih oficira i ratnika Jugoslavije ñ Sredi{na uprava ñ Beograd (1920ñ1941), inv. br. (kutija) 18.

II. Po otvarawu Zbora g. Radosavqevi} obja{wava motive zbora ~ita odgovor kraqevske op{tine po pitawu spomenika i predla`e zboru: 1/. Ili da se prime ra~uni podizawa Spomenika onako kako ih je ra~unska komisija na{la, ili 2/. Da se formira jedna stru~na komisija, koja ima da utvrdi da li je za spomenik moglo biti utro{eno materijala, koliko po ra~unima glasi. Posle izvesne debate zbor re{ava: 1/. Da se obrazuje jedna komisija stru~na, koja }e spomenik pregledati i prema ra~unima utvrditi, da li je sav nabavqeni materijal prema ra~unima utro{en za spomenik ili se je moglo pro}i za mawe i jeftinije. 2/. Da komisija utvrdi koliko bi stvarno spomenik ko{tao kad bi se sve kupovalo i pla}alo i kad bi ga radio preduzima~. III.

Trg kraqa Aleksandra 1937.

Zbor bira na predlog g. Dugali}a za ~lana komisije in`. G. Radojicu Pej~inovi}a iz Kru{evca a wegovog zamenika g. Drag. Per~evi}a in`. iz Kru{evca; za drugog ~lana in`. Boù Petrovi}a iz Kraqeva, wegov zamenik Mil. Todorovi}. Daqe Zbor re{ava da se komisiji za pregled pridoda Odbor za podizawe spomenika. Radi davawa potrebna obja{wewa, dva napred imenovana ~lana izabra}e tre}eg ~lana komisije. IV. G. P. predsednik Radi~evi}, ~ita izve{taj komesara za vanredni zbor u Beogradu, posle potrebnog obja{wewa, zbor jednoglasno odlu~uje, da se iza|e na susret traèwu komesara, da se prikupqena ~lanarina po{aqe komesaru i da se odredi jedan delegat za vanredni zbor, u Beogradu, kao i da se popuni Uprava pododbora. Zbor jednoglasno bira za ~lana Nadzornog odbora ranijeg ~lana Uprave i po~asnog predsednika g. Milana \. Radosavqevi}a, ~lana ovoga pododbora i odre|uje ga za delegata da zastupa ovaj pododbor na vanrednom zboru, koji }e se odràti 28. ovog mes., u Beogradu, bira se iz po~asti. G. Radosavqevi} je izabran na mesto g. Andreje Kova~evi}a biv. ^lana Nadzornog odbora koji je preme{ten. Sa ovim je zbor zavr{en. Sekretar Dobra Milosavqevi} s.r.

Pretsednik Milan. \. Radosavqevi} s.r.

Overiva~i zapisnika: Stevan Kne`evi} s.r. Vlad Radi~evi} s.r. Da je prepis veran orginalu tvrdi Do~ek senatora Petra Bogavca na Trgu 1938. god.

Za sekretara Dobra Milovanovi} s.r.

Udru`ewa Rezerv. Oficira i Ratnika P o d o d b o r Br. 44 od 13. decembra 1936. god. K r a q e v o12

Prepis zapisnika vanrednog zbora Udru`ewa rezervnih oficira i ratnika odr`anog 13. decembra 1936. u Kraqevu, NMK, Istorijska zbirka 単 arhivalije, inv. br. I-475.

Pretsednik Vojislav \. Radosavqevi} s.r.

Odluke donete na Zboru o formirawu stru~ne komisije radi utvr|ivawa koli~ine materijala i wihovo sravwivawe sa ra~unima i izboru ranijeg ~lana 228

Dragan Dra{kovi}

Uprave i po~asnog predsednika Milana \. Radosavqevi}a za ~lana Nadzornog odbora i delegata na vanrednom zboru u Beogradu 28. decembra 1936. godine jasno ukazuju na uzroke sporewa u Pododboru Kraqevo Udruèwa rezervnih oficira i ratnika, wihovom sukobu sa op{tinskim vlastima, ali i Sredi{nom upravom u Beogradu. U izve{taju delegata Sredi{ne uprave o radu Pododbora u Kraqevu to se najboqe sagledava. ÖÑ razvije {to uspe{niji rad u Pododboru. Primetio sam izvesna nedelikatna rovarewa g. Milana Radosavqevi}a protiv nove Uprave, a naro~ito predsednika g. Stefanovi}a u ovom mestu. To, mi je dalo povoda, da se na konferenciji osvrnem na tu stvar izobli~avaju}i {tetne i nedostojne intrige g. Radosavqevi}a te je i ste strane uspeh Konferencije veliki. Na kraju Konferencije izraèna je jednodu{na èqa da Uprava sredi{na produì u zapo~etom pravcu. 2- Pododbor Kraqevo Ovaj pododbor stoji vrlo bedno. Upravo on postoji samo na hartiji, jer su mu okrenuli le|a skoro svi rezervni oficiri i ratnici i ako je to bio jedan od naja~ih pododbora, koji je raspolagao sa blizu 100.000 svoje gotovine. Jo{ pre Komesarijata ovaj pododbor je otpo~eo podizawe spomenika izginulim ratnicima u Kraqevu. Ovaj posao obavqao je odbor trojice me|u kojima je bio glavni ~lan predsednik pododbora g. Voja Radosavqevi}. Do sada je utro{eno preko 300.000 dinara a spomenik jo{ nije dovr{en. Treba}e oko 20.000 dinara, da se dovr{i. Zbog rada na izradi ovog spomenika izrodilo se veliko nezadovoqstvo, {to je i uzrok da nema nikakvog rada u ovom pododboru. Sa izvesnih strana ~ak se isti~e i sumwa u ispravnost ra~una oko podizawa spomenika na ra~un predsednika g. Radosavqevi}a. Po bri`qivom ispitivawu utvrdio sam se da pokrenuta kampawa putem pisanih letaka pred saziv Kongresa iz Kraqeva nije bila delo pododbora, ve} li~no g. Milana Radosavqevi}a, i da je sve to radio, bez znawa i odobrewa i Uprave pododbora i ~lanova Pododbora g. Milan Radosavqevi} zloupotrebqavaju}i na taj na~in ime pododbora. Zbog takvih prilika u ovom Pododboru morao sam odràti dve konferencije u razmaku od nedequ dana. Na prvoj konferenciji bilo je prisutno oko 15ñ20 ~lanova i tu se odmah ispoqilo jako nezadovoqstvo protiv predsednika pododbora g. Radosavqevi}a. Posle moga izlagawa o stawu udruèwa i potrebi oja~avawa organizacija ñ pododbora, jednoglasno je odlu~eno, da se za prvu narednu nedequ sazove {ira konferencija na kojoj treba da dam opseàn referat kao delegat Sredi{ne uprave o stawu udruèwa i radu sada{we Sredi{ne uprave. Me|utim, predsednik g. Radosavqevi}, sam na svoju ruku pred zakazan dan konferencije izdao je {tampane pozive za Skup{tinu pododbora sa utvr|enim uobi~ajenim dnevnim redom. Na kraju tih plakata nazna~eno je, da }u i ja govoriti na Skup{tini kao delegat Sredi{ne uprave. Odziv na tu Skup{tinu bio je slab. Bilo je 30ñ40 ~lanova. Na ovoj skup{tini odigralo se ovo: 1. Predsedavawe je ustupio predsednik pododbora svome bratu g. Milanu Radosavqevi}u motivi{u}i to time, {to je on po~asni predsednik; 2. Uzimaju}i predsedni~ku du`nost g. Milan Radosavqevi} je neverno prestavio i izloìo kako svoj petnajestogodi{wi rad kao predsednika, tako i na~in na koji je izabrana ova Sredi{na Uprava izjavquju}i kako se, na pro{lom Kongresu velikodu{no odrekao ponu|ene mu kandidacije i umesto toga predloìo sada{wu upravu, da bi ista izvr{ila pregled wegovog rada i u septembru sazvala kongres; 3. Pro~itan je izve{taj koji je jedan obi~an pamflet protivu sada{we Uprave, a naro~ito wenog predsednika g. Stefanovi}a. Ovakav izve{taj odbili su da potpi{u ve}ina ~lanova Uprave zajedno sa p. predsednikom. O izgradwi spomenika srpskim ratnicima u Kraqevu

229

Kopija izve{taja o radu Pododbora Udru`ewa rezervnih oficira i ratnika u Kraqevu, IAB, Udru`ewe rezervnih oficira i ratnika Jugoslavije ñ Sredi{na uprava ñ Beograd (1920ñ1941), inv. br. (kutija) 18.

Ja sam na sva neverna izno{ewa g. Milana Radosavqevi}a i na ovakav nedelikatan izve{taj odgovorio op{irno pre povedene diskusije i u izlagawu ~iwenica i pokazivawu pravoga stawa stvari ukazao u ~emu su neverna izlagawa g. Milana Radosavqevi}a i zbog ~ega je izve{taj mawine Uprave jedan neozbiqan pamflet protivu Sredi{ne Uprave sa potpuno neistinitom sadrìnom. Posle moga govora razvila se kra}a diskusija, ovakav izve{taj osu|en i jednoglasno odba~en. Pri~itan izve{taj o ra~unima za podizawe spomenika nije mogao biti primqen jer nije bio potpisan od nadle`nog odbora za pregled ra~una, a i po svojoj sadrìni nije bio precizan ni potpun. Skup{tina je zavr{ena s tim da sada{wa Uprava pododbora otpravqa privremenu du`nost Uprave, dok se inicijativom Sredi{ne uprave ne pruì pododboru mogu}nost za uspe{an rad na taj na~in: a) {to }e se {iqawem jednoga ra~unskoga lica iz Sredi{ne uprave izvr{iti pregled ra~una oko podizawa Spomenika; b) {to bi Sredi{na uprava uzela inicijativu za dovr{ewe Spomenika, za ~ije dovr{ewe po izjavi stru~waka ne bi trebalo vi{e od 20.000 dinara; g) {to bi preko jednog svog delegata sazvala novu Skup{tinu na kojoj bi se izabrala nova uprava. Ovo bi trebalo {to pre u~initi, jer je jedna jaka struja protiv sada{weg predsednika pododbora g. Voje Radosavqevi}a, te bi jedan uvi|ajan delegat Sredi{ne uprave mogao sa dosta opreznosti i takta postaviti stvari na svoje mesto i omogu}iti izbor jedne uprave, koja bi mogla razviti vrlo uspe{an rad.î13 Ponovni poku{aj zavr{etka spomenika aktivirawem kredita obezbe|enog jo{ 1933. godine usledio je novom prepiskom predsednika op{tine Kraqevo, Du{ana Krsti}a, sa Sredi{nom upravom Udruèwa rezervnih oficira i ratnika u Beogradu. Prvo pismo predsednika Op{tine varo{i Kraqeva Du{ana Krsti}a Sredi{woj upravi ratni~kog udruèwa u Beogradu, od 1. februara 1939.: ÑJo{ pre {est godina Ratni~ko udruèwe u Kraqevu obrazovalo je jedan uì odbor za podizawe spomenika izginulim i pomrlim ratnicima u minulim ratovima iz na{e varo{i. Taj odbor bio je sastavqen iz g. Milana Radosavqevi}a, odnosno pretsednika Va{e uprave Voje Radosavqevi}a, trgovca, Aleksija Jelisijevi}a, trgovca i ond. predsednika ove op{tine, Petra Buwaka, trgovca i po~iv. Svetislava Bugar~i}a, biv. Trgovca iz Kraqeva. Ovom odboru za podizawe spomenika ustupilo je Ratni~ko udruèwe celokupnu gotovinu (oko 100.000 dinara), Op{tina Kraqevska dala je svoje nov~ane pomo}i Din. ? i sa tim novcem kao i prilozima od raznih udruèwa, ustanova i privatnih lica, Odbor za gra|ewe spomenika pristupio je odmah radu. Me|utim jo{ 1932. godine prekinut je svaki daqi rad na spomeniku, i ako su postoqe i reqefni deo ve} ura|en i na postoqu postavqena bronzana figura vojnika sa strelom i zastavom. Ostalo je da se na ve} ostavqenim mestima u spomeniku umetnu mermerne plo~e sa potrebnim natpisima, podigne ograda od lanca oko spomenika i izgradi mali skver. Da bi se ovi radovi mogli izvesti Uprava i odbor op{tine Kraqevske pored ve} date pomo}i odredili su sumu od 50 000 din. za dovr{ewe spomenika u svojoj reìji a u saglasnosti sa ~lanovima odbora za podizawe spomenika. Odre|eni kredit je osiguravo svake godine, po~ev od 1933, ali nikako do sada nije do{lo do dovr{ewa na spomeniku iz razloga, {to je izme|u ovda{weg Ratni~kog udruèwa i wihovog odbora za podizawe spomenika do{lo do nesuglasica u pogledu nov~anih izdataka, a ove nesuglasice i danas nisu izgla|ene. Dakle radi wihovog nesporazuma spomenik stoji ve} pet godina nedovr{en na op{tu sramotu na{e varo{i, a i cele otaxbine i ponavqamo ñ kredit postoji za dovr{ewe. Kraqevo, kao turisti~ko mesto, izme|u dva ~uvena manastira @i~e i Studenice i dve bawe Vrwa~ke i Mataru{ke, zatim izletni~kih predela Go~a, Stolova, Ibarske klisure i dr. privla~i svake godine sve ve}i broj ne samo izlet230

Dragan Dra{kovi}

Rankovi}evo - Spomenik palim borcima iz Prvog svetskog rata

nika ve} stranaca, koji moraju hteli ili ne hteli ugledati nedovr{en spomenik palim borcima. Koliko i kakve {tete pri~iwavamo na{oj otaxbini ovakvim delom ne treba o tome govoriti a da ne pomiwemo koliki je greh u~iwen prema onim `rtvama kojima je spomenik namewen. Op{tinska uprava ne bi uznemiravala Va{u upravu, kada bi sama mogla sprovesti zavr{ne radove, ali ~lanovi Odbora za spomenik na poziv ove uprave nisu hteli predati niti dozvoliti op{tini, da dovr{i spomenik ~ine}i primedbu, da su oni li~no u~inili nov~ane izdatke za ovaj spomenik, kao i da duguju pojedinim firmama i da taj dug ukupno iznosi 117.000 din. Da se ne bi ovo pitawe provla~ilo, mi Vas najlep{e molimo da preduzmete potrebne mere, kako bi mogli ve} jednom dovr{iti spomenik. U isto doba napomiwemo, da je ovo vrlo hitna stvar, jer ako se ne dozvoli dovr{ewe spomenika do 1. aprila 1939. godine onda }e se ugasiti i osigurani kredit u op{tinskom buxetu za 1938/39 god., a o ponovnom uno{ewu potrebne sume ne bi moglo biti re~i po{to se ista suma ve} pet buxetskih godina provla~i kroz buxet. Prema tome, molimo, smatrajte ovo za najhitnije. Izvolite od ovd. Odbora za podizawe spomenika, spomenik oduzeti i predati na{oj op{tini na dovr{ewe i budu}e odràvawe, ili izvolite privoleti ~lanove odbora, da u zajednici sa op{tinom ovo izvr{e odmah.î14 Sredi{na uprava Udruèwa rezervnih oficira i ratnika Kraqevine Jugoslavije je Op{tini varo{i Kraqeva odgovorila 18. februara 1939.: ÑSredi{na uprava Udruèwa rezervnih oficira i ratnika Kraqevine Jugoslavije primila je Va{ akt br. 1521 od 1. o.m., povodom pojavqenih nesuglasica koje ometaju dovr{ewe spomenika izginulim i pomrlim ratnicima podignutog u sredi{tu pija~nog kruga u Kraqevu. Uprava se u potpunosti slaè sa Va{im gledawem na ovu stvar i nalazi da je za pohvalu svaka inicijativa koja bi dovr{ewe spomenika privela kraju. O izgradwi spomenika srpskim ratnicima u Kraqevu 231

Kraqeva~ki solunci, pre uklawawa spomenika 15. septembar 1958. godine

Predsednik varo{i Kraqeva Du{an Krsti} ñ Sredi{noj upravi ratni~kog udru`ewa u Beogradu, 1. februar 1939, IAB, Udru`ewe rezervnih oficira i ratnika Jugoslavije ñ Sredi{na uprava ñ Beograd (1934ñ1941), inv. br. 18.

Na sednici Izvr{nog odbora razmatran je ovaj predmet na osnovu Va{eg akta, pa je odlu~eno da se uputi u Kraqevo jedan delegat Sredi{ne uprave koji bi imao za zadatak da na licu mesta ispita celu ovu situaciju u sporazumu i da sa Pododborom Udruèwa rezervnih oficira i ratnika u Kraqevu i sa Odborom za podizawe spomenika i, najzad sa Op{tinom koja se za ovu stvar umesno i pravilno zauzima. Ova Uprava ne raspolaè nikakvim podacima u ovom pravcu niti u svojoj sada{woj arhivi ima ma kakvih podataka na osnovu kojih bi mogla zauzeti odre|eno stanovi{te po celom ovom te{kom slu~aju. Otud se potreba ovakvog li~nog sporazuma dvostruko name}e i zbog oskudice ovih dokumenata i zbog nagla{enog sporazuma. Sredi{noj upravi jasne su dve stvari: a) da se op{tinski kredit od 50.000 dinara gasi do 1. aprila ako se pod izvesnim uslovima ne obnovi i b) da ~lanovi Odbora za podizawe spomenika na poziv Op{tine ne predaju niti dozvoqavaju da se ma {ta oko dovr{ewa spomenika radi zbog sume od 117.000 dinara koju ~lanovi odbora, kako tvrde, duguju raznim poveriocima. Da bi delegat ove Uprave mogao uspe{no da izvr{i svoj zadatak molimo Vas za hitan izve{taj: Koliko je op{tina kraqevska dala na ime nov~ane pomo}i za podizawe ovog spomenika i drugo da li bi poku{aj Op{tine za sporazum sa Pododborom udruèwa i Odborom za podizawe spomenika urodio plodom u toliko da tek na osnovu tog sporazuma i izraène cene èqe da se ovo pitawe re{i u prisustvu delegata Sredi{ne uprave, uputi delegat Sredi{ne uprave i celo ovo pitawe sa Vama zajedno uputi jednim pravcem koji bi nagove{tavao dovr{ewe spomenika bez daqih smetwi. Izvolite Sredi{noj upravi javiti dan kada }e biti na okupu predstavnici sva tri ovde navedena ~inioca da bi delegat Sredi{ne uprave do{ao u ta~no zakazani ~as.î15 Odgovor predsednika Op{tine varo{i Kraqeva Du{ana Krsti}a od 22. februara 1939. godine: ÑUdruèwu rezervnih oficira i ratnika Beograd

Sredi{ne uprave Udru`ewa rezervnih oficira i ratnika Kraqevine Jugoslavije ñ Op{tini varo{i Kraqevo, 18. februar 1939, IAB, Udru`ewe rezervnih oficira i ratnika Jugoslavije ñ Sredi{na uprava Beograd (1934ñ1941), inv. br. 18.

