Coronation of Serbian Rulers by National Museum Kraljevo

8 vekova manastira @i~a

Krunisawe srpskih vladara

M. Blagojevi}, Nemawi}i i Lazarevi}i i srpska sredwovekovna dr`avnost, Beograd 2004. godine, str. 4.

Isto, str. 5.

S. ]irkovi}, Osamostaqivawe i uspon Dukqanske dr`ave, Istorija srpskog naroda I, Beograd, 1981, str. 189.

Isto, str. 190.

S. Radoj~i}, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, Beograd 1996. godine, str. 11 (prvo izdawe, Skopqe 1934. godine).

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika u Srbiji od XIII-XV veka, SANU, Posebna izdawa, kw. DC XXIII, Odeqewe istorijskih nauka kw. 18, Beograd 1994. godine, str. 24. U daqem tekstu Vladarske insignije i dr`avna simbolika. 6

Sveti Simeon Miroto~ivi (Nemawa), Bogorodica Qevi{ka, Prizren

KRUNISAWE SRPSKIH VLADARA Najstariji izvorni podaci nedvosmisleno svedo~e da je ve} u ranom sredwem veku, u Srbiji postojao vladarski rod, pod ~ijim vo|stvom su Srbi i do{li u oblast nekada{weg rimskog Ilirika i zasnovali svoje dràve. Srpske vladare, vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit, autor najstarijih pouzdanih i relativno op{irnih vesti o Srbima, ozna~ava neodre|enim terminom 単 arhonti.1 U istorijskoj nauci je prihva}eno da se pomenuta titula prevodi slovenskom re~ju 単 knez. Po wemu, u srpskom vladarskom rodu se primewivalo na~elo primogeniture, {to bi zna~ilo da je bar na~elno vrhovnu vlast nasle|ivao najstariji vladarev sin.2 Razume se da je ovo na~elo bilo ~esto osporavano. O na~inu ustoli~avawa srpskih vladara, u prvim vekovima ìvota u novoj postojbini, ne raspolaèmo nikakvim saznawima. Vi{i, kraqevski dràvni status izvojevan je u primorskim oblastima srpskih zemaqa, u XI veku. Mihailo, sin Stefana Vojislava, vladar Dukqe, Travunije i Zahumqa, titulisan je kao kraq u papskom pismu iz 1077. godine. Mihailo, kraq Slovena, dobio je od pape obe}awe da }e mu biti poslana zastava sv. Petra, jedan od poznatih simbola kraqevske vlasti koji je dodeqivala papska stolica.3 Upravo u ovo vreme, papski legat je izvr{io investituru hrvatskog kraqa Dmitra Zvonimira, 1075. godine uru~uju}i mu zastavu, ma~, skiptar i krunu.4 Ne moè se utvrditi da li je i kada Mihailo dukqanski do{ao u posed napred pomenutih kraqevskih insignija. U maloj, napu{tenoj crkvi Sv. Mihailo kod Stona, na ktitorskom portretu, prikazan je sa tamnocrvenom, cilindri~nom krunom na glavi i crvenom obu}om.5 Kada se teì{te politi~ke premo}i u srpskim dràvama u XII veku premestilo u kontinentalo zale|e u Ra{koj, presto ra{kih velikih ùpana u crkvi Sv. Petar i Pavle, kod Rasa, postao je izvor i utoka najvi{e vlasti, simboli~na i stvarna.6 Naj~e{}e pomiwani znak vrhovne vlasti u srpskom sredwem veku 単 presto, vezao se rano za ime i presti` ra{kog velikog ùpana Stefana Nemawe, rodona~elnika vla5

daju}e loze. Tron u Rasu je postao dràvni simbol.7 Ve} Stefan Nemawa se smatrao samostalnim, samodràvnim vladarom, koji je svoju vlast tuma~io kao Boìju milost, ne pripisuju}i je voqi kakvog zemaqskog autoriteta.8 Ustoli~ewe velikih ùpana u crkvi Sv. Petar u Rasu, vr{eno je uz crkveni obred koji je vodio episkop. Posebnost ustoli~ewa Stefana, sina Nemawinog, 1196. godine, sastojala se u ~iwenici da je Nemawa, koji je neposredno pre tog ~ina dobrovoqno abdicirao ñ krunisao, tj. ven~ao i blagoslovio sina naslednika, zajedno sa episkopom Kalinikom, polagawem ruku na glavu novog vladara.9 U ovom velikoùpanskom krunisawu, re~nikom sredweg veka kazano ven~avawu upotrebqen je venac, koji se bitno razlikovao od krune vizantijskih careva ñ steme.10 Prelomni trenutak u istoriji vladarskih krunisawa kod Srba, predstavqa krunisawe Stefana Prvoven~anog 1217. godine kraqevskom krunom pristiglom iz Rima, darom rimskoga pape Honorija III. Bio je to veliki uspeh srpskog vladara. U hijerarhiji evropskih, hri{}anskih vladara, on je izjedna~en sa ostalim kraqevima i Srbija je tako stekla pun suverenitet.11 Istinski, potpuni suverenitet potvr|en je dve godine posle krunidbenog ~ina, kada je zadobijena i autokefalna Srpska arhiepiskopija sa Savom Nemawi}em, vo`dom ota~astva na ~elu.12 Povoqno odre|en poloàj u pravoslavnoj ekumeni zahtevao je novo krunisawe u duhu vizantijske tradicije. Obred kraqevskog krunisawa i miropomazawa u @i~i bio je deo celovitog programa sakralnog utemeqewa dràve Nemawi}a.13 Arhiepiskop Sava je novopodignutu @i~u, nad ~ijom izgradwom je bdeo zajedno sa bratom Stefanom, pripremio za veliki ~in krunisawa, staraju}i se da ona postane sveta {kriwa u koju su pohrawene relikvije isto~no-hri{}anskog sveta14. Najdragocenija i najzna~ajnija relikvija za temu kojom se bavimo, bila je desnica sv. Jovana Prete~e, posebno upotrebqavana u obredu krunisawa vizantijskih careva.15 Kada je arhiepiskop Sava, 1221. godine, na najsve~aniji na~in u manastiru @i~i, krunisao bogodarovanim vencem brata Stefana, istovremeno ga miropomazav{i, stvoren je osnov za saprestolni{tvo nosilaca vrhovne svetovne i duhovne vlasti. Uz vladarski tron, ve} posve}en blagoslovenim vencem, stajao je arhiepiskopski tron, kasnije nazvan tronom Sv. Save. Poveqom kraqa Stefana Prvoven~anog, ispisanom na zidovima @i~e, odre|eno je da crkva Sv. Spasa u @i~i, bude mesto u kojem }e se ven~avati, tj. krunisati srpski kraqevi i hirotonisati poglavari Srpske autokefalne arhiepiskopije. Zavet prvoven~anog kraqa sledili su wegovi sinovi Radoslav (1228ñ1233) i Vladislav (1234ñ1243), okruweni u majci srpskih crkava, arhiepiskopskom sredi{tu u @i~i, od strane strica, arhiepiskopa Save.16 Moèmo pretpostaviti da je èqu oca Stefana Prvoven~anog po{tovao i najmla|i sin Uro{ I (1243ñ1276). Ako su nam nepoznate okolnosti u vezi sa krunisawem kraqa Uro{a I, to se 6

Isto, str. 24.

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, diplomati~ka studija, Beograd 1997. godine, str. 60ñ65. U daqem tekstu: Vladarska ideologija Nemawi}a.

Isto, str. 67; S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije, str. 124.

Isto, str. 124.

11 M. Blagojevi}, Nemawi}i i Lazarevi}i, Beograd 2004. godine, str. 76.

Isto, str. 103.

S. Marjanovi} Du{ani}, Istorijsko-politi~ki kontekst scene miropomazawa u |akonikonu crkve Uspewa Bogorodice u manastiru Mora~i, Manastir Mora~a, Zbornik radova, Beograd 2006. godine, str. 50.

Isto, str. 52.

D. Popovi}, Srpski vladarski grob u Sredwem veku, Beograd 1992. godine, str. 44.

B. Ferjan~i}, Odbrana Nemawinog nasle|a ñ Srbija postaje kraqevina, Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, str. 308ñ310.

Kraq Mihajlo, crkva Sv. Mihaila, Ston

Sveti Sava, Manastir Mile{eva

Kraq Stefan Prvoven~ani, Manastir Mile{eva

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 45単47.

ne mo`e re}i za mnoge ~iwenice koje govore o wegovom vladarskom statusu. Za duge i uspe{ne vladavine hrapavoga kraqa, Uro{a I, Srbija je bila u stalnom usponu 単 dru{tvenom, kulturnom, privrednom. To se odrazilo i u sferi vladarske ideologije, u kojoj kraqevski ornat i insignije uop{te, svakako, nisu na posledwem mestu. Dok prvi kraqevi loze Nemawi}a: Stefan Prvoven~ani, Radoslav i Vladislav, nose jednostavnu krunu, tipa sevastokratorskog stematogiriona17, Uro{ I se javqa na portretima sa novim vladarskim znacima koji ga pribli`avaju izgledu vizantijskih careva. Naslikan je sa oreolom (nimbom) oko glave i krunom koja li~i na steme romejskih vasi9

leusa, mada je odsustvo vertikalnih lukova i orfanosa, odvaja od carskog uzora.18 Stariji sin i naslednik Uro{a I, Dragutin prikazan je, na isto~nom zidu priprate manastira Sopo}ana, kao mladi kraq, odeven i okruwen poput oca.19 Dragutin je prvi Nemawi} sa slu`benom titulom mladoga kraqa, u ~emu se ogleda nesumwivi ugarski uticaj. S obzirom na to da je presto kasnije preuzeo u buni, a da je arhiepiskop Joanikije ostao veran starom kraqu, i pratio Uro{a u izgnanstvu, ni~e niz pitawa u vezi sa mestom i na~inom krunisawa Dragutinovog. Na saboru u Deèvu, u oblasti Rasa, 1282. godine, do{lo je do primopredaje vlasti izme|u bra}e 単 Dragutina i Milutina. Shvativ{i telesnu ozledu kao Bo`ju kaznu, zasluènu otimawem vlasti od oca, Dragutin je predao kraqevske insignije mla|em bratu Milutinu, na dràvnom saboru, kako izgleda bez znatnijeg u~e{}a predstavnika Crkve.20 Ovim povodom su u izvorima najdetaqnije nabrojani vladarski znaci; Dragutin je Milutinu predao slede}e regalije: krunu, presto, zlatom protkanu svitu i pojas, kowa i oru`je.21 U vreme skoro ~etiri decenije duge vladavine kraqa Milutina, Srbija je u stalnoj ekspanziji. Ovo razdobqe na razme|i vekova, XIII i XIV, po mnogo ~emu je prekretni~ko. Stefan Uro{ II Milutin, oro|en sa vizantijskom carskom porodicom, vladaju}i uve}anom teritorijom koja je ukqu~ivala i neka stara vizantijska gradska i crkvena sredi{ta, preuzima u celosti vizantijsku carsku simboliku 単 krunu i ornat. Duboka vizantinizacija Milutinove dràve na{la je izraz i u kraqevom odnosu prema vladarskim insignijama. One se izjedna~avaju sa vladarskim znacima vizantijskih vasileusa. Kruna je od sada tipa carsko-vizantijskog kamelaukiona.22 To je posebno vidqivo na portretu Stefana Uro{a II Milutina u Bogorodici Qevi{koj, katedralnoj crkvi u Prizrenu, gde je on prikazan na crvenoj pozadini u crnom sakosu vizantijskih imperatora, sa kupolastom krunom 単 stemom na glavi, ukra{enom orfanosom i prependulijama, poput krune kraqevog tasta, romejskog cara Andronika II Paleologa. Loros preba~en preko leve ruke u kojoj drì crvenu akakiju u vidu svitka i skiptar u obliku krsta s draguqima u desnoj ruci, upotpuwavaju reprezentativni prikaz vladara, ~ija je vlast nezavisna i bogodarovana.23 Hristos iz segmenta neba blagosiqa srpske vladare: Milutina i wegovog oca Uro{a I, dok na suprotnom zidu osniva~ dinastije, Simeon Nemawa, prikazan kao monah, ra{irenim rukama {titi svoje potomke, arhiepiskopa Savu, Stefana Prvoven~anog i (verovatno) budu}eg vladara Stefana De~anskog.24 U crkvi Sv. \or|e u Starom Nagori~inu, na ktitorskom portretu koji slavi pobede ratnika kraqa Milutina, izvojevane protiv Turaka u Maloj Aziji, sv. \or|e, za{titnik ratnika, donosi ma~ srpskom kraqu. Tako se javqa novi motiv u ikonografiji srpskog vladarskog portreta 単 investitura vladara ma~em.25 Milutin i kraqica Simonida stoje na purpurnim ja10

Kraq Radoslav, Priprata Bogorodi~ine crkve u Studenici

Kraq Vladislav, Manastir Mile{eva

stucima, koji su ukra{eni zlatnim dvoglavim orlovima, simbolom vizantijskih careva.26 Na portretu u svojoj glavnoj zadu`bini u Gra~anici, kraq Milutin prima insignije sa neba. An|eli, kao Hristovi glasnici, donose krune novom Konstantinu ñ kraqu Milutinu i kraqici Simonidi.27 Najstarija sa~uvana kompozicija loze Nemawi}a naslikana je u Gra~anici da bi proslavila kraqa Milutina i potvrdila prava wegovih naslednika. Sredi{wa figura loze je kraq Milutin, dat u sceni nebeske investiture, dok su kao glavni predstavnici svetorodne dinastije izdvojeni jo{ i Nemawa, Stefan Prvoven~ani i kraq Uro{. Wihovi vladarski znakovi su vi{eg reda u odnosu na one pripadnike Nemawine dinastije koji su prikazani u skromnijem ornatu. Voqom kraqa Milutina, wegov brat Dragutin je svrstan u grupu mawe istaknutih ~lanova vladarske porodice, a kao mogu}i naslednik javqa se Milutinov sin Konstantin, dok lik Stefana, kasnijeg de~anskog kraqa, uop{te nije naslikan.28 Par meseci posle iznenadne smrti kraqa Milutina (29. oktobra 1321. godine), krunisan je za srpskog kraqa wegov ranije prognani i oslepqivawem diskvlifikovani sin Stefan. Sve~ani ~in je obavqen na Bogojavqewe, 6. januara 1322. godine u Pe}i, u crkvi Sv. apostola. ^inodejstvovao je izvanredno obrazovani i obdareni, biv{i hilandarski iguman, arhiepiskop Nikodim, u prisustvu sve{tenstva, vlastele i prestolonaslednika Du{ana.29 Na promenu krunidbenog mesta uticalo je razarawe @i~e, u vreme bugarsko-tatarskog upada, jo{ krajem XIII veka. Stolica arhiepiskopa je tada izme{tena u udaqeni i za{ti}eni metoh @i~e, u crkveni kompleks koji je nicao u @drelu pe}kom. Ipak, vaqa pomenuti da se to preme{tawe smatralo privremenim i da @i~a nikada u sredwem veku nije izgubila svoje prvenstvo i zna~aj arhiepiskopskog sredi{ta.30 Pe}, nekada{wi metoh, identifikovala se sa @i~om i na wu se preneo naziv starijeg manastira: Dom Spasov31. Arhiepiskopi, Jevstatije II (1292ñ1309), Sava III (1309ñ1316) i Danilo II (1324ñ1337) stoluju}i u Pe}i, obnavqali su popaqenu i zapustelu @i~u. Odbraniv{i presto u bici protiv brata Konstantina i ostav{i uskoro udovac, Stefan Uro{ III De~anski se, poput oca, o`enio od vizantijskog carskog roda Paleologa, Marijom, }erkom dugogodi{weg namesnika Soluna, Jovana Paleologa, sinovca cara Andronika II.32 Me|u freskama koje ~uvaju wegov lik, posebno su zna~ajni nadgrobni portreti u zadu`bini Stefana Uro{a III ñ hramu Pantokratora u De~anima. U dvojnom ktitorskom portretu sa sinom Du{anom, Stefan De~anski je u vizantijskoj carskoj ode}i, sa stemom na glavi.33 Portret govori o nebeskom blagoslovu i vi{wem poreklu wihove vlasti.34 Na portretu koji je naslikan posle progla{ewa Stefana De~anskog za sveca, neposredno uz oltarsku pregradu, kraq ima nimb, visoku otvorenu krunu, trapezastog oblika i potpun vladarski ornat. Na zajedni~kom portretu Stefana De~an11

Kraq Uro{ i Dragutin, Manastir Sopo}ani

18 Isto, str. 48ñ50; J. Kova~evi}, Sredwovekovna no{wa balkanskih Slovena, SAN. Posebna izdawa, kw. CCXV, Istorijski institut kw. 4, Beograd 1953, str. 242; D. Acovi}, Insignije ñ znaci vladarske vlasti, Insignije dinastije Kara|or|evi}, Katalog izlo`be, N. Sad, 2006. godine, str. 34.

19 V. J. \uri}, Sopo}ani, Beograd 1991, str. 16.

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, Beograd 1997. godine, str. 118.

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 23; S. Radoj~i}, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, Beograd 1996, str. 29; S. ]irkovi}, Unutra{wa politika kraqa Milutina, Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, str. 466ñ468. 21

22 J. Kova~evi}, Sredwovekovna no{wa balkanskih Slovena, Beograd 1953, str. 242; S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 163ñ164.

G. Babi}-\or|evi}, Klasicizam doba Paleologa u srpskoj umetnosti, Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, str. 486; S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 52. 23

G. Babi}-\or|evi}, isto, str. 487.

S. Marjanovi} Du{ani}, isto, str. 54.

Isto, str. 53; G. Babi}-\or|evi}, str. 487.

S. Marjanovi} Du{ani}, isto, str. 54; G. Babi}-\or|evi}, isto, str. 417.

S. Marjanovi} Du{ani}, isto, str. 61, 62.

skog i Du{ana nad portalom De~ana, ostvareno je likovno pore|ewe srpskih vladara sa Davidom i Solomonom, starozavetnim jevrejskim carevima, sa kojima su sredwovekovni pisci ~esto i rado poredili nemawi}ke samodr`ce.35 Se}awe na krunisawe Stefana Uro{a III ~uva pozno svedo~anstvo iz druge polovine XVI veka. Na ikoni zografa Longina iz 1577, prikazano je kako arhiepiskop Nikodim kruni{e De~anskog u Pe}i, vizantijskom stemom, dok kraq stoji na crvenom jastuku. U sredi{wem delu ikone, De~anski sedi na prestolu sa svim insignijama vasileusa, sa visokom trapezastom krunom na glavi. Hristos blagosiqa kraqa iz segmenta neba, a an|eli mu donose stemu i loros.36 îwenici da je kult Stefana De~anskog bio ìvo prisutan i u dalekim turskim vremenima, svakako je doprinelo sugestivno kraqevo ìtije, delo Grigorija Camblaka.37 Krunisan za mladoga kraqa, zajedno sa ocem Stefanom Uro{em III 1322. godine u Pe}i, Stefan Du{an se domogao kraqevskog trona 1331. godine posle uspe{ne pobune, u okolnostima koje su pratile preku o~evu smrt! Na saboru plemstva i sve{tenstva, u drugom dvoru Nemawi}a u Svr~inu na jugu Kosova, krunisan je Du{an za kraqa.38 Svr~in se nalazio u rezidencijalnom kompleksu, zajedno sa Paunima i Nerodimqem (ili Porodimqem), blizu jezera u koje se ulivala Nerodimka, a iz kojeg je isticala Sitnica. Borave}i u Skopqu i Prizrenu, srpski kraqevi su sve ve}i zna~aj davali dvorcima kod Svr~inskog jezera.39 Jo{ kao kraq slikan je sa ukr{tenim lorosom (npr. u sopo}anskoj spoqnoj priprati, izme|u 1338ñ1346), {to u kombinaciji sa naro~itom vrstom krune, kakva je naslikana u Lesnovu, posle 1347. godine, govori (eventualno) o divinizaciji kraqa i kasnije cara, koja je otpo~ela ve} posle pobede na Velbu`du i prvih osvajawa 1334. godine.40 U poimawu vlasti i uop{te na~inu organizovawa dràve, odsudnu prekretnicu predstavqa progla{ewe Carstva 1346. godine, tj. uzdizawe od kraqevstva na pravoslavno carstvo.41 Osvajawe prostranih vizantijskih teritorija i naro~ito ovladavawe Svetom gorom, obla{}u od posebnog zna~aja za pravoslavni svet, postaju osnovom carskih pretenzija Stefana Du{ana. Sam vladar shvata svoju dràvu kao kompozitnu, sastavqenu od prvog venca starih srpskih zemaqa i drugog venca novodobijenih gr~kih oblasti.42 Osvajawe Sera i Halkidika presudno su uticali na odluku Du{ana da se proglasi carem. Po svoj prilici na Boì} (25. decembra) 1345. godine Du{an je u gradu Seru sve~ano progla{en carem.43 Drevnom tradicijom odre|ena mesta iz kojih se mogla ishoditi carska (kao i kraqevska) kruna, Rim i Carigrad, nisu mogla odobriti ovakvo carsko samoprogla{ewe. Zbog toga se po{lo druga~ijim putem. Uz prisustvo poglavara tri autokefalne crkve Srpske, Ohridske i Trnovske, progla{en je za patrijarha srpski arhiepiskop Joanikije u prvim mesecima 1346. godine. Sada su stvoreni uslovi da Stefan Du{an, na Uskrs 1346. godine u, Skopqu, 13

S. ]irkovi}, Vladavina Stefana Uro{a III De~anskog, Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, str. 497; S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 57; B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd, 1998. 29

V. J. \uri}, S. ]irkovi}, V. Kora}, Pe}ka patrijar{ija, Beograd 1990. godine, str. 22. 30

Isto, str. 22.

S. ]irkovi}, Vladavina Stefana Uro{a III De~anskog, Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, str. 501単502. 32

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 55.

Isto, str. 56.

Isto, str. 56単57.

Isto, str. 56.

S. ]irkovi}, Vladavina Stefana Uro{a III De~anskog, Istorija srpskog naroda I, Beograd, 1981. godine, str. 510. 38

V. J. \uri}, S. ]irkovi}, V. Kora}, Pe}ka patrijar{ija, Beograd 1990, str. 74.

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 58.

M. Blagojevi}, Srbija u doba Nemawi}a, Od kne`evine do carstva: 1168単1371, Beograd 1989, str. 162 (u daqem tekstu: Srbija u doba Nemawi}a). 41

Kraqevi Milutin i Dragutin, crkva Sv. Ahilija, Ariqe

bude krunisan za cara po vizantijskom ceremonijalu. Carsku krunu su Du{anu predali srpski patrijarh Joanikije i trnovski patrijarh Simeon, uz blagoslov srpskih, bugarskih i dela gr~kih arhijereja, svetogorskog protata, i svih igumana i najuglednijih monaha Svete gore.44 Nedostajao je najvredniji blagoslov, vaseqenskog, carigradskog patrijarha. U srpskim dvorskim i arhijerejskim krugovima,

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije, str. 27; S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, Beograd 1997, str. 90.

M. Blagojevi}, Srbija u doba Nemawi}a, Beograd 1989, str. 162.

Isto, str. 162.

Hrist, Joakim, Ana, Milutin i Simonida, Studenica, Kraqeva crkva

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a, Beograd 1997, str. 87.

Isto.

M. Blagojevi}, Srbija u doba Nemawi}a, Beograd 1989, str. 162. 47

Isto, str. 162単163.

