Puur Natuur Herfst 2023

De stand van ons water

Terug in de tijd naar het Limburgse Krijt

Door het oog van de

Hallo hop

“De hop is een prachtige, tropisch aandoende verschijning die vooral voorkomt in Zuid-Europa. Begin vorige eeuw verdween de hop als broedvogel in Nederland, maar de afgelopen jaren zien we hem toch weer in de omgeving van Winterswijk. De kleurrijke vogel met zijn zwartwit-bruine verenkleed en grote kuif wordt ook wel schijtlijster of drekhaan genoemd. Dat is een verwijzing naar de afweer van de jongen die zich bij gevaar van een stinkende vloeistof ontdoen. De hop voelt zich thuis in oude, halfopen cultuurlandschappen op zandgronden, in schrale vegetaties met veel open plekken. Hij nestelt bij voorkeur in holtes van bomen en muurtjes. Zijn voedsel bestaat uit grote insecten en larven. Het landschap rondom Winterswijk lijkt de hop een geschikt leefgebied te bieden. Het zou een verrijking van onze vogelfauna zijn als de hop zich hier vestigt als broedvogel.”

André Westendorp boswachter Achterhoek facebook.com/ LandgoedHackfort

BEELD: GETTY IMAGES

Het menselijk lichaam bestaat voor procent uit water procent van het aardoppervlak is bedekt met water Ruim procent van al het water op aarde is zout en dus niet drinkbaar procent van al het water op aarde is zoet; een groot deel daarvan is bevroren, zodat minder dan procent beschikbaar is als drinkwater We gebruiken in Nederland jaarlijks liter drinkwater, ongeveer driekwart door huishoudens en een kwart door industrie Per persoon gebruiken we circa liter per dag bedrijven zorgen ervoor dat we elke dag schoon water uit de kraan krijgen In ons land zijn drinkwaterwinningen, meer dan kampen met verontreinigingen door mest en chemicaliën In de lelieteelt worden de meeste pesticiden gebruikt: kilo per hectare De hele agrarische sector gebruikt gemiddeld kilo pesticiden per hectare In totaal worden in Nederland miljoen kilo pesticiden per jaar gebruikt In bijna procent van het oppervlaktewater dat wordt gebruikt als bron voor drinkwater worden bestrijdingsmiddelen één of meer keren boven de normen aangetroffen

In ongeveer procent van het grondwater gebruikt als bron voor drinkwater zijn bestrijdingsmiddelen boven de norm aangetroffen

De waterschappen verwerken bijna jaarlijks kubieke meter afvalwater in ruim rioolwaterzuiveringen De grote rivieren in Nederland hebben samen een lengte van kilometer Alle vaarten en kanalen in Nederland hebben opgeteld een lengte van kilometer Nederland heeft kilometer aan sloten; dat is keer de wereld rond

In ons land is     procent schoon en gezond, in Finland procent

doeners

In alle delen van het land zetten vrijwilligers zich in om natuur en erfgoed te beschermen, voor en achter de schermen. Zoals deze doeners bij Buitenplaats De Tempel aan de rand van Rotterdam.

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuurmonumenten.

Vragen over je lidmaatschap?

Vind het antwoord op nm.nl/contact of bel met (033) 47 97 111.

Opzeggen van je lidmaatschap

Telefonisch via onze Ledenservice: (033) 47 97 111 of online: nm.nl/opzeggen

Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X

Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, Kirsten Dorrestijn, Robert Ketelaar, Wilco Meijers, Joke van Rooyen (Maters en Hermsen), Astrid Schoenmaker, Petra Strijdhorst, Caroline Togni (Maters en Hermsen) en de boswachters Angelique Aerts, Léon van Grondelle, Rosalie Martens, Cynthia Meulenkamp, Ronald Popken en André Westendorp Art direction & vormgeving Anke Revenberg, Marjolijn Schoonderbeek (Maters en Hermsen).

Foto op cover Nature in Stock / Paul Sawer Prepress Studio Boon

Productiebegeleiding EMP grafimedia

Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Mix Credit papier. Indien nodig (met een folder erbij) verpakken we Puur Natuur in biofolie. Werp deze wikkel bij het restafval. Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO 2 -uitstoot hiervan.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid

WORD VRIJWILLIGER

“Na 27 jaar donateurschap van Natuurmonumenten vond ik het hoog tijd om me ook praktisch in te zetten . Mooi om bij De Tempel bezoekers met info, een lach en een bakkie te laten genieten van een prachtig park met verschillende stijlen.”

“De opa van mijn vrouw is geboren op De Tempel, omdat zijn vader daar tuinbaas was. Deze familiegeschiedenis gaf mij aanleiding om dit stukje Rotterdamse natuur wekelijks te onderhouden. Het fotomateriaal van de familie toon ik regelmatig aan bezoekers.”

“Ik ben graag in de natuur en vind het belangrijk dat, zeker in de drukke Randstad, natuur behouden blijft. Daarom probeer ik bezoekers bij het informatiepunt en tijdens excursies enthousiast te maken voor de natuur.”

Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

CONTRIBUTIES EN GIFTEN

Jouw contributie en/of gift kun je overmaken op rekeningnummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

“Van jongs af aan ben ik gek van de natuur. Hoe leuk is het nu om rondleidingen te kunnen geven en daarmee mensen wat extra’s te kunnen meegeven over de cultuur en natuur op onze mooie buitenplaats.”

“Wat een romantische plek, midden in de Randstad! Elke keer weer die enthousiaste reacties van bezoekers, dat geeft veel energie. Natuurmonumenten geeft mij de kans mijn liefde voor natuur en cultuurhistorie te delen bij het infopunt, tijdens rondleidingen en via Instagram.”

“Buitenplaats De Tempel is voor mij de plek waar je kunt ontsnappen aan de dagelijkse hectiek en kunt genieten van prachtige natuur. In mijn studententijd begon ik hier met vrijwilligerswerk. Met mijn enthousiasme en door mijn kennis te delen, wil ik andere passioneren voor de natuur.”

LUISTEREN NAAR PUUR NATUUR

Door deze qr-code te scannen kun je de ingesproken versie van Puur Natuur beluisteren.

facebook.com/ natuurmonumenten

382.000 fans

twitter.com/ natuurmonument

56.900 volgers

instagram.com/

natuurmonumenten

199.000 volgers

Puur natuur kun je ook online lezen via nm.nl/puurnatuur

Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

nummer herfst 2023

32

12 SLAAPKOPPEN

Te vies om te drinken

38 DE VORSER In de ban van paddenstoelen

18

17 Pim, hoe zit dat?

21 Puur Graafland

22 Vragen aan Frans

24 Naar de bodem van de Krijtzee

29 Canon: Louise Six

laat Gooilust na

30 Vogels op 1 in het

Naardermeer

34 De wereld van OERRR

37 Rennen en opruimen

41 Kilometers heggen planten

42 Schenken aan

Buitenplaats

De Tempel

47 Kom mee naar buiten allemaal

51 De mooiste herfstwandelingen

53 Paddenstoelen op de foto

54 Webwinkel

55 Zwarte heidelibel vertrekt

44

Plan Goudplevier, 30 jaar later

‘Iedereen een eigen tuintje’

Kunnen we ooit nog eens uit de sloot drinken?

Nog niet één procent van ons water is schoon en gezond. Bestrijdingsmiddelen zijn een belangrijke bron van vervuiling. In een plasje van enkele centimeters tot in het grondwater, op een diepte van soms honderden meters, kom je ze tegen. De gevolgen voor de gezondheid van mens en natuur zijn groot.

Tijdens een wandeltocht dertig jaar geleden in de Noorse bergen dronk ik water uit een rivier. Het was een openbaring. De tijd dat we alles waar we van af wilden in sloten, kanalen, rivieren, poelen, beken en zeeën kieperden, lag nog vers in het geheugen. En dan zo maar water drinken uit een rivier?

Het oppervlaktewater in ons land is sinds de jaren tachtig een stuk schoner geworden, ook al blijken bedrijven nog altijd pfas, benzeen en andere troep te lozen. Op veel plaatsen durven we weer in kanalen en rivieren te zwemmen, maar drinkbaar is het nog lang niet.

Grondwater is alleen maar vuiler geworden; en veel vuil dat is gedumpt is nog onderweg naar diepe waterlagen. Drinkwaterbedrijven moeten alle technische zeilen bijzetten om ervoor te zorgen dat wij drinkbaar water uit de kraan krijgen.

Gezondheid

In de verontreiniging van het oppervlakteen grondwater is een grote rol weggelegd voor pesticiden. De zorgen over het effect van deze middelen op de gezondheid van mens en natuur nemen toe. Neuroloog Bas Bloem van het Radboud UMC in Nijmegen wijst al jaren op de relatie tussen het gebruik van bestrijdingsmiddelen en de ziekte van Parkinson.

Ook de Gezondheidsraad erkent dat er steeds meer aanwijzingen zijn voor een verband tussen pesticiden en onder meer Parkinson, Alzheimer, ALS en ontwikkelingsstoornissen bij kinderen. De raad adviseert geen verbod, maar dringt wel op “vermindering van de afhankelijkheid van de landbouw van chemische gewasbeschermingsmiddelen”. Onlangs oordeelde de rechtbank in NoordNederland dat een lelieteler in Drenthe 29 pesticiden niet meer mag gebruiken omdat ze mogelijk gezondheidsschade veroorzaken; het gebruik van vier middelen bleef toegestaan. De GGD in Drenthe adviseert omwonenden om ramen en deuren te sluiten als er in de buurt gespoten wordt.