Predsednik op{tine Du{an Krsti} ñ Udru`ewu rezervnih oficira i ratnika u Beogradu, 22. februar 1939, IAB Udru`ewe rezervnih oficira i ratnika Jugoslavije ñ Sredi{na uprava Beograd (1934ñ1941), inv. br. 18.

Obave{tewe Sredi{ne uprave Op{tine varo{i Kraqevo, 13. mart 1939, IAB, Udru`ewe rezervnih oficira i ratnika Jugoslavije ñ Sredi{na uprava Beograd (1934ñ1941), inv. br. 18.

U vezi Va{eg pisma br. 545 od 18. ov.m. potpisom je ~ast izvestiti Udruèwe u slede}em: Na ime nov~ane pomo}i Ratni~kom udruèwu u Kraqevu za podizawe spomenika izginulim ratnicima iz Kraqeva ispla}eno je iz ovo op{tinske kase (100.000) sto hiqada dinara, i to: 1930. god. 20.000 a 1931. god. 80.000 dinara. Potpisatom je u isto vreme ~ast izvestiti Vas, da je ova Uprava i do sada u nekoliko mahova pristupala da sa biv. p-odborom Ratni~kog udruèwa u Kraqevu do|e do sporazuma, da se podignuti spomenik jednom dovr{i, ali se do korisnog sporazuma nije moglo do}i, te bi se po mi{qewu potpisatog sporazum mogao posti}i samo posredovawem Va{eg delegata. [to se ti~e dolaska Va{eg delegata u na{e mesto, to se Udruèwe izve{tava da delegat moè do}i i sastanak zakazati svakog radnog dana, po{to su biv. ~lanovi Ratni~kog p-odbora stalno u mestu.16 Ni dolazak delegata Dobrivoja M. Stojadinovi}a u Kraqevo nije pomogao da se mermerne plo~e sa imenima poginulih Kraqev~ana ugrade. Wegov izve{taj Izvr{ni odbor Sredi{ne uprave je razmatrao 8. marta 1939. godine i Op{tinu varo{i Kraqeva Odlukom obavezao da ona treba da pristupi dovr{ewu Spomenika a Odbor za izradu spomenika za svoje potraìvawe neka se obrati nadle`nom sudu koji bi bio pozvan da utvrdi opravdanost zahteva Odbora.î17 Posle novog svetskog rata 1941ñ1945. godine kona~an zavr{etak Spomenika u{ao je u novu fazu. Pripremqeni spiskovi poginulih u ratovima 1912ñ1918. godine, tokom ratnih godina 1941ñ1945. nestali su. Op{tinska vlast na ~elu sa Komunisti~kom partijom Jugoslavije iznenada je zauzela stav da ga treba ukloniti, sa obrazloèwem da je nedovr{en. Ovakav stav bio je izraz ideolo{kih potreba. 232

Dragan Dra{kovi}

Izgled trga posle uklawawa spomenika 1. maja 1960. god.

GNO je doneo odluku da se Trg kraqa Aleksandra preimenuje u Trg mar{ala Tita a postoje}i nazivi ulica u Kraqevu zamene imenima najzaslu`nijih qudi Narodnooslobodila~ke borbe sa obrazlo`ewem Ñda su svi carevi i kraqevi u na{oj istoriji odigrali kobnu ulogu u na{em naroduî. Npr. Ulica kraqa Petra preimenovana je u Ulicu generala Rankovi}a, Ulica generala Stanojlovi}a u Ulicu generala Ko~e Popovi}a a Ulica Marka Trifkovi}a u Ulicu heroja @ivana Mari~i}a, Zapisnik XXXV sve~ane sednice Izvr{nog gradskog odbora GNO odr`ane 28. novembra 1945. godine u kancelariji GNO, IAK, Fond Skup{tine op{tine Kraqevo (SO Kraqevo).

Jelena Petrovi}, @ivot u Rankovi}evu ñ dokumenta svedo~ewa, Kraqevo 1989, 256. 20

Jelena Petrovi}, nav. delo, 265.

Zapisnik sa sve~ane sednice Op{tinskog ve}a sa iskqu~ivim pravom odlu~ivawa, odr`ane 29. novembra 1959. godine, u sali ÑElektrokombinataî sa po~etkom u 9 ~asova, IAK, Fond SO Kraqevo, Predlog o izme{tawu spomenika je usvojen jednoglasno, bez diskusije. Sednica je zavr{ila rad u 9 i 30 ~asova pre podne. 22

Zapisnik sa sve~ane sednice Op{tinskog ve}a 29. novembra 1959. g., IAK, Fond SO Kraqevo. U predmet sa odlukama i re{ewem o preme{tawu spomenika referent Leposava Jocovi} dodala je rukom ispisanu zabele{ku ÑRe{ewe o preme{tawu Spomenika izvr{eno za 01. maj 1960. godineî. 23 Ime je nastalo posle objavqivawa romana Kwiga o Milutinu Danka Popovi}a, 1985. godine.

Centralni kru`ni trg, sa novim imenom, Trg mar{ala Tita18, na kome su se ispred Spomenika na Dan proboja Solunskog fronta, 15. septembra, svake godine u velikom broju okupqali solunski ratnici i gra|ani Kraqeva, morao je izgubiti obele`je pro{losti navodno zbog urbanisti~kih re{ewa protoka saobra}aja. Istovremeno na trgu su organizovani veliki narodni zborovi na kojima je prisustvovalo i 50 000 qudi, npr. prilikom posete Josipa Broza Tita, 1951. godine, povodom desetogodi{wice osnivawa partizanskog odreda ÑJovo Kursulaî.19 Prilikom posete Kraqevu, Aleksandar Rankovi} je, 29. novembra 1959. godine, na zboru, pred 50 000 gra|ana, odrànom na trgu ispred @elezni~ke stanice, prilikom otkrivawa Spomenika otpora i pobede (rad Lojza Dolinara) povodom ~etrdesetogodi{wice KPJ, 15-godi{wice oslobo|ewa Kraqeva i Dana Republike, izme|u ostalog naglasio: ÑSpomenik otpora i pobede, koji danas otkrivamo, jeste i jedan od simbola na{e neizmerne zahvalnosti onim qudima koji su svoje ìvote ugradili u temeqe na{e socijalisti~ke zajednice. Nove generacije koje dolaze i koje }e nastaviti delo Revolucije i socijalisti~ke izgradwe treba da pamte da su za stvarawe ove i ovakve Jugoslavije date ogromne `rtve, koje zasluùju izvanredno po{tovawe i sada{wih i budu}ih generacija.î20 Pre odrànog zbora i otkrivawa Spomenika otpora i pobede, na zajedni~koj sednici Op{tinskog ve}a i Ve}a proizvo|a~a, u sali Elektrokombinata, u prisustvu uglednih gostiju, doneta je odluka: ÑDa Op{tina Kraqevo izvr{i preme{tawe nedovr{enog spomenika sa Trga mar{ala Tita na vojni~ko grobqe iz Prvog svetskog rata, gde je sahraweno preko 1 000 poginulih srpskih vojnika, sa obrazloèwem da je generalnim urbanisti~kim planom Grada Kraqeva na mestu gde se sada nalazi nedovr{eni spomenik u centru grada predvi|en Trg bez ikakvih objekata.î21 Prema donetoj odluci Spomenik srpskim ratnicima izginulim 1912ñ1918. za Kraqevinu Jugoslaviju nije zasluìvao neizmernu zahvalnost kao `rtve pale 1941ñ1945. za socijalisti~ku Jugoslaviju, na temeqima Revolucije, pa je 1. maja 1960. izme{ten na vojni~ko grobqe.22 Poku{aji da se Spomenik vrati na prvobitnu lokaciju nisu uspevali sve do 1982. godine, kada je na inicijativu preìvelih solunskih ratnika i novoizabranog predsednika SO Kraqevo Branka Mari~i}a raspisan referendum. Veliki broj gra|ana je svojim glasovima podrào ideju vra}awa spomenika, {to je doprinelo da se, posle donete odluke sva tri ve}a SO Kraqevo 25. maja 1982. godine, gra|ani masovno, wih 36 000, odazovu pozivu i uplate prilog u korist ÑFonda za rekonstrukciju Trga Mar{ala Tita i vra}awe Spomenika Srpskim ratnicima 1912ñ1918î. Spomenik je dovr{en i otkriven 29. novembra 1982. godine. Kona~an izgled predvi|en prvobitnim projektom ponovo nije bilo mogu}e izvesti, jer je nedostajao spisak poginulih ratnika. Re{ewe je na|eno: u ni{e predvi|ene za spiskove poginulih, ugra|ene su plo~e na kojima su ispisane najve}e bitke u kojima su u~estvovali kraqeva~ki ratnici u ratovima 1912ñ1918. i postavqen je natpis ÑSrpskim ratnicima palim za slobodu otaxbine 1912ñ1918.î i ÑRatni drugovi i zahvalni narod, 1934î. Danas, spomenik posve}en Srpskim ratnicima poginulim 1912ñ1918 (u me|uvremenu nazvan Milutin)23, na Trgu srpskih ratnika, stoèr je okupqawa Kraqev~ana u raznim prilikama i povodima, u stalnom poku{aju da ih ujedini oko jedne re~i ñ Kraqevo.

Priprema spomenika za povratak na trg, 30. oktobar 1982. godine (snimio Marko Petrovi})

234

Dragan Dra{kovi}

Utovar spomenika za novu vo`wu 13. novembar 1982. godine (snimio Marko Petrovi})

Do~ek spomenika na trgu 13. novembar 1982. godine (snimio Marko Petrovi})

Spomenik posle vra}awa, 14 decembar 1982. godine (snimio Marko Petrovi})

O izgradwi spomenika srpskim ratnicima u Kraqevu

237

Dragan Dra{kovi} ON THE CONSTRUCTION OF THE MONUMENT TO THE SERBIAN WARRIORS IN KRALJEVO Summary The Monument to the Serbian Warriors erected in 1931 in memory of the Kraljevo people fallen between 1912-1918 had an interesting history, from the initial idea for its erection in 1913 until 1982, when, after its removal to the periphery of the town cemetery in 1960, it was taken back to the central circular square. From its first placement in 1931 until the new possibilities of its completion in 1960 and 1982, the project foreseeing installation of marble plates with the names of fallen soldiers within the stone niches was not possible to realize. The reasons were, before all, found in the Kraljevo people who argued and clashed over everything: firstly, over the location where it would be placed, then, at the time of its erection, over the amount of funds and the quantity of material spent. The reasons for disagreement were numerous, and the issues of participation-non-participation in the wars, political orientations, economic motives, etc. prevailed. The initiators and participants in the conflicts were representatives of the authorities, and prominent tradesmen, citizens and participants in the wars grouped around them. The leaders and advocates of different interests were: Jovica Stojkovi}, President of the Municipality of Kraljevo before the beginning of construction of the Monument, supporter of the idea that the Monument should be placed on the square in front of the Holy Trinity Church or in front of the Barracks (todayâ&#x20AC;&#x2122;s Lesnina building) and Aleksa Jelisijevi}, President of the Municipality 1929-1933, the supporter of the idea to place the Monument on the central square. The central person for construction of the Monument was Milan Dj. Radosavljevi}, a man from Kraljevo at the position of the President of the Association of Reserve Officers and Warriors in Belgrade. He promised that he would give Kraljevo a soldier sculpture model like the soldier sculpture at the Monument to the Defenders of Belgrade 1914-1915. Arguments over the amount of funds and the quantity of material spent made the completion of the Monument and installation of marble plates with the names of killed soldiers impossible. The result of the problems that occurred regarding the establishing of funds and the quantity of material spent was the failure to complete the monument. At a moment of dissatisfaction, the municipal administration and the Association of Reserve Officers and Warriors, Kraljevo Subcommittee, launched the idea of building a warriorsâ&#x20AC;&#x2122; ossuary. During 1941-1945, the prepared lists of the Kraljevo people killed between 1912-1918 disappeared and it was one of the reasons, besides the ideological ones, why the new authorities, led by the Communist Party of Yugoslavia, after removing the Monument in 1960 and taking it back to its original location (central circular square) in 1982, did not finalize the foreseen project. In 1982, the solution was found in the installation of the plates with the names of battles in which the Kraljevo soldiers had participated in the niches instead of the plates with the names of those killed. Today, the Monument on the Square of the Serbian Warriors, in the meantime called Milutin, represents a recognizable feature of the city and the point of gathering Kraljevo people on various occasions in order to unite them around one word - Kraljevo.

238

Dragan Dra{kovi}

ZORAN BAJIN Univerzitetska biblioteka ÑSvetozar Markovi}î, Beograd UDK: 94(497.1)î1921î(093) ID: 173165580

PISMO BORISA SAVINKOVA KRAQU ALEKSANDRU KARA\OR\EVI]U Apstrakt: Tekst prenosi pismo Borisa Savinkova, ruskog revolucionarnog teroriste i borca protiv boq{evika, kraqu Aleksandru Kara|or|evi}u (1921) i analizira wegov sadràj, kao i okolnosti u kojima je napisano. Kqu~ne re~i: Boris Savinkov, Aleksandar Kara|or|evi}, Sovjetski Savez, ruske izbeglice, Ñcrveniî, Ñbeliî, Ñzeleniî, Ñeseriî, intervencionisti Nije nepoznato da je jedna od osnovnih karakteristika spoqnopoliti~kog delovawa kraqa Aleksandra Kara|or|evi}a bio wegov dosledno neprijateqski stav prema komunisti~koj vlasti u Rusiji. Jugoslovenska dràva, uprkos povremenim kolebawima, sve do 1940. godine nije de iure priznala Sovjetski Savez, a iza takvog stava nesumwivo je na prvom mestu stajala kraqeva voqa. Regenta i potom kraqa Aleksandra su na nepomirqivo odbacivawe ruskog boq{evizma i simpatije za wegove protivnike usmerili i vlastiti poloàj monarha, i li~ne i porodi~ne veze sa carskom Rusijom, i opasnost koju je ovaj pokret predstavqao za wegovu dràvu i dinastiju, kao i preovla|uju}e raspoloèwe politi~ke elite, i, pre svega, wegovog neposrednog politi~kog okruèwa. O~igledno je i da je wegov uticaj bio od izuzetne va`nosti za dono{ewe odluke o prihvatawu znatnog (u skladu sa materijalnim mogu}nostima dràve) broja ruskih izbeglica u Kraqevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, me|u kojima je potom uìvao glas za{titnika i prijateqa. Li~ni doprinos Aleksandra Kara|or|evi}a aktivnoj borbi za obarawe boq{evizma u Rusiji nije bio zna~ajan. Borbe nekih od srpskih dobrovoqa~kih jedinica na strani antiboq{evi~kih snaga u po~etnoj fazi gra|anskog rata (kao i u ~ehoslova~kom slu~aju) vi{e su bile rezultat raspoloèwa samih tih trupa i situacije u kojoj su se na{le nego politi~kih podsticaja. Politi~ku podr{ku Ñbelomî pokretu u gra|anskom ratu u Rusiji regent Aleksandar i Vlada Kraqevine SHS deklarativno su iskazali priznavawem Vlade u Omsku od strane Vlade Kraqevine aprila 1919. godine i izraàvawem èqe za obrazovawem srpskog dobrovoqa~kog korpusa koji bi se na jugu Rusije borio pod komandom generala Dewikina (koga je regent i odlikovao ordenom Belog orla I stepena sa ma~evima). Relativno povoqan poloàj koji su ostaci Vrangelovih trupa dobili u Kraqevini SHS mo`da je i mogao da se posmatra kao indirektna pomo} wihovom eventualnom poku{aju nastavqawa borbe, ali, sem toga, nikakve druge pomo}i u ovom pravcu nije bilo. Me|utim, pomo} pruèna ruskim izbeglicama i zvani~ni odnos prema wima su, uz bezrezervnu na~elnu podr{ku Ñbelomî pokretu, u delu ruske emigracije stvorili predstavu o Aleksandru Kara|or|evi}u kao za{titniku antiboq{evi~ke Rusije, pa ~ak i kao wenom potencijalnom savezniku1 u sawanoj obnovi oruàne borbe protiv komunisti~ke vlasti.2 Ako se, dakle, uzmu u obzir stavovi Aleksandra Kara|or|evi}a prema Rusiji i boq{evizmu i poloàj koji je wima sticao u o~ima ruske emigracije, onda ñ na prvi pogled ñ nema ni~eg neobi~nog u ~iwenici da mu se 1921. godine molbom za pomo} obratio vo|a jedne antiboq{evi~ke emigrantske organizacije, ÑNarodnog saveza za za{titu otaxbine i slobodeî, Boris Savinkov. Me|utim, na ovaj na~in stvar nije najjasnije postavqena: mada zaista nema ni~eg neobi~nog u molbi vo|e antiboq{evi~ke organizacije za pomo}, paradoks se nalazi u ~iwenici da je taj vo|a ñ Boris Savinkov. Jer, ko je zapravo bio Boris Savinkov? Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

239

Kao, na primer, u slu~aju fantaziji sklonog generala Petra Krasnova, koji je jo{ 1930. godine, u vreme surovog sprovo|ewa kolektivizacije u SSSR-u, slao kraqu Aleksandru predlog da na teritoriji Jugoslavije formira autonomnu rusku armiju, sastavqenu iz nove generacije emigranata, koju bi, Ñkada se pojavi mogu}nostî, poslao u Rusiju (u kojoj ñ umi{qao je Krasnov ñ `ivi legenda Ñda negde u slovenskim zemqama postoji íbela, Ruska armijaí, koja }e do}i da protera komunisteî) i pru`io joj sre}u da Ñoslobodi Otaxbinu i vrati u wu Wenog zakonitog Gospodaraî. (Arhiv Jugoslavije, Fond Dvora KJ, 74ñ21/47ñ55) 2

B. Gligorijevi}, Kraq Aleksandar Kara|or|evi}, II, Beograd 2002, 84ñ102; M. Jovanovi}, Doseqavawe ruskih izbeglica u Kraqevinu SHS 1919ñ1924, Beograd 1996, 61ñ75, 148ñ153.