Isto, str. 164; S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarska ideologija, str. 88.

posebno se dràlo do u~e{}a ohridskog arhiepiskopa u Du{anovom carskom krunisawu.45 Stefan Du{an je ipak priznavao suprematiju vizantijskog cara, pa je tako uo~i proglasa sopstvenog carstva, priznao i potvrdio pravo svetih otaca sa Svete gore da uvek pomiwu na prvom mestu cara Romeja, pa tek u drugom redu srpskog vladara.46 Po{to se u na~elu carska kruna ne nasle|uje u porodici, Stefan Du{an isti~e u ispravama da se wegov prelazak od kraqevstva na pravoslavno carstvo desio Bo`jom voqom i milo{}u, a carski venac je primio iz Hristovih ruku.47 Srpsku carsku titulu priznali su odmah Bugarska i mala ali uticajna Sveta gora, dok su Venecija i Dubrovnik samo pozdravili odluku srpskog vladara. Za bosanskog bana i vlastelu, Du{an je bio ra{ki car.48 Na Zapadu je, naravno, legitiman bio samo rimsko-nema~ki car, kao {to je na Istoku to bio vizantijski vladar. U Vizantiji je primewena formula poznata jo{ iz vremena posezawa za carskom titulom bugarskog vladara Simeona. Du{an je, vi{e pre}utno, priznat samo za cara Srbije, kako se to izri~ito i kaè u jednoj poveqi Jovana V Paleologa iz jula 1351. godine.49 Stefan Du{an je u formalnom smislu bio u savladarskom odnosu sa sinom Uro{em, kojem je dodelio titulu kraqa, neguju}i na taj na~in srpsku tradiciju kraqevstva, koja neprekidno traje od vremena Stefana Prvoven~anog. Po re~ima iz Poveqe, koja prati wegov poznati Zakonik, sam Du{an se ukqu~io u niz gr~kih careva, koji otpo~iwe svetim carem Konstantinom. Tako su najre~itije izraène univer15

zalne, ekumenske pretenzije Stefana Du{ana, koji je sebe video kao vladara pravoslavnih naroda.50 Sami vladarski znaci, sa prelaskom od kraqevstva na carstvo, nisu se mnogo izmenili. Na carskim portretima Nemawi}a, akakija se slika kao beo svitak vezan crvenim koncem, (ranije je bila ozna~ena crvenom bojom), dok se loros ukr{ta na grudima a kalota krune preseca na dva dela i na preseku ukra{ava orfanosom.51 [iroka traka ukra{ena dragim kamewem 単 loros, kod Srba poznata kao dijadima, spu{tala se vertikalno du` sakosa, obavijala oko tela, a jedan kraj je bio preba~en preko leve careve ruke. Carski status je u Srbiji, kao i u Vizantiji u XIV veku nagla{avan ukr{tawem lorosa na grudima.52 Stefan Du{an, jo{ uvek kao kraq, prikazan je prvi put sa ukr{tenim lorosom 単 dijadimom u crkvi Sv. \or|e u Polo{kom, u sceni investiture ma~em, sa reprezentativnom stemom na glavi. Sli~nu krunu nosi i na poznatom portretu u Lesnovu.53 Titulisan najpre po preda~kom obi~aju kao mladi kraq, Uro{, sin Du{anov, nosi od 1346. godine kraqevsku titulu, od vremena zajedni~kog krunisawa u Skopqu. Bar nominalno, ako ne su{tinski, razlikovale su se kraqevske (Uro{eve) od carskih (Du{anovih) zemaqa, grani~e}i se me|usobno u skopskoj oblasti.54 Tako je uvedena nova ustanova savladarstva. Neposredno po Du{anovoj smrti, a najkasnije do 10. januara 1356. godine, Uro{ je krunisan za cara u okolnostima koje nam nisu detaqno poznate.55 U svakom slu~aju, Uro{ je bio designirani prestolonaslednik, a wegova prava poznata i neosporna. U vreme krunisawa imao je oko 19 godina. Proceniv{i da je vreme smene na prestolu pogodno za smele akcije ostvarivawa ranijih pretenzija, vizantijski velika{i su uspeli da odvoje ju`ne teritorije Epira i Tesalije, naseqene Grcima, Vlasima, Slovenima i Arbanasima. Polubrat cara Du{ana, despot Simeon (Sini{a) proglasio se u Kastoriji (Kosturu) u Makedoniji carem Romeja i Srba.56 Ovladao je kasnije Tesalijom i Epirom, gde je ostavio dosta traga, posebno u Meteorskim manastirima. Poku{avao je da spoji vizantijske i srpske tradicije, kao potomak Paleologa i Nemawi}a.57 Sredinom sedme decenije XIV veka u vreme slabqewa centralne vlasti, izdigli su se mo}ni vlastelini Mrwav~evi}i 単 Vuka{in i Ugqe{a. U okolnostima kada su naglo iz `ivota i istorije nestali knez Vojislav Vojinovi}, despot Dejan i despot Jovan Oliver, car Uro{ nedorastao prilikama, nesposoban da nametne sopstveni autoritet, oslonio se na mo}nu bra}u 単 Vuka{ina i Ugqe{u, ~iji su posedi i sfera uticaja bili vezani uglavnom za Makedoniju i deo starih srpskih zemaqa. U avgustu ili septembru 1365. godine, Vuka{in je uzdignut za savladara, sa titulom kraqa, a nekako istovremeno i Ugqe{a je oven~an despotskom titulom, preuzeo vlast u Seru, od carice Jelene, majke cara Uro{a.58 O samom ~inu krunisawa Vuka{ina, kraqevskom krunom, ne postoje podaci u izvorima. Arhivski i numi16

Kraq Stefan De~anski, @itijska ikona iz manastira De~ana

Isto, Vladarska ideologija, str. 92.

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 128, 129.

Isto, str. 128.

Isto, str. 58.

M. Blagojevi}, Srbija u doba Nemawi}a, Beograd, 1989. godine, str. 166.

Isto, str. 209.

Isto, str. 211.

R. Mihaq~i}, Dva carstva, Istorija srpskog naroda I, Beograd, 1981, str. 574.

Isto, str. 587.

Car Du{an, Manastir Lesnovo

zmati~ki podaci potvr|uju da je izme|u cara Uro{a i kraqa Vuka{ina, ustanovqen odnos savladarstva. Sa~uvan je novac sa natpisom VROSIUS IMPERATOR (Uro{ car), na licu, i kraqevskom titulom, na nali~ju.59 Reprezentativni portreti cara Uro{a i kraqa Vuka{ina, u priprati crkve Sv. Nikola u Psa~i, zadu`bini sevastokratora Vlatka, svedo~e o napred re~enom. Car Uro{ je predstavqen na desnoj strani, sa bogato ukra{enom stemom, orfanosom i prependulijama, odeven u sve~ani divitision sa lorosom, krstom sa tri pre~ke u desnoj i akakijom 単 svitkom u levoj ruci. Kraq Vuka{in je istovetno 18

Isto, str. 588.

Car Uro{, Manastir Psa~a

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 64.

R. Mihaq~i}, Dva carstva, Istorija srpskog naroda I, Beograd, 1981, str. 588.

odeven i sa istim insignijama.60 Interesantan je podatak da je jo{ za `ivota cara Uro{a i kraqa Vuka{ina sin Vuka{inov, Marko 単 Marko Kraqevi} na{ih narodnih pesama i narodne tradicije uop{te 単 poneo titulu mladoga kraqa!61 U istorijskoj nauci je konstatovano da je ustanova savladarstva bila neuspe{na i da Vuka{inovo prisustvo, oja~ano kraqevskom titulom, nije doprinelo sna`ewu centralne vlasti. Mrwav~evi}i su i daqe ostali u su{tini mo}ni oblasni gospodari, s tim {to su sada nakon krunisawa, centri Vuka{inove oblasti, postali Skopqe i Prizren, a kasnije mo`da i Pri19

Isto, str. 590.

M. Blagojevi}, Srbija u doba Nemawi}a, Beograd 1989, str. 219.

Kraq Vuka{in, Manastir Psa~a

{tina i Novo Brdo.62 Zahvaquju}i razgranatim porodi~nim vezama, uticaj Mrwav~evi}a {irio se i daqe. Posle Mari~ke bitke, 26. septembra 1371. godine, u kojoj su Vuka{in i Ugqe{a na{li smrt u okr{aju sa Turcima, Marko, je nasledio titulu kraqa i jedno vreme, istina kratko, bio savladar cara Uro{a. Marko je zadr`ao titulu kraqa i posle Uro{eve smrti, u decembru 1371. godine, ali je su{tinski wegov uticaj bio sveden na usku oblast u zapadnoj Makedoniji.63 Uskoro je priznao vrhovnu vlast turskog sultana, ve} ranije li{en mogu}nosti da bude prihva}en kao nastavqa~ svetorodne loze, 20

R. Mihaq~i}, Istorija srpskog naroda I, Beograd, 1981, str. 62.

65 S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 64.

Isto, str. 64, 65.

67 F. Bari{i}, Vladarski ~in kneza Lazara. O knezu Lazaru, Beograd, 1975, str. 48単50; D. Bogdanovi}, O`ivqavawe nemawi}kih tradicija, Istorija srpskog naroda II, str. 10.

Kraq Marko, Markov manastir

F. Bari{i}, Vladarski ~in kneza Lazara, str. 50; D. Bogdanovi}, O`ivqavawe nemawi}kih tradicija, Istorija srpskog naroda II, str. 10.

D. Bogdanovi}, O`ivqavawe nemawi}kih tradicija, isto, str. 12, 13.

kojoj nije pripadao.64 Zna~ajni portreti kraqeva Vuka{ina i Marka, nalaze se u hramu Sv. arhan|ela u Prilepu i manastiru Sv. Dimitrije u Su{ici kod Skopqa 単 poznatijem pod imenom Markov manastir. Kraq Vuka{in je na fresci u hramu Sv. arhan|ela u Prilepu, u punom ornatu sa kupolastom stemom na glavi, dok kraq Marko u beloj ode}i, koja je znak àlosti za poginulim ocem, nosi visoku, otvorenu krunu, koja izgleda osmostrana, sa dvostrukim niskama 単 prependulijama i neravnom gorwom ivicom. Pretpostavqa se da su ovakvu krunu u Srbiji u XIV veku nosili mladi kraqevi pre krunisawa stemom.65 Ktitorski portreti Vuka{ina i Marka u manastiru Sv. Dimitrije u Su{ici kod Skopqa otkriveni su 1964. godie. Kraq Vuka{in je u divitisionu sa lorosom i kupolastom stemom. U desnoj ruci drì razvijeni svitak. Kraq Marko u purpurnom divitisionu sa svitom u levoj ruci, drì veliki okovani rog u desnoj ruci. Rog je ovde simbol obreda krunisawa i miropomazawa kraqa Srba, kao novog Davida. Preko ranije postoje}e {iroko otvorene krune, naslikana je kuposlasta stema sa bisernim prependulijama.66 Posle nestanka Mrwav~evi}a, kraqa Vuka{ina i despota Ugqe{e, porazom na Marici i marginalizovawem poloàja kraqa Marka, turskog vazala, porastao je zna~aj gospodara u starim srpskim zemqama, severno od [ar-planine. Uskoro je me|u wima najve}i ugled stekao knez Lazar. Po{to je 1373. godine, zajedno sa bosanskim banom Tvrtkom I Kotromani}em, uni{tio, rasuo, svog glavnog suparnika u zapadnim srpskim oblastima, Nikolu Altomanovi}a, knez Lazar je po~eo nesmetano da {iri svoju vlast, pre svega na prostorima pokraj triju Morava. Wegove intitulacije i potpisi iz tog vremena svedo~e da je smatrao sebe vrhovnim srpskim vladarem. Gospodin vsem Srbqem, samodràvni gospodin Srbqem, a naro~ito upotreba kraqevskog, vladarskog imena Stefan 単 Stefan Lazar, Stefan knez Lazar, govori nam da je knez Lazar Hrebeqanovi} svoju vlast smatrao vladarskim dostojanstvom, koje je dobio od Boga, na sakralni na~in uz u~e{}e crkve.67 To bi daqe zna~ilo da je knez Lazar nekim punova`nim crkvenim obredom posve}en i odgovaraju}im ritualom postavqen za vladara68. Naàlost, mi danas ne znamo kada i gde je krunisan knez Lazar za samodràvnog gospodina srpske zemqe, niti kakvom krunom je to izvedeno. Presudna je bila podr{ka crkve u izdizawu i u~vr{}ivawu na vlasti kneza Lazara. Knez je uzvra}ao pa`wu crkvi neumornim zadu`binarstvom, koje ga stavqa uz bok nemawi}kim vladarima. Poznata je wegova uloga u izmirewu srpske crkvene jerarhije sa vaseqenskom crkvom u Konstantinopoqu.69 Ipak, o Lazarevoj suzdrànosti i po{tovawu tradicije mnogo govori okolnost da se nikada nije drznuo da prisvoji carsko ili kraqevsko zvawe, ve} se zadovoqio skromnom titulom kneza. Prethodno re~eno potvr|uju i wegovi portreti u manastirima Ravanici i Qubostiwi. U sopstvenoj zadu`bini Ravani21

Knez Lazar, Manastir Qubostiwa Despot Stefan Lazarevi} Manastir Manasija

ci, knez Lazar je prikazan u sve~anom sakosu, ukra{enom kolastim azdijama (krugovima sa upisanim dvoglavim orlovima), sa bogatim manijakom (ogrlicom), peribrahionima (trakama oko mi{ice), narukvicama, sa dijadimom (lorosom) preko leve ruke. U rukama drì skiptar u obliku veoma izduènog krsta i belu akakiju koja podse}a na svitak. Na glavi mu je {iroko otvorena, neobi~na kruna bez vise}ih niski 単 prependulija. Ne vidi se purpurni jastuk pod nogama.70 Knegiwa Milica je u istom odelu kao i knez, sa otvorenom, veoma {irokom krunom sa velom, koji sa krune pada na ramena. Skiptar u wenoj ruci ne moè se do kraja odrediti, ali izgleda da ima oblik grane sa bisernim zrnima, kakav obi~no nose vladarke u XIV veku.71 Analizom ovih portreta moèmo zakqu~iti da su Lazar i Milica prikazani kao vladarski par, no ipak nièg ranga od carskog i kraqevskog. Na takav na~in su prikazivani oblasni gospodari, uz neke nagove{taje kneèvih politi~kih ambicija.72 Knez Lazar nema stemu na glavi, a i kruna knegiwe Milice samo li~i na carske. Nije to kruna vizantijskih i srpskih carica i kraqica.73 Na posmrtnom portretu u Qubostiwi, knez Lazar tako|e nosi otvorenu, visoku krunu bez prependulija, no sa svim ostalim znacima vladarskog dostojanstva.74 U vreme dominacije oblasnih gospodara, posle ga{ewa svetorodne loze Nemawi}a, videv{i da srpska zemqa nema svog pastira, bosanski ban Tvrtko se krunisao 1377. godine sugubim vencem, najverovatnije u Mile{evi, mestu osobitog kulta sv. Save, smatraju}i se naslednikom srpske vladarske porodice. Ven~an je tu darovanim vencem kraqevstva praroditeqa svojih, budu}i tako Bogom postavqeni Stefan kraq Srbqem i Bosni i Pomorju i Zapadnim stranama.75 Izraz sugubi venac treba da ozna~i dve dràve koje su do{le pod Tvrtkovu vlast 単 Srbiju i Bosnu.76 Izre~ena je ipak i pretpostavka da je krunisawe mo`da obavqeno u @i~i.77 O samom obredu Tvrtkovog krunisawa se ne moè skoro ni{ta re}i!78 Jedino da je obavqen po pravoslavnom kanonu. Tvrtko nije ni pomi{qao da se kruni{e carskom krunom, pre svega zato {to se sa tim ne bi sloìo wegov sizeren, ugarski kraq Lajo{ 単 Ludovik, koji nije ina~e priznavao carsku titulu, ni Du{anu, kao ni Uro{u.79 Karakteristi~no je preuzimawe srpskog vladarskog imena Stefan. Nosili su ga kasnije svi bosanski kraqevi. Sam Tvrtko ga je upotrebqavao u obliku Stefan Tvrtko, pa ~ak i samo Stefan.80 Uporedo su se na Tvrtkovom dvoru javili nazivi zvawa preuzetih iz srpske sredine, iz vremena kraqevstva: protovestijar, logotet, stavilac. Titule i ~inovi despota, }esara i sevastokratora, koje su dodeqivali srpski carevi 単 izostavqeni su.81 Mleta~ki i dubrova~ki dokumenti iz kasnijeg vremena svedo~e da su ve} Tvrtkovi naslednici shvatani kao iskqu~ivo bosanski vladari, uprkos imenu Stefan i slu`benoj tituli.82 îwenica da je po~etkom XV veka u Bosni ~uvana, u kraqevom gradu Bobovcu, i naro~ito po24

G. Babi}, Vladarske insignije kneza Lazara, O knezu Lazaru, Beograd, 1975, str. 65, 66.

Isto, str. 66.

72 S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 66.

G. Babi}, Vladarske insignije kneza Lazara, str. 68, 69.

Isto, str. 76.

S. ]irkovi}, Sugubi venac (Prilog istoriji kraqevstva u Bosni), Zbornik Filozofskog fakulteta kw. VIII, Spomenica Mihaila Dini}a I, Beograd, 1964, str. 343.

Isto, str. 343.

Isto, str. 351.

Isto, str. 352.

Isto, str. 353.

Isto, str. 355.

Isto, str. 356.

Sveti Brankovi}i

Isto, str. 362単363.

N. Radoj~i}, Obred krunisawa bosanskog kraqa Tvrtka I, Prilog istorija krunisawa srpskih vladara u sredwem veku, Beograd, 1948. godine, SAN, Posebno izdawe kw. CXLIII, Izdava~ dru{tvenih nauka, kw. 56, str. 82.

{tovana, jedna odre|ena kruna, navodi na razmi{qawe da je to mo`da upravo ona kruna kojom je Tvrtko svojevremeno krunisan u Mile{evi!?83 Mnoga pitawa u vezi sa krunisawem bosanskih vladara, ostaju u domenu pretpostavki. Sigurno je da u srpskim, crkvenim krugovima, Tvrtkov poku{aj nastavqawa nemawi}kih tradicija nije mogao dobiti podr{ku s obzirom na nejasan status bosanskog vladara u verskom pogledu. Samo srodstvo sa Nemawi}ima i nesumwiva pripadnost pravoslavqu, davali su legitimitet pretendentu na kraqevsku ~ast u Srba.84 Knez Stefan Lazarevi}, sin i naslednik kosovskog mu~enika kneza Lazara, po~astvovan je vladarskim dostojanstvom ve25

likog kneza na dràvnom saboru u vreme svoga punoletstva. Patrijarh je ~inodejstvovao i blagoslovio Stefana, koji je nazvan samodr`cem i vladarem Srba.85 Dugo tavore}i u senci tursko-ugarskih me|usobica, pritisnut mu~nim i punim opasnosti obavezama sultanovog vazala, Stefan Lazarevi} se domogao despotskog dostojanstva posle bitke kod Angore 1402. godine. Vra}aju}i se u ote~estvo, posle ~asno ispuwenog vazalskog duga, knez Stefan je svratio u Carigrad, gde ga je despotskim vencem ven~ao vizantijski car Jovan VII Paleolog, u avgustu iste, 1402. godine.86 Titula despota, najvi{a posle carske, retko je dodeqivana i zadràla je privla~nost za pripadnike vizantijskog kulturnog kruga.87 Posedovawe despotskog venca (krune), ustvari izvezene, biserima i dragim kamewem ukra{ene tekstilne kape sa metalnim obru~em, nije u Vizantiji bilo povezano sa vr{ewem bilo kakve slu`be, niti je despotska titula bila nasledna. Sam vasileus Romeja je dodeqivao despotsko zvawe na ceremoniji u carskom dvoru. Budu}i despot je bio odeven u crvenu ili purpurnu ode}u, crvene ~arape i dvobojne, crveno-bele cipele sa orlovima izvezenim biserima.88 Svakako je despotska titula doprinela ja~awu Stefanove pozicije u samoj Srbiji. Na me|unarodnom planu prihvatawe despotskog sana zna~ilo je priznavawe suprematije vizantijskog cara, no uz zadràvawe sopstvenog suvereniteta.89 Turski vazal do bitke kod Angore i smrti sultana Bajazita, knez-despot Stefan Lazarevi} je od kraja 1403. ili po~etka 1404. godine postao vazal ugarskog kraqa @igmunda Luksembur{kog.90 Despot Stefan je od vizantijskog cara Manojla II Paleologa primio (po drugi put) zvawe despotskog dostojanstva 1410. godine.91 Vi{estruki vazal i uprkos tome samodràvni gospodar Srbije, Stefan Lazarevi} je u svojoj najzna~ajnijoj zadu`bini, manastiru Manasiji, u naosu crkve Sv. trojice, na zapadnom zidu, u okviru ktitorske kompozicije, prikazan kako u sceni investiture prima krunu iz Hristove ruke. U desnoj ruci drì krst sa dve pre~ke a stoji na purpurnom jastuku. Odeven je u sakos sa dvoglavim orlovima i pla{tom... na glavi nosi visoku, otvorenu {estostranu krunu, ukra{enu biserima, sa valovitom gorwom ivicom (prependulije se ne vide jasno).92 Posle kanonizacije kosovskog mu~enika, kneza Lazara, wegov sin, knez Stefan, nazivan je izdankom novog svetog korena. Po{to je po majci poticao od sporedne grane Nemawi}a, teìo je da istakne svoje poreklo od dveju svetorodnih loza, stare i nove. Rado se nazivao sinom svetog kneza Lazara i praunukom Stefana Nemawe.93 Na saboru vlastele u rudni~koj Srebrnici, koji je sazvao zajedno sa patrijarhom, despot Stefan je obnarodovao odluku o imenovawu naslednika. Wegov sestri} \ura| postaje naslednik prestola, po{to je Stefan bio bez potomstva.94 Kasnije je morao svoj izbor da brani u svojstvu vazala, pred sizerenom, ugarskim kraqem @igmundom. Posle nagle smrti despota Stefana u 26

Leopold I

\or|e Brankovi}

85 M. Blagojevi}, Vrhovna vlast i dr`avna uprava, Istorija srpskog naroda II, str. 111.

86 M. Blagojevi}, Nemawi}i i Lazarevi}i, Beograd, 2004, str. 413.

Kara|or|e I Petrovi}

Milo{ Obrenovi}

J. Kali}, Veliki preokret, Istorija srpskog naroda II, Beograd 1982, str. 65. 87

A. Veselinovi}, Dr`ava srpskih despota, Beograd, 2006. godine, str. 28単30. 88

julu 1427. godine, \ura| Brankovi} je iste godine u Beogradu, izuzetno sve~anom ceremonijom, stupio u vazalni odnos prema kraqu @igmundu Luksembur{kom i istovremeno bio od wega priznat za vladara Srbije.95 Od 1428. godine on je u vazalnom odnosu i prema osmanskom sultanu. Dakle, opet je uspostavqen odnos dvostrukog vazalstva. \ura| Brankovi} je prihva}en od obadve velike sile od kojih je Srbija zavisila, Ugarske i Turske, uz obavezu da izvr{ava mnogostruke vazalske du`nosti prema svojim sizerenima.96 U leto 1429. godine, u vreme kada se dovr{avala gradwa Smedereva, poslanik vizantijskog cara Jovana VIII Paleologa, Georgije Filantropin, done}e despotske znake \ura|u Brankovi}u. (Na isti na~in }e 1447. godine pomenuti Filantropin uvesti u dostojanstvo despota \ura|evog najmla|eg sina Lazara.)97. Od tada se srpski vladar naj~e{}e nazivao \ura|, po milosti Boìjoj, Ra{kog kraqevstva despot i Albanije gospodar.98 Na dodeqivawe despotske titule \ura|u Brankovi}u svakako je uticala ~iwenica da je srpski vladar, od 1414. godine, bio oèwen Irinom Kantakuzin, praunukom poznatog vizantijskog cara Jovana VI Kantakuzina.99 Po doma}im, srpskim shvatawima, jednako kao i vizantijskim, despotska titula se vezivala iskqu~ivo za vladarevo ime, za wegovu li~nost, a ne za teritorije kojima vlada.100 Po zapadnim shvatawima, despotsko dostojanstvo dovedeno je u vezu sa zemqom 単 Srbijom.101 Na minijaturi sa Esfigmenske poveqe, despot \ura| ima trapezastu krunu, gore otvorenu s izdignutim sredi{wim delom gorwe ivice; odeven je u sve~ani divitision s lorosom; nosi pla{t, crvene cipele, a u rukama drì akakiju 単 povequ i krstoliki skiptar.102 Kratkotrajne vladavine sinova \ura|a Brankovi}a, despota Lazara i Stefana Slepog, posle wegove smrti 24. decembra 1456. godine, vezane su za period potpune turske prevlasti. \ura|ev naslednik Lazar nosio je titulu despota jo{ od 1446. godine, kada se oènio Jelenom, }erkom morejskog despota Tome Paleologa i sinovicom dvojice posledwih vizantijskih careva, Jovana VIII i Konstantina XI Paleologa.103 Dinasti~ko, a samim tim i dràvno vezivawe za Bosnu, svakako uz ugarsko posredovawe, dolaskom Stefana Toma{evi}a, sina bosanskog kraqa Stefana Toma{a, i wegovim ven~awem sa udovicom despota Lazara, samo je oja~alo tursku re{enost da posedne ukupnu teritoriju Srbije.104 Stefanu Toma{evi}u je despotsku titulu dodelio ugarski kraq, prvi put u srpskoj istoriji. Kasnije je to postalo uobi~ajeno.105 Padom prestonice Smedereva u julu 1459. godine, srpska dràvna nezavisnost se ukida za period duì od tri i po veka. Srpske istorijske tradicije se nastavqaju, na izvestan na~in, kroz despotske titule posledwih Brankovi}a, a kasnije i drugih velika{a, koji su privukli pa`wu ugarskih kraqeva i uklopili se u wihova nastojawa da zaustave tursku provalu u Sredwu Evropu. Posebno sve~ano je ustoli~en za srpskog titularnog despota hrvatski 27

plemi} Ivani{ Berislavi}, u Budimu, 1504. godine. Tada se i oènio, u maju iste godine, udovicom despota Jovana Brankovi}a, sina Stefanovog 単 Jelenom.106 U ~etvrtoj deceniji XVI veka nestaju posledwi srpski titularni despoti Stefan Berislavi} i Pavle Baki}.107 Pojava samozvanca Jovana Nenada, Crnog ôveka, na ~elu ustalasanih srpskih masa u Panoniji, neposredno posle Moha~ke bitke 1526. godine, svedo~ila je koliko o haoti~noj situaciji u tursko-ugarskim predelima, toliko i o zna~ajnijoj ulozi novih socijalnih snaga, u vremenu koje je posledovalo raspadu nekada{wih dràvnih ustrojstava. Jovan od Boga poslani car, kako se nazivao samozvanac, nije se oslawao na srpsku tradiciju, ve} je sebe shvatao kao op{tepravoslavnog vo|u, pre svega u duhu vizantijskog nasle|a. Kod dela sledbenika je ipak priman kao potomak srpskih despota.108 U vekovima u kojima je li{en sopstvene dràve ìveo u inovernim carstvima, Osmanskoj i Habzbur{koj monarhiji pre svega, srpski narod je negovao svest o nekada postoje}oj dràvi i wenim svetim vladarima. U vremenu obnove Pe}ke patrijar{ije, u XVI i na po~etku XVII veka, kada su {iroko, iznova oslikavani stari i gra|eni novi hramovi, na teritoriji znatno ve}oj od nekada{we Nemawi}ke dràve, popularnost sv. Simeona Nemawe i sv. Save, bila je na vrhuncu. Wihovi portreti su redovno ukra{avali ulazne delove u naosima crkava.109 Postojala je i svest o tri krunidbena mesta u srpskoj zemqi: Sv. Petru i Pavlu u Rasu, @i~i i Pe}i.110 Na prelazu iz XVI u XVII vek neguje se, pod okriqem crkve, uspomena na sve srpske vladare, bez obzira na ~iwenicu da li su oni kanonizovani ili ne.111 U vreme velikih buna protiv turske vlasti, na {irokom prostoru od Banata do Hercegovine, predvodnici Srba biraju za kraqeve strance: erdeqskog kneza Sigismunda Batorija i savojskog vojvodu Karla Emanuela I.112 U najdramati~nijim trenucima Velike seobe, jula 1690. godine, narodno-crkveni sabor u Beogradu je izabrao habzbur{kog vladara Leopolda I za srpskog kraqa.113 Traìla se pomo} u te{kim trenucima i istovremeno ~uvala nit tradicije, bez obzira na veli~inu kompromisa. Pojava \or|a Brankovi}a, sinovca erdeqskog mitropolita Save, ~oveka sa zna~ajnim diplomatskim iskustvom, u prelomnom vremenu austro-turskog ratovawa, krajem XVII veka, svedo~i upravo o ìvosti srpskih sredwovekovnih tradicija i prisustvu voqe da se obnovi nekad postoje}a dràva. Na neuspehu i tragi~noj sudbini despota Ilirika \or|a II Brankovi}a, opet se gradio mit koji je bio u slu`bi prethodno opisanih ciqeva.114 Nakon seoba u XVII i XVIII veku, beleì se na tlu Ugarske, u Austrijskom carstvu, novi polet u negovawu tradicija ostvarivan novim sredstvima, u izmewenoj situaciji. Likovi svetih srpskih vladara, u kwigama i slikanim programima crkava i manastira, imaju va`nu ulogu, uporedo sa sna`nim usmenim predawem, u pripremawu obnove davno izgubqene dràve. 28

Knez Mihajlo Obrenovi}

Knez Aleksandar Kara|or|evi}

J. Kali}, Veliki preokret, Istorija srpskog naroda II, str. 66; M. Blagojevi}, Nemawi}i i Lazarevi}i, str. 413. 89

J. Kali}, Veliki preokret, Istorija srpskog naroda II, str. 66.

Isto, str. 83.