Nederland springt eruit

Intussen zitten pesticiden overal. Bij een groot Europees onderzoek zijn bij Nederlandse deelnemers 170 verschillende middelen gevonden in bloed, urine en ontlasting; glyfosaat kwam het meest voor en in de grootste hoeveelheden. In huisstof zijn meer dan 100 middelen gevonden. In woningen van Nederlandse boeren zijn de meeste stoffen gevonden: 144. Ook als het gaat om de concentraties van pesticiden in water en lucht springt Nederland eruit. De cijfers vertellen waarschijnlijk nog niet het hele verhaal. Er is namelijk gezocht naar 207 middelen, terwijl er in Europa 2.000 worden gebruikt.

verschillende pesticides zijn bij mensen in bloed, urine en ontlasting gevonden; glyfosaat kwam het meest voor

middelen zijn in huisstof van Nederlandse woningen aangetroffen. In boerenwoningen 144

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Fred Hoogervorst/ANP

verschillende pesticiden zijn gevonden in vleermuizen en boerenzwaluwen

Vogels vol chemicaliën

chemicaliën (waaronder pesticiden) zijn in verongelukte grutto’s gevonden

Nadat enkele jaren geleden bleek dat in tuinen van omwonenden van bollenvelden in het zuidwesten van Drenthe tientallen pesticiden voorkwamen, is ook onderzocht hoe het met de natuurgebieden in de omgeving was gesteld. Een allesbehalve volledige studie wees uit dat tot ver in de Natura 2000-gebieden Drents-Friese Wold en Dwingelderveld pesticiden aanwezig zijn, waaronder middelen die verboden zijn. “Gezien de alom aanwezigheid van fungiciden, insecticiden en herbiciden in de bemonsterde natuurgebieden is het onwaarschijnlijk dat zij geen negatieve invloed hebben op de biodiversiteit en het functioneren van het ecosysteem”, stelden de onderzoekers.

Wat voor mensen geldt, geldt ook voor de natuur. Via water, grond en lucht komen pesticiden ook in dieren en wilde planten terecht. In vleermuizen, bijvoorbeeld zijn 14 middelen gevonden die worden gebruikt om insecten, schimmels en onkruiden te bestrijden. Ook bij boerenzwaluwen werden 14 middelen gevonden; het al in de jaren zeventig verboden middel DDT kwam het meest voor. De zwaluwen krijgen de stoffen binnen via de insecten die ze eten, het water dat ze drinken en nestmateriaal dat ze verzamelen. Het verzamelen van de chemicaliën begint al in het ei, waar ze via de moedervogel terechtkomen.

Bij grutto’s die waren verongelukt, zijn 49 chemicaliën gevonden, waaronder pesticiden. Verder onderzoek moet duidelijk maken of dit ook de overleving van kuikens vermindert, waardoor de gruttopopulatie zo achteruitgaat. Eerder was al duidelijk dat het gebrek aan insecten ertoe leidt dat jonge grutto’s verhongeren. Die afname van insecten is toe te schrijven aan intensief landgebruik, waardoor er nauwelijks nog bloeiende planten in graslanden voorkomen. Naast lage waterstanden spelen bestrijdingsmiddelen die die planten bestrijden hierbij een rol.

Nog duidelijker is een studie, eerder dit jaar gepubliceerd, die insecten- en onkruidbestrijders als de belangrijkste oorzaak

aanwijst voor de enorme daling van het aantal vogels in Europa. In 40 jaar tijd is het aantal vogels met 550 miljoen afgenomen. De afname is het grootst bij vogels die insecten en andere ongewervelden eten, zoals zwaluwen, gele kwikstaart, bonte vliegenvanger, tapuit en roodborst. Pesticiden die insecten en planten aanpakken zorgen ervoor dat de belangrijkste voedselbronnen van deze vogels zijn verdwenen. De Boerenlandvogelbalans van Sovon Vogelonderzoek Nederland laat eenzelfde beeld zien. Sinds 1990 is het aantal vogels dat op het boerenland leeft met 70 procent achteruitgegaan. Bij de scholekster, grutto, wulp, kievit en patrijs gaat het het hardst. Ook hier speelt pesticidengebruik, dat leidt tot afname van de voedselbronnen voor vogels en kuikens, een belangrijke rol.

Darmflora

In zijn boek ‘Stille aarde’ beschrijft de Britse bioloog Dave Goulson tal van onderzoeken waaruit de schadelijke effecten van pesticiden op insecten, met name hommels en bijen, blijken. Niet alleen van middelen bedoeld om insecten te bestrijden, maar ook schimmelbestrijders, al dan niet in combinatie met andere middelen, kunnen fataal zijn voor insecten.

Amerikaanse wetenschappers ontdekten dat onkruidbestrijder glyfosaat de darmflora van honingbijen aantast, waardoor ze niet

In 40 jaar tijd is het aantal vogels in Europa met 550 miljoen afgenomen

Petitie Stop de Watercrisis gesteund door 102.000 mensen

Afgelopen voorjaar ondertekenden 102.000 mensen onze petitie ‘Stop de watercrisis’. De ledencommissies van Overijssel en Noord-Holland overhandigden in juni postzakken met aanbevelingen aan provinciale bestuurders. Met de petitie riepen we provincies en waterschappen op om er snel voor te zorgen dat er voldoende water is, dat bovendien schoon en gezond is. De natuur trekt al jaren aan het kortste eind bij de verdeling van water. Het weinige beschikbare water is vaak niet van goede kwaliteit en maakt de natuur ziek. De natuur kan een sterke bondgenoot zijn bij het bestrijden van de watercrisis. Dat kan met grote en aaneengesloten natuurgebieden die het water de kans geven langzaam de bodem te infiltreren, door natuurlijke klimaatbuffers, meanderende ondiepe waterlopen met zachte oevers, overloopgebieden en natuurlijke waterbergingen. Als we het waterpeil in droge veengronden weer verhogen, gaan die bijdragen aan de Nederlandse klimaatplannen door enorme hoeveelheden broeikasgassen vast te houden.

of minder in staat zijn om ziekteverwekkers aan te pakken. Krijgen ze te maken met een bacterie, dan sterft 90 procent binnen een week. Larven van honingbijen sterven vaker door blootstelling aan glyfosaat, terwijl het middel bij volwassen bijen het oriëntatievermogen aantast. Indirect tast glyfosaat daardoor ook onze voedselproductie aan. Immers, minder bijen betekent minder bestuivers voor voedselgewassen.

Emmer steeds voller

Probleem bij het bepalen van schadelijkheid is dat onderzoeken onvolledig zijn. Tot nu toe is vooral gekeken naar de effecten van een

afzonderlijk middel. Wat de gevolgen zijn van die opeenstapeling van stoffen in mens en natuur is buiten beeld gebleven. Ook worden langetermijneffecten niet meegenomen; er wordt alleen naar acute schadelijkheid gekeken. Een andere tekortkoming is dat de onderzoeken maar een beperkt aantal organismen onder de loep nemen. Zo wordt er voor toelating van een middel getest op vijf bodemorganismen, terwijl er in de bodem miljoenen bacteriën, schimmels en insecten leven.

pesticiden. Ook door de inrichting van het water, vaak met onnatuurlijke oevers en peilen, krijgt het water niet de kwaliteit die nodig is.

Dat heeft gevolgen voor het dierenleven in en op het oppervlaktewater. De afgelopen dertig jaar is daarin geen verbetering te zien. In sloten en meren ging het slechter met onder meer insecten, slakken, platwormen, libellenlarven en waterpissebedden. Alleen in beken gaat het dankzij herstelmaatregelen beter met deze dieren.

Glyfosaat tast de weerstand aan van honingbijen. sterft binnen een week als ze te maken krijgen met een bacterie.

Ter verdediging wijst de agrarische sector erop dat het gebruik van pesticiden daalt. En dat klopt. Tussen 2011 en 2020 was sprake van een afname van 11 procent. Wel zijn de middelen giftiger dan hun voorgangers. Overigens springen de bloementeelten, en met name die van lelies, er nog altijd uit wat het middelengebruik betreft. Die afname betekent echter niet dat het milieu er schoner van wordt. Veel middelen breken niet of slecht af, zodat een afname van het gebruik er alleen toe leidt dat de toename in het milieu minder snel gaat. We beginnen niet elk jaar met een lege emmer. Veel van wat er in de emmer zit, blijft erin. Er komt alleen wat minder bij.

330.000 kilometer sloten

Terug naar ons water. De kwaliteit staat volgens het Planbureau voor de Leefomgeving nog altijd onder druk door meststoffen en

Bij onderzoek wordt vooral gekeken naar grote wateren; de waterkwaliteit in de 330.000 kilometer aan sloten in ons land bleef daardoor lang buiten beeld. Daarom heeft onderzoeksinstituut NIOO-KNAW samen met 425 burgerwetenschappers juist naar kleine wateren gekeken. Ze namen monsters in 1.680 sloten, vennen en grachten. Conclusie: 80 procent van de wateren scoort matig of slecht. Bij de helft daarvan spelen meststoffen een duidelijke rol. Bij de andere helft zijn pesticiden en invasieve exoten, zoals Amerikaanse rivierkreeften, de boosdoeners. Ik vrees dat we voorlopig op Noorwegen zijn aangewezen als we water uit een rivier willen drinken.

Nederland heeft het vieste water van Europa

IIn 2027, over vier jaar, moet het water in heel Europa in en boven de grond weer schoon zijn. Dit spraken de Europese landen af in 2000. Hoever zijn we daarmee?

Van alle Europese landen staat Nederland stijf onderaan. Nog niet één procent van het water voldoet aan de afgesproken doelstellingen. De top drie wordt gevormd door Finland (73 procent), Roemenië (66 procent) en Noorwegen (66 procent).

Dat Nederland de doelen niet haalt, komt volgensonderzoeker Roel Knoben van ingenieursbureau Royal Haskoning voor ongeveer een derde door de uitspoeling van meststoffen en bestrijdingsmiddelen in de landbouw. Nog een derde komt van schadelijke stoffen die huishoudens en industrie lozen, zoals fosfaat,ammonium, medicijnresten en cosmetica. Ook de recente vondsten van enorme gehaltes pfas in de Westerschelde en de wateren in de omgeving van Dordrecht zijn hieronder te scharen. En nog eens een derde is afkomstig uit het buitenland via rivieren en riooloverstorten, die bij hevige neerslag vervuild water lozen in oppervlaktewater. Vooralsnog is er voor ons mensen nog voldoende schoon drinkwater. Maar op piekmomenten zijn er al regionale tekorten. Het RIVM voorziet dat zonder extra maatregelen in 2030 alle drinkwaterbedrijven niet altijd aan de groeiende vraag kunnen voldoen. Een combinatie van klimaatverandering, waardoor er vaker perioden zijn dat er minder water beschikbaar is, en verontreiniging noemt het instituut als oorzaak.