Koju je, u svojstvu ~lana ÑRuske inostrane delegacijeî (me|u ~lanovima su bili i carski ministri Sazonov i Izvoqski), poku{avao da zastupa pri Pariskoj mirovnoj konferenciji.

GPU (skra}eno od ÑGosudarstvennoe politi~eskoe upravlenieî) ñ sovjetska politi~ka policija, od 1922. godine zamenila ^K. 5

B. V. Savinkov, Vospominaniя terrorista, Moskva 2006; B. Savinkovъ, Kъ istorii pohoda Kornilova na Petrogradъ, Pari`, 1919; D. A. @ukov, ÑB. Savinkov i V. Rop{in ñ terrorist i pisatelьî, u: B. V. Savinkov, To, ~ego ne bыlo: roman, povesti, rasskazы, o~erki, stihotvoreniя, Moskva 1992, 3ñ119; V. [entalinski, Iznena|enja Lubjanke, Beograd 1999, 143ñ216.

Boris Viktorovi~ Savinkov (1879ñ1925) stupio je na istorijsku scenu kao jedan od organizatora teroristi~ke Borbene organizacije Partije socijalista-revolucionara (esera), koja se nadovezivala na tradicije ÑNarodne voqeî, organizacije koja je ubila cara Aleksandra II (1881). Li~no je rukovodio pripremama za uspe{ne atentate na ministra unutra{wih poslova Plevea (1904) i carevog strica, velikog kneza Sergeja Aleksandrovi~a (1905) i za druge, uglavnom mawe uspe{ne teroristi~ke akcije tokom prve ruske revolucije, da bi oreolu slave koji se stvarao oko Savinkovqeve li~nosti dodatno doprineli i wegovo potowe hap{ewe i bekstvo iz zatvora. Nakon poraza revolucije i kompromitovawa Borbene organizacije usled otkrivawa saradwe wenog vo|e Azefa sa policijom, Savinkov se, ne odustaju}i sasvim od politike, posvetio kwièvnosti i, pod pseudonimom Vladimir Rop{in, po~eo sa objavqivawem intrigantnih dela, ne naro~ito visoke originalnosti i umetni~ke vrednosti, u kojima je opisivao i li~na iskustva iz vremena aktivne teroristi~ke delatnosti. U godinama svetskog rata Savinkov se u potpunosti opredelio za stvar Antante i ~ak je, kao ratni korespondent, prikazivao ratovawe francuske armije. Nakon pobede Februarske revolucije vratio se u Rusiju, gde je postao revolucionarni komesar u armiji koja se ve} uveliko raspadala. Upravo je Savinkov bio taj koji je predsedniku privremene vlade Kerenskom predloìo generala Kornilova za glavnokomanduju}eg, da bi potom poku{avao da se izme|u wih neprimetno nametne za tre}eg Ñtrijumviraî, sve dok se napetost u odnosima prve dvojice nije okon~ala grotesknom katastrofom. Doslovno od prvih dana boq{evi~kog preuzimawa vlasti u Rusiji Savinkov je postao neumorni zagovornik i organizator otpora, sudeluju}i u delatnostima bezmalo svih antiboq{evi~kih pokreta: u novembru 1917. u~estvovao je u pohodu Kerenskog i Krasnova na Petrograd, kojim je trebalo da budu poni{teni rezultati tek izvr{enog prevrata; zatim se prebacio na Don, gde je èleo da sara|uje u stvarawu Ñbeleî Dobrovoqa~ke armije; potom je u Moskvi bio organizator razgranate antiboq{evi~ke podzemne organizacije i pripremao likvidaciju Lewina i Trockog; sa znawem i uz materijalnu podr{ku predstavnika Antante, jula 1918. pokrenuo je ustanke u Ribinsku, Muromu i Jaroslavqu, koji su propali usled izostanka stvarne vojne pomo}i od strane Ñintervencionistaî; nakon tog neuspeha, stigav{i do Kazawa, borio se, jedno vreme ~ak i kao obi~an vojnik, na strani ~ehoslova~kih odreda i, mada se nakon Kornilovqeve afere razi{ao sa partijom, eserovskog ÑKomiteta Ustavotvorne skup{tineîÖ Savinkov je bio jedan od retkih ruskih socijalista koji su prihvatili desni~arski prevrat u Omsku krajem 1918. i koji su do kraja na frontovima vo|enog gra|anskog rata ostali povezani sa Ñbelimaî. Tokom 1919. godine, on se, kao predstavnik Vlade admirala Kol~aka3, sastao sa vi{e zna~ajnih evropskih dràvnika, od kojih je traìo pomo} za Ñbeleî armije. Nakon kona~nog poraza Ñbelogî pokreta u gra|anskom ratu 1920. godine, Savinkov se opredelio za ideju stvarawa novog op{teg antiboq{evi~kog pokreta koji je trebalo da predstavqa tre}i put izme|u Ñcrvenihî i Ñbelihî, o ~emu }e uskoro biti ne{to vi{e re~i. I, on je zaista ostao jedan od najupornijih i najaktivnijih organizatora borbe protiv sovjetske Rusije, sve dok 1924. godine nije do{lo do posledweg za~u|uju}eg preokreta u wegovom ìvotu. Domamqen ve{tom provokatorskom akcijom GPU4 na teritoriju SSSR-a i uhap{en, Savinkov je priznao komunisti~ku vlast i izrazio spremnost da sara|uje sa wom, nakon ~ega mu je, na zaprepa{}ewe javnosti, smrtna kazna zamewena desetogodi{wom robijom. Me|utim, kako mu takvo dràwe, osim prezira emigracije, nije moglo doneti ni{ta vi{e od relativno udobnog ìvota u tamnici, Savinkov je ñ prema zvani~noj i, po svoj prilici, istinitoj verziji ñ svoj burni ìvot okon~ao samoubistvom.5 Posebna etapa Savinkovqeve antiboq{evi~ke borbe zapo~ela je wegovim dolaskom u Poqsku na samom po~etku 1920. godine. U Var{avu, u kojoj je i ro|en, Savinkov je do{ao na li~ni poziv mar{ala Pilsudskog (tako|e biv{eg revolucionara i socijaliste), koji je u wemu video pogodnog saveznika na ruskoj strani: za razliku od Ñbelihî generala, ~ija se kruta predstava o Ñjednoj i nedeqivojî 240

Zoran Bajin

Rusiji jasno sukobqavala sa poqskim velikodràvnim ambicijama ({to je umnogome i doprinelo tome da Poqska zapo~ne borbu protiv boq{evika tek kada je Ñbeliî pokret ve} bio na izdisaju), Savinkov je bio u potpunosti imun na ideju vaskrsavawa imperije. U poqsko-sovjetskom ratu koji je usledio, on je, u svojstvu predsednika ÑRuskog politi~kog komitetaî i uz poqsku i francusku podr{ku, radio na obrazovawu, snabdevawu i objediwavawu ruskih jedinica koje su se (uz delimi~nu koordinaciju sa Vrangelom) borile na strani Poqaka i koje su mu formalno bile pot~iwene u politi~kom pogledu. Nakon poqsko-sovjetskog primirja, Savinkov se prikqu~io jednom o~ajni~ki drskom poduhvatu (koji se, naravno, i zavr{io neuspehom), li~no u~estvuju}i u upadu partizanskih jedinica generala Bulak-Balakovi~a u Belorusiju. Suo~en sa slomom Ñbelogî, Savinkov se odlu~io da poku{a da stane na ~elo Ñzelenogî pokreta, ~iji bi se oslonac prona{ao u ruskom seqa{tvu, koje je u gra|anskom ratu u su{tini zauzimalo neutralnu poziciju, a koje je u to doba svoje nezadovoqstvo komunisti~kim odnosom prema selu po~elo da izraàva i otvorenim pobunama. Juna 1921. on je u Var{avi sazvao osniva~ki kongres ÑNarodnog saveza za za{titu otaxbine i slobodeî, organizacije koja je trebalo da upadima u sovjetsku Rusiju i stvarawem ilegalnih grupa u woj podstakne ustanke koji bi na kraju doveli do uni{tewa komunisti~ke vlasti. U osnovi demago{ki (tj. seqa~kim shvatawima prilago|eni) program Savinkovqevog pokreta u grubim crtama se svodio na ~etiri osnovne ta~ke (ustavotvorna skup{tina, zemqa narodu, demokratija, konfederacija), ~ija se razumnost ipak ne moè pore}i. Me|utim, kako je Lewinova strategija NEP-a uspevala da sti{a nezadovoqstvo ruskih seqaka i kako su istovremeno ~ekisti razotkrivali deo za delom prili~no razgranate mreè Ñsavinkovacaî u Rusiji, jedini opipqivi rezultat Savinkovqevog Ñzelenogî pokreta predstavqale su teroristi~ko-partizanske akcije u zapadnim pograni~nim oblastima, koje su, do svog skorog ugu{ivawa, sve vi{e dobijale oblik prostog banditizma i {pijunaè.6 Posle duìh pregovora izme|u predstavnika Poqske i RSFSR, 7. oktobra 1921, potpisan je protokol kojim se Poqska obavezivala da sa svoje teritorije protera ve}i broj istaknutih ruskih emigranata, aktivnih neprijateqa sovjetske vlasti.7 Nakon napu{tawa Poqske i preme{tawa rukovodstva organizacije u Prag (mawa grupa ~lanova ostala je u Var{avi), zapo~ela je nova etapa u Savinkovqevom ìvotu, u kojoj se, silom novonastalih okolnosti, kao prvi zadatak nametao obilazak velikih evropskih prestonica, radi novih susreta sa uticajnim dràvnicima (izme|u ostalih i sa êr~ilom i Musolinijem) i, razume se, prikupqawa novca za finansirawe nastavka borbe. Upravo u to vreme, po~etkom novembra 1921. godine, Savinkov je odlu~io da se pismom obrati i vladaru novostvorene Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Tekst ovog Savinkovqevog pisma kraqu Aleksandru Kara|or|evi}u ~uva se u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti8 i wegov sadràj je slede}i (sa prevodom u napomeni9): 3 XI 21 Hôtel Passage Prague

Ego Veli~estvu Korolю Aleksandru

Va{e Veli~estvo, Prostite smalostь эtogo moego pisьma, no я s~itaю svoimъ dolgomъ postavitь Vas v izvasnostь o tomъ ~to proizo{lo vъ Pol{a. 6go ili 7go oktяbrя polьskiй viceministrъ Inostrannыh Dalъ g. Domьbskiй podpisalъ s predstavitelemъ Sovatskoй Rossii Karahanomъ dogovorъ, soglasno koego, me`du pro~imъ, polьskoe pravitelьstvo obяzalosь vislatь izъ predalovъ Polь{i menя, naskolkihъ moihъ tovariщeй i naskolkihъ Ukraincevъ, kakъ lюdeй, kakъ lюdeй aktivno borющihsя sъ kommunistami, a potomu яkobы naru{aющihъ §5 Ri`skago dogovora. Vzamanъ эtogo, Karahanъ obaщalъ vnesti bezъ promedleniя 10 millionovъ rubleй izъ эtoй summы, kotoruю Sovatskaя Rossiя dol`na polяkamъ za podvi`noй `elaznodoro`ый Pismo Borisa Savinkova kraqu Aleksandru Kara|or|evi}u

241

B. V. Savinkov, Vospominaniя terrorista, Moskva 2006, 427ñ579; D. G. Golnikov, Kru{enie antisovetskogo podpolья v SSSR, II, Moskva 1986, 125ñ133, 251ñ266; V. N. Safonov, Glavnый protivnik bolь{evikov, ili istoriя o tom, kak ~ekistы poйmali Borisa Savinkova, í h t t p : / / w w w. f s b. g o v. r u / h i story/read/1999/safonov.htmlí.

Me|u kojima je, pored Savinkova, najve}u politi~ku te`inu imao nesporni vo|a ukrajinskih nacionalista, Simon Petqura.

ASANU, 10 111.

ÑVa{e Veli~anstvo, / Oprostite na smelosti ovoga pisma, ali smatram svojom du`no{}u da Vas obavestim o tome {ta se dogodilo u Poqskoj. / 6-og ili 7-og oktobra poqski viceministar inostranih poslova g. Dombski potpisao je sa predstavnikom Sovjetske Rusije Karahanom sporazum, u skladu sa kojim se, izme|u ostalog, poqska vlada obavezala da protera van granica Poqske mene, nekoliko mojih drugova i nekoliko Ukrajinaca, kao osobe koje se aktivno bore protiv komunista i time toboè naru{avaju ~lan 5 Ri{kog sporazuma. U zamenu za to, Karahan je obe}ao da }e bez odlagawa uplatiti 10 miliona rubaqa iz sume koju Sovjetska Rusija duguje Poqacima za èlezni~ki vozni park. Ovaj sporazum je zakqu~en bez znawa Sejma i protiv voqe mar{ala Pilsudskog, koji ga je u li~nom razgovoru sa mnom okarakterisao kao ítrgovinu ìvom robomí. / Bez obzira na dve interpelacije o ovoj stvari u komisiji Sejma za inostrane poslove, bez obzira na jednodu{nu uzbuwenost javnosti i {tampe; bez obzira na negodovawe mar{ala Pilsudskog, bez obzira, najzad, na moj predlog ministru inostranih poslova Skirmuntu da se zajedni~kim naporima prona|e dostojanstven izlaz iz nastaloga stawa,

Poqaci su povredili pravo uto~i{ta i, 28. i 30. oktobra ja i nekoliko mojih drugova, koji smo pro{le godine bili pozvani u Poqsku, sa policijom smo proterani van wenih granica. Karahan je pobedio. / Kasnije }u imati ~ast da Vam podrobno i dokumentovano izloìm ovaj doga|aj. Sada je na{ poloàj takav: politi~ki mi od doga|aja koji su se odigrali samo dobijamo, jer smo u na{em radu u Rusiji neprekidno morali da savladavamo nepoverewe Rusa prema Poqacima; tehni~ki, zahvaquju}i odobrewu g. Bene{a, mi te{ko da bilo {ta zna~ajno gubimo. Na{e novine }emo izdavati u Pragu i tamo }emo ostaviti i neveliko politi~ko predstavni{tvo, a {to se ti~e su{tine na{e delatnosti, tj. antikomunisti~kog revolucionarnog rada, u Poqskoj }e ga na{i prijateqi produìti u ranijim razmerama i mi }emo koncentrisati svoju pa`wu ka severu. / Va{e Veli~anstvo, mi smo u Vama prona{li mo}nog za{titnika i vernog prijateqa Rusije. U ime svih na{ih ízelenihí, u ime ruskih patriota, koji se bore za svoju otaxbinu, u ime gladnih i ubogih boraca za slobodu, najzad, u ime progowenih Rusa, usu|ujem se da Vam se obratim s molbom: nemojte nas zaboraviti i nemojte nas ostaviti bez Va{e pomo}i u ovim izuzetno te{kim danima za nas. Uz Va{u podr{ku, mi }emo se lako izboriti sa svim mnogobrojnim te{ko}ama koje su iskrsle pred nama usled poqskih postupaka. / Molim Vas, Va{e Veli~anstvo, da ne odbijete da primite uveravawe o mom dubokom po{tovawu, srda~noj zahvalnosti i potpunoj odanosti / B. Savinkov.î 10