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 67単68.

93 M. Blagojevi}, Vrhovna vlast i dr`avna uprava, Istorija srpskog naroda II, str. 112.

J. Kali}, Doba prividnog mira, Istorija srpskog naroda II, str. 214. 94

M. Spremi}, Po~etak vladavine \ur|a Brankovi}a, Istorija srpskog naroda II, str. 219.

96 M. Spremi}, Protivre~nosti balkanske politike, Istorija srpskog naroda II, str. 230.

A. Veselinovi}, Dr`ava srpskih despota, Beograd 2006. godine, str. 29.

M. Spremi}, Po~etak vladavine \ur|a Brankovi}a, Istorija srpskog naroda II, str. 226.

A. Veselinovi}, Dr`ava srpskih despota, Beograd, 2006. str. 29.

100

Isto, str. 70.

101

Isto, str. 70.

S. Marjanovi} Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika, str. 68.

102

A. Veselinovi}, Dr`ava srpskih despota, str. 85.

103

M. Spremi}, Propast srpske dr`ave, Istorija srpskog naroda II, str. 310単313. 104

A. Veselinovi}, Dr`ava srpskih despota, str. 92.

105

S. ]irkovi}, Posledwi Brankovi}i, Istorija srpskog naroda II, str. 461.

106

107

Isto, str. 488単490.

Kraq Milan Obrenovi}, kopija slike \or|a Krsti}a iz crkve u ]urlinama

Vo|a srpske nacionalne revolucije, Kara|or|e, zadovoqio se titulom vo`da, koja je, kako smo videli, zabele`ena u tom obliku ve} u sredwem veku. Izabran je Kara|or|e 1808. godine i za naslednog predvoditeqa Srbije, ali bez obrednih, ceremonijalnih formi, koje prate ustoli~ewe vladara.115 Knez Milo{, kao i wegovi naslednici iz doma Obrenovi}a, zadovoqio se mitropolitskim miropomazawem. Potvr|en od sultana, u zvawu srpskog kneza sa naslednim pravom po Hati{erifu iz 1830. godine, vo|a Drugog srpskog ustanka je u decembru iste godine na najsve~aniji na~in miropomazan od strane beogradskog mitropolita. Uz zvuke zvona i pucwavu topova, pra}en us29

108

Isto, str. 481ñ487.

S. Petkovi}, Velika obnova. Umetnost prvih decenija po obnovi Pe}ke patrijar{ije, Istorija srpskog naroda III2, str. 369.

109

R. Samarxi}, Srbi u ratovima Turske, do 1683. godine, Istorija srpskog naroda III1, str. 324. 110

S. Petkovi}, Velika obnova. Umetnost prvih decenija po obnovi Pe}ke patrijar{ije, Istorija srpskog naroda III2, str. 370.

111

R. Samarxi}, Srbi u ratovima Turske, do 1683. godine, Istorija srpskog naroda III1, str. 328ñ329. 112

R. L. Veselinovi}, Srbi u velikom ratu 1683ñ1699, Istorija srpskog naroda III1, str. 526. 113

R. Samarxi}, Srbi u ratovima protiv Turske do 1683, Istorija srpskog naroda III1,

114

R. Qu{i}, Vo`d Kara|or|e, biografija, Beograd 2003, str. 237. 115

R. Qu{i}, Kne`evina Srbija (1830ñ1839), SANU, Posebna izdawa, kw. DLXX, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 12, Beograd 1986, str. 8ñ13. 116

117

Isto, str. 12.

S. Jovanovi}, Vlada Milana Obrenovi}a, kw. III, Beograd 1934, str. 153. 118

Videlo, Organ Srpske narodne stranke, br. 36, Beograd 23. 2. 1882. godine. 119

S. Jovanovi}, Vlada Milana Obrenovi}a, kw. III, Beograd 1934, str. 42.

120

J. Kova~evi}, Sredwovekovna no{wa balkanskih Slovena, SAN. Posebna izdawa, kw. CCXV, Istorijski institut kw. 4, Beograd 1953, str. 244.

121

klicima skupqenog naroda, knez se uputio u crkvu gde je prema naro~ito spremqenom ceremonijalu, miropomazan kao knez ñ vladar... Znamenita sve~anost zavr{ila se celivawem osve}ene hervanije (ogrta~a, sultanovog dara), kao osobitog znaka kne`eve vlasti.116 Priznawe naslednosti u domu kneza Milo{a bio je izuzetan uspeh. Ta ~iwenica nije ja~ala samo poziciju kneza, ve} je doprinosila i stabilnosti srpske autonomije. U celoj Osmanskoj imperiji ovo pravo su imali, u to vreme, samo upravnici Tunisa!117 Privla~i pa`wu ~iwenica da je miropomazawe mladoga kneza Mihaila, 1840. godine, kao i istovetni ~in obavqen nad knezom Aleksandrom Kara|or|evi}em, koji je uspostavqen u kne`evskoj vlasti, Vu~i}evom bunom 1842. godine, izvr{io mitropolit Petar Jovanovi}. Na krunisawe se do proglasa kraqevine 1882. godine nije ni mislilo. Uostalom do 1878. godine, srpski vladari su bili u vazalnom odnosu prema osmanskim sultanima. Proglasom kraqevstva 1882. godine, Milan Obrenovi} i tada{wi politi~ki vrh Srbije, hteli su ste}i politi~ku dobit i pa`wu javnosti skrenuti sa aktuelnih pitawa i ~esto zakulisnih rabota. Naslowen na Austriju, od ~ije je potpore mnogo vi{e o~ekivao nego od na{e vlastite nacionalne energije... ponet sujetom da iako mali balkanski vladalac, do|e do ugleda kod stranih evropskih dinastija..., knez Milan je prihvatio sugestiju svog konzervativnog (napredwa~kog) kabineta, predvo|enog Milanom Piro}ancem, Stojanom Novakovi}em i Milutinom Gara{aninom, da treba da se proglasi kraqem.118 U proglasu od 22. februara 1882. godine, novoprogla{eni kraq Milan Prvi, pomiwe takovsku zastavu Obrenovi}a, poziva se na istaknute pretke: kwaza Milo{a i mu~enika kwaza Mihaila, istovremeno ve} u prvoj re~enici nagla{avaju}i da je vaspostavio Kraqevstvo, zahvaquju}i jednodu{noj voqi narodnih predstavnika.119 Kraqev proglas od 22. februara 1882. godine do{ao je sasvim iznebuha. Usred op{te brige, napredwa~ka vlada stvorila je jedan povod za narodno praznovawe. S grada, grmeli su topovi, varo{ (beogradska), se na brzu ruku kitila zastavama... Narodno kolo igrala je na sred Terazija120. Nai{av{i na nerazumevawe slu`benog Be~a, u zahtevu da mu se ustupi kruna iz carske riznice, za koju se govorilo da je pripadala knezu Lazaru, kraq Milan je odustao od ~ina krunisawa. Radilo se, u stvari, o kruni erdeqskog kneza s po~etka XVII veka Bo~kaja, sa sumwivom balkanskom tradicijom.121 Posledwi Obrenovi}, kraq Aleksandar je tako|e ostao bez krune u doslovnom smislu, ali je zato wegov ~in miropomazawa bio izuzetno sve~an. Na 500-godi{wicu Kosovskog boja, 1889. godine, trinaestogodi{wi kraq Aleksandar je u crkvi manastira @i~e miropomazan od znamenitog mitropolita Mihaila, politi~kog protivnika wegovog oca, kraqa Milana, u prisustvu kraqevskih namesnika, ministara srpske vlade i ruskog poslanika Persijanija. Prethodno je kraq prisustvo31

Kraq Aleksandar I Obrenovi} Kraq Petar I Kara|or|evi} 32

vao bdeniju u Lazarevoj crkvi u Kru{evcu, poloìo temeq za spomenik kosovskim junacima i na putu za @i~u, svratio u Qubostiwu, gde je prire|en naro~iti pomen na grobu carice Milice.122 Sva pompa i pateti~no prizivawe pro{losti, nisu mogli prikriti pravo stawe stvari. Mitropolit Mihailo se nalazi u sukobu sa radikalima, u istoj meri u kojoj je to ranije bio sa napredwacima. Na izgled tih i blag bogomoqac koji se jedva drì na nogama, mitropolit Mihailo bio je jedan od najvlastoqubivijih knezova crkve i s wime su sve vlade imale muke.123 S nastojawem da popravi mu~nu atmosferu, nastalu posle brutalnog uklawawa dinastije Obrenovi} u Srbiji 1903. godine, novoizabrani kraq Petar I Kara|or|evi} je povodom stogodi{wice Prvog srpskog ustanka, 1904. godine, organizovao sve~ano krunisawe. Odan tradiciji, kraq Petar I je krunisawe smatrao potrebnim i nu`nim. Video je to kao potrebu dràvnu i dinasti~ku. Sve se odvijalo u atmosferi opusto{enog Dvora, koji je nosio vidqive tragove nedavnog prevrata. [krtost i odsustvo uvi|avnosti ministara, od kojih su se neki otvoreno protivili samom ~inu krunisawa, oteàvali su organizaciju ceremonije, do koje je kraqu Petru bilo toliko stalo. Posle razmi{qawa i kolebawa, odustalo se od krunisawa u @i~i, mestu starih uspomena, i ~inovi krunisawa i miropomazawa su odeqeni. Kraq je odlukom Vlade, krunisan 8. septembra 1904. godine u beogradskoj Sabornoj crkvi. Ritual i slu`ba su koncipirani prema formi i protokolu ruskog carskog krunisawa.124 Za osnov kraqeve krune, posluìla je dr{ka (ru~ka) sa Kara|or|evog bronzanog topa. Nacrt za krunidbene insignije uradio je arhitekta Mihailo Valtrovi}. Tokom same ceremonije, predsednik Vlade Gruji}, kraqu je podneo krunu, koju je zatim sam Petar I stavio sebi na glavu. Radomir Putnik je dodao kraqu skiptar, a radikalski prvak Aca Stanojevi} 単 èzlo.125 Ignorisano od evropskih dvorova, krunisawe je u doma}oj sredini ipak u~inilo dosta na oìvqavawu tradicija i utemeqivawu obnovqenih prava dinastije Kara|or|evi}. Najzad, nije izostao odu{evqeni odziv crnogorskog dvora. Delegaciju sa Cetiwa predvodio je prestolonaslednik Danilo.126 Miropomazawe je obavqeno u najuèm krugu (ministri, arhijereji i svita), 28. septembra iste godine, u manastiru @i~i. înodejstvovao je mitropolit Inokentije Pavlovi}, iz ~uvene obrenovi}evske porodice. Vredi primetiti da je vo|a radikalne stranke i najve}i politi~ki autoritet u zemqi, Nikola Pa{i}, do kraja ostao opredeqewa da se oba ~ina 単 krunisawe i miropomazawe obave u @i~i.127 Posledwi vladari iz dinastije Kara|or|evi}a, Aleksandar I i Petar II, nisu, saglasno duhu vremena i naro~itim okolnostima ukr{tawa konfesija i tradicija u izvojevanoj dràvi Ju`nih Slovena, organizovali krunidbene ceremonije. Preuzimali su vladarsko dostojanstvo ustavnim automatizmom.128 U vreme smrti kraqa Petra I, 16. avgusta 1921. godi34

Kraq Aleksandar Kara|or|evi} sa ratnim drugom u @i~i 1933.

Srpske novine br. 97 i br. 132, Beograd 3. 5. i 15. 6. 1889.

122

S. Jovanovi}, Vlada Aleksandra Obrenovi}a, kw. I, Beograd 1934, str. 63.

123

D. Acovi}, Insignije 単 znaci vladarske vlasti, Insignije dinastije Kara|or|evi}, Katalog izlo`be, N. Sad, 2006. godine, str. 53. 124

Isto, str. 75; D. @ivojinovi}, Kraq Petar I Kara|or|evi}, kw. 2, Beograd 1990, str. 83.

125

D. @ivojinovi}, Kraq Petar I Kara|or|evi}, kw. 2, Beograd 1990, str. 82.

126

D. @ivojinovi}, Kraq Petar I Kara|or|evi}, kw. 2, Beograd 1990, str. 77.

127

D. Acovi}, Insignije 単 znaci vladarske vlasti, Insignije dinastije Kara|or|evi}, Katalog izlo`be, N. Sad, 2006. godine, str. 54. 128

Kraq Petar II Kara|or|evi} sa Vladikom Nikolajem Velimirovi}em u @i~i 1940

B. Gligorijevi}, Kraq Aleksandar Kara|or|evi}, kw. 2, Beograd 2002, str. 29, 109Ăą112. 129

B. Petranovi}, Srbija u Drugom svetskom ratu, Beograd 1992, str. 81.

130

ne, wegov naslednik regent Aleksandar, leào je bolestan u Parizu. Vratio se tiho i nezapaèno, tek u novembru iste godine i poloìo zakletvu na Ustav, preuzimaju}i vlast po 56. ~lanu, pomenutog zakonskog akta.129 Ceremonija uvo|ewa u vlast kraqa Petra II, obavqena je 28. marta 1941. godine, polagawem zakletve, a povodom wegovog stupawa na presto u Sabornoj crkvi u Beogradu i svim bogomoqama odràno je sve~ano blagodarewe.130 Âś Neboj{a Damwanovi}

Miropomazanik putem ove svete tajne prima blagodat Svetog duha, pa otuda i formula koju izgovara jerej koji obavqa pravoslavno miropomazawe: Pe~at dara duha Svetoga. Otuda i potreba za ponovqenim miropomazawem, jer vladar koji se kruni{e mewa svoju qudsku prirodu, i preuzima blagodat kao nova li~nost u ve} kr{tenom telu. Protoprezviter dr Lazar Mirkovi} (Pravoslavna liturgika, drugi, posebni deo /svete tajne i molitvoslovqa/, Beograd 1983, str. 53) upozorava da se sveta tajna miropomazawa, koja se kod pravoslavnih vr{i odmah po kr{tewu, posebno (ponovqeno) vr{i samo u tri slu~aja: 1) kada se odrasli od inoveraca sjediwuju pravoslavnoj crkvi, koji su pravilno kr{teni, no nisu bili pomazani sv. mirom; 2) pri pomazivawu careva i kraqeva na presto i 3) kada je kr{tewe u nevoqi svr{ilo mirsko lice. (str. 53). Isti autor citira (str. 1

Spomenica miropomazawa Kraqa Aleksandra I Obrenovi}a 1889

MIROPOMAZAWE VLADARA Praksa miropomazawa vladara, kao sastavni deo ceremonije krunisawa ili kao samostalni ~in obavqawa svete tajne, relativno je pozna pojava u istoriji formalnih rituala inicijacije kojom podanik/laik prima vi{wu harizmu i transformi{e se u legitimnog suverena. Po svojoj su{tini, miropomazawe je neuporedivo zna~ajnije od ~ina krunisawa, jer predstavqa ciqno ponavqawe jedne svete tajne koja je po definiciji jedinstvena i neponovqiva.1 Sva vladarska pomazawa kod hri{}ana zasnivaju se na starozavetnim primerima, pre svega na miropomazawu Saulovom i Davidovom2 od strane proroka Samuila,3 i Solomonovom od strane proroka Natana i prvosve{tenika Sadoka, kao i na stihovima iz 23. i 133. Psalma.4 Novozavetni kontekst se u velikoj meri oslawa na 2. poslanicu Korin}anima sv. apostola Pavla.5 S obzirom na to da je miropomazawe tesno povezano sa rukopoloèwem, jo{ uvek postoji izvesna dilema u pogledu razumevawa da li je nad vladaocem prvobitno vr{ena hirotonija (rukopoloèwe kao ordinacija) ili hirotesija (rukopoloèwe kao blagosiqawe). Hronolo{ki, rukopoloèwe prethodi miropomazawu (slu~aj sv. Kolumbe i rukopoloèwa Ejdana Mora, prvog hri{}anskog kraqa [kotske, na ostrvu Jona). Prvo zabeleèno miropomazawe jednog hri{}anskog vladara obavqeno je nad vizigotskim kraqem Vambom, godine 672. Vr{ewem ove svete tajne nad vladarom, Toledski sabor je poku{ao da uti~e na proverbijalnu istoriju nasiqa koja su pratila smenu vladalaca na Iberijskom poluostrvu, i da na taj na~in potvrdi posebnu Boìju blagodat koja pripada legitimnom nasledniku prestola. Sv. Julijan Toledski, opisuju}i ovo prvo miropomazawe, navodi kako je Vamba u sjajnom ornatu u crkvi sv. Petra i Pavla izgovorio Simvol vere, pa potom pao na kolena pred biskupom Kvirikusom, koji mu je na glavu izlio uqe; to je uqe po~elo odmah da se isparava kao stub dima (evaporatio quĂŚdam fumo similis in modum columnĂŚ, Julian, Historia, c. iv), iz ~ijeg je vrha izletela p~ela, {to je od svih prisutnih shva}eno kao ~udesno i sre}no predskazawe. Sv. Isidor Seviqski je ukazivao na analogiju 37

imena Hristovog (Hristos, kao gr~ki prevod hebrejskog Me{ija, tj. pomazanik) sa harizmom koju primawem Svetog duha dobija onaj koji se miropomazuje. Ipak, neki stariji izvori pomiwu i druge, starije, slu~ajeve miropomazawa vladara. Tako sv. Gilda pomiwe pomazivawe britanskih kraqeva stotinak godina ranije, a italijanskom episkopu Grigoriju pripisuje se da je sredinom istog veka u Ju`noj Arabiji miropomazao hri{}anskog kraqa Avrahama u prisustvu etiopskog cara sv. Elesbana. Puni politi~ki zna~aj miropomazawe vladara sti~e sa uzdizawem na presto Pipina Malog. Vladarsko miropomazawe je posebno veliki zna~aj imalo u protokolu krunisawa francuskih kraqeva, zbog uverewa da je samo hrizma kojom su oni pomazivani primqena direktno i ekskulizvno kao dar s ne-besa, usled ~ega je sredwovekovni francuski Ordo odre|ivao da se u okviru introitusa, a pre zavetovawa i zakletve, obavqa i posebno sve~ano litijsko uno{ewe Svete ampule sa hrizmom, koje su u katedrali u Remsu vr{ili opat i monasi Sv. Remigija (St. RĂŠmi) pod zasebnim procesionim nebom (baldahinom). U pogledu miropomazawa na Istoku, u Vizantiji, me|u stru~wacima postoji mi{qewe da je ono uvedeno tek u 13. veku, ali i suprotan stav koji smatra da ima dobrih indicija da je prvi miropomazani vasilevs bio jo{ Vasilije I, {to se pre svega zasniva na jednom pismu patrijarha Fotija, u kome se izri~ito pomiwe pomazawe tog cara hrizmom. Kako se miropomazawem nagla{avao sakralni faktor ordinacije vladaoca, postoji upadqiva tendencija Crkve i na evropskom Zapadu i na Istoku da se postepeno umawi zna~aj poistove}ewa hri{}anskog vladaoca sa tajnom sve{tenstva, kao i nastojawa dràve da se, nasuprot, ba{ preko tog poistove}ivawa osigura legitimitet vlasti i weno pravo da u pitawima vere posreduje na temequ neposredne harizme. Toj temi posvetio je svoju zna~ajnu studiju @. Dagron.6 U carskoj Rusiji vladarskom miropomazawu je pridavan daleko ve}i zna~aj nego u Vizantiji, {to se obja{wavalo presudnim uticajem koji je na Grke izvr{io rimski poznoanti~ki faktor aklamacije i izbora na carstvo, u odnosu na rusko shvatawe da car moè biti samo onaj koga je Bog odabrao, a ne qudi; u takvom kontekstu, miropomazawe ruskih careva shvatalo se kao vi{wa potvrda prava na carstvo, iznad i izvan qudske kompetencije, sa naglaskom na biblijski uzor Melhisedekovog misterioznog sve{tenog kraqevstva, bez po~etka i kraja, u odnosu na jasno ishodi{te i jo{ jasniju kon~inu vazda razdvojenog naslednog sve{tenstva u rodu Levijevom i naslednog carstva u plemenu Judinom i domu Davidovom. Kod nas, veliki ciklus kraqevskih Nemawi}kih krunisawa i miropomazawa na carstvo zapo~iwe sa prvim oven~awem Stefana Prvoven~anog. Pouzdano se zna da je prvi put krunisan u arhiepiskopskoj crkvi u @i~i 1217. în posve}ewa i miropomazawa koji je obavio sv. Sava trebalo bi da zna~i da je osnovu tog krunidbenog rituala (po oskudnim poda38

54) tre}u mistago{ku katihezu neofitima kojom je sv. Kirilo Jerusalimski tuma~io svetiwu svetog mira: Ne treba da smatra{ ono uqe kao obi~no miro; jer kao {to hleb evharistije posle prizivawa sv. Duha nije vi{e obi~an hleb no telo Hristovo, tako i ovo sv. miro posle epikleze nije vi{e jednostavno ili kao {to bi se moglo kazati obi~no, no je blagodat Hristova i daje prisustvom boànstva Hristova sv. Duha. Me|utim, Mirkovi} upozorava: miropomazawe careva i kraqeva na dan krunisawa je drugi vi{i stepen davawa darova sv. Duha potrebnih za ovaj visok poloàj i slu`bu. Ne ponavqa se ni tajna sve{tenstva, no ima stepene uzvi{ewa, i ponovno rukopoloèwe sve{tenosluìteqa osposobqava za vi{e sluèwe; isto tako i sve{teno pomazivawe careva je vi{i stepen tajne, sugub duh, koji silazi na glavu naroda. (op.cit., str. 229). 2. Samuilo (2. Kw. o carevima), 2:4. Biblija, Glas crkve 2005.

1. Samuilo (1. Kw. o carevima), 10:1. Biblija, Glas crkve 2005.

Psalam 23: 5-6: Postavio si preda mnom trpezu na vidiku neprijateqima mojim, namazao si uqem glavu moju, i ~a{a je moja prepuna. / Da! Dobrota i milost tvoja prati}e me u sve dane `ivota moga, i ja }u prebivati u domu Gospodwem zadugo. Psalam 133:2: Kao dobro uqe na glavi, koje se sta~e na bradu, bradu Aronovu, koje se sta~e na skut od haqine wegove, kao rosa na Ermonu, koja silazi na gore Sionske. Jer onde daje Gospod blagoslov i `ivot do veka. Biblija, Glas crkve 2005.

A Bog je onaj koji nas utvr|uje s vama u Hristu, i koji nas pomaza. / Koji nas i zape~ati, i dade zalog Duha u srca na{a. (1:21,22) Biblija, Glas crkve 2005.

@ilber Dagron, Car i prvosve{tenik, Studija o vizantijskom Ă&#x2018;cezaropapizmuĂŽ, Clio, Beograd 2001.

Mirkovi} (op.cit., str. 231) konstatuje da je ~in krunisawa srpskih vladara bio identi~an savremenom vizantijskom modelu, {to izvodi iz istovetnosti prevoda teksta za Ñ~in¸ bivaem i na postavílinie círaî srbuqskog trebnika Jeronima Zagurovi}a iz 1540. godine sa gr~kim izvornikom. Ovu tvrdwu Mirkovi}a vaqa primiti sa izvesnom rezervom!

Pomiwawe Ñpriziva u oltarî moralo bi zna~iti da je Stefan svakako pri~e{}en unutar oltara, ali ne mora da zna~i da je u oltaru i miropomazan. U kasnijoj praksi miropomazawe pravoslavnih vladara obavqa se pred otvorenim Carskim dverima, na soleji. Ne treba smetnuti s uma da je pri~e{}ivawe vladaoca na na~in sve{tenoslu`iteqa, odvojeno Telom i Krvqu Hristovom, u ranijem periodu bilo predvi|eno i na Zapadu (francuski Ordo iz 1250. godine). 8

Milo{ 1830, Mihajlo 1840. i Milan 1868. godine. O ovim miropomazawima videti: Episkop `i~ki Sava De~anac, Vladalac i narod, krunisawe i miropomazawe vladaoca, du`nosti wegove i narodne, Beograd 1897.