In de winter is voor dieren weinig voedsel te vinden in ons land . De blijvers eten zich daarom in de herfst barstensvol, anderen vertrekken naar het zuiden waar ze nog wel een kostje bij elkaar kunnen scharrelen. En dan is er een groep die een veilig plekje opzoekt om te gaan slapen. Hun leven gaat maandenlang op de spaarbrander. TEKST:

In de loop van het najaar zoekt de ringslang een geschikte plek om de winter door te komen. Heel kieskeurig is hij daarbij niet. Takkenbossen komen in aanmerking, maar ook braamstruiken, konijnenholen, vermolde bomen en kelders. Zo lang het er maar niet kan vriezen en het niet te vochtig is. Bovendien wil hij graag een rustig plekje in de buurt waar hij kan zonnen als hij uit z’n winterslaap komt. Die mix van wensen maakt dat je de ringslang vindt in waterrijke gebieden op zandgronden in het oosten en zuiden van het land, maar ook langs laagveengebieden, (spoor)dijken en bossen. Van de drie slangensoorten die in ons land leven – adder en gladde slang zijn de andere twee – komt de ringslang het meest voor. Dat wil niet zeggen dat het goed gaat. Er gaat veel geschikt leefgebied verloren door verdroging en watervervuiling. Deze factoren zorgen er ook voor dat er minder prooien (kikkers en padden) zijn.

Frans Bosscher

Als we het over lieveheersbeestjes hebben, gaat het vaak over die met zeven stippen. Dat is echter maar één van de meer dan zestig soorten die in ons land voorkomen. Wat voor allemaal geldt, is dat de meeste oude lieveheersbeestjes voor de winter doodgaan. De jonkies overwinteren graag in tuinen. Daar zoeken ze een beschut plekje tussen afgestorven planten, dood hout, mos, graspollen of groenblijvende heesters, zoals coniferen, brem en klimop. Elke soort heeft zo z’n eigen voorkeur. Je helpt ze dus enorm door niet alles op te ruimen in de tuin. Twee soorten, het tweestippig lieveheersbeestje en het Aziatisch lieveheersbeestje kruipen dicht bij elkaar, bijvoorbeeld in een kier van een raam. Maar ze zoeken ook in huis wel eens een mooi plekje op. In het voorjaar worden ze weer actief en gaan ze vanzelf weer naar buiten.

De kleine vos is een vlindersoort die als volwassen vlinder overwintert en niet als eitje of rups. In augustus en september eet hij zich vol en zoekt dan een schuilplaats op. Dat moet op een koele beschutte plek zijn, zoals een schuur. Kou is geen probleem, hij verdraagt temperaturen tot 20 graden onder de nul. Met warmte kan hij slechter om gaan. Als de temperatuur op een winterse dag boven de 10 graden komt – en dat komt door klimaatverandering steeds vaker voor – wordt hij wakker. Daarbij moet hij z’n energievoorraad aanspreken. Als dat een paar keer gebeurt, heeft hij in het voorjaar niet genoeg energie over om zich te kunnen voortplanten. Dit geldt ook voor de andere drie winterslapers onder de vlinders: dagpauwoog, citroenvlinder en gehakkelde aurelia. De laatste jaren gaan de aantallen kleine vos in het oostelijk deel van het land hard achteruit. Als mogelijke oorzaken worden warme winters en stikstof genoemd, maar duidelijkheid is er nog niet.

Het is niet zo dat-ie schuw is – je komt hem in het hele land tegen – maar de gewone pad is wel erg op z’n rust gesteld. Zijn bruinige kleur camoufleert hem goed. Maar dat is nog niet het hele verhaal. Hij komt alleen ’s nachts in actie. Overdag zit ie in de tuin, het park of een braakliggend stuk land in een holletje onder een steen of een stuk hout. In de winter kruipt-ie nog wat verder weg. Soms in de modder van een poel, maar meestal ergens op het land. Een holletje graaft hij zelf met z’n achterpoten. Aan het eind van de winter is het tijd voor voortplanting. Daarvoor trekt de pad soms kilometers ver om terug te keren naar het water waarin hij is geboren. Een hachelijke onderneming waarbij nogal wat padden omkomen. Op veel locaties in het land helpen vrijwilligers padden daarom met het oversteken van wegen.

Stekels helpen goed om vijanden op afstand te houden. Maar tegen de kou werken ze niet. Als de temperatuur onder een graad of tien zakt, bouwt de egel een nest. Hij stapelt op een beschutte plek wat bladeren, gras, takjes en plantenstengels op elkaar en maakt er een holte in. Daarin slaapt de egel dan tot warmere tijden. Z’n lichaamstemperatuur zakt van 36 naar 10 graden, z’n hartritme daalt van 190 naar 20 slagen per minuut. De energie die daar dan nog voor nodig is, haalt de egel uit z’n vetlaag. Egels waren altijd de gewoonste zaak van de wereld, maar de laatste tien jaar is de helft verdwenen. Ze verhongeren, worden vergiftigd of komen onder een auto (jaarlijks worden er 135.000 doodgereden). Wil je de egel helpen? Maak dan je tuin egelvriendelijk: haal de tegels eruit en zet er planten en struiken in. En laat bladeren vervolgens liggen; daaronder vinden egels insecten. Ze gebruiken de bladeren bovendien voor hun nesten. Je kunt ook een egelhuis maken. Hoe dat moet, vind je op nm.nl/dieren/egel

kort

Pim, hoe

zit dat?

Het lijkt net alsof alleen Natura 2000-gebieden last hebben van te veel stikstof en andere problemen zoals verdroging en insecticiden. Er zijn toch veel meer natuurgebieden bij Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, provinciale landschappen en anderen? Waarom krijgen die niet meer aandacht? Ik verwacht dat het politieke niet makkelijk zal zijn, maar ik vind het wel belangrijk.

Jennie van Dorp

“Natura 2000-gebieden krijgen inderdaad veel aandacht. Dat heeft alles te maken met het strengste beschermingsniveau van die gebieden. Want Nederland heeft de plicht om aangewezen plant- en diersoorten en hun leefgebieden in Natura 2000 goed te beschermen. Dat is niet voor niets: deze natuur is kwetsbaar. Bescherming gebeurt niet alleen door maatregelen in het natuurgebied te treffen, maar ook door externe factoren aan te pakken. Denk aan verdroging door drinkwaterwinning, waterpeilverlaging, verzuring van de bodem door stikstofdepositie of geluidsoverlast door een festival. Natuurgebieden die niet zijn aangewezen als Natura 2000 hebben deze bescherming niet. Helaas blijven echte acties om natuur beter te beschermen te vaak uit, met alle gevolgen voor de natuur van dien. De reacties die wij geven op (het uitblijven van) maatregelen door de politiek, zijn door de juridische en politieke ontwikkelingen vaak op Natura 2000 gericht. En ook de media hebben vooral oog voor het juridische aspect van de stikstofcrisis. Dat is treurig, want de echte stikstofcrisis speelt zich ook af in gebieden met een minder strikt beschermingsregime. Zo vallen de Peelgebieden in Brabant onder

CONTRIBUTIE 2024

Natura 2000-bescherming, maar het nabijgelegen bosgebied de Stippelberg niet, hoewel dat ook te kampen heeft met overmatige stikstofneerslag. Een ander voorbeeld is de Utrechtse Heuvelrug: wel natuurgebied maar geen Natura 2000 en dus niet beschermd tegen externe factoren.

Onvermoeibaar

Ruim de helft van onze natuurgebieden heeft de Natura 2000-status. In onze eigen media proberen we het brede scala van ál onze natuurgebieden te laten zien, Natura 2000 of niet. Onvermoeibaar leggen we uit wat de gevolgen voor de natuur zijn als ze verdroogt, verzuurt of wordt verstoord. Want alle natuurgebieden zijn bijzonder, verdienen aandacht én bescherming. Wij blijven, nu en straks, pleiten voor betere bescherming, zowel juridisch als in de praktijk, en op Europees, landelijk en provinciaal niveau. Voor natuurgebieden met Natura 2000 status en zonder.”

Directeur Pim van der Feltz gaat in elke Puur Natuur in op een vraag van een lezer. Heb je ook een vraag? Stuur ‘m naar puurnatuur@ natuurmonumenten.nl

Als grootste natuurbeweging willen we ons onverminderd in blijven zetten voor het behoud van onze natuur, ook nu we te maken hebben met een hoge inflatie. Bovendien gaan we de komende jaren aan de slag met grote natuurherstelprojecten. Die zijn hard nodig om de leefgebieden van planten en dieren te verbeteren, zodat Nederland in 2030 weer rijker aan natuur is.

Vanwege die gestegen kosten hebben we besloten de contributie iets te verhogen. Een individueel lidmaatschap wordt € 37,50 per jaar of € 3,50 per maand. Een Samen-lidmaatschap (met je partner) wordt € 6,50 per maand en het Gezin-lidmaatschap € 8,50 per maand. Mocht je vragen hebben hierover, neem dan contact op met onze Ledenservice via

STEM NATUURLIJK

Op 22 november vinden de Tweede Kamerverkiezingen plaats. Nederland snakt naar oplossingen en daadkracht. Zo ook de natuur. Daarom zetten we alles op alles om op 22 november de natuur een luide en duidelijke stem te geven. Kies voor een zo groen moge lijk coalitieakkoord. De natuur kan niet langer wachten! Kijk op nm.nl wat jij kunt doen.

‘ Terug naar wat de bedacht heeft’

GROENE TOEKOMST

In de serie Groene Toekomst spreken we jonge mensen over natuur en klimaat. Wat vinden zij belangrijk? Hoe moeten we het land anders inrichten?

Na haar middelbare school wilde Elisa Diepenbroek leren ontwerpen. Ze koos voor de studie Landschapsarchitectuur en Ruimtelijke planning aan Wageningen University & Research.

‘Met mijn kennis kan ik straks het beleid beïnvloeden.’

TEKST: Caroline Togni BEELD: Erik Smits

Waarom koos je voor landschapsarchitectuur? “Ik dacht aan kunst en ontwerpen, ging kijken op verschillende kunstacademies. Tot ik in Wageningen kwam, tot dan toe een onbekend oord voor mij. Wat een plek, dacht ik, zo middenin de natuur, echt uniek. En het bleek dat ze er bijzondere studies hadden. De belangstelling voor landschapsarchitectuur kwam later. Dit was ook ontwerpen, maar dan voor een groot publiek en een groot werkgebied. Als ontwerper iets betekenen voor de samenleving, dat leek me mooi. ‘Ken je die snelweg?’ vroeg een student. ‘Daarvan ontwierp ik de berm.’ Dat vond ik fascinerend, dat je al tijdens je studie aan zoiets groots meewerkt.”