Regent Aleksandar je, kao strani vladalac, imao privilegiju da wegova sestra Jelena ipak bude po{te|ena i woj je, nakon dosta te{ko}a, dozvoqeno da napusti Rusiju. Me|utim, wen suprug, knez Jovan Konstantinovi~ Romanov likvidiran je zajedno sa ve}im bro-

sostavъ. Dogovorъ эtotъ bыl zaklю~enъ bezъ vadoma Seйma i protivъ èlaniя mar{ala Pilsudskago, kotorый vъ li~noй besada so mnoй okarakterizirovalъ ego, kakъ Ñtorgovlю ìvыmъ tovaromъ.î Ne smotrя na dvukratnuю interpellciю po эtomu dalu vъ seйmovoй komissii po inostrannыmъ dalamъ, nesmotrя na edinodu{noe vozmuщenie obщestva i pressы; nesmotrя na negodovanie Mar{ala Pilsudskago, ne smotrя, nakonecъ, na predloènie, sdalannoe mnoю Ministru Inostrannh Dalъ g. Skirmuntu naйti obщimi usiliяmi dostoйnый vыhodъ izъ sozdav{agosя poloèniя, pravo ubaìщa bыlo polяkami naru{eno, i 28 i 30 oktяbrя, я i naskolko moihъ tovariщeй, prigla{ennыe ъv pro{lomъ godu vъ Polь{u, bыli vыslanы sъ policieй izъ predalovъ eя. Karahanъ oderàlъ pobadu. Podrobnoe i dokumentalьnoe izloènie эtogo dala, я budu imatь ~estь predstavitь Vamъ vposladstvii. Nыna na{e poloènie takovo: politi~eski mы otъ proi{ed{ihъ sobtiй tolьko vыigravaemъ, ibo vъ na{eй rabota vъ Rossii namъ bezprerыvno prihodilosь preodolavatь nedovarie russkihъ kъ polяkamъ; tehni~eski, blagodarя razra{eniю g. Bene{a, mы edva li proigrыvaemъ skolьko nibudь zna~itelьno. Gazetы na{i mы budemъ izdavatь vъ Praga i tamъ è ostavimъ nebolь{oe politi~eskoe predstavitelьstvo, ~to è kasaetsя suщestva na{eй daяtelьnosti, t.e. antikommunisti~eskoй revolюcionoй rabota, to v Pol{a na{i druzья budut prodolàtь eё vъ pre`nihъ razmarahъ, mы è sosredoto~imъ na{e vnimanie ka Savera. Va{e Veli~estvo, vъ Vasъ mы na{li moguщestvennago pokrovitelя i varnago druga Rossii. Otъ imeni vsahъ na{ihъ Ñzelenыhъî, otъ imeni russkыhъ patriotovъ, borящihsя za svoю rodinu, otъ imeni golodnыhъ i niщihъ boйcovъ za svobodu, nakonecъ, otъ imeni gonimыhъ russkihъ, pozvolяю seba obratitьsя kъ Vamъ sъ prosьboй: ne zabudьte nasъ i ne ostavьte nasъ Va{eй pomoщью vъ эti isklю~itelьno trudnыe dlя nasъ dni. Pri Va{eй podder`ka mы bezъ truda spravimsя so vsami mnogo~islennыmi zatrudneniяmi, kotorыя vыrosli peredъ nami blagodarя daйstviяmъ polяkovъ. Pro{u Vasъ, Va{e Veli~estvo, ne otkazatь prinяtь uvarenie vъ moemъ kъ Vamъ glubokomъ uvaènii, serde~noй priznatelьnosti i sover{ennoй predannosti B. Savinkovъ Zaista je te{ko odoleti isku{ewu da se ve} pomalo istro{enom sintagmom Ñironija sudbineî jednim pojmom obuhvate svi istorijski i psiholo{ki faktori koji su revolucionarnog teroristu, koji je nekada u vazduh dizao careve bliske ro|ake i ministre, doveli u situaciju da konzervativnog balkanskog monarha moli za pomo} u o~ajni~koj borbi protiv boq{evika, biv{ih saboraca u zajedni~kom zavetnom stremqewu ka obarawu samodràvqa, ~iji su podraàvaoci u novostvorenoj jugoslovenskoj dràvi upravo u to isto vreme primewivali Ñsavinkovskeî teroristi~ke metode u borbi protiv monarhije i wenih ministaraÖ Ipak, Savinkova su, uprkos spoqa{woj paradoksalnosti poloàja u kome se nalazio, u tom trenutku na akciju podsticali i wegov dinami~ni karakter i mr`wa prema boq{evicima, koji su mu streqali sestru i zeta10 i koji su ñ tako razmi{qa glavni junak wegove poluautobiografske pripovetke ÑKow vraniî ñ Ñraspojasani, sa cigaretom u ustima izdali Rusiju na frontuî i Ñskrnave je sadaî11. I on je u ovoj borbi, kao beskrupulozni politi~ar i revolucionar, bio spreman za savezni{tva daleko neprincipijelnija i nemoralnija nego {to je saradwa sa jednim kraqem. Uostalom, sam Savinkov je na stranicama Slobode, kratkove~nim ali veoma popularnim var{avskim emigranskim novinama ~iji je urednik bio, u vi{e navrata navodio devizu ÑMakar i s |avolom, ali protiv boq{evikaî.12 Aleksandar Kara|or|evi} i Boris Savinkov upoznali su se 1919. u Parizu, koji je te godine, kao sedi{te velike mirovne konferencije, bio neosporna politi~ka prestonica Evrope, pa i ~itavog sveta. Zanimqivo je da se regent Aleksandar tada tri puta (u februaru, martu i decembru 1919) sastao i zadrào u duìm razgovorima sa Savinkovom, dok je sa carskim ministrom Sergejom Sazo242 Zoran Bajin

novom, koji je tako|e bio ~lan ÑRuske inostrane delegacijeî, razgovarao samo jedanput.13 Mada Sazonov kao ministar spoqnih poslova Rusije (1910ñ1916) ñ pored svih svojih zasluga za rusku pomo} Srbiji u vreme stvarawa Balkanskog saveza, Julske krize i prve dve godine svetskog rata ñ nije pokazivao naro~ite simpatije prema srpskim politi~arima, u ~ijim je te`wama ~esto video izraz tvrdoglavosti i megalomanije, uzrok ovome bi verovatno trebalo jednostavno potraìti u impresiji koju je na tridesetogodi{weg regenta morala da ostavi energija politi~kog avanturiste i ~oveka od akcije nasuprot formalizmu karijernog diplomate i ministra. Name}e se zakqu~ak da ni sam Savinkov nije mnogo o~ekivao od ovog obra}awa kraqu Aleksandru i da je naprosto tokom traèwa novih izvora novca za svoju organizaciju èleo da isproba sre}u i sa mawe verovatnim finansijerima. Pored o~igledne mogu}nosti iskori{}avawa prethodnog poznanstva, ulogu u ra|awu ideje da poku{a da u Aleksandru Kara|or|evi}u prona|e jo{ jednog za{titnika moglo je da ima i tada{we poja~avawe bilateralnih odnosa izme|u Kraqevine SHS i âhoslova~ke, u kojoj je Savinkovqev pokret u tom trenutku na{ao glavno uto~i{te.14 Savinkov je, naime, primao novac i od ~ehoslova~kog ministra spoqnih poslova Eduarda Bene{a i nije nemogu}e da mu je i sa te strane sugerisana misao da bi se ÑNarodni savez za za{titu otaxbine i slobodeî mogao uklopiti u politi~ke kombinacije balkanskog kraqa. U svakom slu~aju, Savinkovu je takva molba sa razlogom morala da izgleda barem vredna poku{aja, iako je, verovatno, i sam ose}ao da je usiqeni optimizam pisma te{ko mogao da trenutno stawe i perspektive wegovog pokreta u~ini naro~ito blistavim. Me|utim, po~etkom 1919. godine, kada su se regent Aleksandar i Savinkov upoznali, okolnosti su bile znatno druga~ije nego u jesen 1921, kada je Savinkov poku{ao da oìvi ovo poznanstvo i iskoristi ga za ciqeve svoje organizacije. Od zvani~nog predstavnika glavnog predvodnika Ñbelogî pokreta, admirala Kol~aka, koji je zapovedao vojnim snagama za koje se u to vreme smatralo da imaju sasvim ozbiqne izglede da ovladaju ~itavom teritorijom ruske dràve, on je postao vo|a poraène teroristi~ko-partizanske organizacije, sa sumwivim izgledima za uspeh budu}e akcije i ñ s gledi{ta jednog monarha ñ jo{ sumwivijom demago{ko-socijalisti~kom ideologijom. Kraq Aleksandar, pored toga {to je za vladara jedne siroma{ne zemqe bilo logi~no da pokazuje {krtost u odnosu na projekte ~ija neposredna korisnost nije bila o~igledno uo~qiva, nije imao razloga ~ak ni da na~elno podrì novu ñ makar i antikomunisti~ku ñ revoluciju Ñzelenihî, o kojoj Savinkov u pismu, pored svih nagla{avawa op{tepatriotskih i antikomunisti~kih aspekata svoje borbe, govori. Wegovim ideolo{kim shvatawima je o~igledno mnogo vi{e odgovaralo da nastavi sa na~elnom podr{kom Ñbelimaî, koji su sve vi{e tonuli u monarhizam i konzervativizam. Ni Savinkovqeva revolucionarna pro{lost zasigurno nije mogla da mu uliva previ{e poverewa niti da izaziva simpatiju, kao {to je, po svoj prilici, ~inila kod demokrate Bene{a. Stoga Savinkovqevo pismo nije ni moglo da proizvede ma kakve materijalne posledice. Me|utim, sama ~iwenica da je napisano nije bez zna~aja za pra}ewe politi~ke evolucije wegovog autora, kao i za potpunije razumevawe li~nosti wegovog primaoca.

Pismo Borisa Savinkova kraqu Aleksandru Kara|or|evi}u

243

jem istaknutih ~lanova dinastije, u Alapajevsku, jula 1918. 11

B. V. Savinkov, To, ~ego ne bыlo: roman, povesti, rasskazы, o~erki, stihotvoreniя, Moskva 1992, 549.

V. N. Safonov, Glavnый protivnik bolь{evikov, ili istoriя o tom, kak ~ekistы poйmali Borisa Savinkova, í h t t p : / / w w w. f s b. g o v. r u / h i story/read/1999/safonov.htmlí. 13

AJ, Dvor KJ, 74, Dnevnik a|utanta kraqa, 1919, kw. 516.

14 Tu su mogla da izvesnu ulogu imaju i se}awa na 1918. godinu, kada su ñ kako se sam Savinkov izrazio ñ bore}i se na strani ÑKomiteta Ustavotvorne skup{tineî, Ñ^ehoslovaci i Srbi u~inili neprocewivu uslugu Rusijiî. (B. V. Savinkov, Vospominaniя terrorista, Moskva 2006, 421)

Zoran Bajin A LETTER FROM BORIS SAVINKOV TO KING ALEKSANDAR KARADJORDJEVI]

Sammary In the eyes of a large part of Russian political emigration, King Aleksandar Karadjordjevi} had a reputation as a protector or even a potential ally. Among their requests for help that were sent to him, a special attention is attracted by Boris Savinkov’s letter, at that time (November 1921) the leader of the combat anti-Communist organization “Union for the Defence of Fatherland and Freedom”, before all because of the author’s revolutionary and terrorist past. In that letter, which is entirely cited in the article, Savinkov presented the situation in his organization after being expelled from Poland to King Aleksandar, who he had met in Paris in 1919, and he indirectly asked for material help for continuation of his fight against Communism. Due to ideological differences and the king’s passive attitude toward active fight against communist Russia, the letter had no consequences.

244

Zoran Bajin

NENAD ANTONIJEVI] Muzej `rtava genocida

UDK: 314.156.2(=163.41)(467.115) î1941/1944î(093) ID: 173165836

IZBEGLI[TVO SRBA SA KOSOVA I METOHIJE na podru~ju op{tina: Kraqevo, Vrwa~ka Bawa i Ra{ka tokom nema~ke okupacije Srbije (1941ñ1944) ñ dokumenta

Apstrakt: Rad predstavqa poku{aj prikaza te{kog poloàja Srba na Kosovu i Metohiji, za vreme okupacije 1941ñ1944, putem arhivskih izvora ñ izjava svedoka. Odabrani izvodi iz izjava Srba izbeglih na podru~je Kraqeva, Vrwa~ke Bawe i Ra{ke, koje su sistematski prikupqali Komesarijat za izbeglice i preseqenike i drugi organi srpske kvislin{ke uprave, omogu}avaju uvid u nepodno{qive uslove ìvota srpskog naroda prouzrokovane stalnim terorom i zlo~inima albanskih kvislinga. Kqu~ne re~i: Srbi, Albanci, Kosovo i Metohija, Drugi svetski rat, izbegli{tvo, ratni zlo~ini, Kraqevo, Vrwa~ka Bawa, Ra{ka, Pe}, \akovica, Pri{tina Srbi sa podru~ja Kosova i Metohije su tokom okupacije od strane sila Osovine u periodu: april 1941 ñ novembar 1944. godine, bili u izuzetno te{kom poloàju, usled konstantnog terora, zlo~ina i raznih vrsta pritisaka od strane albanskih oruànih formacija, koje je podràvao najve}i broj Albanaca sa ovih prostora. Srpsko stanovni{tvo se pred albanskim oruànim napadima sklawalo u Srbiju, Crnu Goru, gradove i manastire na Kosovu i Metohiji, ili odlazilo u zbegove u susedna ve}a srpska sela. Okupatori su uz pomo} albanskih pomaga~a preduzimali kaznene ekspedicije i internirali Srbe u logore u Italiji i Albaniji.1 Brojno srpsko stanovni{tvo je proterano pod prisilom ili je bilo prinu|eno da pobegne. Procewuje se da je oko 40.000 Srba napustilo italijansku, 30.000 nema~ku, a 25.000 bugarsku okupacionu zonu na Kosovu i Metohiji.2 Srbi su napu{tali ovo podru~je sve do leta 1944. Posledwa grupa izbeglica iz Uro{evca stigla je u karantinsku stanicu Ravni Gaj, kod Kni}a, 21. avgusta 1944.3 Srbi su ~esto bili prinu|eni da napuste svoja imawa na selima, ku}e u gradovima, jer je to bio jedini na~in da izbegnu smrt od albanskog metka ili noà. Deo srpskog ìvqa sa Kosova i Metohije dolazio je i na podru~je op{tina: Kraqevo, Vrwa~ka Bawa i Ra{ka. Objavqujemo mali, odabrani deo izjava izbeglih, koji su prona{li spas i uto~i{te na teritoriji ovih op{tina. Ove izjave je prikupqao i Komesarijat za izbeglice i preseqenike, koji je delovao pri Ministarskom savetu, pod predsedni{tvom generala Milana Nedi}a.4 Sve odabrane izjave ~uvaju se u Arhivu Jugoslavije u Beogradu, u fondu Dràvne komisije za utvr|ivawe ratnih zlo~ina okupatora i wihovih pomaga~a, koju je formirala nova komunisti~ka vlast u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji. AVNOJ je 30. novembra 1943. doneo Odluku o obrazovawu Komisije za utvr|ivawe zlo~ina okupatora i wihovih pomaga~a (ÑSlu`beni listî, br. 1/1945). Komisija je delovala u okviru Predsedni{tva Nacionalnog komiteta oslobo|ene Jugoslavije, koje je Odlukom imenovalo ~lanove Komisije i donelo Pravilnik o radu Dràvne komisije. Pravilnik je donet 8. maja 1944. godine i istog dana stupio na snagu. Pored Dràvne komisije FNRJ, postojalo je {est zemaqskih (republi~kih), jedna Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

245

Venceslav Gli{i}, Albanizacija Kosova i Metohije, Srbi i Albanci u XX veku, SANU, Nau~ni skupovi, kwiga LXI, Odeqewe istorijskih nauka, kwiga 20, Beograd 1991, 277ñ291. 2

Venceslav Gli{i}, nav. delo, 285 i Slobodan D. Milo{evi}, Izbeglice i preseqenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 1941ñ1945, Beograd 1981, 51ñ54, 56, 58, 88ñ89, 93, 104. Tako|e postoji procena da je proterano najmawe 50.000 Srba naseqenika i oko 20.000 Srba me{tana sa Kosova i Metohije. \or|e Borozan, Albanci u Jugoslaviji u Drugome svjetskom ratu, str. 368, u: Dijalog povjesni~ara ñ istori~ara 3, Pe~uj 12ñ14. maja 2000, Zagreb 2001. 3 Branislav Bo`ovi}, Milorad Vavi}, Surova vremena na Kosovu i Metohiji, kvislinzi i kolaboracija u Drugom svetskom ratu, Beograd 1991, 398ñ399.

Nedi} Milan (1877ñ1946), general, predsednik srpske vlade u periodu nema~ke okupacije: 1941ñ1944. Brinuo je o izbeglicama u Srbiji koje su bile proterane od Hrvata, muslimana, Ma|ara i Albanaca. Komesarijat za izbeglice i preseqenike je bila ustanova formirana od strane srpske vlade i bila je u najve}oj meri zadu`ena za zbriwavawe, sme{taj i ishranu izbeglica. Komesarijat je tako|e prikupqao i izjave proteranih Srba. Milan Nedi} je po-

ginuo u Beogradu pod nerazja{wenim okolnostima dok se nalazio pod istragom nove komunisti~ke vlasti zbog kolaboracije sa nacistima. 5

Dokumenti iz istorije Jugoslavije, Dr`avna komisija za utvr|ivawe zlo~ina okupatora i wegovih pomaga~a iz Drugog svetskog rata, priredili Miodrag Ze~evi} i Jovan P. Popovi}, Beograd 1996, str. 9ñ13; Albert Vajs, Utvr|ivawe zlo~ina okupatora i wegovih pomaga~a, Anali Pravnog fakulteta, 4/1961, Beograd. 6

Arhiv Jugoslavije, Dr`avna komisija za utvr|ivawe zlo~ina okupatora i wihovih pomaga~a Jugoslavije, Fond 110, 249ñ638, u daqem tekstu, AJñ110 i Nenad Antonijevi}, Albanski zlo~ini nad Srbima na Kosovu i Metohiji u Drugom svetskom ratu, Dokumenta, drugo izmeweno i dopuweno izdawe, Beograd 2009, 75ñ76.

pokrajinska (Vojvodina), dve oblasne (Kosovo i Metohija i Sanxak), 65 okru`nih, 299 sreskih komisija i referenata i 1.210 op{tinskih komisija, poverenika i sabira~a podataka. U toku 1946. ukinute su sve okru`ne, sreske, gradske i mesne komisije, a u prvoj polovini 1948. i Dràvna komisija FNRJ.5 Izjave prikupqane u Komesarijatu za izbeglice i preseqenike Nedi}eve Vlade zaplewene su od strane NOVJ, a kao {to vidimo u konkretnom slu~aju, inkorporirane su u fond Dràvne komisije za utvr|ivawe ratnih zlo~ina okupatora i wihovih pomaga~a. Ina~e, veliki broj dokumenata Komesarijata za izbeglice i preseqenike ~uva se i u Arhivu Srbije u Beogradu, u posebnom fondu pod tim nazivom, kao i u Vojnom arhivu u Beogradu, kao deo fonda Nedi}eve arhive. IZVODI IZ IZJAVA IZBEGLIH SRBA: Srez Pri{tina, Eparhija ra{ko-prizrenska Prvom parohu Vrwa~ke Bawe, Vrwci Po traèwu crkvenog suda ì~ke eparhije br. 3727/41 god. potpisanom je ~ast podneti ovaj izve{taj u slede}em:6 Pri{tinu sam napustio 18/31. maja 1941. Kako u varo{i tako i na Kosovu od strane razuzdanih i obesnih Turaka i Arnauta bila je velika tu~a tako, da su se qudi ispod batina du{om rastavqali, ne glede}i na pol, uzrast i zvawe wihovo, ve} su vr{ili razna {ikanirawa zatvarawa u tesnim, vla`nim i zagu{qivim zatvorima. Dawu, no}u mirne gra|ane izvla~ili su ih iz svojih stanova i po raznim mestima neznano kud odvodili itd. Uop{te bilo je nesnosno gledati i trpeti pqa~kawe, arawe, otimawe, zlostavqawe. Usled svakodnevne pretwe i ucewivawa od strane tih zlikovaca, bio sam prinu|en da svoje ro|eno mesto napustim da bi ìvot spasao, sklonio sam se ovde da bi poreme}eno zdravqe, dobiveno usled straha, oporavio.