AlekseÈ Mal¸cev, Sv ennoe koronovanie po ustavu pravoslavnoÈ Katoli~eskoÈ Vosto~noÈ Cerkvi v¸ sv zi s¸ istori~eskim¸ i liturgi~eskim¸ o~erkom¸ razli~n ih¸ ~inov¸ koronovani , Berlin¸ 1896. 10

Prema sv. Kirilu Jerusalimskom miropomazawe po kr{tewu vr{ilo se po ~elu, u{ima, nosu i grudima, dok je po 7. kanonu II vaseqenskog sabora odre|eno da se miropomazawe onih koji se iz jeresi obra}aju u pravoslavqe vr{i po ~elu, o~ima, nozdrvama, ustima i u{ima. Va`e}i kanon utvr|uje da se miropomazawe novokr{tenog vr{i po ~elu, o~ima, nozdrvama, ustima, u{ima, prsima, rukama i nogama (dr L. Mirkovi}, op. cit., str. 52). Obrasci su se, ipak, donekle razlikovali, ~ak i u 11

cima iz Teodosijevog i jo{ oskudnijim iz Domentijanovog ìtija) morala ~initi vizantijska praksa.7 Obred je zapo~eo sazivom sabora i bdenijem dan uo~i Spasovdana, a sutradan se nastavio arhijerejskom liturgijom. Posle Velikog vhoda sv. Sava je prizvao brata u oltar.8 Tamo ga je, po obavqenim molitvama i blagoslovu (verovatno i posle pri~asna), ogrnuo bagrenicom, opasao bisernim pojasom (lorosom?) i krunisao, a potom miropomazao. Potom je usledio priziv vladarskog imena novokrunisanog kraqa, predstavqawe narodu i mnogoqetstvije. Javno ispovedawe vere novog kraqa obavqeno je narednog dana na saboru, popra}eno op{tom zakletvom na najvi{e pravoslavne svetiwe. Nemamo preciznijih podataka o miropomazawu potowih srpskih sredwovekovnih vladara, ali nema osnova da se sumwa da su ona obavqana simultano sa krunisawem, mada postoji opravdana rezervisanost u pogledu pitawa da li je vladarsko miropomazawe moglo biti obavqano nad mladim kraqem, za o~eva ìvota. Uru{avawe srpske dràve i pad pod otomansku vlast ozna~ili su prekid kontinuiteta vladarskog posve}ewa tokom naredna tri i po veka. Srpski vladaju}i kneèvi iz dinastije Obrenovi}a su, kao vazalni kneèvi u Osmanskom carstvu, primali uobi~ajenu otomansku investituru poveqom, hervanijom i sabqom, i nisu mogli polagati formalno pravo na posve}ewe krunisawem i miropomazawem. Odluka da se ipak pristupi svetoj tajni miropomazawa moè se verovatno tuma~iti èqom kwaza Milo{a da sopstveni uspon na vlast i nasledno pravo na kneèvsko dostojanstvo u svome rodu potvrdi i u~vrsti i veoma bitnim ~inom crkvenog posve}ewa i prijema Bo`je blagodati. U tome je 39

Kraq Aleksandar I Obrenovi}

pokazana zna~ajna konsekventnost. Svi kne`evi iz Milo{evog doma, sa izuzetkom kwaza Milana Obrenovi}a II, koji je isuvi{e kratko vladao, miropomazani su po stupawu na kne`evski tron.9 Sva miropomazawa su obavqena u Beogradu. Sama slu`ba, ponovqena i 1889. i 1904. prilikom miropomazawa kraqeva Aleksandra I Obrenovi}a i Petra I u @i~i, imala je nepromenqivu strukturu i formu, identi~nu onoj koju prema ruskom modelu citira A. Maqcev10: Ăą bdenije uo~i slu`be Ăą arhijerejska liturgija, pro{irena prigodnim prizivima u okviru Velikog jektenija i posebnom molitvom 40

okviru iste konfesionalne zajednice, u zavisnosti od ustanovqene tradicije i nivoa tolerancije Crkve prema takvoj tradiciji. U obredu krunisawa sicilijanskog kraqa Ru|era II stoji slede}i citat vezan za miropomazawe: Ă&#x2018;13. Tunc ab episcopo metropolitano ungantur manus de oleo sanctificato: Unguantur manus iste de oleo sanctificato, unde uncti fuerunt reges et prophete, et sicut unxit Samuel David in regem, ut sis benedictus et constitutus rex super populum istum quem dominus deus tuus dedit tibi ad regendum et gubernandum. Quod ipse. 14. Sequitur oratio: Respice, omnipotens deus, hunc gloriosum regem N. a serenis obtutibus, et sicut benedixisti Abraham, Ysaac et Iacob, sic illum largis benediccionibus spiritualis gracie cum omni plenitudine tue potencie irrigare atque perfundere dignare. Habundanciam frumenti, vini et olei, et omnium frugum opulenciam, ex largitate divini muneris longa per tempora tribue, ut illo regnante sit sanitas corporum in patria, et pax inviolata sit in regno, et dignitas gloriosa regalis palacii, maximo splendore regie potestatis oculis omnium fulgeat, luce clarissima clarescat, atque splendere quasi splendidissima fulgura, maximo perfusa lumine, videatur. Tribue ei, omnipotens deus, ut sit fortissimus protector patrie et consolator ecclesiarum atque cenobiorum sanctorum, maxime cum pietate regalis munificentie, atque ut sit fortissimus regum, triumphator hostium, ad opprimendas rebelles et paganas naciones. Sitque suis inimicis satis terribilis, pre maxima fortitudine regalis potencie, optimatibus quoque ac precelsis proceribus ac fidelibus sui regni sit magnificus et amabilis et pius, ut ab omnibus timeatur atque diligatur. Reges quoque de lumbis eius per successiones temporum futurorum egrediantur regnum hoc regere totum, et post gloriosa tempora atque felicia presentis vite gaudia sempiterna in perpetua beatitudine habere mereatur. Quod ipse. 15. Postea ab episcopo metropolitano unguantur de oleo sanctificato caput pectus scapule ambeque compages brachiorum: Ungo te in regem de oleo sanctificato. In nomine patris et filii et spiritus sancti. Amen. 16. Spiritus sancti gratia humilitati nostre officio in te copiosa descendat, ut sicut manibus nostris indignis oleo materiali pinguescis exterius oblitus, ita

eius invisibili unguedine delibutus impinguari merearis interius, eiusque spirituali unccione perfectissime semper imbutus et inlicita declinare tota mente et spernere discas et utilia anime tue iugiter cogitare optare atque operari queas. Auxiliante domino nostro Iesu Christo....î (citirano prema: Reinhard Elze, The Ordo for the Coronation of King Roger II of Sicily: An Example of Dating from Internal Evidence). Iz navedenog se vidi, osim formule molitava i blagoslova, da se miropomazawe vr{i po dlanovima, glavi, grudima, ple}ima i rukama. Opisuju}i izvanredno ritualizovani ~in krunisawa i miropomazawa poqskih kraqeva A. \ej{tor (Aleksandar Gieysztor, Spektakl i liturgia-polska koronacja królewska, Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce pòznego {redniowiecza, Wroclaw 1978, str. 9–23), navodi da je nadbiskup Ñjednim potezomî (uno contextu) i bez re~i pomazivao vladaoca po glavi, grudima, ramenima i rukama, dok je u poznijim krunisawima miropomazawe vr{eno samo po dlanovima, desnoj ruci i ramenima, i da je ordo coronandi potom nalagao trenutak potpune ti{ine i nepomi~nosti za sve prisutne, kao poziv da svi uzmu u~e{}a u ~udu preobra`ewa laika u Bo-`jeg pomazanika. Poznija praksa katoli~kog miropomazawa rimskih careva svodi mesta koja se pomazuju samo na zglob desne {ake, ramena i ple}a (tako Ordo za krunisawe cara Maksimilijana II precizira: ...Nachdeme diese Gebet vollendet sein, macht Herr Landcammerer der Königl. W. den Ermel an der rechten Hand auf bis aufs bloss und geschicht die Salbung von der Junctur der Faust bis zum Elbogen in Form des heiligen Creuzes einwerts mit gebürlichen Worten und einer Oration. / sledi: Verba unctionis brachii: Ungatur manus ista de oleo sanctificato, unde uncti fuerunt reges et prophetae, et sicut unxit Samuel David in regem, ut sis benedictus et constitutus rex in regno isto super populum istum, quem dominus Deus tuus dedit tibi ad regendum ac gubernandum. Quod ipse praestare dignetur. Potom sledi: Folgends wirdt der König an der Brust und zwischen den Schultern gesalbet mit diesen schönen Gebeten aus dem Pontifical: / Verba unctionis pectoris et inter scapu-

mitropolita posle Sugube jektenije, ñ miropomazawe vladara po ~elu, o~ima, nosnicama, ustima, u{ima, prsima, nadlanicama i dlanovima, koje se obavqa pred Carskim dverima posle pri~e{}a klira,11 ñ pri~e{}e vladaoca, koje se obavqa unutar oltara, pred ^asnom trpezom, po na~inu na koji se pri~e{}uju sve{tenoslu`iteqi, posebno Telom i Krvqu Hristosovom, ñ mnogoqetstvije koje se upu}uje po obavqenom vladarskom pri~e{}u i zavr{enoj zaamvonoj molitvi. Upore|ivawem op{te {eme i organizacije ~ina krunisawa i miropomazawa srpskih vladara 19. i 20 veka, upadqivo je priklawawe ruskom shvatawu i odstupawe od vizantijskog modela, koji je, uosta41

lom, u svemu predstavqao reliktni spomen u pore|ewu sa impresivnom silom jedinog savremenog pravoslavnog carstva. Koliko god da je ruski model carskog autoriteta u odnosu na Crkvu bio neprimeren i neprimenqiv na prilike u Srbiji, te{ko da je ijednog trenutka mogao imati ozbiqnu alternativu. Ipak, u odnosu na referentnu krunidbenu slu`bu ruskih careva, u ritual krunisawa kraqa Petra I uvedena su izvesna odstupawa: tri relativno periferna ñ izostavqeno je polagawe zakletve (koju je kraq ve} bio poloìo pred Skup{tinom), izostavqeno je krunisawe kraqeve supruge (Petar I je bio udovac u vreme krunisawa), izostavqeno je prizivawe velike vladao~eve titule, i jedno veoma va`no ñ izdvojena je sveta tajna miropomazawa, koja bi, po ruskom uzoru, trebalo da sledi vladarevom pri~asnu, ali je 1904. uprili~ena kao zasebna slu`ba, koja je obavqena 25. septembra iste godine u @i~i. Razlog je bio sasvim prakti~ne prirode: krunisawe je obavqeno u Beogradu jer se, opravdano, strahovalo da se velika masa zvanica i naroda ne moè ni transportovati ni smestiti na odgovaraju}i i dostojan na~in u onovremenom Kraqevu! S druge strane, tradicija @i~e kao mesta srpskog vladarskog posve}ewa toliko je bila jaka da se nije mogla zaobi}i. Sledstveno, ~in miropomazawa (za koje je ve} 1889. godine uspostavqen presedan povodom 500-godi{wice Kosovske bitke) dislociran je u sedmovratu @i~u!12 Sastav svetog mira, ili hrizme, delimi~no se mewao kroz istoriju. U Starom zavetu13 izri~ito se kaè: 22. Jo{ re~e Gospod Mojsiju: 23. Uzmi mirisa najboqih: smirne naj~istije pet stotina sikala i cimeta miri{qavog pola toliko, dvesta pedeset, i i|irota tako|e dvesta pede42

las: Ungo te in regem de oleo sanctificato in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti.). în miropomazawa obavqen nad ruskim caricama Anom Ivanovnom i Jelisavetom Petrovnom precizira (u slu~aju ove potowe): ÑI togda perv¸iÈ NovgorodskiÈ ArhiereÈ, iz¸ naro~nago k¸ tomu priugotovlennago dragago я{movago prebogato zolotom¸ i preizrяdnoю finift¸noю s¸ rez¸boю rabotoю ukra{ennago sosuda, omo~a dragocэnnыÈ i k¸ tomu naro~no ustrpennыÈ zlatыÈ su~eç v¸ svяtoe myro, pomazal¸ Eя Imperatorskoe Veli~estvo na ~ele, na o~ah¸ i nozdrяh¸, na ustah¸, na u{esэh¸, na ramэh¸, na persэh¸ i po oboю storonu na rukah¸ glagolя: Pe~at¸ dara Duha svяtagoî. Miropomazawe supruge pravoslavnog vladaoca vr{i se samo po ~elu! Engleski kraqevi se prema vaè}em protokolu miropomaù po dlanovima obe ruke, prsima i temenu. Tekst tog dela slu`be (krunisawe Elizabete II) precizira: ÑThe Queen shall sit down in King Edward's Chair (placed in the midst of the Area over against the Altar, with a faldstool before it), wherein she is to be anointed. Four Knights of the Garter shall hold a rich pall of silk, or cloth of gold: the Dean of Westminster, taking the Ampulla and Spoon from off the Altar, shall hold them ready, pouring some holy Oil into the Spoon, and with it the Archbishop shall anoint the Queen in the form of a cross: On the palms of both hands, saying,Be thy Hands anointed with holy Oil. On the breast, saying: Be thy Breast anointed with holy Oil. On the crown of the head, saying: Be thy Head anointed with holy Oil, as kings, priests, and prophets were anointed, And as Solomon was anointed king by Zadok the priest and Nathan the prophet, so be thou anointed, blessed, and consecrated Queen over the Peoples, whom the Lord thy God hath given thee to rule and govern, In the name of the Father, and of the Son, and of the Holy Ghost. Amen. Then shall the Dean of Westminster lay the Ampulla and Spoon upon the Altar; and the Queen kneeling down at the faldstool, the Archbishop shall say this Blessing over her: Our Lord Jesus Christ, the Son of God, who by his Father was anointed with the Oil of gladness above his

fellows, by his holy Anointing pour down upon your Head and Heart the blessing of the Holy Ghost, and prosper the work of your Hands; that by the assistance of his heavenly grace you may govern and preserve the Peoples committed to your charge in wealth, peace, and godliness; and after a long and glorious course of ruling a temporal kingdom wisely, justly, and religiously, you may at last be made partaker of an eternal kingdom, through the same Jesus Christ our Lord. Amen.ĂŽ Posledwe poznato miropomazawe jednog hri{}anskog cara, ono etiopskog cara Haile Selasija obavqeno 1930. godine, ilustruje praksu dohalkidonskih crkava: pomiwu}i Samuilovo pomazawe Davida i Natanovo i Sadokovo Solomona, abuna Kirilos je, posle investiture carskim insignijama, miropomazao vladara po glavi, ~elu i ramenima. Najpoznatiji slu~aj razdvajawa miropomazawa od krunisawa u novijem dobu je protokol carskog krunisawa Napoleona I, koji je predvi|ao je da se wegovo miropomazawe obavi nedequ dana pre krunisawa. Taj plan je izmewen zbog problema sa dolaskom pape Pija VII u Pariz, pa su ~in krunisawa i sveta tajna miropomazawa ipak obavqeni u objediwenoj slu`bi.

2. kwiga Mojsijeva, 30:22Ăą33, Biblija, Glas crkve 2005.

set, 24. i kasije pet stotina merom svetom, i uqa maslinova jedan in. 25. I od toga napravi uqe za sveto pomazawe, uqe najboqe ve{tinom apotekarskom, to da bude uqe svetoga pomazawa. 26. I wim pomaì {ator od sastanka i kov~eg od svedo~anstva, 27. i sto i sve sprave wegove, i sve}wak i sprave wegove, i oltar kadioni, 28. i oltar na kojem se prinosi `rtva paqenica, i sve sprave wegove, i umivaonicu i podno`je weno. 29. Tako }e{ ih osvetiti, te }e biti svetiwa nad svetiwom, i {to ih se god dotakne bi}e sveto. 30. Pomaì i Arona i sinove wegove, i osveti}e{ ih da mi budu sve{tenici. 31. A sinovima Izraiqevim kaì i reci: ovo neka mi bude uqe svetoga pomazawa od kolena 43

do kolena va{ega. 32. Telo ~ove~je neka se ne maè wim, niti pravite takvoga uqa kakvo je ono, sveto je, neka vam bude sveto. 34. Ako li bi ko napravio tako uqe ili namazao wim drugoga, istrebi}e se iz naroda svoga. Po propisima od 1853. godine, kojih se pridràva i Srpska pravoslavna crkva, sveto miro priprema i blagosiqa iskqu~ivo patrijarh tokom slu`be na Veliki ~etvrtak, i sastoji se od 31 razli~ite komponente; hrizmu ne treba pojmovno me{ati sa osve}enim maslinovim jelejem kojim se ina~e pomazuju verni. Posle ujediwewa u Kraqevinu Srba, Hrvata i Slovenaca kraqevska krunisawa i miropomazawa nisu obnavqana. Verska nehomogenost nove dràve, kao i daqe odustajawe od drevne tradicije u preostalim evropskim metropolama, nisu od ~ina krunisawa vi{e ~inila indispenzibilni akt preuzimawa vladarskog dostojanstva i posve}ewa kraqa. Posledwi vladaju}i kraqevi Jugoslavije, Aleksandar I i Petar II, preuzeli su vladarsko dostojanstvo ustavnim automatizmom (nasle|e prestola je momentalno, bezuslovno i neopozivo), a potvrdili svoje stupawe u vladarsko pravo i vlast polagawem ustavne zakletve pred mitropolitom, odnosno pred patrijarhom. Posle II svetskog rata, jedini evropski monarh koji se investira regalijama kroz obred krunisawa i miropomazawa je vladar Ujediwenog Kraqevstva Velike Britanije i Severne Irske, dok kraqevi Norve{ke prolaze kroz posebnu luteransku slu`bu posve}ewa u katedrali u Nidarosu (Trondhajm). Âś arh. Dragomir Acovi}

Skiptar, bronza, pozlata, emajl, sinteti~ko drago kamewe, du`ina 63,5 cm, Bra}a Faliz, Pariz, 1904.

REGALIJE Izme|u oblasti koju pokrivaju heraldika i insigniologije postoji zna~ajno preklapawe koje proisti~e iz zajedni~kog simboli~kog repertoara i istovetnog komunikacionog jezika. U {irem smislu, insigniologija se bavi heraldikom koja je napustila poqe {tita. Heraldika sistemski preuzima amblematsku sliku insignija i koristi ih ili kao motiv ili kao ancilarno sredstvo kojim dodatno defini{e hijeratski, hijerarhijski ili funkcionalni status titulara grba. Pod pojmom insignija (od latinskog insignis = zapaèn, istaknut) obuhva}ene su oznake vlasti, poloàja, funkcije ili pripadnosti odre|enom krugu li~nosti. Insignije se po tipu i karakteristikama dele na: insignije vrhovne vlasti (vladarske insignije ili regalije, gde zna~aj regalija, heraldi~kih simboli~ki, a stvarnih i simboli~ki i su{tinski, proizlazi iz wihove uloge u ~inu krunisawa), sakralne (insignije episkopskog, mona{kog, prezviterskog ili |akonskog ~ina, insignije crkvenih funkcija ili funkcija u Crkvi) i sekularne insignije (vojne, policijske, administrativne, sudske, slu`bene, specijalne, odlikovawa i sl.). Regalije se razlikuju po nastanku, tradiciji, konfesionalnom i kulturnom ambijentu, a po svojoj prirodi, na~inu kori{}ewa i simboli~koj strukturi dele se na slede}e grupe: krune (u koje spadaju vladarski venci, dijademe, mitre, tijare, stale{ke kape, koroneti, turbani), skiptre (u koje spadaju kaduceji, palice, {tapovi, èzla, tep, mar{alska palica, ruka pravde), sfere i akakije (u koje spadaju zemaqski {ar ili orb, carska jabuka, diskovi, vre}ice sa zemnim prahom, svici), narukvice i prsteni (u koje spadaju grivne, torkvesi i razne vrste ru~nog i no`nog prstewa), ogrlice (u koje spadaju ukrasi koji se nose oko vrata ili preko ramena, pektorali, torkvesi, barmi, salve), vladarsko oru`je (u koje spada sveto ili preda~ko oru`je, ceremonijal45

no oru`je, ratni~ko oru`je, razni komandni topuzi, bulave i perna~i, odnosno ratne sekire i naxaci, komandne palice, mamuze, {tit, {lem), vladarski ornat (u koji spadaju posebne haqine, uniforme, ogrta~i, pojasi, rukavice i obu}a), prestoli (u koje spadaju krunidbeni tron, ritualna kamena sedi{ta, crkveni prestoli, visoka i uzdignuta mesta, dvorski i parlamentarni prestoli, prenosni prestoli, amvoni), posebne regalije (u koje spadaju raznovrsne insignije, kao {to su zastave, tugovi, suncobrani, portativni i stabilni baldahini, mahalice, lepeze, posude za ritualnu hranu ili pi}e), relikvije i talismani (u koje spadaju panagije i enkolpioni, stavroteke, naprsni krstovi, talismanske kop~e, filakterije), krunidbeno posu|e (u koje spadaju sasudi za miropomazawe, oltarski sasudi, kutije za ritualnu hranu), krunidbeni muzi~ki instrumenti ili orkestri (karakteristi~ni za podru~je jugoisto~ne i isto~ne Azije). Regalije poseduju sakralnu komponentu i izuzetan simboli~ki sadràj, pa predstavqaju neku vrstu posrednika izme|u nebeske i zemaqske vlasti ili opredme}eno svedo~anstvo posedovawa ekskluzivnog i boànskom voqom potvr|enog prava posednika regalija na poloàj nespornog autoriteta i na kontinuitet vlasti. Pojedine vrste regalija posebno nagla{avaju neki odre|eni aspekt vrhovne vlasti (hijeratski, sudski, vojni). U hijeratskom smislu, regalije mogu imati i skriveni, misti~ni kontekst i funkciju manifestne sudbine.1 Sredwovekovne srpske regalije se uglavnom oslawaju na vizantijsku, a delom i na zapadnoevropsku tradiciju. Obnova regalija po~etkom 20. veka oslawa se na praksu savremenih evropskih monarhija. Ni u sredwem veku, ni u novijem periodu srpske istorije, kompozicija i sadràj regalija nisu bili regulisani posebnim propisom ili zakonom, ve} dràvnom ideologijom, tradicijom i liturgi~kom definicijom slu`be posve}ewa vladaoca. Srpske sredwovekovne regalije se, prema Smiqi Du{ani},2 dele u tri osnovne grupe: simbole najvi{e vlasti (tron, kruna, skiptar, pektoral, {ar, akakija), ratni~ke znake, odnosno simbole vrhovnog zapovednika (ma~, {lem, kopqe, buzdovan, zastava, {tit, kow), i vladarsku ode}u (sakos sa lorosom3, ogrta~, prstewe, biserni pojas, cipele). U skladu sa vizantijskom hijerarhijom vladarskih rangova, posebne regalije pripadaju i vladarevoj supruzi i nosiocima dostojanstva (mladog) kraqa, despota, sevastokratora i kesara. Nema indicija da su velika gospoda u periodu srpskog carstva (veliki despot, veliki sevastokrator itd.) imali pravo na regalije razli~ite od svojih homonima bez kvalifikacije velikih. Iz vizantijskih izvora, a i na osnovu svedo~anstva savremenih likovnih spomenika, zna se da su sve dvorske funkcije imale 46

1 U takvoj funkciji pojavquje se ~in preuzimawa kraqevskih insignija (regalija ili posebne ode}e) u anti~kim tragedijama (vidi Senekinog Tijesta ili Agamemnona) ili u istoriji Isusovog stradawa (rugawe Hristosu pred Pilatom). O ovome su zanimqivo pisali Livio Stecchini i Jan Sammer (The Gospel According to Seneca).

Smiqa Marjanovi}-Du{ani}, Vladarske insignije i dr`avna simbolika u Srbiji od XIII do XV veka, Posebna izdawa SANU kwiga DCXXIII, Odeqewe istorijskih nauka kwiga 18, Beograd 1994.

Sakos, od gr~kog sakkoj = vre}a, naziv je za naro~itu sve~anu gorwu haqinu zvonastog kroja. Vladarski sakos se kod nas prvi put sre}e na portretima kraqeva Dragutina i Milutina u Ariqu, oko 1296. godine, ali se na pe~atima nagove{tava jo{ za vremena kraqa Vladislava. Rane predstave sakosa su bez posebnih ukrasa; kasnije se sakos ukra{ava palmetama, qiqanima, kolastim azdijama i sl. U periodu Paleologa u Vizantiji uvodi se karakteristi~na crna boja vladarskog sakosa 3

(sakkoj melanoj, crni sakos) kao znamewe misterije carstva, a ista moda se u 14. i 15. veku sre}e i na srpskoj vladarskoj ode}i. U pravoslavnoj crkvi sakos se zadrào kao liturgi~ka ode}a arhijereja. Loros, od gr~kog ili = traka, pojas, povez, i latinskog lorum, lorica = oklop, pancir, jeste duga~ka tekstilna traka, bogato ukra{ena vezom, biserom i dragim kamewem, u nekim na{im izvorima pomiwe se i kao pojas. Verovatno poti~e od anti~ke insignije trabea triumphalis koju su nosili rimski konzulitrijumfatori. U Vizantiji je tradiciju kori{}ewa lorosa obnovio Justinijan i u~inio ga ekskluzivnim delom vladarskog ornata. Iz Vizantije se praksa no{ewa vladarskog lorosa pro{irila na Ju`nu Italiju i Siciliju, gde je poznata i pod nazivom stola regalis, kao i na delove Balkana koji su pripadali kulturnoj i politi~koj sferi uticaja Carstva. Loros se nosio s predwe strane, polaze}i od manijaka naniè, dok se drugi kraj prebacivao preko le|a, zatim vra}ao napred s desne strane u visini pojasa i kona~no prebacivao preko leve (u ranom periodu preko desne) ruke. Ako je no{en ukr{ten preko grudi, nazivao se dijadima (dijadema). Du` ivica lorosa na{ivano je drago kamewe ili niske draguqa u vidu resa ili trepetqika 単 fojnikija, a postavqan je purpurnom ili qubi~astom svilom. Loros bez draguqa mogli su nositi i neki visoki dràvni zvani~nici tokom odre|enih velikih ceremonija, kao {to su uskr{we sve~anosti, kada bi vasilevsa pratilo 12 dostojanstvenika sa lorosima kao 12 apostola. Prva o~uvana potpuna predstava srpskog vladara na fresci sa lorosom pada u vreme vladavine kraqa Uro{a I, ali se loros na pe~atima nalazi jo{ za vlade kraqa Vladislava, a na novcu na skifatima i bakrewacima kraqa Radoslava. U gra~ani~koj predstavi loze Nemawi}a prikazana je investitura lorosom iz ruku an|ela. Vi{e o tome videti kod S. Marjanovi}-Du{ani}, Op. cit.