Waar begon jouw liefde voor de natuur? “Met het buiten zijn. Ik groeide op in Loppersum, op het platteland van Groningen. Elke dag was ik buiten, altijd bezig. Met fietsen en hutten bouwen, een vlot maken. Thuis hadden we een grote tuin met fruitbomen en -struiken. Daarin had ik mijn eigen planten, zoals tomaten. En ik kende alle kruiden uit mijn hoofd. Kleine beestjes bekeek ik in een potje met mijn vergrootglas. Natuur was vanzelfsprekend.”

Hoe geldt dat nu, tijdens je studie?

“Neem de tijd als je met mij gaat wandelen, haha. Ik stop bij elke plant om ‘m op te zoeken in de PlantNet-app. Maar er zijn ook andere manieren waarop mijn wandelingen vaak ‘uit de hand lopen’. Zoals op het strand, als je ziet wat daar allemaal aanspoelt.

Ik kan dan niet stoppen met opruimen. De studie maakt dat ik me veel bewuster ben van de natuur. Bij Landschapsarchitectuur zijn we constant bezig met natuur, leefomgeving en alle aspecten daarvan. Daarbij komen dan alle factoren die invloed hebben op onze leefomgeving: het klimaat, de bodem, water, planten, dieren en de rol van de mens. Dankzij mijn opleiding mag ik straks een bijdrage leveren aan het verder ontwikkelen van Nederland.”

Wat vind jij belangrijk voor je leefomgeving? “Dat mensen betrokken zijn bij hun omgeving, dat zij oog hebben voor natuur en voor alles wat leeft. Niet alleen bezoekers van natuurgebieden, maar ook bewoners in hun eigen buurt. Als mensen betrokken zijn, leidt dat tot verantwoordelijkheidsgevoel, waardering en het besef dat je moet zorgen voor de natuur in je leefomgeving.”

Hoe ziet jouw ideale landschap eruit?

“Het is vooral groen, met bloemen en planten die van invloed zijn op de biodiversiteit. Met verschillende leefgebieden voor bijen en andere insecten, corridors voor dieren. Met verticale bossen in de bebouwde omgeving, zoals de Bosco Verticale, wolkenkrabbers in

Milaan. Dat is echt een supergoed idee! Niet dat dit dé oplossing voor klimaatadaptief wonen is, maar deze torens laten wel zien dat we anders met de ruimte kunnen omgaan. Verticaal vegetatie in het zicht brengen zet mensen aan het denken. Daarnaast is het aantrekkelijker dan een betonnen muur. Op die manier kijken naar je omgeving inspireert mij, die kant moeten we echt op. Dat iedereen, ook in stedelijke gebieden, zijn eigen tuintje heeft. Mijn idee is dat ik landschapsarchitect word. Maar wellicht pas ik beter aan de beleidskant, bijvoorbeeld op een ministerie. Met mijn kennis kan ik daar iets betekenen: het beleid beïnvloeden en steeds meer de goede richting opduwen, dat lijkt me een mooi streven.”

Naar de toekomst kijkend, moet Nederland anders worden ingericht?

“In plaats van vanuit de mens bedachte dingen moeten we teruggaan naar wat de natuur heeft bedacht. Laat de natuur meer zijn gang gaan. Ik zie een combinatie voor me van natuur en menselijk ingrijpen. Een mooi voorbeeld daarvan is de zandmotor, een kunstmatig schiereiland dat ervoor zorgt dat de kust tussen Hoek van Holland en Kijkduin op natuurlijke wijze aangroeit. De nieuwgevormde kust beschermt ons land tegen de zeespiegelstijging. Zulke initiatieven zouden we meer moeten hebben, oplossingen gebaseerd op natuurlijke processen.

En onze toekomst? Ik blijf positief. Nu heb ik vooral veel zin om aan de slag te gaan en impact te maken met mijn werk. Wat hoop geeft, is dat je zelf invloed kunt hebben.”

Elisa Diepenbroek (22) rondde deze zomer haar bachelor Landschapsarchitectuur en Ruimtelijke planning af. Ze gaat het komend academisch jaar als penningmeester in het bestuur van UniPartners werken om ervaring op te doen in het bedrijfsleven. Daarna kiest zij hoogstwaarschijnlijk voor de master Landschapsarchitectuur aan de Wageningen University and Research.

Weelderige wildernis

Bosaalbessen, rode kornoeljes, kardinaalsmutsen, Gelderse rozen… Ze staan deze maanden weer vol met vruchten. Vruchten waar vogels hun buiken mee vol eten voor ze de winter in gaan, hier of in Afrika. De struiken staan in het nieuwe bos dat is aangeplant waar tot 1871 het Beekbergerwoud stond. In dat jaar werd dit bos, dat zo’n 8.000 jaar oud was, gekapt. 20 jaar geleden begon Natuurmonumenten met de aanleg van een nieuw bos, mét bomen en struiken die rechtstreeks afstammen van de soortgenoten die in het oude bos stonden. Dat kon omdat een aantal bomen en struiken bij de kap zijn gespaard. Daar zijn stekken van verzameld en vervolgens opgekweekt. Zoals dat gaat met een bos heeft het tijd nodig, maar inmiddels staat er weer een nat, gevarieerd bos met bomen en struiken die hier echt thuishoren. De Nationale Postcode Loterij maakte de aanleg van het nieuwe Beekbergerwoud mogelijk met een extra bijdrage van 750.000 euro. We danken dan ook alle deelnemers van de Postcode Loterij voor deze steun. Dankzij hen groeit er weer een weelderige wildernis aan de rand van de Veluwe.

Graafland Een plant moet iets te doen hebben

Het is lastig lopen zo. Precies op de paden steekt kamille de kop op. Waar ik de grond met mijn klompen plet, komt kamille hem weer losmaken. Verluchtigen, dat is kamilles taak in de natuur. Iets verderop staat de brandnetel. Die is druk bezig met krachtige wortels het gebiedje dat ik hem toewees te doorwoelen. Planten zijn de stille werkers van de natuur. Elke plantensoort heeft een taak in het grote geheel. Zo is het riet aan de oevers constant met het water in gevecht. Het is de verlandingsplant bij uitstek. En de cactussen die vocht vasthouden, zijn feitelijk de waterplanten van de woestijn. Ze blijven zich eeuwig verzetten tegen de verzanding. Een plant moet iets te doen hebben, anders vervalt hij in lusteloosheid en wordt – uiteindelijk – ziek. Desnoods laat ik planten elkaar bezighouden. Bij de brandnetel plant ik hartgespan. Ze zijn aan elkaar gewaagd. Zevenblad scheep ik op met roberts kruid. Ze houden elkaar in evenwicht. Geef ik mijn planten een bot om op te kluiven, dan heb ik geen kind aan

ze. Ze ontwikkelen zich volgens het boekje, zonder dat kunstmatige middelen nodig zijn. De goudsbloem is een aparte. Van alle planten die ik kweek, trekt die het meeste op de mens aan. De oude Egyptenaren, Romeinen en Grieken hadden dat al door. Ze koesterden hem vanwege zijn verzorgende en helende werking. We kweken al meer dan honderd jaar goudsbloemen om er verzorgingsproducten van te maken. Omdat deze door en door gecultiveerde plant nog amper plantaardige concurrentie verdraagt, geef ik hem een eigen plekje zodat hij lekker op zichzelf kan staan. Dat ben ik hem verplicht. De goudsbloem zorgt al eeuwen voor ons. Aan mij de eervolle taak zo goed als ik kan voor de goudsbloem te zorgen.

Jan Graafland,

Win!

Verstevigende Body Butter met Granaatappel

Onze nieuwe Body Butter herstelt en verbetert de huidelasticiteit. Zo voorkom je vroegtijdige huidveroudering. Het is 100% natuurlijk én bewezen effectief. Je kunt een van de 15 Verstevigende Body Butters t.w.v. € 17,99 winnen. Stuur je naam en adres vóór 30 september naar weleda@ natuurmonumenten.nl

Vragen aan Frans

Frans Bosscher van Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuurgebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

Hoe vinden jonge vogels de weg?

Als het ze is gelukt om vliegvlug te worden, gaan jonge vogels in het najaar op reis naar het zuiden. Maar hoe weten ze waar ze naartoe moeten? Lang was de gedachte dat die bestemming in hun genen lag opgeslagen. Dat idee kunnen we loslaten dankzij een experiment dat Groningse wetenschappers uitvoerden onder leiding van trekvogelbioloog Theunis Piersma. Zij broedden eieren uit gruttonesten uit in een machine. Tegen de tijd dat de jonge vogels klaar waren voor vertrek naar Afrika, brachten de onderzoekers enkele gruttootjes naar Polen. Die vertrokken

vandaar naar het zuiden, de andere vanuit Friesland. Als de bestemming in het erfelijk materiaal was opgeslagen, zouden de grutto’s elkaar in Afrika weer moeten tegenkomen. Maar dat gebeurde niet. De grutto’s die naar Polen waren gebracht, vlogen met hun Poolse soortgenoten naar een overwinteringsgebied duizenden kilometers verderop. Het is daarom heel goed mogelijk dat trekvogels, zoals grutto’s, van hun soortgenoten leren waar ze naartoe moeten. Zulk lerend vermogen is in tijden van klimaatverandering en vernietiging van leefgebieden best handig.

Afgelopen voorjaar waren er opvallend weinig vlinders te zien. Uit metingen van de Vlinderstichting blijkt dat het een van de slechtste vlinderjaren in dertig jaar is. Vooral klein geaderd witje, klein koolwitje, kleine vos, kleine vuurvlinder en landkaartje zijn veel minder geteld dan andere jaren. Het heeft vermoedelijk te maken met de extreme droogte in de zomer van vorig jaar. Veel planten hadden te lijden onder die droogte, ook de planten waar vlinders hun eitjes op afzetten. Vlindersoorten die het al moeilijk hebben door verdroging, overmatig mestgebruik en versnippering van leefgebieden, komen hierdoor verder in de problemen. Andere soorten herstellen zich meestal wel.

Ook een vraag?

Stuur die naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl.

Je krijgt altijd antwoord (ook al duurt het soms even).

De leukste vragen krijgen een plek in deze rubriek.

Waarom knagen hoornaars aan takken?