AJñ110ñ250ñ125.

Prota Apostol Popovi}, paroh pri{tinski 9. septembar 1941. Vrwa~ka Bawa Op{tina mataru{ka, srez @i~ki Saslu{awe izbeglica po nare|ewu Br. 13109/41 godine NAÊLNIKU SREZA @I^KOG KRAQEVO: [aqe se saslu{awe Sava Lukovi}a, Srbina izbeglice iz sela Bok{i}a, sreza Pe}skog u smislu Va{ega nare|ewa Br. 13109/41 god. U isto vreme izve{tavate se da u ovoj op{tini ima jo{ izbeglica, samo sada nisu trenutno ovde, te }e se kroz nekoliko dana dostaviti i wihova saslu{awa u smislu ovog nare|ewa. Prilog: Saslu{awe Ra|eno 30. juna 1941. g. u kancelariji uprave op{tine mataru{ke u Matarugama Zapisnik o izvr{enom saslu{awu Sava Lukovi}a, izbeglice, pobegao iz sela Bok{i}, op{tina glavi~ka, sreza Pe}ski, gde je ìveo kao naseqenik, rodom iz sreza Sjeni~kog, u smislu nare|ewa na~elnika sreza ì~kog Br. 13169 od 28. juna 1941. I Savo Lukovi}, od oca Ilije, po zanimawu sam zemqodelac, star sam 35 godina, oèwen, ima troje dece, stawa siroma{nog, upitan izjavi:7

246

Nenad Antonijevi}

II ÑJa sam sa svojom ènom i troje maloletnih deca bio naseqen po svojoj molbi u selu Bok{i}u, op{tine glavi~ke, sreza pe}skog od 1933. Kada je izbio ovaj rat ime|u na{e dràve i Nema~ke, Arnauti koju su ìveli u tome selu gde sam ja bio, napadali su me no}u, oteli mi stoku, na mene su iz pu{aka pucali da me ubiju. U sred dana Arnautin Fazli Suqa Mekovi} razru{io mi je ku}u, krov otkrio i ti{qeraj odneo i sve mi stvari odneo svojoj ku}i. No}u su mi oterali stoku i odneli ìto. Kada sam se otseqavao otuda, oni su (Arnauti) pucali na mene, samo ja nisam mogao da spazim koji su, jer sam begao sa ènom i decom da glave ìve iznesemo. Ovo nasiqe vr{ili su Arnauti delom iz svoje li~ne voqe delom po nagovoru wihovih begova. Sve moje useve oduzeli su mi Arnauti i sami se koriste a ja se potucam sa ènom i decom od nemila do nedraga i jedva na|em za suvi hleba da jedem i to ne za svaki dan.î Savo Lukovi} Ra|eno 22. marta 1944. u kancelariji Sreskog odbora za zbriwavawe izbeglica i pogorelaca u Ra{koj ZAPISNIK Matija Pazarki}, izbeglica iz Pe}i, po zanimawu {uster, star 43 god., oèwen, otac petoro dece do|e i izjavi:8 ÑIzbegao sam iz Pe}i u Srbiju 21. marta 1944. god. i to pukim slu~ajem i blagodare}i nekim mojim prijateqima. Posle okupacije Jugoslavije zatekao sam se u Pe}i i tu sam ostao da ìvim sa svojom familijom po{to sam ja ina~e starosedelac. U prvo vreme nisu me dirali niti arnauti niti okupatorske italijanske vojne vlasti i tako sam neopaàn pro{ao sve do oktobra 1942. Za sve to vreme bilo je u Metohiji po selima mnogo raznih ubijawa, paqewa srpskih naseqa, i pqa~kawa srpskog ìvqa od strane Arnauta. Koliko je meni poznato, sva naseqeni~ka mesta su potpuno uni{tena u Metohiji, a stradali su i starosedeoci. U Pe}i je bilo ne{to sno{qivije stawe jer su Italijani unekoliko {titili srpski ìvaq koji je bio u samoj varo{i, ma da je bilo i ovde pojedinih no}nih upada u srpske ku}e, tu~e pa ubijawa kao {to je naprimer slu~aj sa Ojdani}em ñ trg. iz Pe}i, koga su no}u u wegovoj ku}i napali gradski panduri na ~elu sa stare{inom Afet Ukelom, isprebijali ga na mrtvo ime i opqa~kali ga. Pokojnog Martinovi} Savu tako|e su napali i tukli i opqa~kali a wegovog sinovca zadavili. Tako sada pred moj polazak ubijen je Gili} Radivoje, preduzima~, wegova èna Jo{a i bratanac ~ije ime ne znam star 18 godina. Oni su uzeli objavu za prelazak u Srbiju, prodali ku}u i spakovali sve stvari i o~ekivali prvi transport. Uo~i samog polaska napali su ih u ku}i Arnauti, pobili i sve im opqa~kali. Smatra se da su u ovom ubistvu ume{ani i neki organi tamo{we albanske policije i to sumwa se na nekog Zefa Naila, glavnog agenta i najve}eg zlikovca za tamo{wi srpski narod. Ovo su samo pojedini primeri nasiqa i mu~ewa Srpskog ìvqa i rad mnogobrojnih koji se svakodnevno de{avaju po Metohiji. Ne znam da li je poznato srpskim vlastima, masovno ubistvo Srba u Pe}i izvr{eno je 4. decembra 1943. od strane jedne bande naoruànih muslimana pod vo|stvom Xafera Deve, ministra unutra{wih dela albanskog i Bajazita Boqetinca. Ovom prilikom pobijeno je oko 50 Srba i to po vinogradima i po reci Bistrici i po raznim drugim mestima oko varo{i Pe}i, te su ih ène sutradan skupqale na gomilu i tako ih nosile i same sahrawivale. Tom prilikom poginuo je izme|u ostalih sudija, dr. Miki} Mladen, koga su izvukli iz ku}e i odveli iznad varo{i, ubili i bacili u potok. Stawe bezbednosti za srpski ìvaq bilo je o~ajno. Srpska familija bi rado pobegla u Srbiju ali nemaju za to mogu}nosti. Albanske vlasti s jedne strane oteàvaju izdavawe dozvola za prelazak, dok s druge strane ~ine pritisak raznim napadima i ubijawem, Izbegli{tvo Srba sa Kosova i Metohije

247

AJñ110ñ250ñ160ñ164 i Nenad Antonijevi}, nav. delo, 151ñ153.

da svaki Srbin jedva ~eka da pobegne otuda. U samoj Pe}i ni jedan Srbin ne sme se videti na ulici a od èna samo po neka starica iza|e da {to kupi, ina~e je stra{na slika. Najopasniji su za srpski ìvaq bra}a Xevat i Rifat Mahmutbegovi}, Bedri bej Peja i agent Sefo Kail, koji otvoreno teraju narod iz Pe}i i na razne na~ine ga maltretiraju. Ne izostaju mnogo ni drugi a naro~ito je iznena|ewe za one Muslimane, koji su u Jugoslaviji imali velike poloàje i uìvali razne privilegije, kao {to su Sefedin Mahmutbegovi}, biv{i senator, sada zvani Xef Begoli, koji je za sve vreme predsednik op{tine a ~esto zamewuje i na~elnika okruga ñ prefekta. Wegova bra}a tj. najmla|i brat Sanija po pri~awu Srba u Pe}i, nosi mnoge ubijene Srbe na du{i, jer je bio vo|a i oficir wihove milicije, koja je ~uda ~inila po Pe}i od na{eg naroda. Na primer, ulazili su u srpske ku}e, prebijali doma}ine, pqa~kali ih i zapretili da to ne smeju nikome da govore. Naveo sam od tolikih slu~ajeva, na primer, slu~aj Ojdani}a, Martinovi}a a ima i drugih mnogih. Napomiwem da su ~inovnici iz stare Albanije korektniji i boqi u pona{awu prema srpskom narodu, ali ni oni ne mogu niti smeju da nam pruè za{titu jer im ne daju doma}i Arnauti. Na primer, prefekt i komandir àndarmerije su stari Albanezi, ali imaju kao savetodavca Nexiba Ba{i}a, biv{eg sudiju i narodnog poslanika, [a}ira Maqu{ Agi}a, Selim \aju, Jonuz Belegovi}a koji su tajni podstreka~i da se sa Srbima {to gore postupa. Od kada je kapitulirala Italija i Arnauti sami uzeli vlast u svoje ruke, za Srbe su nastupili te{ki dani, jer za{tite ni od koga nemaju. Zlo~in u Pe}i izvr{en 4. decembra 1943. po~inila je banda iz íReximent Kosovaí koju su stvorili Xafer Deva i Bajazit Boqetinac. Ovaj posledwi bio je i glavni komandant te regimente. U pratwi Deve i Bajazita tada su do{li u Pe} oko 200 do zuba naoruànih zlikovaca iz te regimente i oni su po nalogu wih dvojice sva ta zverska mu~ewa i ubistva, te mnoga hap{ewa, i pqa~ke izvr{ili. Tim odredom komandovao je Bajazitov oficir iz te regimente, kapetan Bajru{ Xakqa. On je bio glavni Boqetin~ev xelat uop{te pa i u izvr{ewu ovoga zlo~ina. On je no}u pohapsio poubijane i u toku no}i i narednog dana i opet no}i sve ih izmasakrirao na najzverskiji na~in. Tada je poklano i poubijano oko 50 Srba u Pe}i, a jo{ vi{e u okolini. Ovaj Xakqa je rodom odnekud iz sreza gwilanskog, gde je tako|e ~inio zlo~ine.î Matija Pazarki}, s. r. Ra|eno 2. jula 1941. u upravi op{tine u Kraqevu Pristade upravi, Milutin Vukoti}, zemqodelac, naseqenik iz Jano{a, op{tine becke, srez |akovi~ki, kaza:9 ÑDo{ao sam ju~e sa ènom, sinovima i snahom, ukupno nas petoro. Ostavio sam imawe zbog terora Kosovskog Komiteta Arnauta i Albanskih vlasti. Moju ku}u su upalili, stoku oduzeli, alat za obradu imawa i celokupan ku}ni name{taj odneli su. Nisu me tukli a moju ènu jesu tukli i opqa~kali dinara 12.000. Moje imawe iznosi povr{inu 15 hektara u selu Jano{u, sada su to prigrabili Arnauti. Vo|e ovoga komiteta i organizacije Arnauta jesu Sulejman beg Crnoglavi} i Sefemdin beg Mamudbegovi} iz Pe}i. Sada tamo vi{e nema srpskog ìvqa kako naseqenika tako ni starosedeoca. Prvi put smo se prili~no dobro spasli i ne{to od poku}anstva izneli ali kada smo se vratili drugi put po odobrewu Italijanskih vlasti, nas su Arnauti tek tada potpuno opqa~kali. Kada smo se poàlili Italijanskim vlastima, kazali su, da ih malo ima i ne mogu da odràvaju red u selima.î Istoga dana pristali su upravi \oko @ari} i Krsta ôrlija, naseqenici iz Jano{a, op{tina becka, srez |akovi~ki:10

AJñ110ñ622ñ345. AJñ110ñ622ñ345.

ÑPrvi ima 49 god. do{ao je sa `enom i ~etvero dece, drugi ima 63 godine sa petero ~lanova porodice. Kao naseqenici napustili su svoje imawe usled pqa~ke, terora i pretwe ubistvom Arnauta. Ni{ta sa sobom nismo doneli. Arnauti uzeli su stoku, `ito, poku}anstvo i ku}e popalili a }eramidu i kamen 248 Nenad Antonijevi}

uzeli. êqad na{u Arnauti su tukli usled toga {to su pitali za{to se ru{i na{a imovina. U ostalom sve je onako kao {to je navedeno u saslu{awu Milutina Vukoti}a. Jo{ nismo zaposleni a trudimo se da na|emo posla.î \oko @ari}, s. r., Krsto ôrlija, s. r. Ra|eno u kancelariji uprave op{tine 4. jula 1941. godine u Kraqevu Bez poziva pristade danas ovoj upravi ôrlija K. Slavko, op{tinski blagajnik iz sreza \akovi~kog, izbeglica, sada nastawen sa stanom u vo}nom rasadniku sredwe poqoprivredne {kole u Kraqevu, pa upitan o potrebnom on izjavi:11 ÑRe{ewem Kraqevske banske uprave zetske banovine od 2. januara 1939 godine bio sam postavqen za blagajnika, sa slu`bom kod op{tine becke, sreza \akovi~kog, sa mese~nom od 1.200 dinara, na poslu sam bio sve do 3. aprila ove godine, kada sam bio upu}en na ve`bu. Po povratku iz vojske uputio sam se ku}i u selo Jano{, op{tina becke, gde sam imao i jedno dva hektara zemqe od agrara za naseqene. U Pe}i sam na{ao svoju ènu Jelenu dana 15. maja ove godine koja se je bila smestila kod jednog moga prijateqa i poznanika. Tu sam video i ostale svoje kom{ije i poznanike gde u gomilama putuju preko âkora za Crnu Goru, a jedan deo preko Kosovske Mitrovice za Srbiju. Svi su mi pri~ali najgore. Od moga ku}nog name{taja i ostale pokretnine, moja èna nije mogla spasiti ni{ta sem jedino jedan jorgan sa ne{to malo robe koliko je mogla onako u brzini zgrabiti i sobom u ruci uzeti. Ovde sam o{te}en sa preko 25.000. dinara, a ko mi je ovo razgrabio ne mogu ta~no znati, sem jedino znam, da mi se {poret nalazi kod jednog Arnautina seqaka op{tine becke. Krajem maja ove godine po{ao sam, gde sam stanovao u selu Petrovcu, sa nadom ako budem mogao {ta spasiti. U ku}i gde sam stanovao nisam ni{ta od stvari name{taja, posu|a i ostalog, a neki Arnautin koji se smestio u mom stanu mi izjavquje da nije na{ao ni{ta. Da bih znao ta~no kod koga mi se stvari nalaze, trebalo bi vremena, ali to za sada ima da ostane nere{eno. Pravoslavni ìvaq ñ naseqenici iz Metohije isterali su Arnauti me{tani, jer su od Albanskog komiteta ÑKosovoî imali nare|eno da izgone, àre i pale, a ako se neki od Srba protive, imaju biti ubijeni. U srezu \akovi~kom nema nijedne jedine srpske naseqeni~ke ku}e da nije sru{ena ili zapaqena, ali prethodno je svaka opqa~kana do tan~ina sem mo`da jedno 50 ku}a u kojima su se odmah smestili Arnauti katolici, a po odobrewu katoli~kog sve{tenstva. U Pe}i sam ostao sve do 13. juna ove godine s namerom da se vratim na svoje imawe, kao zemqoradnik, jer o slu`bi tamo nije bilo ni govora, jer su u op{tini moj pisar Be}ir Salija i predsednik Memet aga Jajagi}, uzeli vlast u svoje ruke kao albansku. Prvi je vodio administraciju na albanskom jeziku, a drugi je za to bio nepismen. Nare|ewa u op{tini su dobijali od sreskog na~elnika i predsednika op{tine Sulejman bega Crnoglavi}a, tako|er na albanskom jeziku, jer su \akovicu po wihovom objavili narodu kao varo{ pripojenu ÑVelikoj Albanijiî. Zbog svega ovoga i wihovog nasiqa ja nisam imao sredstva daqe da tamo ostanem, bio sam primoran spasiti se ovamo u Srbiju. O arnautskom nasiqu na Srbe imao bih mnogo koje{ta da sve u istini ispri~am, ali to sve ostavqam za boqa vremena. Svi su Arnauti naoruàni do zuba sa pu{kama, pu{komitraqezima, mitraqezima i ostalom municijom, do ~ega su do{li pqa~kawem magacina vojnih i oduzimawem ili ubijawem na{ih vojnika. Svi naseqenici Srbi bili su od strane dràve pozvani sposobni za ve`bu, a kod ku}e su bile ostale ène sa decom i starcima, a od Arnauta nije ni u kom slu~aju bilo pozvano pod oru`je, ve} su svi ostali kod svojih ku}a, te je ovo bio jedan od velikih razloga za na{e beàwe, jer kako je koji od nas dolazio do ku}a tamo nije nalazio familiju, jer je od jakog arnautskog nasiqa morala beàti i traìti spas. Jedino se u beàniji moglo nositi ne{to stvari u ruci i te stvari su bile na hiqadu mesta prevrtane za pretres i ako je i tu ne{to bilo od va`nosti oduzeto je od strane samovlasno postavqene arnautske policije sa na{om pu{kom i uniformom àndarma sa belim ke~etom na glavi, a oko ruke noIzbegli{tvo Srba sa Kosova i Metohije 249

AJñ110ñ622ñ349.

sili su traku albanske zastave. Ne mogu ovde re}i poimeni~no nikoga ko je sve bio od Arnauta u akciji za progon i ubistvo Srba u Metohiji, jer su svi tamo imali u~e{}a od reda. Wihovi prvaci davali su pravac rada, a i od wih je jedan broj u~estvovao u poslu. Ovde sam do{ao 14. juna ove godine i od familije imam jedino ènu Jelenu, te ovde molim da mi se iza|e u susret davawem neke pomo}i ma u ~emu ona bila, a platu od aprila nisam ni od koga primao do sada. Napomiwem i to, da je mnogo Srba naseqenika poginulo na razne zverske na~ine kako je koji na koga nai{ao. Jednog pazarnog dana ubila je wihova policija Vuka Novakovi}a, ~inovnika, sa jo{ pet qudi sa noèm na pu{ci ba{ u gradu Pe}i prilikom wihove jedne manifestacije.î Slavko K. ôrlija, s. r.