[ar, bronza, pozlata, emajl, R-11 cm, Bra}a Faliz, Pariz

propisom utvr|ene sopstvene insignije ranga i slu`be, {to se pre svega odnosilo na boju i karakteristi~ne delove slu`bene ode}e i na naro~ite slu`bene palice. Iz brojnih sli~nosti u organizaciji dvorskih zvawa, moè se pretpostaviti da je ta praksa bila, makar delimi~no, kopirana i u srpskim zemqama. U sredwovekovnoj Bosni regalije su, i po kompoziciji i po tematskom sadràju, formirane pod bitnim uticajem Zapada. Insignije kneèvskog dostojanstva u Srbiji prve polovine 19. veka prilago|ene su turskoj tradiciji. Stupawe na presto vazalnog kneza obi~no je bilo formalno obeleèno sultanskim darom naro~itog kaftana (hervanija), instalacionog oru`ja (posebno ukra{ena skupocena sabqa), ~inom i insignijama turskog mar{ala (mu{irski znak), i 単 kao posebna po~ast 単 odlikovawem padi{ahovog portreta (tasviri h端-mayun). U okviru hri{}anske simbologije regalija, u Crnoj Gori i Srbiji 19. veka regalije imaju gotovo iskqu~ivo heraldi~ki karakter (tj., ne postoje kao artefakti, osim vladarskog stega i prestola, a u Crnoj Gori, za vlade kneèva Danila i Nikole, i naro~itog brilijantskog grba za kapu), dok vidqive nosive oznake vladarskog dostojanstva i sile predstavqaju uglavnom uniforma i odlikovawa. Srpske regalije pre Petra I, kao i one potowe Kraqevine SHS i Kraqevine Jugoslavije, nisu precizno 47

definisane sve do tridesetih godina 20. veka (i wihove formalne za{tite po Pariskoj konvenciji), a u domenu simbola ne idu daqe od osnovnih ratni~kih znakova ~iju funkciju imaju pukovni~ka ili generalska uniforma, koju vladar nosi kao vrhovni zapovednik oruànih snaga, i kraqev steg. Repertoar simbola najvi{e vlasti u obnovqenoj srpskoj kraqevini u periodu Kara|or|evi}a (a tu spadaju kruna, skiptar, {ar, tron i Orden sv. kneza Lazara, uveden 1889. godine kao neka vrsta supstituta za sredwovekovni vladarski pektoral) formiran je u skladu sa savremenim nivoom transformacije vladarskih insignija evropskih dràva, a vladarska ode}a se redukuje samo na krunidbeni pla{t (porfiru4) i fibulu (paftu, agrafu). Sakralne insignije pripadnika hri{}anskog pravoslavnog klira dele se u dve osnovne grupe: insignije funkcije i dostojanstva, i liturgi~ke insignije. U prvu grupu spada posebna ode}a (bela panakamilavka arhiepiskopa, posebna mandija u boji prema hijerarhijskom rangu nosioca, velikoshimni~ka riza sa kukuqicom i sl.), krstovi i relikvijari (pektoralni krst, panagija/enkolpion), èzla i palice (arhijerejski {tap, igumanski ili arhimandritski {tap) i znaci odli~ja (plavi i crveni pojas, pektoralni krst stavrofora). Drugu grupu ~ine liturgi~ke insignije (mitra, arhijerejsko èzlo, ru~ni krst, dikirije i trikirije), krstovi i relikvijari (pektoralni krstovi i stavroteke, panagija/enkolpion) i liturgi~ko odjejanije (arhijerejski sakos sa omoforom, epigonationom i narukvicama, jerejski stihar sa epitrahiqem, pojasom, narukvicama, epigonationom i felonom, |akonski stihar sa orarom i narukvicama itd.). Istu {emu slede i klirici unijatskih crkava. U katoli~kih klirika {ema je prilago|ena tradiciji i praksi Rimske crkve, sa veoma bogatim koloristi~kim, simboli~kim i strukturnim diferencirawem dostojanstava, administrativnih i hijerarhijskih funkcija i bogoslu`benih kompetencija klirika. Sekularne insignije dostojanstava, funkcija i slu`bi obuhvataju sve vrste posebnih oznaka ~ina, ranga, administrativnih ili upravnih ovla{}ewa ili zaduèwa. U tome se pre svega raspoznaju insignijski karakter posebne ode}e (vojna, policijska, àndarmerijska uniforma, uniforma diplomata i diplomatskih slu`benika, uniforma i specijalna sudni~ka ode}a pravosudnih organa, uniforme slu`benika dràvnih ustanova ili velikih sistema kao {to su èleznica, po{ta, brodski i vazdu{ni saobra}aj i sl.), insignije ~lanova akademije nauka, insignije rektora i dekana, gradona~elnika, oznake pripadnika oruànih snaga, policije i àndarmerije, ukqu~iv oznake ~ina, specijalnosti, slu`be, roda ili vida, oznake javnih ili dràvnih slu`bi (kao {to su carinski organi, finansijska policija, {umari i lovo~uvari i sl.), oznake priznawa ili odlikovawa (ordeni, odlikovawa, medaqe, zna~ke, znaci kvalifikacije ili klupske pripadnosti, znaci asocijacija i afilijacija) i parafernalije povla{}ene funkcije (zvono ili ~e48

Porfira, od gr~kog porfira=purpurna, naziv je za purpurnu vladarsku haqinu, naj~e{}e divitision. U novije vreme, kao u heraldi~koj terminologiji, porfirom se naziva purpurni ili tamnocrveni krunidbeni kraqevski somotski pla{t, naj~e{}e bogato izvezen zlatom i postavqen zimskim krznom hermelina sa na{ivenim crvenim repi}ima. Izuzetno, iz tradicionalnih razloga, porfira ruskih i nema~kih careva je zlatna, a francuskih, gr~kih i bavarskih kraqeva plava, kao i Napoleonove bra}e kao kraqeva Napuqa, [panije i Vestfalije. Porfira kraqa Petra I ra|ena je u Be~u kod firme Ernest Krikl i [vajger po nacrtu Mihaila Valtrovi}a. ûva se u Istorijskom muzeju Srbije u Beogradu, a izra|ena je od tamnocrvene venecijanske kadife, sa postavom od bele svile i obrubom i kragnom od hermelina. Izvezena je zlatnim kolastim azdijama i krinovima. Ova porfira se kop~ala posebnom pozla}enom agrafom (fibulom, paftom), u ~ijem je sredi{tu, na kru`nom poqu medaqona, veliki krunisani beli dvoglavi orao sa {titom sa krstom i ocilima na grudima, okruèn frizom ~etvorolati~nih cvetova od crvenog, plavog i belog emajla; sa obe strane ovog medaqona pruàju se polihromni ornamenti u emajlu ukra{eni sa dva safira. 4

Videti: Ann M. Stout, Jewelry as a Symbol of Status in the Roman Empire, The World of Roman Costume, str. 77単100.

Dijadema, ili dijadima, gr~ki diadhma, od diadew = veèm oko..., prvobitno traka koju su vladari na Sredwem istoku nosili oko glave kao oznaku apsolutne i boànske vlasti. U vreme helenisti~ke ekspanzije preneta je iz Persije u Evropu. Dijademe helenisti~kih kraqeva bile su jednostavne bele svilene trake koje su se vezivale na potiqku velikim ~vorom. Prvi rimski imperator koji je nosio dijademu bio je Aurelijan, a standardni deo carskog ornata postala je za vlade Dioklecijana, kada je sprovedena temeqna reforma vladarskog statusa i ideologije. Od tada po~iwe i obi~aj bojewa dijademe purpurom i ukra{avawe niskama bisera i dragim kamewem. U vreme Konstantina Velikog razlikuje se nekoliko vrsta carskih dijadema: jednostavna traka, naro~ita dijadema za praznik vicenalija, dijadema sa apliciranim vencem od dragog kamewa i dijadema sa frizom od dragog kamewa. Po pravilu dijadema se u Rimskom carstvu nosila uz trijumfatorski ornat. Pod isti naziv savremeni izvori ~esto svrstavaju i druge oblike vladarskih kruna, naro~ito stemu. Tako|e, arhijerejska mitra prvobitno je imala formu dijademe. U morfologiji kruna dijademom se naziva najnià zona. Od 11. veka pod ovim imenom po~iwe da se podrazumeva posebna forma trijumfatorskog pojasa, odnosno lorosa; u ciqu terminolo{kog razlikovawa kod takvog lorosa primewuje se novogr~ko ~itawe slova h (ita). U Nemawi}koj Srbiji, kao i u savremenoj Vizantiji, dijadima ozna~ava loros koji je no{en ukr{ten preko grudi. Kada nosi dijadimu, vladar obi~no ne nosi manijak. Kod nas se na slikanim portretima dijadima prvi put zapaà na portretu cara Du{ana u Pe}koj patrijar{iji. U novije vreme dijademom se naziva svaki prstenasti ukras glave izra|en od plemenitih metala, sa ili bez ukrasa od dragog kamewa i bisera, i nema obaveznu i podrazumevanu ko6

Kop~a za pla{t, bronza, pozlata, emajl, sinteti~ko drago kamewe, 20x9 cm, Bra}a Faliz, Pariz, 1904

ki} sudije i predsedavaju}eg, istaknuto sedi{te ili izdvojeno mesto, mar{alska palica, oficirska komandna palica, dirigentska palica, oficirski, akademski ili diplomatski ma~ ili sabqa itd.). Kao posve}eni ukras glave vladara, kruna ima prvenstvo nad svim ostalim vladarskim insignijama. U {irem zna~ewu, ona ozna~ava vrhovnu vlast, dràvni suverenitet, li~nost vladaoca, na~elo i instituciju monarhije. U Rimskom carstvu, nakit, a posebno ukrasi glave, imaju potpuno definisano statusno zna~ewe.5 U etimolo{kom pogledu re~ kruna izvedena je iz gr~kog koronh, odnosno latinskog corona. Vizantijski izvori u duèm vremenskom periodu koriste veoma {irok dijapazon termina za vladarsku krunu, ponekad simultano, tako da do danas nisu sasvim precizno protuma~ene sve razlike koje takvo terminolo{ko bogatstvo moè da implicira. Tako se carska kruna naziva dijademom6 (diadhma) i vencem7 (stefanoV ili stefoV), pa tainijom (h tainia), tijarom (tiara), tufom (toufa), potom stemom8 (to stemma) i kamelaukionom9 (kamelaukion). Krune niìh vladarskih dostojanstava (despota, sevastokratora, kesara) imenuju se naj~e{}e dijademom, vencem ili stematogirionom (stemmatogirion). U starim srpskim izvorima tako|e vlada prili~na raznolikost u 49

pogledu termina, mada gotovo svaki ima svoj koren u odgovaraju}em vizantijskom uzoru. Naj~e{}e se kruna naziva vencem, krunom, stemom, a u vreme cara Du{ana i stepsanijem. Za razliku od vizantijskih izvora, ~ini se da {arenilo u nazivima kod Srba nije podrazumevalo nikakvu tipolo{ku distinkciju, no vredno je zapaziti da je vladarsko ceremonijalno ime srpskih kraqeva iz roda Nemawinog upravo Stefan, {to se s pravom povezuje sa pojmom venca, tj. krune. Tradicija srpskih vladarskih insignija u sredwem veku blisko sledi svoj vizantijski uzor, kao {to se u 19. veku pribliàva savremenom i prihva}enom standardu evropskih regalija. Zna~ajne ikonografske razlike koje postoje izme|u sveta vizantijskog kulturnog i politi~kog uticaja i pravoslavne dogmatike, s jedne strane, i onog koji se razvijao na Zapadu i u centru Evrope, s druge strane, ipak ne potiru zajedni~ko poreklo i ideolo{ki koncept regalnih insignija. Izgledom i komponentama svoje morfologije krune evropskih hri{}anskih monarhija ilustruju sopstveno sloèno poreklo: kupolu nebeskog svoda kao znak u~e{}a u principu vaseqenske monarhije, dijademu kao oznaku Bogom darovane i apsolutne vlasti, venac kao znak trijumfatora u Hristu, i {lem kao oznaku vojnog zapovedni{tva. Kruna kao kupola predstavqa nebeski svod, simboli~nu sliku univerzuma, i po~iva na koncepciji zemaqskog hri{}anskog suverena kao zastupnika vladara vaseqene. Na~elo inkorporisanog suvereniteta koncentrisano je u li~nosti monarha, a wegova glava pod kupolom krune imaginarni je centar vaseqene. Sli~na ideja nalazi se u osnovi i nekih drugih simboli~kih predstava vaseqene. Baldahini vladarskih prestola ~esto su u obliku kupole, kao {to i nebo (ciborijum, kivorijum) iznad âsne trpeze sledi istu ideju. U pravoslavnoj graditeqskoj tradiciji kupola se shvata kao telo Crkve nad kojom stoluje Hristos Pantokrator. Starozavetni prvosve{tenici ~esto se prikazuju sa kupolastom mitrom. Sasanidski vladari nose kupolaste krune sa simbolima sunca i meseca. Vrh (teme) kupole predstavqa apeks, sublimaciju ideje. Stoga kupolu krune nadvisuje usamqeni dragi kamen koji se naziva orfanosom (od gr~kog orfanoV = = siro~e, odnosno onaj koji nema parwaka) i predstavqa boànsko na~elo, ili orb sa krstom, u znak Hristosove vladavine nad vaseqenom. Kupola krune moè biti na~iwena od plemenitih metala, od plemenitih metala presvu~enih tkaninom, od neplemenitih materijala obloènih plemenitim metalima ili tkaninom, ili od krute tkanine; ona je, po pravilu, ukra{ena draguqima i biserom, emajliranim dekoracijama ili ikonicama. Kupola ~ini gorwi deo krune, dok dowi deo formiraju dijadema i venac. Od prvobitne svilene trake, kakvu su nekada nosili oko ~ela vladari na Bliskom i Sredwem istoku u znak boànskog porekla svoje vlasti, dijadema se vremenom transformisala u prsten od plemenitog metala, ukra{en draguqima, u 50

notaciju vladarske insignije. U ikonografiji pojam dijadema se ponekad koristi, naro~ito na Zapadu, za oreol, posebno kada se odnosi na kvadratni oreol likova koji su ikonografski interpretirani kao ìve li~nosti u vreme izrade ikonografske kompozicije. O carskoj dijademi videti detaqnije: Ivana Popovi}, Dijadema na Konstantinovom portretu iz Ni{a; nastanak i razvoj nove carske insignije, Ni{ i Vizantija III, Ni{ 2005, str. 103単117. 7 U vizantijskoj terminologiji izraz venac se koristi za carsku i vladarsku (despotsku, sevastokratorsku, kesarsku), mu~eni~ku i ven~anu krunu. Ta terminolo{ka {irina u potpunosti je preneta u srpski jezik i insigniolo{ki pojmovnik. Vizantijski izvori takve krune ~esto nazivaju i stematogirionima i opisuju ih kao dijademu sa nagla{enom frontalnom plo~icom, kamarom, ukra{enom dragim kamenom, sa prependulijama i kapom-postavom (skiadionom), koja moè biti izvezena biserom ili zlatnim koncem. Despotski venac, prema Pseudo-Kodinu, ima jednu do ~etiri kamare, u zavisnosti od stepena srodstva sa carem, i skiadion ukra{en biserom i zlatnim vezom sa imenom despota, dok sa ~eonog obru~a, preko slepoo~nica, vise prependulije. Kada je despot blizak ro|ak cara, skiadion mu je posebno ukra{en krstovima vezenim biserom. Venci sevastokratora i kesara su sli~ni despotskim, ali se ukra{avaju plavim draguqima. U morfologiji sredwovekovnih kruna hri{}anskih vladara venac se po pravilu nalazi iznad gorweg ruba dijademe. Izvori koji svedo~e o izgledu vladarskog venca kod nas pre svega su slikani, numizmati~ki i sfragisti~ki. O izgledu velikoùpanskog venca nema pouzdanih podataka. Savremeni portreti Stefana Prvoven~anog prikazuju kraqa sa krunom koja bi mogla biti sevastokratorski venac. Isto se odnosi i na savremene portrete wegovih sinova Radoslava i Vladislava. Kraqevi Uro{ i Dragutin

slikaju se sa stematogirionom, koji se kod wihovih naslednika transformi{e u stemu i kamelaukion, ali se nià vladarska dostojanstva i daqe prikazuju sa vencem koji odgovara wihovom rangu. Lepa predstava sevastokratorskog venca sa jednom kamarom i bez prependulija nalazi se na liku sevastokratora Kalojana iz 1255. godine u Bojanskoj crkvi u Sofiji, a jednostavni venci bez kamara i prependulija na portretima Vladislava i Uro{ica iz 1296. godine u Ariqu. Venac potoweg velikog despota Jovana Olivera u Lesnovu, datovan u 1341, sasvim je jednostava zlatni prsten ukra{en biserom, bez kamare i prependulija, i ne razlikuje se bitno od venca naslikanog na glavi malog sina ùpana Brajana u Karanu desetak godina ranije. Me|utim, portret Du{anovog ro|aka Jovana Dragutina (Polo{ko, oko 1345. godine), sina bugarskog despota Altimira, prikazuje rasko{ni stematogirion sa tri vidqive kamare i prependulijama. Na osnovu vi{e takvih analogija moglo bi se zakqu~iti da kod Srba venci nesuverenih vladarskih dostojanstava nisu bili onako precizno stratifikovani kako nas Pseudo-Kodin izve{tava da je u Romejskom carstvu bio slu~aj. Krune sa kojima se predstavqa despot Stefan Lazarevi}, sa izuzetkom portreta na Ptujskoj gori, ne spadaju u standardne despotske regalije i verovatno odraàvaju wegov ambivalentan dràvnopravni status i uzvi{eno nasle|e. Numizmati~ki izvori su relativno oskudni kada je predstava venca u pitawu. Jedino se na novcu kraqa Radoslava dobro uo~ava sevastokratorski venac sa prependulijama, dok matapani iz sredweg Nemawi}kog perioda mo`da ilustruju pozniji model stematogiriona ili krunu sa krinovima. Na novcu tipa robertina moè se videti pozni model stematogiriona. Sfragisti~ki izvori su jo{ oskudniji: jedan sa~uvan pe~at kraqa Radoslava i dva pe~ata kraqa Vladislava ~ini se da prikazuju vladara oven~anog sevastokratorskim vencem. Sa nestankom vestigijalne sredwove-

Kruna, bronza, pozlata, emajl, sinteti~ko drago kamewe, somot, svila, visina 24,5 cm, Bra}a Faliz, Pariz, 1904

najni`oj zoni svake evropske hri{}anske krune. U riznici katedrale sv. Marka u Veneciji ~uva se jedan artefakt nedovoqno jasne namene (mo`da relikvijar) ~iji bazis formira zlatna dijadema sa (votivne?) krune vasilevsa Leona VI, ukra{ena emajliranim medaqonima i niskama bisera.10 Prvobitno zna~ewe termina mitra tako|e se odnosilo na neku vrstu dijademe. S takvim zna~ewem se spomiwe kao karakteristi~na oznaka jevrejskih prvosve{tenika, a dijademe koje su na III vaseqenskom saboru nosili rimski biskup i aleksandrijski patrijarh u savremenim izvorima tako|e se nazivaju mitrom. U kombinaciji sa nizom trougaonih zlatnih {iqaka (corona radialis), koji asociraju na sun~eve zrake, iz dijademe }e se razviti zrakasta (zvana i starinska, Isto~na ili Davidova) kruna. Postoji dilema da li je ovaj tip dijademe uveden u rimske carske insignije za vladavine Nerona (koji je nastojao da podra`ava seleukidske i ptolomejske monarhe) ili Elagabala (koji je bio prvosve{tenik sun~evog kulta u Emesi), no izvesno je da su sa ovakvim krunama prvobitno prikazivani carevi posle apoteoze; tek kasnije se upotreba zrakaste krune pro{irila i na ostale vladare, nezavisno od apoteoze. Insigniolo{ko zna~ewe tog tipa krune je veliko, iako je weno potomstvo relativno skromno izvan ikonografske sfere (zna~ajni predstavnici tipa bi51

li bi koroneti {vedskih i norve{kih prin~eva). Kao venac, kruna se oslawa na starozavetno i anti~ko nasle|e. Anti~ka gr~ka tradicija poznaje kultnu povezanost venaca sa po{tovawem odre|enih boànstava. U rimskoj tradiciji venci su deo vojnih odli~ja11 (dona militaria), kao i falere (phalerae), torkvesi (torques), narukvice (armillae), kratko kopqe (hasta pura) i stegovi (vexilla). Trijumfatori su imali pravo na trijumfatorski venac (corona triumphalis) od lovorovog li{}a (corona laurea), koji su nosili oko ~ela, ili od zlata (corona aurea), koji je iznad glave trijumfatora drào naro~iti rob. Takav zlatan venac nosili su Pompej Veliki, Cezar, Oktavijan Avgust i drugi. Ostao je u upotrebi veoma dugo; u vreme Konstantina Velikog i wegovih naslednika, imperator je trijumfatorski venac ukra{en dragim kamewem i biserom i uvezan purpurnom trakom nosio oko ~ela ili oko oboda vojnog {lema. Moè se smatrati da je i torkves, kakvim je krunisan Julijan Apostata, u su{tini ekstremna forma trijumfatorskog venca. Venac se na sredwovekovnoj kruni hri{}anskih vladara, odnosno na wenim poznim derivatima, po pravilu nalazi u zoni iznad dijademe. Kao {lem, kruna se oslawa na tradiciju germanskih ratni~kih {lemova oja~anih metalnim lu~nim trakama. Poznati su primeri ukra{avawa carskog {lema u periodu poznog Rimskog carstva dijademom, vencem i tufom (visokom perjanicom). Ceremonijalni poznoanti~ki {lemovi na|eni kod nas (u Berkasovu), ukazuju na obi~aj rasko{nog ukra{avawa ovog va`nog dela ratni~ke opreme, ali i na pojavu odvajawa od podloge nekada{wih utilitarnih metalnih lukova koji oja~avaju kalotu {lema12; time se formira posebni ornamentalni motiv iz koga }e se vremenom razviti karakteristi~ni luci kraqevske i carske krune. Razlika izme|u lukova na kraqevskoj i carskoj kruni prvobitno nije bila posebno upadqiva. Pozni razvoj tipologije regalija uspostavio je sistemsku razliku tako {to je na romejskoj carskoj kruni nekada{wi {lemni luk ostao sastavni deo povr{ine svoda, tj. kupole, dok se kraqevska kruna 単 zasnovana na stematogirionu 単 prvobitno formirala bez ikakvih lukova, a potom sa slobodnim lucima koji preko kape/postave formiraju idealnu kupolu. Broj lukova (arkusa) koji spajaju po dve naspramne ta~ke na dijademi, varira izme|u dva i ~etiri. Carska kruna na Zapadu formirana je naknadnim dodavawem episkopske mitre unutar kraqevske dijademe sa vencem. Samo u retkim slu~ajevima kruna poseduje jedan luk (parijetalni, na primer kruna princa od Velsa, odnosno frontalni na carskim krunama Svetog rimskog carstva, Austrije i Rusije; u slu~aju austrijske i ruske krune luk leì u osovini rascepa kalote/kupole, predstavqaju}i, mo`da, rudimentni relikt tufe). Kruna kao insignija uvek je predmet posebnog po{tovawa, bez obzira na to da li je u pitawu osve}ena vladarska insignija ili insignija posve}ewa (ven~ana kruna, kruna mu~eni{tva, 52

kovne srpske dr`ave, prestaje i uloga vladarskog venca u Srba. Stema, od gr~kog to stemma i latinskog stemma, ozna~ava carsku ili kraqevsku krunu. U vizantijskim izvorima taj termin pokriva, u vremenskom rasponu od 6. do 15. veka, dosta {irok spektar zna~ewa. Prvobitno, ~ini se, sinoniman je pojmu dijademe, kasnije i pojmu krune kesara ili carica. U periodu od 7. do 13. veka tim se imenom uglavnom naziva carska kruna, a od Aleksija I Komnina i kruna sevastokratora i kesara. Jovan VI Kantakuzin i Pseudo-Kodin stemom nazivaju carsku krunu koja ina~e, prema vremenskim odrednicama, svakako pripada modelu kamelaukiona. Postoje dva osnovna modela steme. Rani model je razvijen u 6. veku iz carske dijademe i sastoji se iz visokog prstena bogato ukra{enog dragim kamewem i biserom, sa koga vise temporalne niske bisera ili ki}anke draguqa o zlatnim lan~i}ima (prependulije ili katasiste), dok se na gorwi frontalni deo oboda, ponekad iznad kamare, obi~no postavqa veliki krst; ova je stema postavqena kapom ~ija je boja ista kao boja frontalnog dragog kamena na dijademi, i prema boji te kape kruna nosi odgovaraju}i naziv (zelena, plava, crvena ili bela kruna). U rani model steme mogao bi da spada i posebni tip krune zvani hiperteron, koji nad kamarom ima trodelni ukas sli~an gorwem delu heraldi~kog krina ili malim perima. Pozni model steme ima ni`u dijademu, kapa se vi{e isti~e svojom kupolastom formom i vezenim ukrasima, draguqima i biserima, krst nad ~elom i kamara naj~e{}e ne postoje, a zamewuje ih orfanos u apeksu kalote, dok su prependulije kao na starijem modelu. Posebna vrsta steme, namewena kraqevima, despotima, sevasto8

Pla{t, somot, zlatovez, hermelin, svila, 260x310 cm, Firma Ernest Krikl i [vajger, Be~, 1904.