Els van Genugten zag in wandelgebied Gement bij Den Bosch een hoornaar knagen aan een takje. Waarom doet hij dat, vroeg ze. Is het om er een nest mee te maken of is het voedsel? In dit geval gaat het om voedsel. Volwassen hoornaars leven van plantensappen. Ze vangen weliswaar veel insecten, vooral vliegen en muggen, maar die voeren ze aan hun larven. Om een nest te maken knagen ze ook aan hout, maar dan van dode loofbomen of bijvoorbeeld schuttingen. Van die vezels maken ze een papje, waarmee ze een nest bouwen.

Wat is er aan de hand met…

WAT IS DIT?

Tijdens een wandeling op de Noord-Veluwe zette Henk van Nunen dit ‘beestje’ op de foto. Hij vermoedt dat het om een rups gaat. En dat klopt. Het is de rups van de meriansborstel, een nachtvlinder. Met z’n borstelhaartjes, die meestal wat gelig zijn, z’n gele, witte of zelfs roze lichaam en een rode stekel trekt hij de aandacht. Hij overwintert in een cocon in een strooisellaag of op de plant waarop hij als rups leefde, zoals meidoorn, sleedoorn, wilg, eik, berk, beuk en fruitbomen. De meriansborstel is vernoemd naar Anna Maria Sybille Merian, die in de 17e eeuw bekendheid verwierf met haar prachtige vlindertekeningen.

…de zomertortel

Zowel hier als in Europa kelderen de aantallen zomertortels. Vijftig jaar geleden waren hier nog zo’n 35.000 broedparen, nu zijn het er maar 600 tot 900.

Wat zijn de oorzaken?

In de eerste plaats de hoog-

productieve landbouw, waardoor houtwallen, heggen en hagen zijn verdwenen. Daarmee zijn er vrijwel geen geschikte nestgelegenheden meer. Door het intensieve landgebruik verdwijnen bovendien wilde planten. Gevolg is dat de

duiven, die zaadeters zijn, geen voedsel meer vinden. Ook de jacht is een groot probleem. De zomertortel is de enige duivensoort die overwintert in Afrika. Jaarlijks worden er in ZuidEuropa tijdens de trek tussen de 1,5 en 2 miljoen geschoten.

Wat te doen?

Er is een internationale actie om de zomertortel te redden. In Nederland krijgt dat invulling met Operatie Zomertortel, gecoördineerd door Vogelbescherming. In Spanje is de jacht nu verboden. Verspreid over Nederland worden voedselveldjes aangelegd in de buurt van geschikte broedlocaties, zodat de zomertortels voldoende voedsel kunnen vinden voor zichzelf en hun jongen.

Waar komen die veldjes?

In Zeeland, Flevoland en Drenthe, en in NoordLimburg, omdat daar nog broedende zomertortels zijn. Onze boswachters hebben bij Ravenswoud, grenzend aan het Fochteloërveen, vijf veldjes aangelegd. In het gebied broeden vermoedelijk nog twee paren.

Is dat de toekomst: bijvoeren?

Nee, de hoop is dat er met de overgang naar een natuurvriendelijke landbouw weer meer geschikt leefgebied voor de zomertortels komt. Onze boswachters bij Ravenswoud werken daar ook naartoe. Zo wordt er op de akkers 4 kilometer aan struweel aangeplant, waar onder andere de zomertortels in kunnen nestelen.

naar de bodem van de Krijtzee

Het is een wonderlijke plek, de vroegere ENCI­groeve op de Sint­Pietersberg. Honderd jaar lang was de cementfabriek een drijvende kracht van bouwend Nederland dankzij de winning van kalksteen, nu is het een natuurgebied waar je letterlijk in de geschiedenis afdaalt.

TEKST: Wilco Meijers BEELD: Patrick Geelen

‘Vroeger fietste ik hier als jochie nog overheen”, vertelt Mark van Swaay, gids in de ENCI-groeve op de Sint-Pietersberg. Hij wijst naar de lucht, tientallen meters hoog. Daar liep in zijn jeugd de Luikerweg. Nu is er niets. Ja, de hemel waar gierzwaluwen hun acrobatische vliegkunsten vertonen. Dankzij de winning van mergel, om preciezer te zijn kalksteen, veranderde het plateau van de Sint-Pietersberg al vanaf de eerste eeuw in een gatenkaas. De mergel werd gebruikt om akkers mee te verbeteren, maar ook als bouwmateriaal. Er zijn in al die eeuwen miljoenen blokken uit de berg gezaagd, wat een gangenstelstel van dik 220 kilometer lengte opleverde. De laatste honderd jaar ging het snel. In 1926 ging de ENCI (Eerste Nederlandse Cement Industrie) hier machinaal kalksteen winnen. Protesten van toenmalige natuurbeschermers haalden niets uit. De kalksteen werd ter plekke gemengd met

klei en ging als cement de groeve uit. Dat resulteerde in een zeer diepe groeve – het diepste punt is 95 meter vanaf de Luikerweg – die nu 135 hectare omvat.

Mosasaurus

Mark vertelt het verhaal in een notendop, net als talrijke andere verhalen die hij samen met zijn collega-vrijwilliger Wil Strik aan zijn publiek opdient. Over de Krijtzee die hier pakweg 70 miljoen jaar geleden lag en een groot deel van Europa bedekte, over de mosasaurus of maashagedis waarvan zes exemplaren in de groeve zijn gevonden, over vuursteenlagen en haaientanden, maar ook over de transformatie van de groeve tot natuurgebied, ontworpen in 2009, ingezet in 2018. De bodem kwam in zicht en langzaamaan werd de mergelwinning afgebouwd. Die stopte in 2018 definitief, twee jaar later werd ook de productie van cement beëindigd. De natuur krijgt nu de ruimte, vertellen Wil en Mark. “De biodiversiteit is hier enorm.

Vooral de droge kalkgraslanden op de hellingen zijn zeer soortenrijk, met soms wel vijftig soorten bloemen en kruiden op één vierkante meter. En dankzij het warme microklimaat in de groeve leven hier veel vlinders en andere insecten die je elders in Nederland niet ziet.”

Maar water is er ook. Er zijn kalkmoerassen waar de zeldzame vroedmeesterpad leeft en de tengere grasjuffer, een echte groevelibel. En we verbazen ons over de azuurblauwe kleur van de Centrale plas, met dank aan het mineraal glauconiet dat de instraling van zonlicht versterkt.

Tinder

We passeren de groenste hoek van de groeve, niet voor niets de Oehoevallei genoemd. Deze plek werd als eerste aan de natuur overgedragen, met dank aan een oehoepaar dat hier in 1997 neerstreek. Het luidde de terugkeer in van de uil – de grootste van Europa –als broedvogel in Nederland.

“Inmiddels broedt er verderop nog een paar”, vertelt Wil. Maar er is ook treurig nieuws. Dit voorjaar overleed het mannetje van het paar in de Oehoevallei aan vogelgriep, nog voor de broedtijd. De nestplek werd ‘gekaapt’ door nijlganzen. Het vrouwtje zoekt inmiddels een nieuwe partner. “Die zit op Tinder”, grapt Wil. “Haar lokroep is regelmatig opgevangen door onderzoeker Marjon Savelsberg. Zij kan met hulp van geluidsopnames oehoegeluiden interpreteren en ze individueel onderscheiden.” Dankzij onderzoek weten we ook dat de oehoes hier niet oud worden. Een jaar of vijf, terwijl gezonde oehoes ruim twintig kunnen worden. De vogels krijgen via prooidieren te veel pcb’s binnen, schadelijke stoffen die neerslaan in de omgeving.

Uitzicht

Terug uit de groeve wandel ik verder met boswachter Lysan Wolf en vrijwilligerscoördinator Moniek Theunisz. We volgen de randen, met af en toe stevig klimwerk. In het Popelmondedal puffen we even uit, met uitzicht over golvende velden, bloemrijke

randen en kasteel Neercanne in de verte.

“Alsof je in Frankrijk bent”, vindt Lysan. Daar valt veel voor te zeggen, zeker met de wijngaarden van de Apostelhoeve op de achtergrond. Ook hier wemelt het van de bloemen en vlinders op de kalkgraslanden. Verderop zien we de Duivelsgrot en Groeve Duchateau schitteren in de zomerzon. Ooit ontstaan door mergelwinning, nu ideale leefgebieden voor vleermuizen, vlinders en vogels die van de kalksteen pikken. Zo blijft de Sint-Pietersberg verrassen, ook voor Lysan en Moniek. “De ene dag zie je sabelsprinkhanen, de volgende dag dikkopjes van de rugstreeppad. De rijkdom aan soorten koesteren we elke dag, al is daar best veel beheer voor nodig. Zo begrazen mergellandschapen de kalk-

Op excursie in de groeve

Elke woensdag en zaterdag zijn er excursies in de buitenlucht door het voor publiek niet toegankelijke deel van de groeve. Je hoort en ziet van alles over de rijke geschiedenis en natuur. Boeken kan via: nm.nl/groeve-excursie

graslanden en houden ze de groeves vrij van vegetatie. Ook de groevewanden houden we zoveel mogelijk onbegroeid, zodat het warme microklimaat blijft bestaan. Een klus die gespecialiseerde abseilers regelmatig uitvoeren. In de groeve zelf helpen vrijwilligers mee met de bestrijding van vlinderstruiken en pseudoacacia’s, soorten die hier van nature niet voorkomen. Vlinderstruiken zijn mooi, maar vlinders zetten er geen eitjes in af. En de van oorsprong Amerikaanse acacia’s koloniseren de groeve razendsnel, ten koste van bijvoorbeeld haagbeuken en eiken. Helemaal kwijt raak je ze niet, maar zo geven we inheemse planten en bomen meer kans.”

Zo neemt de natuur de groeve geleidelijk aan over, zien we vanaf het uitkijkplatform bij de trap van de immense groeve. Het wordt steeds groener, een beetje zoals de Oehoevallei al is. Een mooi vooruitzicht.

BEELD: NATUURMONUMENTENSTEFAN CLAESSENS, GETTY IMAGES

Groeve St Pietersberg

7 km

Startpunt: parkeerplaats bij Fort Sint-Pieter, Luikerweg 80, Maastricht. De route wordt aangegeven met gele pijltjes. De route staat ook op onze site: nm.nl/groeveroute

Routepunten onderweg

1

Ingang van de Grotten Noord of Gangenstelsel Noord die met een gids te bezoeken zijn via Maastricht Underground. Met onder meer aandacht voor Rembrandts Nachtwacht.

2

Het platform symboliseert de voortzetting van de vroegere Luikerweg. Hier zie je hoeveel van de Sint-Pietersberg verdween door de mergelwinning. Naast het platform ligt het begin- of eindpunt van het Pieterpad.