Odabrani izvodi iz potresnih svedo~ewa Srba koji su, pod pritiskom i terorom ve}ine albanskog ìvqa, izbeglih sa Kosova i Metohije na teritoriju Srbije pod nema~kom okupacionom upravom, nedvomisleno pokazuju svu teìnu poloàja pravoslavnog srpskog stanovni{tva, kao i bezobzirnost i surovost pona{awa wihovih suseda Albanaca, koji su iskoristili okupaciju Kraqevine Jugoslavije, sa namerom da ostvare svoj najva`niji ciq ñ Kosovo i Metohija bez Srba i u sastavu ÑVelike Albanijeî, u kojoj vladaju Albanci. Posebno je va`no naglasiti da su ove izjave organizovano i sistematski prikupqali organi srpske uprave pod nema~kom okupacijom (Komesarijat za izbeglice i preseqenike, Ministarstvo pravde, Ministarstvo socijalne politike i narodnog zdravqa, niì organi vlasti ñ srezovi i op{tine) i time omogu}ili da istina o teroru i ratnim zlo~inima albanske populacije uz podr{ku nema~kih i italijanskih okupatora, bude zapisana i sa~uvana od zaborava. Odabrani istorijski izvori pruàju mogu}nost analize, tj. sagledavawa uzroka i posledica albanskih zlo~ina nad Srbima, wegovih razmera i tehnologije izvo|ewa u nastojawa da se trajno izbri{u tragovi srpskog prisustva na prostorima Kosova i Metohije.

250

Nenad Antonijevi}

Nenad Antonijevi} THE EXILE OF SERBS FROM KOSOVO AND METOHIJA IN THE TERRITORY OF THE MUNICIPALITIES: KRALJEVO, VRNJA^KA BANJA AND RA[KA DURING THE GERMAN OCCUPATION OF SERBIA (1941-1944) - DOCUMENTS Summary The situation on Kosovo and Metohija during the occupation (1941-44) was far from the normal one. The Serbs were in an especially difficult situation. There is abundant archive material about the crimes of Albanian quislings against Serbs, and its largest part is made of refugeesâ&#x20AC;&#x2122; statements kept in the holdings of Serbian archives. In our contribution, we enclose selected excerpts from the statements of Serbian refugees from the territories of the municipalities of: Pe}, Djakovica and Pri{tina, who found their shelter in Kraljevo, Vrnja~ka Banja and Ra{ka. These statements represent only a segment of the preserved material and enable establishing facts that show all severity, ruthlessness and ways in which the Albanian terror directed against Serbs manifested itself. The documents in the form of minutes of hearings of the refugees provide a part of the answer to a lot of dilemmas regarding the ways in which Albanian quislings committed the crimes. The witnessesSerbian refugees with a large number of data: especially the names of the inspirers, order-issuing authorities, executors and accomplices in crimes, contribute to the detection of protagonists of violence against the Serbian population.

Izbegli{tvo Srba sa Kosova i Metohije

251

Akademik Nikola Hajdin, predsednik SANU RE^ NA OTVARAWU IZLO@BE DOBA SVETLOSTI U GALERIJI SANU 22. februar 2008.

UDK: 821.163.41-5 ID: 173166348

Tokom svog dugog trajawa, od samog osnivawa do na{ih dana, sudbina manastira @i~e je sledila sudbinu srpske zemqe. Zajedno sa Studenicom bila je svedok napora mladog monaha Save da oblikuje duhovni ìvot, da saobrazi kwièvni iskaz doma}em jeziku i, iznad svega, obezbedi mesto svoga naroda u {iroj zajednici koja je, nakon pada Carigrada 1204, ìvela nemirno, u izazovima i promenama. Vrlo ~esto se po~etak gradwe velikih zadu`bina, kada nema ta~nih podataka, naslu}uje u {irim okvirima, ali nam se u ovom slu~aju, s razlogom, ~ini verovatnim da je sveti Sava, po dolasku iz Hilandara, negde na pragu slede}eg prole}a, ta~no, dakle, pre osam stole}a, ve} okupqao majstore i sa wima se dogovarao 単 najpre o izgledu Spasove crkve, a oko we i svih zdawa koja su obrazovala monumentalnu manastirsku celinu. Novo doba u ìvotu @i~e i ~itave zemqe ozna~ilo je sticawe crkvene samostalnosti 1219. godine. Sa dostojanstvom arhiepiskopa, sveti Sava je preduzeo obimne poslove na ustrojstvu crkvenog ìvota, a u manastiru, gde je bio presto poglavara, nisu se odslikala samo iskustva ste~ena u obnovi Hilandara i drugih mona{kih naseqa na Atonu nego i poznavawe rasko{no zidanih i ukra{enih svetili{ta u Carigradu i Solunu. Za sve~anosti koje su, zatim, usledile u sedi{tu Arhiepiskopije Sava je doveo vrsne ìvopisce, a na ulazu, pod svodom portika, istakao najpre dve, a potom i tre}u povequ kojima je Stefan Prvoven~ani sa sinom obdario manastir, utvrdio crkvena pravila i odredio da se ubudu}e u hramu Spasovu obavqaju ne samo rukopoloèwa crkvenih dostojanstvenika nego i krunisawa kraqeva. Nije se sve i uvek moglo ostvarivati po èqi osniva~a srpske crkve. Vremena su bila i opaka, pa je prilikom upada neprijateqa sa severa manastir stradao. Sedi{te crkve je tada preneseno na jug, u Pe}, na sigurnije mesto, sa imawima na plodnim ravnicama koje su ~inile metoh @i~e. U ovom trenutku, te{kom i za narod i za bogatu na{u ba{tinu u ovim krajevima, ne mogu da ne podsetim da su uz Savin hram u Pe}i dogra|eni drugi sakralni

Otvarawe izlo`be Doba svetlosti u Galeriji SANU Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

253

Detaq sa izlo`be Doba svetlosti u Galeriji SANU

objekti, a po Kosovu i Metohiji razme{tene tvr|ave, dvorovi vladara i wihovi mauzoleji. @i~a, obnovqena i sa novim ìvopisom iz vremena arhiepiskopa Save III, nije izgubila dostojanstvo Saborne crkve. Arhiepiskopi i zatim patrijarsi povremeno su i ovde boravili, dràli sabore i izdavali poveqe. Tmurna vremena su do{la i velika ru{ewa se desila u vekovima turske vlasti. Ali u XIII veku, u vreme uzdizawa zemqe, kada je u @i~i bio presto duhovnog poglavara, svetlost je zra~ila sa zidova Mile{eve, Sopo}ana i Gradca, sa povr{ina prekrivenih zlatom kao u velikim hramovima Carstva. To je podstaklo darovite autore ove izlo`be da je nazovu Doba svetlosti. A ozareno lice starog slikarstva niko nije boqe umeo da sagleda od konzervatora i kopista koji su prepoznavali i ~uvali tragove zlata, u mislima im vra}aju}i blistavi utisak celine. Na ~elu ove skupine zanesenih i predanih poslenika, ~iji su radovi ovde izloèni, nalazila se, i sada je me|u nama, Zdenka @ivkovi}. Pred nama nije jedna, u klasi~nom smislu, pregledna i edukativna izlo`ba u povodu jednog jubileja. Ona je iz monumentalnih celina, nadahnuto, sabrala ono {to moè da do~ara veli~inu jednog doba: od elemenata studeni~ke plastike, preko fragmenata starijeg zidnog slikarstva otkopanih tamo gde su s po{tovawem pohraweni, do crteà i dokumenata prvih {kolovanih istraìva~a na{e sredwovekovne umetnosti, Valtrovi}a i Milutinovi}a. A niko nije boqe mogao da oseti i sa ve}im entuzijazmom ostvari ovaj poduhvat od saradnika Narodnog muzeja u Kraqevu, koji su, nadomaku @i~e, uz dolinu Ibra i daqe, osmatrali veliko doba na{e pro{losti. Podseti}u, na kraju, da je upravo Narodni muzej u Kraqevu, na ~elu sa Miloradom Mihailovi}em i Draganom Dra{kovi}em, pre desetak godina, nakon obimnih radova na @i~i, organizovao sjajan nau~ni skup i objavio dragocena nova saznawa. êstitam mu na svemu i pozivam da pogledate izlo`bu.

254

UDK: 821.163.41-5 ID: 173166604

Tatjana Cvjeti~anin, direktor Narodnog muzeja Beograd RE^ NA OTVARAWU STALNE POSTAVKE NARODNOG MUZEJA U KRAQEVU 15. maj 2008. godine Dame i gospodo, uvaèni gosti, prijateqi Narodnog muzeja u Kraqevu Veliko mi je zadovoqstvo i izuzetna ~ast {to sam ve~eras u prilici da u~estvujem u posebnom, uzbudqivom doga|aju ñ otvarawu i predstavqawu nove stalne postavke Muzeja u Kraqevu. Rad na novoj postavci saradnike muzeja uvek podse}a na veliku odgovornost, ali i ~ast, privilegiju i zadovoqstvo koje imamo rade}i u muzejima i prilika je da predstavimo, uvek sa novom snagom i entuzijazmom, ono {to razumemo da je na{a osnovna uloga i na{a misija. Saradnici Narodnog muzeja u Kraqevu ovu su obavezu i odgovornost ñ uveri}ete se ñ dobro razumeli i protekle gotovo tri godine posvetili novoj ìvoj slici Kraqeva i svog muzeja. Narodni muzej u Kraqevu osnovan je 1950. godine, 1. maja, u vreme kada su osnivani i drugi brojni gradski i zavi~ajni muzeji, dokazuju}i te`wu za kulturnim razvojem, kojima je osnovni zadatak bio da prikupe i predstave pro{lost i pribliè je narodu. Mnogi od tih muzeja jo{ uvek su u stalnom tragawu za pravim glasom i ~ine uporne poku{aje da prevazi|u iste probleme, ali i neke nove, nastale promenom uloge muzeja u dru{tvu. Narodni muzej u Kraqevu izbegao je ñ svojim aktivnostima i prepoznavaju}i da miran rad unutar struke bez delovawa na javnost nije wegov zadatak ñ da podeli sudbinu drugih sli~nih muzeja. Veliki preokret i postavqawe novog ciqa nastaje sa dobijawem nove zgrade, prenete u vlasni{tvo Muzeja 1985. godine. Prva faza adaptacije je zapo~ela 1991. godine, zavr{ena 1995, a druga faza 2002. godine i zavr{ena je 2005, kao preduslov za trajno ~uvawe i o~uvawe, za{titu i prezentaciju muzejskog nasle|a. Godine u kojima muzeji ìve u privremenom stawu, u kojima nemaju svoj prostor i svoj glas osnovne postavke, duge su i te{ke godine, koje od svakog saradnika zahtevaju dodatnu snagu i veliki entuzijazam. Narodni muzej u Kraqevu tu je snagu prona{ao i sa novom energijom od 2005. zapo~eo realizaciju stalne postavke. Svi koji se takvog posla poduhvate zasluùju na{e veliko uvaàvawe.

Otvarawe stalne postavke u Narodnom muzeju u Kraqevu (snimio Sr|an Vulovi})

255

Otvarawe i detaqi stalne postavke Narodnog muzeja u Kraqevu (snimio Sr|an Vulovi})

Ve~eras imamo priliku upravo da se iznova upoznamo sa novim rezultatima osnovne delatnosti muzeja, sa novim tuma~ewima, sa naporima Narodnog muzeja da unapredi za{titu ba{tine, da pomogne razumevawu wenog zna~aja, daqem razvijawu svesti o obavezi da se ona sa~uva kao posebna vrednost svake zajednice, kao nasle|e za zajedni~ku budu}nost. Raznorodne zbirke Muzeja postavqene su u celinama koje ilustruju ne samo wihovo bogatstvo i raznorodnost, najve}e vrednosti i najzna~ajnija svedo~anstva o prethodnim vremenima, najzna~ajnija umetni~ka dostignu}a, ve} ìvote, pri~e, ma{tu i snove na{ih prethodnika. Vide}ete kulture i civilizacije koje vi{e ne postoje i kako ih otkrivamo (arheolo{ki segment postavke), grad koji vi{e ne postoji (arhitektonsko nasle|e Kraqeva), slike gradskog ìvota (etnolo{ka gra|a), odnos prema lepom i umetni~ko stvarala{tvo (umetni~ka zbirka), doga|aje koji su nas promenili (istorijski segment postavke), nesre}e i stradawa koje ne smemo da zaboravimo (streqawe 1941). Ove slike i predmeti sadrè vi{emilenijumsku istoriju Kraqeva, ali i dana{wu sliku i odgovore stru~waka na pitawa kako razumemo ko smo, kako tuma~imo istoriju, {ta ~ini na{e se}awe. Tu na{ odgovoran zadatak postaje na{a privilegija, koju je Narodni muzej u Kraqevu s merom i oprezno upotrebio. Osnovnom postavkom Narodni muzej u Kraqevu odgovorio je na nove zadatke koji se postavqaju danas regionalnim i gradskim muzejima 単 postaje aktivan ~inilac svoje zajednice, svojom postavkom Muzej u Kraqevu obrazuje, ali i provocira, pou~ava nas, ali i zabavqa, promovi{e razli~itost i zbirno je mesta kraqeva~kog identiteta. Ve~eras, u Narodnom muzeju u Kraqevu, pitawe da li su novi/stari muzeji u Srbiji svojim delovawem odgovor na transformacije i globalne promene i mogu}nosti gubqewa indentita, ili su ku}e koje i daqe tradicionalno pretenduju da su vlasnici i kolevka, pitawe da li su muzeji u Srbiji u stawu da odgovore novim zahtevima zajednice, da redefini{u svoju ulogu i svrhu, da osiguraju mesto nasle|a u odrìvom razvoju zajednice, ima jedan snaàn pozitivan odgovor. Primer Kraqeva nas sve raduje 単 pruà odgovor da moè, uz podr{ku prijateqa i lokalne zajednice. Doga|aji poput ovoga jesu povod i prilika da se pobudi i pokrene svekolika pozornost lokalne i {ire kulturne javnosti. Prilika da se osvrnemo i potraìmo u na{oj sada{wosti one vrednosti bez kojih ona ne bi imala isti smisao. Upravo to nam nudi stalna postavka Muzeja u Kraqevu. 256

Detaq stalne postavke

Detaqi stalne postavke

Ponavqam, muzeji su mesta saznawa, obrazovawa, pouke, ponekad i mesta provokacije, mesto za susrete. U slu~aju Narodnog muzeja u Kraqevu 単 uverena sam 単 za sve nas prvi od mnogih, ponovnih susreta.