kruna devi~anstva, pesni~ka kruna, pobedni~ka kruna, `rtvena kruna). Oven~awe glave podrazumeva izvesnu formu inicijacije, obreda kojim se iz neposve}enog prelazi u posve}eno stawe. Sam ~in no{ewa krune na glavi, na najvi{em delu tela, aludira na posredovawe izme|u neba i zemqe, na dar sa visina. Kruna je kultni objekt, instrument posve}ewa, nad kojim se vr{i verski obred ili ritualni ~in, i time daruje sposobno{}u da kao direktan posrednik prenese vi{wu blagodat, harizmu, na onoga koji je nosi. Odre|ena vladarska kruna moè posedovati jedinstven kultni status i kvalitet trajne, eksplicitne blagodati imanentne woj samoj; u takvim se slu~ajevima legalnim i legitimnim smatra samo krunisawe obavqeno tom krunom. Kao kultni predmet, takva kruna (ili ~itav krunidbeni ornat) poseduje kvalitet svetosti, bilo zbog toga {to joj je pripisano kakvo natprirodno svojstvo, bilo zato {to ima paralelenu funkciju relikvijara, ili zato {to je sastavni deo liturgi~kog obreda. Ponekad su sve tri komponente sadràne u jednoj istoj kruni. Tako je kruna Konstantina Velikog smatrana nerukotvorenom, darom Bo`jim prvom hri{}anskom caru, ali i repozitorijumom ~estice âsnoga Krsta koji je carica Jelena, majka Konstantinova, poslala sinu iz Jerusalima. Upotreba takve izuzetne krune, kao i krunidbenog ornata, bila je ograni~ena i samom caru, usled ~ega su u svim redovnim prilikama kori{}ene druge garniture insignija. Vizantijski car je posedovao vi{e razli~itih kruna koje je nosio i koristio u skladu sa relativno ~vrstim propisima. Konstantin Porfirogenit pomiwe crvenu, plavu, belu i zelenu krunu, kao i ograni~ewe kojim se odre|uje da se ne treba nositi istu krunu pri odlasku na javnu sve~anost i na povratku sa we. Carske krune su se ~uvale u naro~itom zlatnom objektu, pantapirgionu, kome su pristup imali samo vasilevs i ~lanovi wegovog doma. U Ugarskoj, kruna sv. kraqa I{tvana, nazvana svetom krunom, predstavqala je autonomni pravni subjekt i relikviju u punom zna~ewu tog pojma. Sli~an, mada mawe egzaltiran status, posedovale su u Italiji gvozdena kruna Lombardije, u Francuskoj krune Karla Velikog i sv. Luja, u ~e{koj kruna sv. Vaclava, u Engleskoj kruna sv. Edvarda, a u Svetom rimskom carstvu 単 kruna Otona Velikog. U Srbiji kruna kao insignija nije nikada imala status relikvije, niti je bila predmet posebnog kulta, {to je slu~aj i u mnogim drugim savremenim evropskim monarhijama. Krune se klasifikuju po formalnim karakteristikama svoje namene. Osnovne grupe su: vladarske krune, grobne krune i votivne krune. Vladarskom krunom sa smatra bilo koji tip krune koju vladar u odre|enim prilikama nosi ili koristi, s tim {to joj poseban zna~aj kao konkretnoj insigniji daje ili sama li~nost vladara, ili ritual koji je nad wom obavqen pred krunisawe, odnosno sam ~in krunisawa. U zavisnosti od lokalne tradicije, moè da postoji samo jedna kruna koja se smatra pravom i jedinom, ili da sva54

kratorima i kesarima, nazivana je stematogirionom. Kod Srba se predstava pozne steme javqa tek na portretima kraqa Dragutina. Terminolo{ki, me|utim, stemom se smatrala svaka kraqevska kruna bez obzira na model, ukqu~iv i kamelaukion. Po~etkom 18. veka pojam steme ponovo ulazi u (ograni~enu) upotrebu kod Srba, zahvaquju}i heraldi~kom radu Paula Ritera i Hristofora @efarovi}a, ali sa izmewenim zna~ewem 単 kao grb, prema italijanskom terminu la stemma. Kamelaukion ili kamelavkion, gr~ki kamellaukion od staropersijskog kamerada, odnosno pehlevijskog kamara, u zna~ewu glava ili kapa boànstva, i sufiksa ok za deminutiv, jeste vrsta krune karakteristi~nog kupolastog tipa. U vizantijskim izvorima, ovaj termin ozna~ava vi{e pojmova (izme|u ostalog i kupolasti baldahin iznad carskog prestola, zasvo|enu salu na isto~nom delu hrisotriklinosa, pa i karakteristi~nu kapu monaha i klirika u pravoslavnoj crkvi, kamilavku, odnosno sredwovekovnu papsku kapu 単 camelaucum). U vladarskoj terminologiji prvobitno ozna~ava krunu kesara (7. vek), a kasnije jednu od kruna vasilevsa (8単9. vek), da bi kona~no od 12. veka ozna~avala iskqu~ivo krunu vasilevsa. Jovan VI Kantakuzin i neki drugi autori kamelaukion nazivaju i carskim pilosom (basilikoj piloj). Pitawe podudarawa pojmova kamelaukion i stema nije do kraja razja{weno; postoji mi{qewe da bi stema mogao biti op{ti naziv za carsku krunu, a kamelaukion specifi~an pojam za onu carsku krunu kojom se od vremena Komnina obavqa krunisawe. Neki insigniolozi smatraju da poreklo forme kamelaukiona treba traìti u ceremonijalnom {lemu, kruni gotskog kraqa Totile, koja je kao ratni plen doneta 552. godine u Konstantinopoq i kao votivni dar izloèna u oltaru Svete Sofije. Godine 638. isti tip krune javqa se kao kesarska insignija. Ima indicija da je i tzv. kruna Konstantina Velikog bila po tipu kamelaukion. 9

Konstantin Porfirogenit kaè da se kruna tog tipa nije smela darivati stranim monarsima. Do stupawa na presto Aleksija I Komnina izgleda da je vasilevs kamelaukion nosio samo tokom velikih crkvenih praznika, a od wegovog vremena koristio se i za krunisawe vasilevsa. Na Zapadu krune tipa kamelaukiona su retke; poznato je da su takve krune posedovali carevi Konrad III i Fridrih I Barbarosa, kao i Fridrih II u svojstvu kraqa Sicilije (o ovoj kruni videti op{irnije u Nobiles officinae, die kĂśniglichen HofwerkstĂ¤tten zu Palermo zur Zeit der Normannen und Staufer im 12. und 13. Jahrhundert, Katalog der Ausstelung, Wien 2004). Iz krune tipa kamelaukiona razvila se u 13. veku karakteristi~na mitra pravoslavnih arhijereja. Morfologija kamelaukiona je slede}a: dowu zonu krune ~ini dijadema ukra{ena draguqima i biserom, sa ~ijeg doweg oboda vise dve temporalne, jednostruke ili vi{estruke, niske bisera ili zlatnih lan~i}a (prependulija). Sredwa zona, venac, naj~e{}e ne postoji. Gorwu zonu ~ini kalota krune na~iwena od krutog tekstila ili od tekstila preko ~vrste podloge, re|e od zlata, ukra{ena dragim kamewem i biserom. Preko kalote, u istoj ravni, pruàju se dva luka, frontalni i temporalni, koji se ukr{taju na apeksu kupole nad kojim se uzdiè orfanos. I sami luci mogu biti ukra{eni dragim kamewem i nizovima bisera. Jedini relativno kompletno sa~uvani sredwovekovni kamelaukion na|en je u grobnici carice Konstance, a pripisuje se caru Fridrihu II i datuje u 12. vek. Wegova je osnova zlatotkani tekstil sa na{ivenim zlatnim i emajliranim fragmentima i draguqnim i bisernim ukrasima. Prependulije su zlatne i tretirane kao sloèni ornament umesto slobodno vise}ih niski. Druga poznata kruna tog tipa, zvana kruna I{tvana Bo~kaja, nejasne je provenijencije. Procena da je u pitawu turski rad ne ~ini se sasvim izvesnom. Kamelaukion koji se ~uva u riznici Cetiwskog manastira, i kome se

ki vladar poseduje sopstvenu krunidbenu insigniju (koja posle krunisawa postaje votivni dar crkvi ili deo riznice), ili da postoji vi{e vladarskih kruna, sa ili bez istorijskog pedigrea, koje vladar tokom obavqawa svojih ceremonijalnih ili dnevnih du`nosti koristi po sopstvenom naho|ewu ili po posebnom dvorskom protokolu. Krune su deo insignija i nekih nesuverenih vladarskih dostojanstava (u Vizantiji despota, sevastokratora i kesara), odnosno drugih vladarskih rangova. Odre|eni tipovi kruna mogli su voqom cara biti darovani drugim monarsima ili carskim vazalima. Na Zapadu se vremenom razvila praksa po kojoj je titulisano plemstvo, koje je po osnovu feudalnog prava raspolagalo nekim vidom suvereniteta na svojim posedima, steklo privilegiju posedovawa i no{ewa sopstvenih rangovnih kruna (koroneta). Ta privilegija bila je pre svega heraldi~ka, ali je u izvesnim situacijama mogla biti i konkretna (na primer, pravo perova da u momentu krunisawa vladara sami sebe kruni{u svojim pripadaju}im koronetima). Vladarske krune i koroneti se, po tradicionalni standardima, vizuelno rangovno diferenciraju na na~in koji ~ini prepoznatqivom prirodu suvereniteta nosioca. Osim kada se radi o istorijskoj kruni potpuno karakteristi~ne i prepoznatqive forme koja je ~ini ikoni~nom sintagmom, insignijom kojoj nije potrebna dodatna eksplikacija, osnovni savremeni tipovi kruna i koroneta bi se mogli svrstati prema standardnim karakteristikama u slede}u {emu: Carska kruna, koja se naj~e{}e predstavqa u formi zatvorene krune sa kupolom ili frontalno rascepqenom kupolom, sa frontalnim lukom i sa dijademom i vencem du` wenog oboda; carska kruna se ~esto, kao podse}awe na bliskost pojmova sacerdotium i imperium, predstavqa sa dve trake (infullae13 ili infullae vittae) koje sa potiqa~nog dela dijademe vise niz ple}a. Te trake imaju poreklo u anti~koj dijademi i heraldi~kog su karaktera; u stvarnosti, one su atribut rimokatoli~kih i nekih protestantskih episkopskih mitri. Aberaciju u ovom pogledu predstavqaju heraldi~ke krune kneèvine Crne Gore i kneèvine i kraqevine Bugarske, kod kojih se infule prikazuju van konteksta objektivnog ranga dràve i dràvnog poglavara. Te se aberacije tuma~e posledicom fakti~ke spojenosti episkopskog ~ina i kneèvskog dostojanstva u osobi crnogorskog dràvnog poglavara (sve do stupawa na presto kwaza Danila), odnosno pretenzijom vladara obnovqene Bugarske na sredwovekovno carsko nasle|e. Carska kruna u Vizantiji uvek ima lateralno postavqene vise}e lan~i}e ili niske bisera, tzv. prependulije, sa draguqnim ukrasima na krajevima. Na Zapadu se od 10. veka pojavquje novi tip carske krune koji kombinuje kraqevsku dijademu i venac sa prvosve{teni~kom mitrom u formi frontalno rascepqene kupole sa infulama14; po~ev od 15. veka taj tip carske krune postaje standardan (krune Rudolfa II, ruskih carica Ane Ivanovne, Jelisa55

vete Petrovne i Katarine Velike). Kraqevska kruna, koja je po pravilu sastavqena od dijademe sa vencem i dva ili ~etiri luka nadvi{ena orbom sa krstom; ova kruna se naziva zatvorenom, i moè biti postavqena purpurnom, grimiznom ili zlatotkanom tkaninom, do pune visine ili do polovine visine, a moè biti i bez postave. Po engleskoj tradiciji, dowi rub dijademe op{iva se zimskim hermelinom, a po ruskoj dowi rub koni~nih kruna tipa {apke op{iva se letwim krznom samura. Otvorena kraqevska kruna sastoji se samo od dijademe i venca, sa postavom koja se (obi~no) ne vidi. U nekim tradicijama postava vladarske krune smatra se posebnom insignijom, tzv. kapom staleà. Kneèvska kruna ili kneèvska kapa obi~no se predstavqa kao purpurna ili grimizna kapa staleà postavqena zimskim hermelinom, sa posuvra}enom dowom ivicom kape; ta posuvra}ena ivica prekriva dijademu i venac ~ine}i ih nevidqivim, tako da se iz hermelina direktno izdiù dva ukr{tena zlatna luka, na vrhu nadvi{ena orbom sa krstom. Koroneti vojvoda, markiza (markgrofova), grofova, vikonta, vidama i barona sastoje se od zlatne dijademe i varijabilnog venca. Koroneti perova su uvek postavqeni, sa malom zlatnom kvasnom (ki}ankom) na vrhu postave. U zavisnosti od tradicije i zemqe razlike u vencu koroneta i postojawu ili nepostojawu postave mogu biti znatne. Koroneti netitulisanih plemi}a i vitezova obi~no se prikazuju kao zlatna dijadema sa vencem komponovanim od naizmeni~nih pinakala i trolista; ovi koroneti ne postoje kao artefakti, ve} samo kao heraldi~ko pravo i privilegija. Grobnim krunama se nazivaju kopije autenti~nih vladarskih insignija koje su naro~ito izra|ivane za potrebe pogrebnog rituala, i ~esto sahrawivane sa upokojenim vladaocem. Takve su krune relativno grube izrade, obi~no na~iwene od neplemenitih materijala, sa la`nim draguqima. Ipak, grobne krune su od velikog zna~aja za prou~avawe tipologije vladarskih insignija. Votivnim krunama se nazivaju autenti~ne vladarske krune ili krune na~iwene kao precizne (ponekad umawene) kopije pravih regalija, zave{tane hramu ili crkvi kao znak zahvalnosti za ~udesnu pomo} u nevoqi, ili kao izraz posebnog po{tovawa prema toj crkvi ili svetitequ kome je posve}ena. Takve krune se, u skladu sa praksom ra{irenom po ~itavoj Evropi, obi~no izlaù oka~ene o lan~i}e iznad glavnog ili sporednih oltara. Konstantin Porfirogenit svedo~i da su se u kapeli Bogorodice Faroske u Konstantinopoqu nalazile tri zelene krune iz vremena Konstantina Velikog, nazvane krunama Svetih apostola, sv. Majke Faroske i sv. Dimitrija. Postoje podaci da je kruna Konstantina Velikog, koja je visila sa kupole kivorijuma nad âsnom trpezom u Svetoj Sofiji bila okruèna sa jo{ 30 mawih votivnih kruna u spomen na Judinih 30 srebrnika. Vizantijski car Jovan Cimiskije darovao je osvojenu krunu bugarskog cara Borisa oltaru svete Sofije. Poznato je da je car 56

tradicionalno pripisuje poreklo od Stefana De~anskog ili cara Uro{a, verovatno je arhijerejska mitra na~iwena od delova starijih insignija razli~ite provenijencije. Sredwovekovne kupolaste krune srpskih vladara pripadaju tipu kamelaukiona, iako se u srpskim pisanim izvorima taj termin ne sre}e. Michelangelo Muraro, André Grabar, Les trésors de Venise, SKIRA. Atribucija ove krune je dosta nepouzdana. Postojala je tendencija da se pripi{e Lavu I (Pasini, Il Tesoro di San Marco, Venezia 1885-7, No. 111, Tabla L), Lavu VI (Molnier, Le Trésor de Saint-Marc, 1888, No. 100, 95), pa i da se pomeri sve do 11ñ12. veka (Dalton 1911, str. 514). 10

Videti vi{e kod Petar Petrovi}, Dona Militaria, Starinar, Arheolo{ki institut, NS Vol XLII, Beograd 1993, str. 63ñ69.

Veoma lep primer poznog {lema sa krucifornim oja~awima, bez izdizawa lukova od povr{ine kalote, jeste anglosaksonski {lem iz Kopergejta u Jorku (8. vek), sada u Muzeju Kasl u Jorku (Castle Museum, inv. no. YORCM CA665). Videti vi{e u: The Making of England, Anglo-Saxon Art and Culture AD 600-900 (ed. Leslie Webster & Janet Backhouse), Exhibition Catalogue, British Museum, London 1991, str. 60ñ62.

O infulama sv. Isidor Seviqski ka`e: Infula est fasciola sacerdotalis capitis alba in modum diadematis, a• qua vittae ab utraque parte dependent, quae infulam vinciunt; unde et vittae dictae sunt, quod vinciant. Infula autem plerumque lata erat, plerumque tortilis, de• albo et cocco. (Isidori Hispalensis Episcopi Etymologiarum sive originum, Liber XIX, De navibus, ædeficiis et vestibus, #30- De ornamentis) 13

U zapadnoevropskoj ikonografiji frontalno rascepqena mitra koristi se u prikazima starozavetnih prvosve{teni~kih likova. 14

Bez obzira na generalnu nepouzdanost navoda Letopisa.

Konstantin III naredio da se otvori grob wegovog oca Iraklija, i da je krunu sa kojom je ovaj bio sahrawen darovao crkvi Svete Sofije u spomen na preminulog Vasilevsa. Jedna od najpoznatijih votivnih kolekcija je grupa vizigotskih kruna iz 7. veka iskopana u Gvarasaru u [paniji (me|u wima i zna~ajne krune kraqeva Recesvinta i Svintile i kraqice Sonike), sa imenima vladara u vidu niza posebnih slova oka~enih o zlatne lan~i}e sa doweg ruba dijadema. U katedrali u Monci ~uvane su votivne krune lombardijskih vladara Agilulfa i Teodolinde. Hronolo{ki gledano, prema Letopisu popa Dukqanina15, prvi srpski vladar ~ije se ime pomiwe u vezi sa krunom bio bi kraq Svetipuk. Ipak, verovatno je da je prvi krunisani Srbin bio zetski kraq Mihailo, koji je krunu dobio od pape Grgura VII (dakle od istog pape koji je 1075. poslao krunu i prate}e regalije hrvatskom kraqu). Najstarija predstava te krune bila bi ona na fresci u crkvi Sv. Mihailo u Stonu (kruna je cilindri~na, ima na gorwem rubu tri velika vidqiva krsta, i 単 verovatno 単 prependulije, koje su se dugo tuma~ile kao neka vrsta uhobrana). Mada se pretpostavqa da su i veliki ùpani posedovali neku vrstu venca ili krune, za to nema dovoqno ~vrstih dokaza. Poznato je da je Nemawin sin Stefan, oèwen vizantijskom princezom, stekao vladarsko dostojanstvo sevastokratora, {to zna~i da je investiran i odgovaraju}im regalijama od strane vasilevsa u okviru rituala sli~nog krunisawu. Vi{e savremenih izvora pomiwe da je Stefan dva puta krunisan za kraqa. Prvi put insignijama koje je poslao papa Honorije III, a drugi put od strane sv. Save, insignijama ~ija se provenijencija samo naga|a. Izvornih podataka o tipolo{kim karakteristikama krune dobijene od pape nema, ali se iz pore|ewa sa savremenim kraqevskim krunama moè pretpostaviti da je u pitawu bila otvorena kruna sa motivom krina u vencu nad dijademom. Posle krunisawa Stefana Tvrtka u Mile{evi sugubim vencem, ovakva kruna se pojavquje i u bosanskim kraqevskim regalijama. [to se ti~e regalija kori{}enih u eventualnom drugom krunisawu, i daqe se moè samo naga|ati. Savremeni portreti prikazuju kraqa sa krunom koja bi mogla biti rasko{nija verzija stematogiriona. Isto se odnosi i na savremene portrete wegovih sinova Radoslava i Vladislava. Tek kraq Uro{ I po~iwe da se slika sa krunom koja je bliska vizantijskom modelu pozne steme ili ranog kamelaukiona, ali nema ni orfanosa ni lukova nad dijademom. Na portretima kraqa Dragutina prvi put se javqa kamelaukion sa frontalnim lukom, i daqe bez orfanosa, ali preciznu i potpunu krunu tipa kamelaukiona vizantijskih vasilevsa na glavi srpskog monarha nalazimo tek za vlade kraqa Milutina. Od tada pa do propasti Carstva, kamelaukion je dominantni model srpske kraqevske i carske krune. Me|utim, to ne zna~i da se tip otvorene kraqevske krune gubi, bilo u svojstvu istorijske evokacije ili kao specifi~na vladarska ozna57

ka. O prvom bi mogle da posvedo~e insignije na liku kraqa Uro{a u de~anskoj lozi Nemawi}a, a o drugom lik mladog kraqa u crkvi svetog Dimitrija u Pe}i16. S kraqem Markom Mrwav~evi}em, prema fresci u hramu Sv. arhan|ela u Prilepu, pojavquje se novi tip krune sa prependulijama koja se blago {iri navi{e, sli~no modiolusu; to su mo`da bile insignije mladog kraqa, pre nego {to je nad wim obavqeno potpuno kraqevsko krunisawe. Sa sli~nom krunom bez prependulija prikazan je u Ravanici i knez Lazar Hrebeqanovi}, a ~ini se da bi i kruna na wegovom qubostiwskom portretu mogla pripadati istom tipu. Despot Stefan Lazarevi} se prikazuje sa insignijama koje se me|usobno dosta razlikuju. U Rudenici je prikazan sa nekom vrstom kamelaukiona, u Qubostiwi ima krunu sli~nu o~evoj, u Koporinu kompozitnu krunu sasvim nove forme, kakva se kasnije slika i u Kaleni}u, u Manasiji nosi krunu koja bi mogla biti razvijeni model one iz Kaleni}a i Koporina, a na Ptujskoj gori prikazan je sa stematogirionom. @enske krune koje se prikazuju na ktitorskim portretima pripadaju tipu modiolosa17. S obzirom na veoma oskudne podatke u pisanim izvorima koji se odnose na izgled i tipologiju sredwovekovnih srpskih kruna, portreti vladara slikani u manastirima i crkvama predstavqaju najva`niji izvor za poznavawe sredwovekovnih srpskih regalija. Bez obzira na stepen ikonografske stilizacije, mogu}e je pratiti osnovne insigniolo{ke karakteristike vladarske krune u Srba. Repertoar predstava kruna na novcu, usled visokog stepena tipizacije i malih dimenzija, ne{to je skromniji, ali ipak veoma va`an zbog mawe zavisnosti od crkvenog ikonografskog standarda. Tako se na novcu kraqa Radoslava dobro uo~ava sevastokratorski venac sa prependulijama, na matapanima iz sredweg Nemawi}kog perioda vladar nosi te{ko prepoznatqivu krunu (mo`da pozni tip stematogiriona ili nedovoqno diferenciranu krunu sa krinovima); na dinarima tipa robertina naj~e{}e se vidi poznija forma stematogiriona i kruna sa krinovima. Na ranim dinarima sa stoje}om figurom vladara vidi se kruna sa krinovima, a na poznijim dinarima istog tipa 単 kamelaukion. Na novcu sa motivom an|eoske investiture kruna je uvek tipa kamelaukiona, kao i na novcu sa predstavom vladara na kowu i na novcu sa predstavom vladarskog para. Dosta oskudni sfragisti~ki izvori dopuwavaju insigniolo{ka saznawa iz slikanih i numizmati~kih fondova. Jedan sa~uvan pe~at kraqa Radoslava i dva pe~ata kraqa Vladislava izgleda da prikazuju vladara sa sevastokratorskim vencem. Dve hrisovuqe Uro{a I i Hilandarska hrisovuqa kraqa Dragutina prikazuju vladara sa kamelaukionom. Isti tip krune nalazi se i na pe~atima kraqeva Milutina i Stefana De~anskog, osim jednom pozla}enog pe~ata De~anskog na kome kao da se vidi kruna sa krinovima. Sa~uvani pe~ati careva Du{ana i Uro{a, kraqa Vuka{ina i kneza Lazara tako|e prikazuju vla58

Ovde treba pomenuti neobi~ne krune sa dvostrukim prependulijama na portretima Stefana De~anskog i Du{ana u crvi Sv. Stefan u Duqevu, koje su po mnogo ~emu izuzetak u predstavama srpskih sredwovekovnih vladarskih insignija. Vi{e o tome: Dragan Vojvodi}, Srpski vladarski portreti u manastiru Duqevu, Zograf br. 29, Beograd 2002単2003, str. 143単160. 16

Modiolos, tako|e timpanion ili propoloma, jeste sredwovekovna vizantijska kruna oblika obrnutog prese~enog konusa, redovno bogato ukra{ena biserom i dragim kamewem. Konstantin Porfirogenit pomiwe da je Leon I posedovao modiolos koji mu je darovao Senat, a Igwatije Smolenski govori o modiolosu Manojla II Paleologa. Na Zapadu se modiolos uglavnom povezuje sa vizantijskom ili sicilijanskom tradicijom. Dve kruna tog tipa s kraja 12. veka ~uvale su se u riznici katedrale u Bambergu, ali o wihovom izgledu svedo~e samo sa~uvani crte`i. Izgleda da od 12. veka ovaj tip krune uglavnom koriste `ene, i kao takav nalazimo ga u na{em zidnom slikarstvu na portretima kraqica. Jedna od najlep{ih predstava modiolosa u nas nalazi se na portretnoj fresci kraqice Simonide u Gra~anici.