3

Als je de trap naar de groeve afdaalt, maak je een geologische tijdreis. Elke centimeter naar beneden is zo’n duizend jaar terug in de tijd. De betonnen

stukken waar zeldzame planten groeien. Het bovenste stuk heet de Zandhoek, schrale grond waar veel kruiden groeien.

6

Kleine groeve waar vroeger mergelblokken uit werden

7

Iets van het pad af zie je deze voormalige mergelgroeve liggen, ook bekend als Groeve de Tombe. Op de richels groeien planten die uniek zijn voor Nederland, zoals tengere veldmuur.

8

In het dal zie je een lint van bomen. Hier kronkelt de Jeker door het landschap, in België Geer geheten. Aan de overkant ligt de oudste commerciële wijngaard van Nederland.

9

Fort uit 1702, gebouwd van mergelblokken en bakstenen. Het verdedigingswerk van Maastricht is tussen 2006 en 2012 gerestaureerd. In het fort en in de grotten zijn dagelijks rondleidingen door Maastricht Underground.

Louise Six laat Buitenplaats Gooilust na

De geschiedenis van Natuurmonumenten samengevat in vijftig historische momenten, personen en gebeurtenissen. Aflevering 7: een bijzondere nalatenschap.

Voorzitter van Natuurmonumenten Piet van Tienhoven zal wel opgekeken hebben toen twee dames zich in 1930 meldden bij zijn Amsterdamse woning. Het waren jonkvrouw Louise Blaauw-Six en haar huishoudster. Six deed Van Tienhoven een voorstel: als Natuurmonumenten haar ouderlijk buiten Hilverbeek zou kopen van haar broer, zou zij haar buitenplaats

Terug op Marker Wadden

Een dwergstern van 22 jaar is teruggekomen op Marker Wadden. Vrijwilliger Maarten Hotting ontdekte hem tijdens het vogelonderzoek op de nieuwe natuureilanden in het Markermeer.

“22 jaar is heel oud voor een vogeltje van maar 55 gram”,

kort

De rijke geschiedenis van Landgoed Oosterheide

Over landgoed Oosterheide, gelegen tussen Breda en Oosterhout, schreef Ruud Smeulders het boek ‘Landgoed Oosterheide, cultuurhistorie en verhalen’. De roerige geschiedenis van Brabant, militaire oefeningen in de 18e eeuw en zelfs spookverhalen komen aan de orde. Maar ook hoe Natuurmonumenten het

aldus Maarten. “Deze vogel werd in 2001 als kuiken geringd in het Haringvliet. Vorig jaar broedde hij ook op Marker Wadden.”

Dwergsterns broeden normaal gesproken uit sluitend langs de kust bij zout water. Dat enkele

Rondom het Naardermeer wordt een natte bufferzone aangelegd, een schil die het schone water langer in het natuurgebied houdt. Met meer ruimte voor water en waterriet, de perfecte broedplek voor (moeras)vogels.

Een icoon om trots op te zijn, het Naardermeer bij Naarden. Een van de oudste natuurlijke meren van Nederland en ons eerste beschermde natuurgebied. Een paradijs voor de purperreiger, groeiplaats voor zeldzame kranswieren en fonteinkruiden, en leefgebied van de otter. Maar ondanks de bescherming sinds 1905, wordt de natuur hier al jaren bedreigd. Er lekt water weg uit het meer naar de lager gelegen polders eromheen. Om de natte natuur van het kerngebied met typische laagveensoorten voor de toekomst te behouden, is een buffer met veel waterriet nodig.

“Vroeger lag het Naardermeer op het laagste punt in de omgeving”, vertelt boswachter Angelique Aerts. “Het meer wordt van oudsher gevoed door schoon kwelwater, afkomstig van de Utrechtse Heuvelrug en het Gooi. Door inklinking liggen de polders rondom het meer nu lager waardoor het gebied het water moeilijk kan vasthouden. De gevolgen voor plant en dier zijn groot. De natte natuur verdroogt, maar juist de rietlanden en moerassen zijn uiterst belangrijk voor de ruim 75 vogelsoorten in het Naardermeer.”

Ruimte voor riet

Dit proces is al decennia gaande, net als de herstelmaatregelen. Sinds 1993 zijn vanuit het Herstelplan Naardermeer rondom het natuurgebied gronden aangekocht die een natuurbestemming kregen. De inrichting van deze zogenoemde (natte) schil om het Naardermeer is het sluitstuk van het herstelplan. De provincie Noord-Holland heeft een voortrekkersrol, in nauwe samenwerking met Waterschap Amstel, Gooi en Vecht en Natuurmonumenten. Van de Nationale Postcode Loterij ontving Natuurmonumenten in 2020 1,8 miljoen euro voor versterking van dit natuurgebied. Afgelopen zomer werd een begin gemaakt met

UIT DE REGIO

de aanleg van de schil, vertelt Angelique. “Aan de zuidkant komt in de polders meer ruimte voor water en waterriet door het uitbaggeren en verbinden van sloten.”

Natuurparadijs

Vanaf begin 2024 volgt in fasen de rest van de schil rond het Naardermeer. Ook zal de dijk rondom het gebied verstevigd worden om het schone kwelwater dat het Naardermeer nog altijd voedt, vast te houden. Vooral de Keverdijkse Overscheense Polder wordt water en riet rijker. Angelique: “Dat is gunstig voor moerasvogels zoals de purperreiger, roerdomp, rietzanger, snor en kleine karekiet. De grote karekiet is helaas vertrokken uit het gebied, maar ik heb goede hoop dat die terugkeert. En met een beetje geluk komen de lepelaar, visarend en zeearend, die hier al voorkomen, ook in het gebied broeden. De zwarte stern zou ook een aanwinst zijn. Het belangrijkste is dat we de talrijke planten en dieren behouden, zodat het Naardermeer ook de komende honderd jaar een natuurparadijs blijft.”

Rondje om het meer

Helemaal om het Naardermeer heen loopt een wandelroute van liefst 18 km lang, met uitkijkpunten en paadjes naar het water. Volg de blauwe pijltjes. Info: nm.nl/ routenaardermeer

NAARDERMEER

Paul Overakker is sinds twee jaar actief voor ledencommissie Noord-Holland. Volgens hem is het nú de tijd om voor de natuur te knokken.

“Altijd al wilde ik me inzetten voor de natuur. Gelukkig heb ik daar nu meer tijd voor en ik vind het ongelooflijk leuk om onze leden te vertegenwoordigen. Om te weten wat er onder hen leeft, organiseren we bijeenkomsten. We werken samen met lokale teams van Natuurmonumenten om zoveel mogelijk te bereiken voor de natuur. De milieudruk is al jaren te hoog voor het water, de bodem en lucht. Herstel is noodzakelijk, het belang van de natuur voor ons welzijn en onze gezondheid blijft in mijn ogen onderbelicht. Om die reden organiseren we op 10 oktober een ledenavond met als thema Natuur en Gezondheid. Marieke Schatteleijn, bekend van televisieprogramma BinnensteBuiten en haar boek ‘Natuurzin’, zal daar spreken over wat natuur met je doet.”

DE VERENIGING, DAT BEN JIJ

Natuurmonumenten is een vereniging van mensen die van de natuur houden. Regionale ledencommissies zetten zich actief in voor natuur, landschap en cultuurhistorie, voor en namens de leden. Is dat ook wat voor jou? Ga dan naar de bijeenkomst van de ledencommissie in jouw regio. Een overzicht vind je op nm.nl/ledencommissies

Hard hoofd

De grote oogballen worden stevig op hun plek gehouden door botachtige structuren in de schedel. Daardoor kan een uil zijn ogen niet draaien. De oren zitten niet bij de oorpluimen, maar veel verder naar achteren op de kop.

Nachtkijker

De oehoe dankt zijn naam aan het geluid dat hij maakt. De uil rust overdag en jaagt ’s nachts, want ook met weinig licht houdt hij scherp zicht. Sinds 1997 zijn de oehoes (terug) in Nederland Een groeiend aantal oehoeparen broedt in de voormalige groeve van de Sint­Pietersberg in Limburg.

Vliegende schotelantenne

Met een spanwijdte van 170 cm is de oehoe de grootste uil van Europa, maar ondanks zijn omvang is er geen prooi die hem aan hoort komen. Door de speciale structuur van de veren vliegt de oehoe geruisloos. De beweeglijke oorpluimen houdt hij daarbij strak tegen zijn kop. Een oehoe kan heel goed horen. De verenkrans rond zijn ogen of het gezichtsmasker, werkt als een schotelantenne: het vangt elk geluidje op en versterkt dat.

Van prooi tot braakbal

Een jagende oehoe pakt wat hij pakken kan. Met zijn vlijmscherpe klauwen grijpt de uil zijn prooi stevig vast. Meestal vangt hij kleine zoogdieren, zoals muizen, ratten en konijnen. Maar hij vangt ook vogels, insecten, amfibieën en reptielen. Die gaan aan een stuk naar binnen: wat hij niet kan verteren, braakt hij uit. In zo’n braakbal vind je bijvoorbeeld vogelbotjes en dekschilden van kevers.

Scherp zien

Net als bij ons zitten er in het netvlies van het oog lichtgevoelige cellen. Bij de oehoe zijn dat enorme hoeveelheden staafjes. Daardoor heeft de uil maar heel weinig licht nodig om toch scherp te zien, en kan hij ’s nachts jagen. Kleuren ziet hij niet, alleen grijstinten.

270º in het rond

De nek van de oehoe is opgebouwd uit 14 wervels, twee keer zoveel als bij zoogdieren. Die uiterst flexi bele nek maakt dat hij goed om zich heen kan kijken, zijn kop kan de oehoe met gemak 270 graden laten draaien. De aders en slagaders in de nek zijn extra lang waardoor ze hierbij niet in de knel komen.

Oogbeschermers

De oehoe heeft grote oranjerode ogen. Een derde ooglid, het knipvlies, beschermt het oog tijdens de jacht. Het is doorzichtig zodat hij aal jagend wel alles goed kan blijven zien.

Veertjes en vuurtjes

Juno, Elin, Saar en Ianthe (alle vier 10) beleven een Wilde Buitendag in ’s-Graveland (NH).