257

Katarina Mitrovi}, Filozofski fakultet Beograd JOVANKA KALI], EVROPA I SRBI. SREDWI VEK, Istorijski institut. Studia Historica Collecta kw. 1, Beograd 2006, 711. Kwiga akademika Jovanke Kali} Evropa i Srbi. Sredwi vek pojavila se pred nau~nom i {irom ~itala~kom publikom 2006. godine u izdawu Istorijskog instituta SANU, kao prvo delo u okviru novopokrenute edicije Studia Historica Collecta, posve}ene opusu nau~nika starije generacije. U pitawu je zbirka odabranih radova prvobitno napisanih na srpskom, francuskom i nema~kom jeziku i objavqenih u razli~itim doma}im i stranim stru~nim ~asopisima i zbornicima sa nau~nih simpozijuma. Studije o kojima je re~ nastale su kao plod vi{edecenijskih veoma zahtevnih arhivskih i terenskih istraìvawa tokom kojih je akademik Jovanka Kali} bri`qivo radila na razli~itim vrstama izvora, kako pisanim tako i materijalnim. Na temeqno prou~avawe vizantijskih izvora, prevashodno dvojice pisaca XII stole}a, Jovana Kinama i Nikite Honijata, nadovezivalo se pa`qivo i{~itavawe narativnih izvora poniklih na latinskom Zapadu, me|u kojima posebnu pa`wu privla~e itinereri i drugi spisi hroni~ara i istori~ara krsta{kih pohoda, poput Alberta Ahenskog i docnije Ansberta, koji su hodili srpskim zemqama ili su o wima pisali na osnovu svedo~anstava o~evidaca. Vesti narativnih izvora nastalih svesnom te`wom autora da ostave svedo~anstvo o svome vremenu dopuwene su podacima arhivskih dokumenata koje je autorka pronalazila pre svega u Dubrova~kom, ali i u razli~itim ma|arskim i nema~kim arhivima. Posebnu pa`wu privla~e istraìvawa kartografskih i sli~nih materijala vr{ena u Dràvnom arhivu Austrije, naro~ito u Ratnom arhivu. Znawa ste~ena skrupuloznim radom na pisanoj gra|i dopuwavana su svedo~anstvima materijalnih izvora. Rade}i dugi niz godina na istraìva~kim projektima vezanim pre svega za Beograd i Ras, ali i za neke druge lokalitete, autorka je pokazala da je sveobuhvatno razumevawe pro{le stvarnosti nemogu}e bez vaqanog upoznavawa sa odlikama terena koji je u pro{losti predstavqao pozornicu zbivawa o kojima se govori, kao i materijalnih ostataka, kako onih nepokretnih, poput utvr|ewa i sakralnih objekata, tako i pokretnih predmeta, poput novca i pe~ata. Pa`qiva analiza ikonografskih predstava na zidovima kapele svete Katarine u Znojmu dobar je primer autorkine sposobnosti da uz pomo} i najmaweg detaqa pronikne u najsuptilnije sfere pro{le stvarnosti. Naposletku, autorka je svojim delom ukazala na zna~aj jezika kao istorijskog izvora u neprestanom mewawu, koji od istraìva~a pro{losti zahteva posebna znawa i senzibilitet. Raznolikost istorijskih izvora uslovila je upotrebu sloènih metodolo{kih pristupa, {to je za posledicu imalo postavqawe sveobuhvatnih istraìva~kih pitawa. Odgovori na ta pitawa sukcesivno su davani tokom vi{e od ~etiri decenije, a mnogi od wih prona{li su svoje mesto na stranicama kwige Evropa i Srbi. Teme iz politi~ke, dru{tvene i privredne istorije proète su opaàwima koja se odnose na religiozne i kulturne fenomene, mentalitet epohe, odnos prema vremenu i geografskom okruèwu, objektivni i subjektivni doìvqaj stvarnosti, pisanu ali i ìvu re~ toponima i antroponima kao sredstvo komunikacije izme|u savremenika i potowih generacija. Dobropoznati fenomeni sagledani su iz druga~ijeg ugla, nedovoqno uo~ene pojave dobile su prikladnu dimenziju, na neka stara istraìva~ka pitawa dati su novi odgovori, postavqen je ~itav niz novih pitawa na koja tek treba dati odgovore i sugerisani potpuno novi pravci mi{qewa. Saznawa i razmi{qawa o srpskoj istoriji uklopqena su u daleko {iri kontekst evropske istorije, budu}i da se pro{lost srpskog naroda ne moè posmatrati izolovano u odnosu na slovensko nasle|e, koje ga je iznedrilo, i uticaje vizantijske civilizacije i kulture latinskog Zapada, koje su ga u svom neprekidnom proìmawu oblikovale. Radovi objavqeni u kwizi Evropa i Srbi grupisani su u ~etiri tematske celine. Prva celina nosi naziv Vizantijski koreni. Nekoliko radova je posve}eno isto~norimskim urbanim tradicijama na tlu koje }e docnije postati jezgro srp258

skih zemaqa, odnosima izme|u starosedelaca i novoprido{lih Slovena, stavu Srba prema zate~enim utvr|ewima, te sakralnim i svetovnim objektima razli~ite namene, {to u {irem kontekstu svedo~i o ponekad naglom i nasilnom a ponekad postepenom odumirawu dru{tva koje je te objekte stvorilo i koristilo, a na ~ijim temeqima su Srbi poput ostalih evropskih naroda izgra|ivali vlastito dru{tvo i prvobitne dràvne tvorevine. U skladu sa raspoloìvim izvornim podacima i istraìva~kom orijentacijom same autorke, najve}i procenat radova posve}en je Beogradu, ali su tako|e u~iweni napori oko ubikacije utvr|ewa Arsa pomenutog u Prokopijevom delu De aedificiis i oblasti Smilis, koju u XII stole}u pomiwe vizantijski pisac Jovan Kinam. Veoma zanimqiv je rad posve}en carskoj ideologiji i wenom uticaju na istoriju Srba u XII veku. U sklopu razmatrawa o vizantijskim isto~nicima srpske istorije kori{}eni su i izvori zapadne provenijencije, me|u kojima posebnu pa`wu privla~i delo Historia Hierosolymitana iz pera Alberta, malo poznatog kanonika katedrale u Ahenu, na osnovu ~ijih podataka je autorka rekonstruisala zna~ajan segment ugarsko-vizantijskih odnosa u osvit epohe krsta{kih ratova. Od posebnog zna~aja jeste rad koji se bavi fenomenom upotrebe naziva Ra{ka odnosno Srbija za najstariju srpsku dràvu u periodu od IX do XII stole}a. Druga tematska celina nosi naziv Dru{tvo i ustanove. U wenim okvirima posebnu pa`wu privla~e studije posve}ene prestolu Stefana Nemawe, srpskim dràvnim saborima sazivanim u Rasu i najstarijim krunidbenim mestima srpskih vladara, kojima je autorka skrenula pa`wu na zna~aj crkve svetih apostola Petra i Pavla u Rasu, drevnog crkvenog sredi{ta jo{ iz poznoanti~ke epohe, za dinasti~ku istoriju prvih Nemawi}a. Novi pogled na poznate, ali u nauci nedovoqno iskori{}ene vesti izvora razli~itog porekla i karaktera iznedrio je kazivawa o ra{kom ùpanu Uro{u II i knezu Stracimiru. Detiwstvu i ranoj mladosti Save Nemawi}a, kao i zemqi u kojoj je stasavao i pripremao se za budu}i ìvotni put pod okriqem o~eve zadu`bine manastira svetog \or|a (\ur|evi stupovi) posve}ena je studija ÑZavi~aj Svetog Saveî. Poseban rad bavi se tematskim celinama iz ìvota i delatnosti Stefana Nemawe koje predstavqaju predmet prou~avawa moderne istoriografije. Porodi~na istorija jedne vlasteoske porodice uklopqena u daleko {ira razmatrawa aktuelnog politi~kog trenutka ispri~ana je u radu posve}enom humskoj porodici Sankovi}a. U okviru ove tematske celine nalazi se i rad pod nazivom ÑCrkvene prilike u srpskim zemqama do osnivawa Srpske arhiepiskopije 1219. godineî, koji i danas (prvi put je objavqen 1979) predstavqa osnovno polazi{te u istraìvawima crkvene istorije na srpskom etni~kom prostoru tokom sredweg veka. Tre}a tematska celina sa~iwena je od radova posve}enih privrednoj istoriji i pro{losti pojedinih naseqa i oblasti. Delatnost poslovnih qudi iz dubrova~ke porodice Bobaqevi}, koji su obavqali slu`bu carinika despota Stefana Lazarevi}a u Ugarskoj, tema je posebnog rada. Prilike na prostranim podru~jima sredweg Podunavqa i Balkanskog poluostrva odraàvale su se u razli~itim vremenima i na razli~ite na~ine, izme|u ostalog, i na privredne i trgova~ke tokove u ~ijem sredi{tu se nalazio Beograd, {to je tema rasprave pod nazivom ÑBeograd u me|unarodnoj trgovini sredweg vekaî. U savremenoj srpskoj istoriografiji mnogo se govori o ulozi koju su Republika svetog Vlaha i weni podanici imali u privrednom i politi~kom ìvotu sredwovekovne srpske dràve, posebno u vremenima koja su neposredno prethodila turskim osvajawima. Akademik Jovanka Kali} autor je jednog od temeqnih radova za razumevawe politike Dubrova~ke republike prema ìteqima zale|a i drugih komuna na isto~nojadranskoj obali pod nazivom ÑDodeqivawe dubrova~kog gra|anstva u sredwem vekuî. Posebne studije posve}ene su Ni{u, Pirotu, Zemunu, Trgovi{tu i Rasu, Deèvu, vaqevskom ÑGradcuî, Prijepoqu i Trgovi{tu a plod su vi{edecenijskog prou~avawa srpskih, vizantijskih, dubrova~kih i drugih zapadnih izvora, uz neophodno konsultovawe osmanskih deftera i svedo~anstava putopisaca poznijih vremena. Bavqewe ovom tematikom ne bi bilo mogu}e bez sistematskih terenskih istraìvawa, koja su ponekad 259

davala znatno druga~iju sliku u odnosu na svedo~anstva pisanih izvora. Posledwa dva rada iz ovog kompleksa tema i pitawa posve}ena su izgledu Beograda u XV stole}u i znamenitoj Kuli Neboj{i, a temeqe se prevashodno na svedo~anstvima iz pera frawevca Jovana Taqakoca, bliskog saradnika Jovana Kapistrana i u~esnika bitke za Beograd u leto 1456. godine. Posledwa tematska celina nosi naziv Zapadni svet. U wenim okvirima posebnu pa`wu privla~e razmatrawa o potomcima ra{kog ùpana Uro{a I, koji su svojim ìvotima i delovawima, ponekad usudom, kao u slu~aju princeze Sofije, postali neraskidivi deo evropske politi~ke i diplomatske istorije na razme|ama nema~kog, ugarskog i slovenskog sveta. U pitawu su ùpan Belo{, sin Uro{a I, li~nost od prvorazrednog zna~aja na dvoru ugarskih kraqeva Bele II (1131ñ1141) i Geze II (1141ñ1162), hrvatsko-dalmatinski ban i ugarski palatin, jedno vreme i ra{ki veliki ùpan, i wegove sestre Jelena, supruga ugarskog kraqa Bele II i majka Geze II, i Marija, udata za moravskog kneza Konrada II iz Znojma, sa kojim je imala sina Konrada III Otona. Svojom dirqivo{}u izdvaja se povest o princezi Sofiji, k}eri Geze II i srpske princeze Jelene, unuci ùpana Uro{a I, u najranijoj detiwoj dobi ispro{enoj za Henriha, sina nema~kog vladara Konrada III Hoen{taufena, koja je nakon propasti diplomatskih planova u ~ijem se sredi{tu na{la, svoj ìvot zavr{ila kao monahiwa manastira Admonta u vreme kada joj je bilo mawe od dvadeset godina. Wena ìvotna pri~a ispri~ana je u sklopu {irih razmatrawa o ÑDva carstva u srpskoj istoriji XII vekaî. U radu ÑEvropa i Srbi u XII vekuî izdvojene su dve tematske celine ñ ukupne veze Srbije sa zemqama izvan vizantijskog kruga, u kojima centralno mesto zauzimaju odnosi sa Ugarskom i srpsko-nema~ki odnosi. Veliku pa`wu privla~i razmi{qawe o Evropskim granicama srpske istorije, koje su ~esto nastajale mimo istorijskog razvoja srpskog naroda, poput one koja je pred kraj vladavine cara Teodosija I († 395) podelila Rimsko carstvo na wegovu isto~nu i zapadnu polovinu, da bi se kao te{ko izbrisiv stereotip urezala u svest modernih istraìva~a koji su u woj prepoznavali granicu izme|u katoli~kog i pravoslavnog sveta. Turska osvajawa su pred kraj sredweg veka i u osvit novog doba srpske etni~ke, verske i jezi~ke granice pomakla daleko na sever, uporedo sa uspostavqawem nove civilizacijske granice izme|u hri{}anske Evrope i islamskog sveta. Autorkina sposobnost da i u najmawem detaqu koji izvor saop{tava prepozna posebnu temu bremenitu zna~ewima naro~ito dolazi do izraàja u radu posve}enom dvoru ugarskih kraqeva u Sremu, koji je razoren 1151. godine, za vreme ratovawa vizantijskog cara Manojla I Komnina. Iako posledwa rasprava u ovoj kwizi ~itaoca uvodi u predvorje palate srpskih despota u Italijanskoj ulici (danas Országház ulica) u Budimu, razmatrawe o odnosima srpskog naroda i Evrope trebalo bi zakqu~iti pa`qivim i{~itavawem rada koji se bavi evropskim temama srpske istorije u sredwovekovnom periodu. [irina istraìva~kih interesovawa, sveobuhvatnost tematike i izuzetni smisao za povezivawe op{teg sa pojedina~nim, ozbiqnost i odmerenost u nau~nom pristupu, erudicija kakva se u vremenima besmislenih specijalizacija zbiqa retko sre}e, bri`qivo odnegovana re~ i lepota stila preporu~uju kwigu akademika Jovanke Kali} pa`wi ~itaoca, koji }e u woj sasvim izvesno prona}i nadahnu}e za dodatno razmi{qawe. Slavi{a Nedeqkovi}, Filozofski fakultet Ni{ MILO[ JAGODI], SRPSKO-ALBANSKI ODNOSI U KOSOVSKOM VILAJETU (1878ñ1912), Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 2008, 408. Krajem osamdesetih i po~etkom devedesetih godina 18. veka, na politi~koj pozornici Evrope pojavilo se srpsko pitawe. Stvoreno u uslovima me|usobne borbe Austrije i Rusije oko podele interesnih sfera i slobodarskih ideja Francuske buròaske revolucije, ono je obeleìlo politi~ku istoriju Balkana 260

kroz ~itav 19. vek. Srpsko pitawe koje se u mnogim svojim segmentima poklopilo sa Isto~nim pitawem, pokrenulo je srpski narod u èqi da se oslobodi i stvori svoju dràvu. Srpska revolucija 1804. godine zapo~ela je proces revolucionarnog re{avawa srpskog nacionalnog pitawa ~ijom je afirmacijom nastala nova epoha u istoriji balkanskih naroda. Ono je, s jedne, strane usmerilo oslobodila~ku borbu ne samo u pravcu oslobo|ewa od otomanske vlasti i dobijawa nezavisnosti, ve} je, s druge strane, uvelo srpski nacionalni pokret, kao nezaobilazan faktor u re{avawu Isto~nog pitawa na Balkanskom poluostrvu. Od osnivawa Kneèvine Srbije, glavna politi~ka misao koja je bila prisutna u svim porama srpskog dru{tva bila je oslobo|ewe i ujediwewe srpskog naroda. U èqi da dovr{i proces oslobo|ewa srpskog naroda koji se u to vreme dobrim delom jo{ uvek nalazio van granica srpske dràve, Srbija je kroz ~itavi 19. vek vodila upornu borbu ne bi li pozitivno re{ila srpsko nacionalno pitawe. Zna~ajan deo tih aktivnosti bio je usmeren ka Staroj Srbiji, tj. ka wenim centralnim delovima ñ Kosovu i Metohiji. U svakom srpskom politi~kom planu o zagrani~noj akciji u Turskoj, zna~ajna pa`wa poklawana je saradwi sa arbana{kim plemenima u Staroj Srbiji i severnoj Albaniji. Razlozi koji su inicirali traèwe politi~kih kontakata sa Arbanasima, bili su vi{estruke prirode. Naime, Arbanasima je u srpskim nacionalno-politi~kim planovima bila namewena zna~ajna uloga u pripremawu i vo|ewu velikog balkanskog ustanka. Osim toga, upoznata sa te{kim poloàjem Srba u Turskoj, srpska vlada je u svojim kontaktima sa Arbanasima, èlela da bar donekle ublaì patwu srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Aktivno u~e{}e Arbanasa na strani Turaka u borbama vo|enim u Prvom i Drugom srpskom ustanku, wihovo angaòvawe u gu{ewu pobuna srpskih seqaka koje su tridesetih i ~etrdesetih godina 19. veka izbile na podru~iju Ni{kog pa{aluka i Novopazarskog sanxaka, kao i zna~ajna uloga koju su Arbanasi imali u srpskoturskim ratovima 1876ñ1878 godine, naveli su srpske politi~are da ovu militantnu etni~ku skupinu pribliè Srbiji. O srpsko-albanskim odnosima u 19. i po~etkom 20. veka malo se pisalo u srpskoj istoriografiji. Sveobuhvatnost i kompleksnost koju ova tema zahteva, zatim neistraèna arhivska gra|a i relativno oskudna relevantna literatura imali su destimulativni uticaj na istraìva~e koji su oprezno zaobilazili ovu zanimqivu ali istovremeno i veoma zahtevnu tematiku. Upravo je zbog toga veliku pa`wu pobudila kwiga Srpsko-albanski odnosi u Kosovskom vilajetu (1878ñ1912), autora dr Milo{a Jagodi}a. Re~ je o doktorskoj disertaciji odbrawenoj na Filozofskom fakultetu u Beogradu aprila 2008. godine. Kwiga je podeqena na sedam tematskih celina. U prvom delu pod naslovom ÑVilajetî (1ñ15), autor nas upoznaje sa vilajetskom organizacijom u Turskoj a u okviru toga sa formirawem, administrativnom podelom i organizacijom vlasti u Kosovskom vilajetu. Zahvaquju}i tabelama kojih u ovom delu rada ima ~etiri, moèmo da pratimo administrativne i teritorijalne promene u Kosovskom vilajetu koje su se de{avale u periodu od 1879. do 1911. godine. Drugi deo kwige (17ñ127) nosi naslov ÑBedem carstvaî. Na samom po~etku ovog dela monografije autor nas upoznaje sa stvarawem i delovawem arbana{ke Prizrenske lige. U leto 1878. godine uo~i sazivawa kongresa u Berlinu na politi~koj pozornici Balkana pojavilo se albansko pitawe. Stvarawem Prizrenske lige, albansko pitawe postalo je jedan od najaktuelnijih problema i izvor novih kriza i destabilizacije balkanskog regiona tokom duèg vremenskog perioda. Prizrenska liga predstavqala je vaàn momenat u stvarawu albanske nacionalne ideologije. Liga je predstavqala prvo ozbiqnije programsko i akciono okupqawe Arbanasa, stvoreno kao reakcija na oslobodila~ke programe balkanskih dràva, u prvom redu Srbije i Crne Gore. U ovom delu rada autor daje kompletan presek op{te politi~ke situacije u Kosovskom vilajetu do 1912. godine. Koriste}i zanimqivu arhivsku gra|u, autor nas upoznaje sa: sukobom Ali-pa{e Gusiwskog i kosovskog valije 1883. godine, zatim sa pokretom pri{tinskih i pe}kih Arbanasa 1888. godine, osnivawem isqahata (arbana{kog suda za 261