18 U rukopisu Koreni}a-Neori}a, u izgorelom Beogradskom grbovniku, i u Tasov~i}evom prepisu umesto flerona u vencu se nalaze heraldi~ki krinovi, {to je o~ita aluzija na qiqanovu krunu bosanskih Kotromani}a. ^ini se da bi izvor te interpretacije mogao biti poznato Rodoslovqe gospode srpske i bosanske iz fraweva~kog manastira u Kraqevoj Sutjesci, sada u [trosmajerovoj galeriji u Zagrebu.

dara sa kamelaukionom. Na dva pozla}ena pe~ata despota Stefana Lazarevi}a sa hilandarskih poveqa kamelaukion se vi{e ne vidi, a kruna na despotovoj glavi zapadnog je tipa i mogla bi (mo`da) biti forme krune sa krinovima. Ipak, kada su u pitawu numizmati~ki i sfragisti~ki izvori, treba uvek zadràti izvesnu rezervu u pogledu prikazanog detaqa koji je zbog dimenzija i generalne nepreciznosti kovawa nedovoqno pouzdan. U srpskoj heraldici vladarska kruna se javqa u razli~itim interpretacijama i sa razli~itim hijerarhijskim i simboli~kim naglascima. - kao kamelaukion: na insignijama Ordena sv. kneza Lazara, na insignijama Ordena Milo{a Velikog, na grbu Kraqevskog doma Kara|or|evi}a u periodu od 1917. godine, na {tandardi jugoslovenskog kraqa do 1937. godine; heraldi~ki i simboli~ki zna~aj ovog tipa krune vezan je za pozivawe na nasle|e srpske sredwovekovne dràve, odnosno na istorijsko i duhovno poreklo od svetorodne loze Nemawine. Ovaj tip krune po pravilu se prikazuje sa prependulijama. - kao zatvorena carska ili kraqevska kruna: a) Autenti~na kruna, na~iwena za krunisawe kraqa Petra I, pojavquje se u nekim varijantama grba srpskog kraqevskog doma Kara|or|evi}a, u dràvnim grbovima Kraqevina SHS i Jugoslavije, u grbu Banovine Hrvatske 1939単1941, u grbu kneza-namesnika Pavla Kara|or|evi}a i wegovih potomaka, na insignijama Kraqevskog ordena Jugoslovenske krune i Medaqe za usluge Kraqevom domu, na stegovima i na za{ti}enim inicijalima ~lanova jugoslovenskog kraqevskog doma, a u novije vreme i u grbovima op{tina Savski venac i Topola; ovaj model po pravilu se koristi da ozna~i vezu sa dinastijom ~iji je rodona~elnik kraq Petar I i sa jugoslovenskim kraqevskim domom. b) Heraldi~ka kruna, bez postave i sa pet vidqivih poluarkusa, pojavquje se u grbu Kraqevine Srbije od 1882. godine, u grbu Kraqevskog doma Obrenovi}a, u nekim verzijama grba Kraqevine Crne Gore i Kraqevskog doma Petrovi}a Wego{a, kao i u obnovqenom dràvnom grbu Srbije; posebna verzija ove krune (bez venca iznad dijademe) pojavquje se na Hilandarskoj zastavi, na dvorskom grbu Obrenovi}a. Nesistematska pojava ovog tipa krune moè se videti i na pojedinim grbovima Srbije ili dinastije i pre proglasa obnove Kraqevine 1882, kao i na nekim starijim eparhijskim grbovima (na primer na grbovima Karlova~ke mitropolije). Wena je primena sistematska na insignijama ordena belog orla, svetog Save i Kara|or|eve zvezde. v) Improvizacije heraldi~ke krune, raznovrsne po inventivnosti autora i po intenciji u upotrebi, pojavquju se uglavnom u heraldici starije provenijencije. Tako se u jednom broju prepisa Ilirskih grbovnika nad {titom sa apokrifnim grbom cara Uro{a pojavquje (negde sa crvenom postavom, negde bez we) kruna sa tri ve}a i dva mawa vidqiva flerona u vencu, sa fantasti~nom kupolom koju formira zlatan preplet18. Ta 59

predstava krune morala je biti uzor Riteru za wegovu interpretaciju carske krune nad {titom grba Imperium à Nemanide institutum, s tim {to je on prostor izme|u linija prepleta ispunio povr{inom nejasne prirode; to je, naravno, od wega kasnije preuzeo @efarovi}. U apokrifne regalije spada i predstava carske krune nad sredwom ~elenkom u grbu cara Du{ana u raznim prepisima Ilirskog grbovnika, koja pripada tipu carske mitre sa frontalno rascepqenom kalotom i frontalnim lukom. U okviru ovih apokrifnih kruna, postoji jo{ jedna gradacija kod Ritera (pa sledstveno i kod @efarovi}a), a to su zatvorene krune kraqevina i teritorija sa pozivom na kraqevski pedigre, sa izvesnom istorijskom utemeqeno{}u, a bez jasne teritorijalne definicije. Te su krune sli~ne opisanoj carskoj, ali imaju pet vidqivih poluarkusa. U prvom slu~aju, one imaju nazna~enu postavu, i tu spadaju krune nad grbovima Bosne, Hrvatske, Moskovije, Ra{ke, Srbije i Moderne Slavonije, dok su bez naznake postave krune nad grbovima Bugarske, Kumanije, Dakije, Dalmacije, Dardanije, Epira, Gr~ke, Liburnije, Makedonije, Mezije, Panonije, Romanije (Romejske dr`ave), Dunavske Slavonije, Tesalije, Rimske Trakije i Trivalije19. U usamqene primere improvizacija zatvorenih kruna treba ubrojati i predstavu srpske krune sa belom postavom iz albuma Paula Kala. Posebno je zna~ajna predstava krune nad grbom Vojvodine Srpske na nekolikim savremenim artefaktima (pre svega, na zastavi zemunske Narodne garde iz 1848), gde su dijadema i venac preuzeti sa ma|arske svete krune, ali su arkusi pojednostavqeni, postava predstavqena kao crvena, a isko{eni krst u apeksu ñ kao naj-uo~qiviji i najprepoznatqiviji deo svete krune ñ deformisan do potpune anonimnosti. U ovu grupu heraldi~kih improvizacija i fikcija spadaju i heraldi~ke predstave crnogorske kraqevske krune sa infulama. Na ediciji komemorativnih medaqa kovanih pod dedikacijom Spomen od Nove Srbije u reversu je prikazivan srpski narodni grb sa krunom koja je, mo`da, ra|ena po ugledu na bugarsku heraldi~ku kraqevsku krunu (sa nizom krinova u vencu, i sa pet strmih poluarkusa), a u toj grupi bi bilo mesto i interpretaciji krune u grbu Kraqevine Jugoslavije Grigorija Samojlova za fasadu zgrade jugoslovenskog kraqevskog poslanstva u Ankari, sa frizom dvoglavih orlova u vencu, kao i za krunu u nadvi{ewu znaka humanitarnog dru{tva ÑSv. Andrej Prvozvaniî, koje je u londonskom izgnanstvu osnovala kraqica Marija Kara|or|evi}. - kao otvorena kraqevska kruna: a) Kao interpretacija istorijskih regalija, jedino kruna Bosne ima izvestan heraldi~ki legitimitet i kontinuitet. Sredwovekovna arheologija bosansku krunu gotovo bez izuzetka vidi kao otvorenu, sa tri vidqiva krina. U toj formi ona se pojavquje na pe~atima, novcu, heraldi~kim fragmentima, arhitektonskoj kamenoj plastici, tekstilu i sl. U periodu austrijske 60

Kod grba Moldavije se vidi da je prvobitno bila nacrtana Ñcarska krunaî, pa su sa we naknadno ukloweni arkusi.

Pavao An|eli}, Srednjovjekovni pe~ati iz Bosne i Hercegovine, Akademija nauka i umjetnosti BiH, knjiga XXXVIII, Odeljenje dru{tvenih nauka knjga 23, Sarajevo, str. 106.

Motiv Ñtrolisne kruneî (Rautenkrone) karakteristi~an je za saksonsku vladarsku ku}u, a istu formu imaju i krune u motivu Ñtri kruneî {vedskih kraqeva. 21

vlasti, pre i posle aneksije, ta je kruna i formalno bila propisana kao heraldi~ka kruna Bosne. Sli~nom tipu istorijskih regalija pripada i fragment kraqevske krune sa krinovima sa mitre beogradskog mitropolita, ali nije poznato da je ta kruna imala bilo kakvu heraldi~ku ulogu kod Srba. U domen spekulacije spada slu~aj krune hercega od svetog Save, koju Pavao An|eli} nalazi u pet posebnih sigilografskih mementa, ali se poziva i na pomen jedne takve autenti~ne krune zabaleène u spisku blaga hercega Stefana Vuk~i}a20. I ta kruna bi spadala u porodicu qiqanovih kruna, ali sa veoma uskom i neukra{enom dijademom. b) Kao idealna radijalna kruna, pojavquju se krune velikih teritorija i velika{kih porodica u Ilirskim grbovnicima. Uobi~ajeno je u heraldici da se radijalna kruna koristi kao insignija mitskih rodova ili deifikovanih li~nosti, i u realnim dimenzijama jedini autenti~ni izdanci radijalne krune su koroneti {vedskih i norve{kih prin~eva. Me|utim, u referentnom rukopisu Koreni}a-Neori}a, zlatne radijalne krune nalaze se u grbovima Makedonije, Ilirije, Bosne, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije, Bugarske, Srbije, Ra{ke, Primorja/ Huma, Mrwav~evi}a, Hrsti}a, Kastrioti}a, ârnojevi}a, Bal{i}a, Kosa~i}a, Hrvojevi}a, Jablani}a, [imrakovi}a, Ohmu~evi}a-Grguri}a, Burmazovi}a, Kova~i}a, Kostawi}a, Vojnovi}a, Zvijezdi}a, Zlatonosovi}a, Duka|inovi}a, Grupkovi}a, Diwi~i}a, Ursini}a i Frankopanovi}a. To pokazuje da radijalna kruna kod nas nije uvek tretirana kao kraqevski ili boànski atribut, ve} i kao na~in da se posebno istakne visoki rod (s pravom ili bez prava!). Ovaj tip krune se kroz razne prepise mewa, pa i potpuno i{~ezava. Tako se u Beogradskom grbovniku II i u Londonskom grbovniku radijalne krune nalaze na velika{kim grbovima, ali su na grbovima teritorija zamewene krunama sa fleronima, dok se u Tasov~i}evom grbovniku zadràva sli~an princip kao kod Koreni}-Neori}a. U kasnijim emanacijama Ilirskih grbovnika, ovaj model krune gotovo potpuno gubi heraldi~ki zna~aj. v) Kao idealna kruna sa fleronima, obi~no sa tri vidqiva, ili tri ve}a i dva mawa, flerona iznad dijademe, ova insignija moè da ima razli~ito zna~ewe. U najve}em broju slu~ajeva, kruna sa fleronima se razume kao generi~ka slika krune. Zbog sli~nosti sa uop{tenom predstavom otvorene kraqevske krune, bez obzira na prirodu floralne dekoracije u vencu autenti~ne insignije, pojava krune sa fleronima u heraldici ~e{}e upozorava da ne postoji podatak ili ideja o stvarnom izgledu te vladarske krune, ili se zbog wene komplikovanosti preciznijoj reprodukciji i ne teì. Fleron, koji je obi~no neka vrsta trolista, naj~e{}e podraàva listove jagode, mawe ili vi{e stilizovane i deformisane. Usled toga, te{ko se identifikuje wena hijerarhijska priroda i gre{ke kod prepoznavawa ovakve krune veoma su ~este21. Krune u grbovima dvojice pretendenata na bosanski presto u 61

fraweva~koj crkvi u Iloku pripadaju tom tipu. Veoma sli~ne krune nalaze se u Beogradskom grbovniku II nad {titovima sa grbovima teritorija. U poznijoj heraldi~koj interpretaciji Ritera i @efarovi}a, ove krune dobijaju dominantne karakteristike koroneta. - kao kneèvska kruna: a) Kao heraldi~ka kneèvska kruna, obi~no sa dva ukr{tena arkusa ukra{ena biserom, i sa krstonosnim orbom u apeksu, sa posuvra}enom hermelinskom postavom preko dijademe i sa purpurnom ili crvenom postavom22. Ovo je standardna heraldi~ka predstava kneèvske insignije, i razlike u wenom prikazivawu su dosta sitne. S obzirom na to da u srpskim zemqama nije nikada postojala stvarna kneèvska kruna, wene interpretacije su dosta ujedna~ene, osim u Crnoj Gori, gde se ona prikazuje sa infulama. Ovaj tip kneèvske krune povremeno se moè videti i na grbovima Crkve, gde aludira na ulogu arhijereja kao etnarha. Najraniju predstavu ovakve krune sa srpskom referencom nalazimo u grbovniku Ulriha Rihentala, iznad {tita sa grbom srpskog despota. U novijoj srpskoj teritorijalnoj heraldici, kneèvska kruna se pojavquje kao motiv u grbovima Kragujevca i Kwaèvca. U likovnoj umetnosti, zna~ajna pojava ovog tipa krune bez ijednog arkusa, u zna~ewu despotske insignije, moè se na}i na poznatom komemorativnom i idealizovanom portretu grofa \or|a Brankovi}a iz 1711. godine. b) Kao pretendovana kneèvska kruna, odnosno kao kruna koja odstupa od heraldi~kog standarda, ali je primewena sa ambicijom da predstavqa kneèvsku krunu, moèmo uzeti neobi~ni koronet, hibrid heraldike i tipografskog kli{ea, nad grbom Srbije u zaglavqu prvih brojeva Novina srpskih. - kao arhijerejska mitra: U grbovima Srpske pravoslavne crkve arhijerejska mitra se koristi u grbu pomesne Srpske pravoslavne crkve, u grbovima wenih eparhije i u grbovima eparhijskih arhijereja. Kako ne postoji samo jedna sasvim odre|ena mitra koja bi se mogla smatrati individualnom insignijom autoriteta Crkve ili wene jerarhije, predstava svake episkopske mitre u heraldi~kom smislu moè se smatrati odgovaraju}om idealnom regalijom. Praksa Ruske pravoslavne crkve, koja dozvoqava da se prezviter moè odlikovati pravom no{ewa mitre, u Srpskoj crkvi se ne primewuje. U starijim heraldi~kim kompozicijama, u eparhijskim grbovima nailazi se na predstavu mitre koja vi{e podse}a na sekularnu vladarsku krunu; to je izuzetak, i naj~e{}e je posledica neve{tine umetnika, osim u retkim slu~ajevima kada se odnosi na princip etnarhije. U heraldici Rimokatoli~ke crkve, mitre slede aktuelne norme koje propisuje Sveta stolica, uz prisustvo i lokalnih heraldi~kih tradicija. - kao heraldi~ki koronet: Heraldi~ki koronet je standardni element teritorijalnih i porodi~nih grbova, i podleè pravilima i praksi dominantnog heraldi~kog autoriteta u vremenu i na mestu gde je grb nastao ili gde se primewuje. Posebnom vrstom heraldi~kog ko62

22 Odnosno sa plavom postavom na zastavama Prvog srpskog ustanka i u verziji Ă&#x2018;vazalnihĂŽ grbova Crne Gore i Srbije u Zibmaherovoj seriji.

roneta moèmo smatrati i patricijsku dijademu uvedenu standardima Srpskog heraldi~kog dru{tva za ozna~avawe grbova tradicionalnih patricijskih zajednica u primorju. Skiptar, od gr~kog skhptron i latinskog sceptrum, poznat i kao èzlo ili {taka, predstavqa palicu funkcije ili dostojanstva. Skiptri se dele na kratke (pravi skiptar, èzlo, sceptrum), koji su vladarska privilegija, oznaka kraqevske vlasti, i duge ({taka, palica, baculum ili virga), koji su atribut sudske funkcije vladaoca ili wegovih ~inovnika i predstavqaju simbol vladala~kog milosr|a i jednakosti svakoga pred zakonom. Kao simbol, skiptar spada me|u najstarije oznake vladala~ke, sve{teni~ke ili sudijske funkcije ~ije se prve prepoznate predstave datuju oko 4.000 godina pre Hrista. U anti~ko doba mnoga boànstva imaju skiptar kao atribut svoje mo}i (Bahov tirsos, Merkurov kaducej, Eskulapov {tap...); u Gr~koj je skiptar deo duboko ukorewene tradicije kraqevstva, a prema nekim mi{qewima pojam skhptron se prvobitno odnosio na kopqe koje se po{tovalo kao stani{te boànske mo}i. U hri{}ansku ikonografiju skiptar ulazi preko judejske tradicije i Starog zaveta u kome se pomiwe palica ili {tap kao insignija dostojanstva izraiqskih sudija i kraqeva, a posebno u vezi sa Mojsijem (pretvarawe palice u zmiju pred faraonom, izbijawe izvora u pustiwi Sin) i Aronom (Kwiga brojeva: 17). Biblijski osnov se dobro uklopio u rimsku praksu kori{}ewa skiptra kao dela etrurskih regalija. Ovidije opisuje Tarkvinijev skiptar kao palicu od plemenitog metala i slonova~e ukra{enu draguqima. Znamewe konzulske funkcije bio je skiptar od slonova~e (sceptrum eburneum). Tokom 3. veka rimski imperatori, u svojstvu trijumfatora, nose palicu od slonova~e sa zlatnim Jupiterovim orlom na vrhu (sceptrum Augusti). Mar{alska palica ima isto izvorno poreklo. Od vremena Konstantina Velikog na vrhu skiptra se naj~e{}e nalazi krst (krstonosni skiptar, sceptrum cruciger); mnogo kasnije se pojavquju skiptri nadvi{eni krinom (krinonosni skiptri, sceptrum liliaceum), kao posebno znamewe po{tovawa Bogorodice. Poznata su dva fragmenta vizantijskih skiptara, jedan u formi krsta od zlata ukra{enog dragim kamewem i biserom (verovatno 12. vek), koji se ~uva u riznici katedrale u Turneju, a drugi je od pozla}ene bronze sa predstavom globusa sa ~etiri gravirana krsta u krugu, nadvi{en figurom goluba iznad koga je veliki {apasti krst ~iji su krakovi na krajevima ukra{eni sa po tri granule, datovan u 10. ili 11. vek, ~uva se u Luvru. Predaja skiptra vladaru tokom posve}ewa prethodi polagawu krune na glavu i miropomazawu. Skiptar naj~e{}e ima tri dela: vrh ili krunu, stablo i dr{ku. U vizantijskoj insigniologiji duga~ke palice propisanih boja oznaka su funkcije pojedinih dràvnih i dvorskih zvani~nika. U srpskim izvorima skiptar pokriva {irok spektar pojmova, po~ev{i od poloàja monarha, pojma monarhije, pojma 63

dràve, dinastije, pa do vojne ili nebeske sile. Skiptar moè zamewivati telesnu prisutnost vladara kao otelovqewe wegovog autoriteta i prava. U predstavama srpskog sredwovekovnog vladara nailazi se na nekoliko razli~itih modela skiptra. Naj~e{}e je to kratka palica koja na vrhu ima jednostruki ili dvostruki, re|e trostruki, krst ili heraldi~ki krin, a ukra{ena je draguqima i biserom. Bosanski banovi se ~esto predstavqaju sa krstonosnim èzlom, a kraqevi sa èzlom nadvi{enim krinom. Kraqice se ~esto prikazuju sa naro~itim skiptrom u formi zlatne grane (na primer Simonida u Studenici, Jelena u Karanu i Lesnovu) koji se u Vizantiji naziva palmom (to baion). Kada bi kraqica ili carica preuzela regentsku vlast, promena wenog statusa bi se ozna~ila i promenom tipa skiptra, koji je tada postajao krstonosni. Verovatno da je prikazivawe odre|ene vrste skiptra imalo veze i sa prirodom ikonografske kompozicije. Tako se na freskama vladar redovno prikazuje sa krstonosnim skiptrom. Na pe~atima vlada ve}a sloboda; pe~at kraqa Radoslava iz 1234. godine prikazuje skiptar sa sferom na vrhu, pe~at kraqa Vladislava iz 1240. ima skiptar sa krinom, dva zlatna pe~ata kraqa Uro{a pokazuju skiptar sa zvezdom i krinom, odnosno dvostrukim krstom; na zlatnom pe~atu kraqa Dragutina skiptar je ponovo sa dvostrukim krstom kao i na velikom pe~atu kraqa Milutina i zlatnom pe~atu Stefana De~anskog iz 1327, dok drugi zlatni pe~at istog kraqa iz iste godine prikazuje jednostruki krst, kao i wegova tri pe~ata sa dokumenata koji poti~u iz vremena wegovih naslednika. Pe~at mladog kraqa Du{ana iz 1334. prikazuje vladara sa skiptrom sa krinom, wegov zlatni pe~at iz 1345. ima skiptar sa dvostrukim krstom, a nekoliki pe~ati prikazuju insigniju koja i ne mora biti skiptar nego vladarski krst; kona~no, carski pe~ati Du{anovi prikazuju skiptre sa obi~nim i trostrukim krstom. Kod potowih srpskih vladara skiptri su predstavqeni na pe~atima tipa cara Uro{a (sa dvostrukim krstom), kneza Lazara (sa obi~nim krstom) i despota Stefana Lazarevi}a (sa obi~nim krstom). Na novcu se naj~e{}e predstavqa vladar sa krstonosnim skiptrom, ali postoje i re|e vrste novca na kojima je skiptar sa krinom. Kraqevski skiptar izra|en po nacrtu Mihaila Valtrovi}a za krunisawe 1904. godine na~iwen je, kao i kruna, kod pariske firme Faliz, i sluìo je kao skiptar Kraqevine Srbije u periodu 1914単1918, potom Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918単1929, i kona~no Kraqevine Jugoslavije posle 1929. Dug je 63,2 cm, i 単 kao i ostale regalije kraqa Petra I 単 na~iwen od pozla}ene topovske bronze; dr{ka mu je dekorisana sa 13 pojaseva lozanìranih prstenova, svaki lozan` sa po jednim ~etvorolati~nim cvetom od crvenog, plavog ili belog emajla, a stablo je podeqeno na tri pojasa, od kojih je najniì ukra{en cvetovima plavih i crvenih krinova sa zelenim stabqikama. Glava skiptra je 64

23 Pojam Rupertovog krsta u heraldici i faleristici ~esto se koristi da opi{e varijantu {apastog krsta kod koga su stranice krakova konkavne, a krajevi konveksni. Naziv poti~e od prvog poznatog ordenskog znaka sa takvom formom krsta, Ordena sv. Ruperta, osnovanog u Salcburgu. Ina~e, sama forma ovoga krsta, izvan faleristi~kog konteksta, daleko je starijeg datuma.

Rupertov krst23 od belog emajla opervaèn plavim, i sa crvenim emajlom izvu~enim simetralama. Centar krsta je ukra{en jednim rubinom, a podno`je krsta safirima. Kao arhijerejski atribut, skiptar se naziva èzlom ili {takom. Arhijerejsko èzlo je duga~ko (tipa palice, virge) i ima na vrhu prepletene zmijske glave izme|u kojih je orb nadvi{en krstom. Ovo èzlo se nosi samo kada je arhijerej u liturgi~kom odejaniju. Kod rimokatolika, arhijerejsko èzlo karakteristi~nom kukom aludira na pastirsku funkciju i naziva se pastoral ili pedum. U heraldici se skiptar pojavquje u vi{e vidova: kao zastupnik sveukupnih vladala~kih regalija (pars pro toto), kao atribut uz vladarski amblem (obi~no uz orla, kao u grbu Crne Gore, Austrijskog carstva, Ruskog carstva, Svetog rimskog carstva, Poqske, re|e lava, kao u Kastiqi ili [kotskoj), ili kao samostalni amblem sudske vlasti i autoriteta vladaoca. U heraldici Srba skiptar je veoma redak motiv. Krajem 19. veka, Mihailo Valtrovi} je, u svom nacrtu dvorskog grba, komponovanog za potrebe ukra{avawa zastave koju je kraq Aleksandar poklonio Hilandaru, primenio skiptar i ma~ ukr{tene iza porfire, {to je jedinstven slu~aj u novijoj srpskoj heraldi~koj praksi, s tim {to se taj heraldi~ki skiptar zavr{ava belim malte{kim krstom. Poseban oblik èzla moè biti komandantska bulava, sa formom maweg topuza, kod koga je dosta te{ko raspoznati da li je u pitawu pravi topuz, kao oru`je ratnika, ili bulava, neka vrsta mar{alske palice; jedini na~in da se preciznije utvrdi o ~emu je re~ jeste ili eksplicitni navod u oficijelnom blazonu, ili poznavawe karijere prvog armigera. Arhijerejsko èzlo, nasuprot, standardni je atribut grbova pravoslavnih crkava, arhiepiskopija, mitropolija i eparhija, i obi~no se vidi ukr{teno sa patrijar{kim krstom iza {tita, osim u napu{tenom grbu mitropolije Crnogorsko-primorske, gde je ukr{tawe preko {tita. U nekim slu~ajevima, arhijerejsko èzlo se moè na}i i kao motiv u samom {titu crkve ili li~nom/porodi~nom grbu jerarha (na primer, u ~etvrtom poqu grba gorwokarlova~kog episkopa Mojsija Mijokovi}a, gde je arhijerejsko èzlo ukr{teno sa igumanskim {tapom, ili u levoj ~elenci grba dalmatinskog episkopa Stefana Kneèvi}a, gde je ukr{teno sa litijskim krstom). U grbovima rimokatoli~kog i luteranskog klira, pastoral je obi~no deo parafernalija ranga, ali se dosta ~esto nalazi i kao motiv u {titu. Slede}i po va`nosti deo regalija je {ar, orb ili carska jabuka (gr~ki sfaira ili melon, latinski sphaera, orbis ili globus), koji 単 kao atribut kraqevske vlasti 単 predstavqa univerzum. Nalazi se me|u amblemima imperatorske vlasti u Starom Rimu, gde simboli{e status Jupitera kao vladara bogova i qudi, i prikazuje se nadvi{en figurom Viktorije, feniksa, brodskom krmom ili Jupiterovim orlom, dok u hri{}anstvu predstavqa Hristovu vladavinu nad svetom i ozna~ava se nadvi{ewem u 65

vidu krsta (globus cruciger). Prva predstava {ara kao jedne od insignija hristijanizovanog vladara poti~e iz 315. godine i prikazuje Konstantina Velikog. Prva predstava vladarke sa {arom odnosi se na Arijadnu, suprugu cara Anastasija, na po~etku 6. veka. U 6. veku nailazi se i na predstave arhan|ela odevenih u carsku ode}u sa {arom u ruci. Verovatno da je u ranom periodu {ar imao formu diska. Kasnije se izra|ivao kao {upqa zlatna lopta ispuwena smolom ili glinom i pra{inom radi podse}awa na prolaznost svega zemaqskog. Na Zapadu se {ar ~esto prikazuje sa nagla{enim i ukra{enim meridijanom (orbis in titulo), ekvatorom (orbis in circulo) ili i ekvatorom i severnom polovinom meridijana (orbis in circulo et in titulo). Smatra se da je pojava {ara na Zapadu vezana za Teodobertove kopije Justinijanovog carskog kovawa u prvoj ~etvrtini 6. veka, ali da se u redovni sistam ikonografije vladarskih insignija {ar uvodi tek za vladavine Otona I, polovinom 10. veka, i da je kao stvarni artefakt prvi put upotrebqen za carsko krunisawe Hajnriha II 1014. godine. Vladalac {ar nosi u levoj ruci, a prima ga tokom sve~anosti krunisawa istovremeno sa primawem skiptra ili potom, kao znak da svojom zemqom upravqa u ime Hristovo. U na{oj sredwovekovnoj insigniologiji {ar se javqa za vladavine kraqa Radoslava, i to kao sfera nadvi{ena jednostrukim ili dvostrukim krstom. Po svojoj prirodi {ar je srodan akakiji, i te dve insignije se koriste alternativno. U srpske regalije {ar je ponovo uveden za krunisawe kraqa Petra I, i za tu priliku je u Parizu, kod Faliza, izra|ena nova insignija od topovske bronze i emajla, po nacrtu Mihaila Valtrovi}a. Sfera je pre~nika 11,5 cm, pozla}ena je, sa nagla{enim ekvatorom ukra{enim lozanìranim frizom, svaki lozan` sa po jednim ~etvorolati~nim cvetom u belom, crvenom i plavom emajlu; severni meridijan je ukra{en sa dva ~etvorolati~na lozanà i floralnim ukrasima u zelenom emajlu i nijelu. [ar je nadvi{en Rupertovim krstom emajliranim u nacionalnim bojama: crveno, plavo i belo. Uloga orba u heraldici nije posebno nagla{ena. On je sastavni element kraqevskih znakova, pa se kao takav ponekad pojavquje kao supstitut celine regalija (pars pro toto), a ponekad kao izraz poruke o vladavini Hristosa nad zemaqskim {arom ili nad ~itavom vaseqenom. Na neupadqiv na~in, on je prisutan i kada je heraldi~ki prikazana samo zatvorena vladarska kruna, jer se naj~e{}e {ar nalazi na apeksu kalote, ali se ~esto eksplicitno prikazuje u sastavu vladarskih regalija koje drì heraldi~ki orao kao vladarska ptica. Primer za to, izme|u druhih, jesu grbovi Svetog rimskog carstva, Austrijskog carstva, Ruskog carstva, Nema~kog carstva i Crne Gore. U grbu srpske dràve orba u kanxama orla nema. Kao atribut uz druge heraldi~ke likove, orb se ~e{}e pojavquje uz lik lava (na primer u grbu Mihaila Jankovi}a u darovnici sv. rimskog cara Franca II, ili u grbu Jela~i}a), re|e uz figuru zmije (grb Gorjanskih / Gara de Gara). Zbog sli~nosti sa topografskom oznakom za manastir ili crkvu globus cruci66