“Bestaat de grond alleen ui t aarde?”, vraagt boswachter Leon aan de vriendinnen, terwijl ze het bos in trekken. Hun Wilde Buitendag is begonnen. “Nee, uit versnipperde blaadjes”, lacht Saar al wroetend. Leon: “Klopt! Een laag voedsel voor de bomen, er leven ook allerlei beestjes in. Onder die laag zit zand uit de ijstijd.”

Uit de bolderkar vol spullen, haalt Juno een verrekijker. Een merel die voorbijvliegt, herkent ze meteen. Het vergrootglas blijkt handig om paddenstoelen mee te bekijken. “Hè? Is dit nou een kleverige koraalzwam?”, vraagt Elin. Ze bekijkt de zoekkaart aandachtig. Leon komt erbij zitten. Het is er een, ze hebben een bijzondere paddenstoel gevonden!

Leon pakt vuurschalen uit zijn kar. Met touw, hooi, stro en een vuurstick mogen de meisjes zelf vuur maken. “Kijk uit voor je haar en kleren”, waarschuwt de boswachter. “Want koud vuur bestaat niet.”

Vonken maken lukt Juno goed, maar vuur is het nog niet. “Zooo frustrerend dit!”

Dan vliegt bij Elin, Saar en Ianthe de boel

Ben je klaar voor een bosavontuur?

In de aarde wroeten, paddenstoelen zoeken, zelf vuur of natuurkunst maken? Ga met de boswachter mee op ontdekkingstocht door het bos en leer van zijn skills tijdens de Wilde Buitendagen. Kijk voor data en alle locaties op OERRR.nl/wildebuitendagen

in de fik. Juichend staan ze erbij. “Mij gaat dit ook lukken”, zucht Juno. En ja hoor, even later staat ook zij trots naast een prachtig vuurtje.

Verstoppen

Ianthe verzamelt mooie blaadjes, veertjes en grasjes en plakt ze op een kaart. “Een natuurschilderij!”, roept ze. Eigenlijk zouden de meisjes het liefst helemaal opgaan in het bos. “Dat kan hoor”, zegt Leon. “Ik heb een camouflagestift bij me, om je net zo goed te verstoppen als de dieren.” Even later zijn de vriendinnen verdwenen en klinkt er alleen nog gegiebel. De stift helpt duidelijk niet tegen geluid…

IS JOUW (KLEIN)KIND

AL OERRR?

Voor € 2,25 per maand krijg je:

• Een welkomstcadeau

• Elk seizoen post vol inspiratie en acties

• Kalender met de leukste buitentips

• Korting op activiteiten in de natuur

Meld je aan via OERRR.nl

Emotioneel, maar tegelijkertijd ook lichtvoetig. Alle ruimte om je eigen kleur te geven. Ingrid, Inge en André kijken met veel liefde en dankbaarheid terug op het bijzonder afscheid van hun man en vader Wim den Boer op Natuurbegraafplaats Huis ter Heide.

HET RITME VAN DE SEIZOENEN…

‘Wim en de natuur waren goede vrienden. Op het water, in het bos, in de Zwitserse bergen en het ruige Schotse landschap. Hij kon goed alleen zijn met die vriend. Met een klein tentje op een stormachtig eiland. ‘Terug naar de natuur’ was een loso e die Wim aansprak. Dat je met een eeuwige plek voor altijd bijdraagt aan het beschermen van de natuur gaf hem een goed gevoel.’

BELLEN BLAZEN…

‘En ons ook. Dat geldt ook voor de organisatie. Bij Natuurbegraven Nederland hebben we bijzondere en empathische mensen ontmoet die je alle ruimte geven. Persoonlijke aandacht, maar ook alle vrijheid om je eigen keuzes te maken, zolang die de natuur niet verstoren. Bellen blazen, een barista en foodtruck en prachtige live muziek in de natuur. Het afscheid paste niet alleen goed bij Wim, maar ook bij ons. Verdriet en het leven vieren kunnen heel mooi samen gaan.’

‘Wim is uit de tijd gegaan op Hemelvaartsdag. Dat vond hij een mooi idee. Hij was een autonome sterke persoonlijkheid die ook toen hij ziek was altijd zijn eigen keuzes maakte. Onafhankelijk als de adelaar. Een machtige vogel die ook op de kist en kaart prijkte. Met een tekst over de schoonheid van de cyclus van het leven. Want alles gaat voorbij. Niets blijft. Zoals ook de natuur altijd weer verandert. Op het ritme van de seizoenen.’

VERBONDEN DOOR

DIMENSIES HEEN…

‘Natuurbegraafplaats Huis ter Heide heeft iets magisch. Niet alleen de fysieke plek die wij voor Wim hebben uitgezocht. Er hangt een sfeer waar je even buiten de tijd bent. Tussen het leven en andere dimensies in.

Maar ook buiten Huis ter Heide voelt Wim nog altijd heel dichtbij. Die diepe, liefdevolle verbondenheid ervaren we door al die dimensies heen. En op Hemelvaartsdag blazen we bellen met de kleinkinderen.’

Meer weten over Natuurbegraven Nederland?

Samen met Natuurmonumenten zorgen we ervoor dat deze plek voor altijd behouden blijft. Wil je meer weten over hoe we dat doen en wat natuurbegraven is, vraag dan een brochure aan via www.natuurbegravennederland.nl/brochures. De brochure geeft een goed beeld van de mogelijkheden. Ook ben je van harte welkom om de natuurbegraafplaats te bezoeken tijdens de openingstijden van de natuur. We ontvangen je graag op een van onze zes natuurbegraafplaatsen.

Natuurbegraven Nederland is partner van

“Verdriet en het leven vieren gaan heel mooi samen”

“Wim was een vriend van de natuur”

Geschreven door André den Boer, ter nagedachtenis aan zijn vader.

natuur sport

In het dagelijks leven gaat het hem niet om de winst, maar vooral om het gevoel dat hij bijdraagt aan het behoud van een leefbare wereld.

“Probeer het eens, is mijn advies aan iedereen. Ruim wat afval op als je buiten loopt of rent. Soms zeggen mensen dat het hen vreselijk lijkt om steeds maar weer andermans rotzooi op te ruimen. Maar het is heerlijk! Het is gezond voor de natuur en voor jezelf, het geeft je een goed gevoel. Probeer niet negatief te denken over het zwerfafval dat er ligt, maar bedenk dat jij de held bent die het opruimt. Dat lukt mij ook niet altijd. Ik zie de soorten zwerfafval echt veranderen de laatste tijd. Minder blikjes. En in plaats van een plastic lepel ligt er nu een lepel van bamboe. Het is beter, maar het zou natuurlijk het allerbeste zijn als er helemaal niks lag. Zelf begon ik in 2011 echt met plogging. Ik was aan het hardlopen en zag in

de struiken allemaal troep liggen. Ik vroeg me af wie dit ging opruimen. Waarom ga ik het zelf niet doen, bedacht ik. Tegenwoordig loop ik iedere dag hard. Onderweg ruim ik rotzooi op. Dat doe ik niet de hele tijd, eerst focus ik op het verzamelen van zwerfafval met in mijn ene hand een afbreekbare vuilniszak en om mijn andere hand een handschoen. Na een tijdje gooi ik de zak in een afvalbak en focus me op het hardlopen. Het liefst ren ik door de natuur. Daar geniet ik van, maar ik voel me ook verantwoordelijk om voor deze prachtige plekken te zorgen. Dat doe ik op mijn manier door afval op te ruimen. Wil je hier meer over weten? Je kunt me volgen op instagram.com/ wayeoflife.”

NATUURSUPPORTER Sport jij weleens in de natuur? Dan ben je een natuursporter! Wil je meer natuursportinspiratie en -informatie? Volg ons dan op facebook.com/natuursport en instagram.com/natuursport.

‘Bedenk dat jij de held bent die het afval opruimt’

Hoe de prachtmycena Ronalds leven veranderde

Elf jaar geleden stuitte Ronald Morsink uit Denekamp (Ov.) op een mooi, maar voor hem onbekend paddenstoeltje. Inmiddels kent hij de meeste van de ruim vijfduizend soorten in Nederland, onder meer dankzij zijn onderzoek in het Roderveld.

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Roelof Bos

‘Schimmels cruciaal in de natuur’

Een onverwachte ontmoeting geeft soms een nieuwe draai aan je leven. Dat overkwam Ronald Morsink, in het dagelijks leven boomverzorger bij de gemeente Enschede, elf jaar geleden. In het bos bij het huis van z’n ouders zag hij een mooie paddenstoel staan. “Hij had een knalrode steel. Toen ik op de hoed drukte, begon hij te bloeden: rode druppels vielen op de grond. Maar

welke soort het was? Geen idee. Ik heb er een foto van gemaakt en op waarneming.nl gezet. Al vrij snel meldde zich een mevrouw uit de buurt. Ze kwam de volgende dag om de paddenstoel te onderzoeken en werd heel enthousiast. Het bleek om de zeldzame prachtmycena te gaan.”

De rest is geschiedenis, zou je bijna zeggen. “Met de stuwwallen met veel leem in de ondergrond is Twente een heel mooi gebied

voor paddenstoelen. De prachtmycena zette mij op het spoor en het is sindsdien alleen maar erger geworden.” Inmiddels beoordeelt hij paddenstoelen die zijn ingevoerd op waarneming.nl, de eerste 10.000 keuringen zitten erop.

Samenwerking

Het is vooral de samenwerking van schimmels, waarvan paddenstoelen de vruchten zijn, met bomen die Ronald zo fascineert. Het is een relatie waarover de laatste jaren steeds meer bekend wordt. Niet alleen voeden ze elkaar – bomen geven suikers aan de schimmels, die op hun beurt water en mineralen uit de bodem aan bomen geven – de schimmeldraden maken ook communicatie tussen bomen mogelijk. Ze zijn het

glasvezelnet van het bomenrijk. Gaat het bijvoorbeeld met een boom slecht, dan schieten bomen in de omgeving te hulp met extra voedingsstoffen. “Het laat zien”, zo zegt Ronald, “dat het leven in de bodem cruciaal is voor het leven op de bodem. Anders gezegd: als het bodemleven op orde is, komt het met het bovengrondse leven ook goed. Wat wij van dat ondergrondse leven zien, is alleen het vruchtlichaam. Waar we niet bij stilstaan, is dat dat gigantische netwerk van schimmeldraden onder onze voeten de hoofdrol speelt in een ecosysteem.”