mirewe krvne osvete) 1891, delovawem velikih sila i okolnih balkanskih dràva na arbana{ke fisove i krene, pokretima Arbanasa za vreme Kritske krize i gr~ko-turskog rata 1897. godine, delovawem Pe}ke lige 1899. godine, istragom oruìja u Ibarskom Kola{inu 1901. godine, antireformnim pokretom Arbanasa od 1903. do 1908. godine, progla{ewem ustavnosti na prostoru Kosovskog vilajeta, kao i o sukobima koji su ubrzo izbili izme}u Arbanasa i Mladoturaka a koji su obeleìli posledwe dve godine turske uprave nad Kosovom i Metohijom. Pi{u}i o sukobima koji su 1910. godine izbili ime}u Arbanasa i novih turskih vlasti, Jagodi} napomiwe da nije trebalo mnogo vremena da pro|e kako bi se ~udan i neprirodan savez sklopqen izme|u Arbanasa i Mladoturaka raspao. Kraj arbana{kih iluzija o povratku {erijata i uklawawu reformi ozna~io je po~etak oruànih sukoba koji ni jednoj sukobqenoj strani nisu doneli ono {to je o~ekivala. Iako su za sebe obezbedili formalno priznavawe posebnog statusa u Carevini, me|u kosovsko-metohijskim Arbanasima, za koje je sultan Abdul Hamid II isticao da su najodaniji branioci Carevine, zavladali su konfuzija i haos, pa se taj neprelazni bedem raspao ve} u prvim oruànim sukobima sa jedinicama srpske vojske. Tre}i deo rada (129ñ181), nosi naslov ÑNeravnopravnostî. U ovom delu monografije autor pi{e o te{kom poloàju srpskog naroda u Turskoj. Iako je jo{ Gilhanskim hati{erifom iz 1839. godine Porta proglasila ravnopravnost za sve svoje podanike, u stvarnosti je bilo potpuno druk~ije. Raznorazni dekreti o reformama koje je Turska donosila kad god bi se velike sile zainteresovale za teàk poloàj hri{}ana nisu doneli ni{ta novo. Proklamovawe jednakih prava svih gra|ana u Turskoj bilo je vi{e formalno nego stvarno. Turski pravni sistem zasnovan na {erijatu, oduzimao je hri{}anima a samim tim i srpskom stanovni{tvu u Turskoj, poloàj ravnopravnih gra|ana. Ono {to je dodatno oteàvalo ionako te{ko stawe u Turskoj bili su zulumi koje su ~inili ne samo ka~aci ve} i lokalni organi turskih vlasti, koji se ni po ~emu nisu razlikovali od drumskih razbojnika. Carski hati{erifi i fermani sve~ano ~itani po dvorovima bili su i suvi{e daleko od Stare Srbije da bi promenili stvari naboqe. Verska netrpeqivost prema srpskom stanovni{tvu bila je duboko ukorewena me|u Arbansima u Kosovskom vilajetu. Hri{}ani nisu smeli da nose oruìje, ja{u kowe, da javno, na o~i muslimana, jedu, pu{e ili piju u vreme ramazanskog posta, da se bave odre|enim zanatima itd. Posle gr~ko-turskog rata pokrenula se lavina arbana{kog nezadovoqstva prema srpskom stanovni{tvu u Kosovskom vilajetu. Tako su Arbansi po~etkom 1898. godine otvoreno govorili Srbima Ñbeìte ili se tur~iteî. Sli~no je bilo i 1900. godine, kada su arbana{ke poglavice iz Pe}ke nahije poru~ile Srbima u Metohiji da ili promene svoju Ñpoganu veru ili }e ih sve pobitiî. Pi{u}i o ekonomskoj neravnopravnosti, autor napomowe da nije bila retkost da Arbanasi u Kosovskom vilajetu, nasilno otimaju zemqu od srpskih seqaka. Srbi su u to vreme naj~e{}e bili sistematski izloèni razli~itim zlo~inima (ubistvima, rawavawima, pqa~kawima, paqevinama, otmicama dece i devojaka), kako bi bili primorani da napuste zemqu koju bi potom prisvojili Arbanasi. Pored navedenog, va`ne odlike ekonomske neravnopravnosti izme|u Arbanasa i Srba, koje su tako|e bile utemeqene na gruboj sili, bile su i iznu|ivawe kuluka i zabrana gorose~e i kori{}ewa seoskih pa{waka. êtvrti deo monografije (183ñ224), nosi naslov ÑZlo~iniî. Pi{u}i o arbana{kim zlo~inima nad srpskim stanovni{tvom u Kosovskom vilajetu, autor isti~e da je politika Porte prema Arbanasima u Kosovskom vilajetu pozitivno delovala za mawe-vi{e nesmetano delovawe ka~a~kih razbojni~kih bandi. îne}i zlo~ine nad srpskim stanovni{tvom na Kosovu i Metohiji, koje je za wih predstavqalo legitimnu metu, Arbanasi su izvla~ili i zna~ajnu materijalnu korist. Blagonaklono gledaju}i na ove zlo~ine, Turska je obezbe|ivala svoj strate{ki dràvni interes. Zulumi i anarhija bili su delotvorno oru`je da se nepouzdani i verski nepodobni Srbi proteraju iz Turske, a da se na wihovo mesto dovedu muhaxiri ili Arbanasi katolici. Ono {to je posebno zanimqivo u ovom delu rada to su svakako tabele (ima ih 15) i grafiko262

ni (4), u kojima su statisti~ki obra|eni zabeleèni zlo~ini Arbanasa u: Pri{tinskoj, Gwilanskoj, Vu~itrnskoj, Pre{evskoj, Prizrenskoj, Tetovskoj, Gostivarskoj kazi i Pe}kom sanxaku, u periodu od 1889. do 1912. godine. U ovom delu rada tako|e su statisti~ki obra|eni i zabeleèni zlo~ini Arbanasa i muslimana srpskog jezika nad Srbima u: Mitrova~koj, Novopazarskoj, Sjeni~koj, Bijelopoqskoj i Novovaro{koj kazi, kao i u Pqevaqskom i Skopskom sanxaku, tako|e u periodu od 1889. do 1912. godine. Od zlo~ina koji su vr{eni nad srpskim stanovni{tvom u Kosovskom vilajetu statisti~ki su obra|ena: ubistva, rawavawa, otmice/silovawe èna, otmice i ucene, ucene, kra|e/otimawe stoke, kra|e/pqa~ke, prebijawe i zlostavqawe, paqevine dobara, pqa~kawe crkava i nasilno preveravawe. Iz navedenih tabela vidi se da su zao{travawe Isto~ne krize, gr~ki ustanak na Kritu i gr~ko-turski rat poja~ali postoje}e tendencije kod Arbanasa. Tako je 1897. i 1898. godine zabeleèn najve}i broj arbana{kih napada na srpsko stanovni{tvo u Kosovskom vilajetu. Sli~no je bilo i nakon zavr{etka Pe}ke lige 1899. godine, kada su se posledice genocidnih namera prema srpskom stanovni{tvu osetile i u Novopazarskom sanxaku. Pi{u}i o zlo~inima koji su se {irom vilajeta vr{ili nad Srbima, ruski konzul u Skopqu, Viktor Teodorovi~ Ma{kov, isticao je veliku predanost muslimana u istrebqivawu srpske narodnosti koje se vr{ilo uz blagonaklon stav turskih vilajetskih i centralnih vlasti. Peti deo rada (225ñ240) nosi naslov ÑStrahî. Me|u srpskim stanovni{tvom Kosovskog vilajeta javqao se strah od arbana{kih i turskih zlo~ina. Pi{u}i o tome, Jagodi} napomiwe da su pojavni oblici i intenzitet straha varirali ostavqaju}i kod srpskog stanovni{tva razli~ite posledice. Srpski konzuli u Kosovskom vilajetu vrlo brzo su uo~ili veliki strah kod svojih sunarodnika. Kada je 1889. godine, Srbija otvorila svoj konzulat u Pri{tini, lokalno srpsko stanovni{tvo isprva uop{te nije smelo da odlazi u konzulat i pose}uje srpskog konzula. Zbog toga su mu se ono tajno izviwavalo pravdaju}i se da ìvi u strahu od Arbanasa i Turaka jo{ od rata 1877/1878. godine. O tome koliko su strah i nepoverewe bili ukoreweni kod srpskog stanovni{tva u Turskoj, uverio se i poznati britanski arheolog Artur Evans, koji je u leto 1883. godine, prokrstario severnim delom Kosovskog vilajeta. Stawe koje je zatekao Evans je okarakterisao kao vladavinu terora, napomiwu}i da je kolektivni strah od arbana{kih i turskih zlo~ina u pojedinim trenucima istovremeno zahvatao celokupno srpsko stanovni{tvo neke varo{i, jednog ili vi{e sela. Evans je izneo podatak da tri ~etvrtine pravoslavnih vernika nisu smeli da pose}uju crkvu u toj varo{i iz straha da ih Arbanasi uz put ne zlostave, opqa~kaju ili ubiju. Pi{u}i o fenomenu straha kod Srba u Turskoj, Jagodi} isti~e da upla{en ~ovek nije slobodan, kao i da je strah jak motivacioni faktor u kreirawu oblika pona{awa. Strah od arbana{kih zlo~ina proizveo je sna`nu socijalnu mimikriju, koja je i te kako bila prisutna kod srpskog stanovni{tva u Kosovskom vilajetu u periodu od 1878. do 1912. godine. U {estom delu monografije (241ñ304), pod naslovom ÑIseqavawe i naseqavaweî, autor obra|uje pitawe migracija na prostoru Kosovskog vilajeta od 1878. do 1912. godine. Prva posledica Velike isto~ne krize na prostoru Kosovskog vilajeta ogledala se u velikim etni~ko-demografskim promenama. Verski prozelitizam islama, vladaju}e dràvne religije u Turskoj, iskqu~ivo je bio usmeren ka pove}awu broja muslimana. Pored islamizacije Srba, to je podrazumevalo i dovo|ewe muslimanskog arbana{kog stanovni{tva i wegovo naseqavawe na podru~je Kosovskog vilajeta. Turske vlasti su direktno podsticale naseqavawe Arbanasa jer su im to nalagali wihovi politi~ki interesi. Doseqeni Arbanasi postajali su oslonac turskih vlasti i odlu~ni borci za o~uvawe integriteta Turske carevine na ovom delu Balkana. Naseqavaju}i muhaxire {irom Kosovskog vilajeta turske vlasti su èlele da razbiju kompaktnost srpskog naroda na ovom prostoru, odvoje srpske entitete jedne od drugih i sve zajedno od Srbije. Versku homogenizaciju stanovni{tva Kosovskog vilajeta u periodu od 1878. do 1912. godine Porta je èlela da ostvari podsticawem procesa iseqavawa srpskog hri{}anskog stanovni{tva i pri263

hvatawem, odnosno naseqavawem arbana{kog muslimanskog stanovni{tva i muhaxira. Pritisak muhaxira, kao i veliki talas arbana{kih zlo~ina nad Srbima, neminovno je doveo do iseqavawa srpskog stanovni{tva Kosovskog vilajeta u Srbiju. Pi{u}i o srpskim iseqenicima Jagodi} napomiwe da su to u stvari bili begunci, i da je to bio termin kojim su nazivani u zvani~noj prepisci srpske administracije. Razlog za to bio je jednostavan. Naime, oni su granicu prelazili bez dokumenata a u Srbiju su ulazili na rejonima pojedinih srpskih karaula. Po ulasku u Srbiju, jedan broj wih se javqao srpskim pograni~nim vlastima, dok se neki nisu javqali nikome ve} su se samovoqno razilazili po zemqi. Treba re}i da ovaj deo rada obiluje tabelama, grafikonima i statisti~kim podacima na osnovu kojih moèmo lako da pratimo etni~ko-demografske promene u Kosovskom vilajetu. Posledwi, sedmi deo monografije (305Ăą362) nosi naslov Ă&#x2018;Nemogu}a politikaĂŽ. U ovom delu rada autor nas upoznaje sa poku{ajima srpske vlade usmerenim na stvarawe kontakata sa pojedinim arbana{kim plemenima i poglavarima. Od zavr{etka Isto~ne krize jedan od bitnijih ciqeva srpske politike u Turskoj odnosio se na stvarawe politi~kog upori{ta me|u arbana{kim stanovni{tvom u Staroj Srbiji. U martu 1885. godine, predsednik srpske vlade Milutin Gara{anin podneo je kraqu Milanu plan za vo|ewe nacionalne politike u Staroj Srbiji i Makedoniji. Pribaviv{i kraqevu saglasnost Gara{anin je odmah zapo~eo sa realizacijom svojih ideja. Jedan deo tog posla odnosio se na uspostavqawe veza sa arbana{kim glavarima u Kosovskom vilajetu. Za kratko vreme postignuti su zna~ajni rezultati a zatim je sve stalo. Iako naredne godine nisu donele konkretnije rezultate, nastavqeno je sa poku{ajima politi~kog delovawa na kosovsko-metohijske Arbanase. U ovom delu rada autor nas upoznaje sa brojnim planovima pojedinaca i srpske vlade, za koje se verovalo da }e poboq{ati odnose izme|u Srba i Arbanasa. Zanimqivo je da se problemom srpsko-arbana{kih odnosa u Kosovskom vilajetu, osim Ministarstva inostranih dela, bavila i Komanda aktivne vojske, na ~ijem se ~elu nalazio biv{i kraq Milan Obrenovi}. On je u martu 1899. godine, u Ni{u, primio nekoliko Arbanasa sa Kosova i Metohije, darovao im odre|enu sumu novca i uputio ih na srpski konzulat u Pri{tini radi daqeg dogovora. Op{ti je utisak, navodi autor, da politika Srbije prema srpsko-arbana{kim odnosima nije dala èqene rezultate. Wen glavni ciq sastojao se u poboq{awu poloàja srpskog naroda, {to nije bilo ostvareno. Srbija nije mogla da ponudi Arbanasima ni{ta vi{e nego {to su oni ve} imali u okviru Otomanske imperije. Ceo ovaj posao i{ao je iz krajnosti u krajnost. Naime, bilo je trenutaka kada su srpsko-arbana{ki odnosi bili toliko intenzivni da je sklapawe politi~kog saveza izgledao kao gotova stvar. S druge strane, ove naizgled jake veze odjednom bi prestale, {to je dovodilo do potpunog zastoja u srpsko-arbana{kim odnosima. Posle nekoliko godina poku{alo bi se ponovo pa je za veliki uspeh smatrano ono {to je ranije ve} bilo zadobijeno. Arbanasi su ostali verni Otomanskoj imperiji sve do samog kraja, odnosno do 1912. godine, kada su uzeli oru`je i posledwi put stali u odbranu Turskog carstva. Koriste}i neobjavqenu arhivsku gra|u, kojom ova kwiga obiluje, autor je ostvario potpuno nov pristup prou~avwu istorije srpsko-arbana{kih odnosa u zadwim decenijama 19. i po~etkom 20. veka. Kwigu dr Milo{a Jagodi}a odlikuju jedinstvenost i nesumqiva vrednost i ona predstavqa zna~ajan doprinos izu~avawu srpske istorije 19. i 20. veka.

264

SPISAK AUTORA dr Slavenko Terzi} nau~ni savetnik, Istorijski institut, Beograd dr Vesna-Sara Peno nau~ni saradnik, Muzikolo{ki institut SANU, Beograd Nadica Li{anin kustos, istori~ar umetnosti, Narodni muzej Kraqevo Marija Bogdanovi} istori~ar umetnosti, Narodna biblioteka Srbije, Beograd Marina Luki}-Cveti} istori~ar umetnosti 単 savetnik, Zavod za za{titu spomenika kulture Kraqevo mr Dragoqub Danilovi} profesor istorije, Gimnazija Kraqevo monah Ignatije Markovi} sabrat manastira Je`evice mr Nata{a Mili}evi} istra`iva~ saradnik, Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd Oleg Romanov kustos-arheolog, Narodni muzej Kraqevo Radomir Risti} arhivski savetnik 単 istori~ar, Istorijski arhiv Kraqevo Dragan Dra{kovi} muzejski savetnik 単 istori~ar, Narodni muzej Kraqevo Zoran Bajin Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi}, Beograd Nenad Antonijevi} vi{i kustos 単 istori~ar, Muzej `rtava genocida, Beograd akademik Nikola Hajdin predsednik SANU, Beograd dr Tatjana Cvijeti~anin direktor Narodnog muzeja, Beograd mr Katarina Mitrovi} asistent, Odeqewe za istoriju, Filozofski fakultet, Beograd doc. dr Slavi{a Nedeqkovi} Filozofski fakultet, Ni{

265

Zbornik radova NA[A PRO[LOST 9 Izdava~i NARODNI MUZEJ KRAQEVO ISTORIJSKI ARHIV KRAQEVO Za izdava~e Dragan Dra{kovi} Radomir Risti} Lektura i korektura mr Ana Gvozdenovi} Prevod mr Nata{a Pavlovi} Grafi~ki urednik Dragan Pe{i} Grafi~ka priprema Jovan Antoni} [tampa Interklima â&#x20AC;&#x201C; Grafika Tira` 500

266