Trag toga mogao se na}i i krajem 19. veka u neobi~nom grbu koji je Valtrovi} uneo u svoj nacrt Hilandarske zastave, poklon kraqa Aleksandra Obrenovi}a srpskoj carskoj lavri, sa predstavom plave porfire. 24

Naime, kruna tipa kamelaukiona je pozicionirana u nadvi{ewe ordenskog znaka, na pektoralnom segmentu ordenskog lanca, {to je prvi slu~aj ovako reprezentativne i upadqive primene tog motiva u na{oj insigniologiji 19. veka.

ger se ponekad moè na}i i u teritorijalnom grbu kao oznaka postojawa zna~ajnog sakralnog objekta (kao u grbu metohijskog grada Istok). Nestanak srpske dràve u~inio je na dugi rok postojawe nacionalnih regalija, ukqu~iv i vladarsku krunu, obzoletnim. Od sredine 15. do po~etka 19. veka, ni u heraldi~kom ni u bilo kom drugom smislu nikakva specifi~na kruna ne povezuje se sa idejom o srpskom suverenitetu ili o suverenitetu nad Srbijom. Heraldi~ka primena srpskog poqa u kompozitnim grbovima Svetog rimskog carstva, austrijskih naslednih zemaqa ili Ugarske, uvek je oven~ana odgovaraju}om krunom relevantnog vrhovnog dràvnog suvereniteta. Prvi vojvodski stegovi, nastali tokom Prvog srpskog ustanka, koji nose predstavu nacionalnog grba Srba i grba Trivalije, prikazuju redovno i kneèvsku kapu sa zlatnom dijademom i vencem i sa plavom postavom. U dosta ra{irenoj praksi savremenih nema~kih heraldi~ara plava postava se (osim u slu~ajevima kada je u pitawu stvarna praksa kori{}ewa plave porfore u dràvama kao {to je Bavarska, Francuske ili Gr~ka) koristila kao standard za definisawe vazalnog statusa pojedinih monarhija, pa je kao takva kori{}ena i u popularnoj heraldi~koj literaturi za prikazovawe porfire i kneèvske kape nad grbovima Srbije i Crne Gore sve do polovine 19 veka24. U periodu dono{ewa Sretewskog ustava, u heraldi~ke svrhe nad grbom Srbije se prikazuje vojvodski koronet, a od kraja 4. decenije 19. veka u heraldi~ku upotrebu se uvodi standardna kneèvska kapa. Tek proglasom obnove Kraqevine 1882. godine u heraldi~ku praksu Srbije uvodi se standardna heraldi~ka kraqevska kruna sa ~etiri arkusa i bez postave. Kako Obrenovi}i nisu obnovili obred krunisawa, kraqevska kruna nije nikada na~iwena, niti se wenim posebnim heraldi~kim definisawem i karakteristikama iko posebno bavio. Zabeleèno je da je kraq Milan, koji se nosio mi{qu da svoj novi status uveli~a krunisawem, zatraìo od cara Franca Jozefa da mu za planirano krunisawe ustupi jednu krunu tipa kamelaukiona kojoj se kod nas pripisivalo mogu}e poreklo od kneza Lazara. Ta kruna, koju je transilvanijski knez I{tvan Bo~kaj 1605. godine primio od turskog velikog vezira Lale [ahina, poseduje jedinstveni venac spojen sa dijademom, ornamentalno stilizovan tako da me|uprostor formira figuru sli~nu ocilu iz srpskog grba, dok je kupola na~iwena od zlatnog lima preko drvene podloge; u apeksu krune je smaragdni orfanos, a ukra{avawe je bogato spinelima, rubinima, tirkizima i biserom. Nema indicija da je ikada imala prependulije. Austrijski car je zahtev odbio i od krunisawa nije bilo ni{ta. Godine 1889, na 500-godi{wicu Kosovske bitke, osnovan je Orden kneza Lazara, a sa wim je u heraldi~ku upotrebu ponovo uveden kamelaukion, kao karakteristi~na vladarska kruna srpskog sredweg veka i Nemawi}ke tradicije25. Ipak, ni heraldi~ka upotreba kamelaukiona nije postala standard, iako se, u okviru nacionalnog programa Obrenovi}a, javqa na insignijama Ordena kneza Lazara i Ordena Milo{a Veli67

kog. Kamelaukion }e se kona~no pojaviti kao heraldi~ki standard, ali samo u okviru Kraqevskog doma Kara|or|evi}a, definisawem nove oficijelne stilizacije grba srpskog kraqevskog doma 1917. godine, {to je uzeto za osnov potowe standardizacije grba Kraqevskog doma SHS i Jugoslavije26. Odluka kraqa Petra I da svoje stupawe na presto 1903. godine potvrdi obredom krunisawa zahtevala je da se hitno izradi garnitura regalija. Kao {to je ve} pomenuto ranije, nacrte je pripremio Mihailo Valtrovi}, a izrada je poverena uglednoj pariskoj juvelirskoj firmi Faliz. Kao materijal je uzeta bronza od ru~ice Kara|or|evog topa i poludrago kamewe na|eno u Srbiji. Ova kruna je prepoznatqiva po karakteristi~nom vencu, komponovanom od po ~etiri emajlirana plava krina i dvoglava krunisana bela orla sa grbom srpske nacije na grudima; nad jednostavnom i skromno ukra{enom dijademom; kruna ima ~etiri luka od pozla}ene bronze, ukra{ena emajlom i poludragim i sinteti~kim kamenovima, ukr{tena pod malim orbom sa krstom koji ponavqaju izgled kraqevskog {ara iz iste garniture regalija. Postavqena je tamno grimiznim somotom. Ova kruna u heraldi~kom smislu nije kori{}ena ni u grbu dràve ni na grbu Kraqevskog doma; tek po proglasu ujediwewa u Kraqevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, nalazimo parafrazu sredwovekovne srpske krune na jednoj od verzija dràvnog grba Kraqevine iz 1919. godine, a revizija heraldi~kog standarda izvr{ena 1922. godine uvodi u etalon dràvnog grba predstavu stvarne kraqevske insignije. Kruna je preìvela povla~ewe srpske vojske u Prvom svetskom ratu, skrivena u prizrenskoj Bogosloviji; izme|u dva rata bila je izloèna u Dvorskoj kapeli Starog dvora u Beogradu, a Drugi svetski rat provela je u @i~i. Posle rata predata je Narodnom muzeju u Beogradu, potom Muzeju Prvog srpskog ustanka, a danas se ~uva u Istorijskom muzeju Srbije. U Crnoj Gori se od prve decenije 19. veka uvodi u dràvni grb prikaz kneèvske kape, bez posebnog zakonskog ili bilo kakvog drugog propisa ili akta, na osnovu dominantne savremene evropske prakse. Kneèvska kapa sa infulama kori{}ena je kao heraldi~ki standard na grbovima, odli~jima i u veksilolo{koj i diplomatskoj praksi tokom najve}eg dela 19. veka, pa i posle proglasa Kraqevine 1910. godine. Ovo odstupawe od prakse uskla|ivawa heraldi~kog atributa dràvnog suvereniteta i ranga tuma~i se vi{e razlozima {tedwe nego postojawem odre|enog stava prema tom pitawu. Porfira, vladarski ogrta~ postavqen zimskim hermelinom, simbolom ~isto}e i nekoruptivnosti, ima sasvim posebno mesto u heraldici. Ona u tehni~kom smislu predstavqa pozadinu heraldi~ke kompozicije i dela primarnih parafernalija koje joj pripadaju. Simboli~ki, porfira ozna~ava autoritet suverene vlasti. U srpskoj heraldici ona je apsolutni znak privilegije, i to 単 u svetovnom domenu 単 privilegija vladara i dràve, a u sakralnom domenu 単 privilegija Crkve kao suverene vlasti u pogledu duhovnog pastirstva. Porfiru pur68

Od 2006. godine kruna tipa kamelaukiona koristi se ponovo, odlukom w. k. v. Aleksandra II, kao sastavni deo grba Stare{ine srpskog Kraqevskog doma. 26

Karlova~ka mitropolija, Crnogorska mitropolija, Dabrobosanska mitropolija...

Videti grb mitropolije Dabrobosanske sa antiminsa mitropolita Evgenija.

29 Dok je patrijara{ka porfira definisana crkvenim ustavom, arhijerejski i eparhijski grbovi sa mandijom koriste se odnedavno (eparhije Timo~ka, Sredwoevropska, Kanadska, Ni{ka...)

Panagija sv. Save, zajedni~ki dar kraqa Aleksandra I i predsednika vlade Nikole Pa{i}a, uvedena je prilikom izbora mitropolita Dimitrija za prvog patrijarha obnovqene i ujediwene Srpske pravoslavne crkve. 30

Jacques Le Goff, A Coronation Program for the Age of Saint Louis: The Ordo of 1250, str. 53: Ovo sedi{te, kao simbol, mo`e se porediti sa praznim prestolom u staroj Indiji, ili sa hetimasijom (praznim prestolom za Gospoda ili za krst) u ranoj hri{}anskoj i vizantijskoj umetnosti. (prev. D. A.). 31

Deo krunidbenih regalija kraqa Petra I. I ovaj artefakt izra|en je kod Faliza po nacrtu Mihaila Valtorovi}a. 32

purne boje spoqa, postavqenu hermelinom, uvezanu zlatnim gajtanima sa ki}ankama, ~esto op{ivenu zlatnim resama, koriste i dràva i Crkva. Dràva poznaje dva vida porfire, prema stilizaciji: standardnu i aranìranu u formi paviqona ili heraldi~kog {atora. U formi paviqona, po pravilu, koristi je samo vladala~ki dom. Crkva standardnu heraldi~ku porfiru koristi u svojstvu autonomnog27 ili autokefalnog tela, naj~e{}e na nivou arhiepiskopije ili mitropolije28. Srpska pravoslavna crkva posle obnavqawa Patrijar{ije koristi umesto porfire mandiju koja u stvarnosti ne postoji, ali se sli~no vladarskoj porfiri poziva na duhovni suverenitet; ona je grimiznocrvena, postavqena crveno, izvezena u uglovima zlatnim heruvimima, op{ivana zlatnim resama, uvezana zlatnim gajtanima sa ki}ankama29. Eparhijski i grbovi jeraraha koriste razli~ite karakteristi~ne mandije, i to purpurnu sa belim i crvenim prugama za episkope, svetloplavu sa belim i crvenim prugama za mitropolite, zelenu sa belim i crvenim prugama za patrijarhe (i eventualno neke arhiepiskope). Pektoral kao deo regalija pripada preheraldi~koj epohi srpske tradicije, pa je otuda wegovo u~e{}e u parafernalijama grbova kod Srba relativno kasna pojava. Pektoral se u srpskoj heraldici pojavquje u dva razli~ita vida: kao ordenski znak o lancu ili ogrlici, i kao insignija klirika. U prvom slu~aju radi se o poku{aju presa|ivawa zapadne prakse prikazivawa insignija vite{kih ordena kao heraldi~ke dekoracije, a prvi takav poku{aj pripada velikom projektu Ilirskih grbovnika, gde se apokrifni grbovi cara Du{ana i cara Uro{a, u nekim od sa~uvanih prepisa, vide okruèni lancem vite{kog Ordena sv. Stefana, koji je 単 ako je verovati Lukariju 単 prvi srpski car osnovao u slavu svog krunisawa u Skopqu. Taj se lanac prikazuje kao niz zlatnih ocila, dok je pektoral zlatni ovalni ili kru`ni medaqon sa izobraèwem sv. Prvomu~enika i Arhi|akona Stefana. Daleki naslednik tog pektorala sa likom sv. Stefana bio bi Orden sv. kneza Lazara, osnovan povodom proslave 500-godi{wice Kosovske bitke, i namewen samo srpskom kraqu i wegovom punoletnom nasledniku prestola. Ovaj orden u srpsku heraldiku ulazi sa prethodno pomenutim nacrtom Mihaila Valtrovi}a za Hilandarsku zastavu i sa interpretacijom dvorskog grba na woj, da bi se u stabilnijoj verziji pojavio tek sa novom stilizacijom dinasti~kog grba Kara|or|evi}a 1917. godine. U drugom slu~aju radi se o kori{}ewu privilegovanih crkvenih znamewa u ciqu postizawa precizne heraldi~ke identifikacije titulara. Tako se na mestu koje u zapadnoj tradiciji pripada insignijama vite{kog ordena, tj. oko i ispod {tita, u grbovima srpskih klirika pojavquje arhijerejski enkolpion / panagija, odnosno kod prezvitera krst (sa brojanicama ili bez wih). Me|utim, iako je panagija oznaka funkcije i dostojanstva episkopa kao takvog, kao formu pektorala mogli bismo posmatrati samo jednu specifi~nu panagiju 単 takozva69

nu Panagiju Panagiju svetog Save! Ovu izuzetnu insigniju sa karakterom regalije moè nositi samo srpski patrijarh, i ona u grbu Srpske pravoslavne crkve identifikuje wen identitet i nasle|e, kao i dostojanstvo me|u drugim pomesnim crkvama. Ni u prvom ni u drugom slu~aju institucija pektorala kao regalije ne mora imati (i verovatno nema) bilo kakve direktne veze sa pojavom pektorala u poznoj srpskoj heraldici, ali na nivou simbola izme|u ovih institucija nema su{tinske razlike. Ono {to im daje karakter regalija je upravo wihova ekskluzivnost i ~iwenica da ih moè posedovati samo poglavar, bilo dràve, bilo Crkve. Oru`je se u svojstvu regalnog atributa u srpskoj heraldici pojavquje izuzetno retko. Jedino se ma~ pojavquje u nekolikim slu~ajevima: ma~ ukr{ten sa skiptrom iza porfire dvorskog grba Obrenovi}a (po nacrtu Mihaila Valtrovi}a za zastavu darovanu Hilandaru), uspravqeni ma~ u centru krsta u srpskom grbu izme|u istorijskih godina 1389. i 1815 (u jednoj od varijanti dinasti~kog grba Obrenovi}a), iza {tita kneèvskog doma Kara|or|evi}a posle svrgavawa kwaza Aleksandra, i ma~ u desnoj kanxi orla u varijantnim modelima grba Crne Gore u periodu 1903Ăą1910. Tron se u srpskoj heraldici uop{te ne pojavquje u svojstvu regalije, osim kao artefakt koji je sam nosilac heraldi~kih znamewa. U ~inu posve}ewa vladaoca posebno sedi{te u koje se vladar uvodi ima izvesnu sli~nost sa simboli~kom predstavom hetimasije. Vladarski tronovi, po pravilu, nose dràvni grb ili grb veli~anstva. Crkveni tronovi, po pravilu nose grb pomesne crkve ili eparhije, odnosno eparha. Crkveni tronovi kod rimokatoli~kih prelata mogu biti ukra{eni grbom dijeceze ili grbom jerarha koji upravqa dijecezom. Sli~no tronu, i jedinstvena pafta ili agrafa, kop~a krunidbene porfire, ne pojavquje se kod Srba kao regalija u heraldi~kom smislu iako je sama nosilac heraldi~ke kompozicije. Âś arh. Dragomir Acovi}

KATALOG

LIKOVNA DELA kopije fresaka, slike i skulpture 1. SVETI SIMEON MIROTOÎVI (NEMAWA), Bogorodica Qevi{ka, Prizren, kopirao âslav Coli}, 174x160, IMS 2. SVETI SAVA, Mile{eva, kopirao âslav Coli}, 100x233, IMS 3. KRAQ STEFAN PRVOVENÂNI, Mile{eva, kopirao âslav Coli}, 85x238, IMS 4. KRAQ VLADISLAV, Mile{eva, kopirao âslav Coli}, 64x218, IMS 5. KRAQ RADOSLAV, Priprata Bogorodi~ine crkve u Studenici, kopirao âslav Coli}, 64,5x189, IMS 6. KRAQ MILUTIN, Gra~anica, kopirao Bora Jovanovi}, 121x241, IMS 7. CAR URO[, Psa~a, kopirao âslav Coli}, 93x150,5, IMS 8. KRAQ VUKA[IN, Psa~a, kopirao âslav Coli}, 89,5x150, IMS 9. KNEZ LAZAR, Qubostiwa, kopirao âslav Coli}, 147x233, IMS 10. DESPOT STEFAN LAZAREVI], Manasija, kopirao âslav Coli}, 143x275 11. KRAQ STEVAN DEÂNSKI, @itijska ikona iz manastira De~ana, kopirao Boban Veqkovi}, 90x146, IMS 12. KRAQ MILAN OBRENOVI], kopija slike \or|a Krsti}a iz crkve u ]urlinama, kopirala Jelena Stefanovi}, 138x260, IMS 13. HRIST, JOAKIM, ANA, MILUTIN I SIMONIDA, Studenica, Kraqeva crkva, kopirao Svetislav Mandi}, 138x350, NM Beograd 14. KRAQ MILUTIN (detaq), Bogorodica Qevi{ka, Prizren, kopirala Zdenka @ivkovi}, 50x70, NM Beograd 15. KRAQEVI MILUTIN I DRAGUTIN, crkva Sv. Ahilije, Ariqe, kopirao Miroslav Mladenovi}, 279x263, NM Beograd 16. KRAQ MIHAILO, crkva Sv. Mihailo, Ston, kopirao Miroslav Mladenovi}, 141x263, NM Beograd 17. KRAQ MARKO, Markov manastir, kopirao Spasa Spirovski, 70x190, NM Beograd 18. URO[ I DRAGUTIN, Sopo}ani, kopirao âslav Coli}, 218x180, NM Beograd 19. CAR DU[AN (detaq), Lesnovo, kopirao âslav Coli}, 160x125, NM Beograd 20. KRAQ ALEKSANDAR OBRENOVI], H. Vasmut, uqe na platnu, 126x100, IMS 21. KRAQ PETAR I KARA\OR\EVI], Uro{ Predi}, uqe na platnu, 80x62, IMS 22. KRAQ PETAR I KARA\OR\EVI], Rudolf Valdec, visina 64 cm, IMS 23. KRAQ ALEKSANDAR KARA\OR\EVI], posmrtna maska, IMS 24. KRAQ PETAR II KARA\OR\EVI], bronza, Du{an Jovanovi} \ukin, visina 48 cm, IMS

INSIGNIJE KRAQEVINE SRBIJE 25. KRUNA, bronza, pozlata, emajl, sinteti~ko drago kamewe, somot, svila, visina 24,5 cm, Bra}a Faliz, Pariz, 1904, IMS 26. SKIPTAR, bronza, pozlata, emajl, sinteti~ko drago kamewe, du`ina 63,5 cm, Bra}a Faliz, Pariz, 1904, IMS 27. [AR, bronza, pozlata, emajl, R-11 cm, Bra}a Faliz, Pariz IMS

28. KOP^A ZA PLA[T, bronza, pozlata, emajl, sinteti~ko drago kamewe, 20x9, Bra}a Faliz, Pariz, 1904 IMS 29. PLA[T, somot, zlatovez, hermelin, svila, 260x310 cm, Firma Ernest Krikl i [vajger, Be~, 1904, IMS

NUMIZMATIKA 30. Dinar kraqa Stefana Dragutina, srebro, 21mm, 20 g, IMS 31. Dinar kraqa Stefana Milutina, srebro, 21 mm, 2,07 g, IMS 32. Dinar kraqa Stefana De~anskog, srebro, 22m, 2,25 g, IMS 33. Dinar kraqa Stefana Du{ana, srebro, 20,5 mm, 1,78 g, IMS 34. Dinar kraqa Stefana Du{ana, srebro, 20 mm, 1,69 g, IMS 35. Dinar cara Stefana Du{ana, srebro, 21 mm, 1,34 g, IMS 36. Dinar cara Stefana Du{ana, srebro, 17,5, 0,75 g, IMS 37. Dinar cara Stefana Uro{a, srebro, 19 mm, 1,01 g, IMS 38. Dinar cara Stefana Uro{a, srebro, 20 mm, 1,22 g, IMS 39. Dinar cara Stefana Uro{a, srebro, 19,5 mm, 1,05 g, IMS 40. Dinar cara Stefana Uro{a, srebro, 17 mm, 0,97 g, IMS 41. Dinar kneza Lazara, srebro, 19 mm, 1,16 g, IMS 42. Dinar despota \ur|a Brankovi}a, srebro, 14,5 mm, 0,98 g, IMS

OSTALO 43. ÎN KRUNISAWA I MIROPOMAZAWA KRAQA PETRA I KARA\OR\EVI]A, Dràvna {tamparija, Beograd 1904. 44. PROKLAMACIJA KRAQA MILANA I OBRENOVI]A O PROGLA[EWU KRAQEVINE SRBIJE OD 22. JUNA 1882. 45. Â[A SA LIKOVIMA KARA\OR\A I KRAQA PETRA I, napravqena povodom krunisawa kraqa Petra 1904.u fabrici N. Jankovi}a u Jagodini, visina 11,5, IMS 46. POZIVNICA ZA MIROPOMAZAWE, W.K.V., ALEKSANDRA I, u @i~i, 20. juna 1889, NMK, I-1514. 47. KRAQ ALEKSANDAR I OBRENOVI], fotografija, NMK, I-756 48. SPOMENICA MIROPOMAZAWA KRAQA ALEKSANDRA I OBRENOVI]A U @IÎ 1889, pozla}ena bronza, pre~nik 36 mm, NMK, I-197 49. MIROPOMAZAWE W.K.V. U @IÎ 1904, razglednica NMK, I-1213 50. PLAKETA U BRONZI, KARA\OR\A 1804ñ1904, Petar Ubavki}, bronza, livewe 1904, 90 h 75 mm, NMK, I-441 51. PLAKETA U BRONZI PETAR I KRAQ SRBIJE 1904, Petar Ubavki}, bronza, livewe 1904, 90 h 75 mm, NMK, I-443 52. KRAQ ALEKSANDAR KARA\OR\EVI] SA MILORADOM JOKSIMOVI]EM PILIVILOM, RATNIM DRUGOM SA SOLUNSKOG FRONTA, PRILIKOM POSETE @IÎ 1933, fotografija NMK 53. KRAQ PETAR II KARA\OR\EVI] SA VLADIKOM NIKOLAJEM U @IÎ 1940, fotografija NMK

SKRA]ENICE: IMS – Istorijski muzej Srbije NM – Narodni muzej NMK ñ Narodni muzej Kraqevo 74

KRUNISAWE SRPSKIH VLADARA Izlo`ba se prire|uje povodom jubileja Osam vekova manastira Sveta @i~a i Kraqevdana, dana Op{tine Kraqevo Izlo`ba i katalog Istorijski muzej Srbije / Narodni muzej Kraqevo Za izdava~e dr Ana Stoli} / Dragan Dra{kovi} Autor Neboj{a Damwanovi} Koautori Andrej Vujnovi} / Dragan Dra{kovi} Autori tekstova Neboj{a Damwanovi} / arh. Dragomir Acovi} Saradnici Bojan Popovi} / Marko Vuksan / Zorica Jovanovi} [tefica Radmanovi} / Tijana Jovanovi}-^e{ka / Vesna Dragovi} Pop-Lazi} Autori postavke Andrej Vujnovi} / Neboj{a Damwanovi} / Milo{ Vitomir Lektura i korektura Ana Gvozdenovi} Dizajn Dragan Pe{i} Kompjuterska obrada Jovan Antoni} Fotografija Sr|an Vulovi} / Rastko [urdi} Tehni~ka realizacija Vladimir ^vorovi} / Dragan Vojinovi} / Vladan Pejkovi} Aleksandar Mari~i} / Slobodan Milenkovi} / Beo-ekspo Beograd [tampa Interklima grafika Tira` 1000 Kraqevo 2007. Prire|ivawe izlo`be ostvareno je uz pomo} Ministarstva kulture republike Srbije i Op{tine Kraqevo 76