Het hele jaar

Z’n nieuwe hobby bracht Ronald acht jaar geleden ook in het Roderveld, een natuurgebied in Noordoost-Twente, achter

Havezathe Het Everloo. De boswachters van Natuurmonumenten wilden een verbinding maken tussen twee kleine heideveldjes om het leefgebied van de levendbarende hagedis te vergroten. Ze vroegen Ronald om te onderzoeken of er in een bosje dat daarvoor weggehaald moest worden, bijzondere paddenstoelen waren waar ze rekening mee moesten houden.

“Die waren er niet, dus die verbinding kon worden gemaakt. Het was het begin van mijn regelmatige onderzoeken in het Roderveld. Het hele jaar door trek ik door het gebied om te bekijken welke paddenstoelen er voorkomen. In het voorjaar zijn de vennen en heidevelden aan de beurt; daar vind je dan trechtertjes en wimperzwammen. In de zomer onderzoek ik de beken; die staan dan droog, maar zijn nog wel vochtig. En in de herfst ga ik de bossen systematisch af. Eerst de loofbossen, voor de amanieten en de boleten. Daarna de naaldbossen, als daar de russula’s en de cantharellen groeien. Ik maak foto’s en noteer standplaats, aantallen, datum en weersomstandigheden. Al die data gaan naar de boswachters. Die kunnen mede daaraan zien hoe de natuur ervoor staat. Bovendien weten ze wanneer ze wel en niet werkzaamheden kunnen uitvoeren. Ik kan ze ook laten zien dat het laten liggen van dode bomen heel goed uitpakt voor paddenstoelen.”

Van veel paddenstoelen kan hij inmiddels de naam noemen. Soms komt hij toch wat nieuws tegen. “Er komen zo’n 5.500 soorten voor in ons land. Op basis van uiterlijk, kleur, ook na beschadiging, reuk en smaak kan ik

de meeste nu herkennen. Maar heb ik er een die ik niet ken, dan gaat ie mee naar huis. Daar leg ik hem onder de microscoop en kijk ik naar de sporen en andere kenmerken. Een boek met sleutels brengt me dan bij de soort.”

Drie broeken

We zijn al pratend al een eindje het Roderveld ingelopen, als Ronald in een drooggevallen beek springt. Het blijkt z’n favoriete onderzoeklocatie. “Ik kruip op m’n knieën door de beek. Dat heeft me al drie broeken gekost. Alleen zo kan ik de steile randen goed bekijken. Daar vind je de meeste paddenstoelen. Dit stuk van 250 meter is een schatkamer. Ik ben soms vier tot vijf uur bezig om 70 meter te onderzoeken.”

In deze beek vond Ronald tussen de mossen op de oevers twee soorten die nieuw

zijn voor ons land. Na bevestiging door deskundigen van de Nederlandse Mycologische Vereniging mocht hij zelf de Nederlandse namen bedenken: strooiselspieskelkje en zwarte kratertruffel. De eerste is maar 3 millimeter groot, de tweede ongeveer een centimeter. “Het is heel bijzonder als je zoiets vindt, alsof je een goudader aanboort.” Eerder vond Ronald ook een bekerzwam in de beek. Die was eerder in Limburg aangetroffen, maar destijds niet aangemeld. Intussen wordt het DNA van een nieuwe vondst onderzocht. “Dat zou ook een nieuwe soort voor Nederland kunnen zijn.”

Hamer en prikstok

De kennis die Ronald opdoet met z’n onderzoek naar paddenstoelen, krijgt ook z’n weerslag in zijn werk. Als boomverzorgers, gefocust op veiligheid als ze zijn, een paddenstoel op een boom zien, vinden ze al snel dat het gevaarlijk is. In het verleden werd zo’n boom dan omgehakt. Nu checkt Ronald de boom met hamer en prikstok. “Als een paddenstoel maar heel langzaam het kernhout verteert, kan ie misschien nog wel vijftig jaar mee. Je moet hem natuurlijk wel in de gaten houden.”

‘Alsof je een goudader aanboort’

NATUURMAKERS

Van schoonmaakacties tot het kopen van grond. Burgers nemen zelf het initiatief om de natuur in hun woonomgeving te beschermen.

Heg ideale snelweg voor plant en dier

De Overijsselse stichting Hoopheggen plant heggen om het tij van een kwakkelende biodiversiteit te keren. Met elkaar plantten de vrijwilligers van Hoopheggen de afgelopen vijf jaar 34 kilometer heg.

Als landschapsarchitect adviseerde Jantine Schinkelshoek bedrijven en overheden over biodiverse beplanting. Tot het bij haar begon te kriebelen. “Ik wilde zelf iets dóen in plaats van erover praten. Met de aanplant van heggen kun je direct bijdragen aan meer biodiversiteit. Dat werd mijn doel. Op en rond een heg leven binnen de kortste keren kruiden, mossen, paddenstoelen, insecten, vogels en andere dieren. Na één jaar zitten er al snel zo’n vijf soorten op, de bodemsoorten niet meegerekend. Een heg vormt een snelweg voor dieren en planten in het landschap, want hij verbindt.” Met steun van vrienden plantte Jantine in 2018 de eerste heggen. Twee jaar later richtte ze Stichting Hoopheggen op, waarvoor ze inmiddels fulltime werkt. Ieder plantseizoen begeleiden 21 plantbazen 900 vrijwilligers op 50 plantplekken, zoals weideland van boeren. In totaal plantte Hoopheggen 34 kilometer aan heggen. Hoe zet je zoiets op? Jantine geeft tips en doet een oproep.

TIP

1

Weet wat je doet Wil je heggen planten, zet dan een eerste stap door kennis te vergaren. Dat kan via Hoopheggen, maar je vindt ook goede informatie bij Biotuinwijzer.nl, stichting Heg & Landschap of je lokale natuurvereniging. Je plant een heg of singel voor vijftig jaar of langer, dus zorg dat je het goed doet.

TIP

2

Doe het samen Nodig mensen uit om mee te doen, bijvoorbeeld als donateur of

vrijwilliger. Benader buren en vrienden, vraag hulp via social media en bedenk hoe je samen aan de slag kunt. Samen is veel gezelliger en enthousiasme is aanstekelijk.

TIP

3

Zoek financiering Er is geld voor vergroening. Check welke fondsen er zijn en doe subsidieaanvragen, bijvoorbeeld bij het Prins Bernhard Cultuurfonds dat ook groene initiatieven ondersteunt.

TIP 4

Benut de kracht van de natuur

Door de juiste plantmaterialen te gebruiken en op het juiste moment te planten is zo’n initiatief het meest kansrijk. Met het plantseizoen voor de deur (november tot maart) roep ik lezers graag op om mee te doen. Vind je het leuk om in jouw buurt heggen te planten? Je bent van harte welkom! Je kunt je aanmelden via hoopheggen.nl.

GULLE GEVER

John van den Berg financiert het terugplaatsen van een van de objecten op Buitenplaats De Tempel in Oud-Overschie: de vaas.

“Ter gelegenheid van mijn tachtigste verjaardag heb ik drie doelen aangewezen voor de 3.000 euro die ik van mensen had gekregen. Natuurmonumenten is er een van. Ik heb sympathie voor Buitenplaats De Tempel van de vereniging. Lange tijd heb ik me beijverd om die buitenplaats bij Rotterdam opengesteld te krijgen

voor bezoekers. Ik heb er respect voor dat Natuurmonumenten het aandurfde om het te beheren, ondanks het financiële risico. Tussen de infrastructuur van een vliegveld, een hogesnelheidslijn en snelwegen heeft Natuurmonumenten een stuk natuur.

De eigenaar Stadsherstel Rotterdam heeft alle beelden van De Tempel weggehaald voor restauratie. Ook die vaas die er zo prachtig heeft gestaan, was een half jaartje weg en komt als eerste weer terug. Het is een publiekstrekker, hij valt erg op. Als hij straks op een voetstuk staat, is hij wel twee meter hoog. Hij dateert uit

begin 18e eeuw. Met historische objecten moet je voorzichtig zijn vanwege vandalisme, vandaar dat hij op een schiereiland komt te staan. De sokkel en het terugplaatsen, wil ik financieren.

Ik heb iets met buitenplaatsen. De combinatie tussen geschiedenis en natuur heeft mij altijd geïntrigeerd. Op De Tempel woonden een aantal aristocratische families die het oorspronkelijk als buitenplaats hadden – ze verbleven er alleen in de zomer, soms maar één maand per jaar. De buitenplaats biedt een opening naar een wereld die niet meer bestaat.”

‘Deze buitenplaats opent een wereld die niet meer bestaat’

MUZIEK MEETS ERFGOED

Buitenplaats De Tempel is een van de locaties van Natuurmonumenten waar in het weekend van 6 tot en met 8 oktober het NMF Kamermuziekfestival plaatsvindt. Het jazzy Edson Ensemble, met Remi Edson op altfluit, geeft op 8 oktober twee optredens op de buitenplaats. Natuurmonumenten en het Nationaal Muziekinstrumenten Fonds (NMF) organiseren het festival voor de vierde keer. Drie dagen lang spelen 135 bekende musici en jonge talenten meer dan 60 concerten op 17 cultuurhistorische locaties. Kijk voor het programma en tickets op nm.nl/kamermuziekfestival

Waar natuur en historie samenvallen

oswachter Cynthia Meulenkamp: “Buitenplaats De Tempel is een van de weinige bewaard gebleven buitenplaatsen aan de Schie tussen Rotterdam en Delft. Het bijzondere aan De Tempel, die uit het begin van de 17e eeuw dateert, is dat de opeenvolgende eigenaren nieuwe tuinstijlen toevoegden. Je wandelt nu letterlijk door die verschillende tuinperiodes. Ook een deel van de oorspronkelijke beeldencollectie is er nog en de waterwerken zijn een waar kunstwerk. Sinds 2021 zijn park en tuinen in beheer bij Natuurmonumenten. Samen met de gemeente Rotterdam, die eigenaar is, zijn we vorig jaar begonnen met een groot herstelplan. De eerste paden zijn hersteld en er zijn bijna 100.000 stinzenbollen geplant. De historische beelden worden gerestaureerd, bruggen en hekken worden vernieuwd. Ook de boomgaard en moestuin gaan we in ere herstellen. We willen het koetshuis en het logiesgebouw laten opknappen, dat is hoognodig. Uitgangspunt van al het herstelwerk is de oorspronkelijke aanleg van de buitenplaats. Zo komt er weer glans op deze parel aan de rand van de drukke stad. Overdag is het park vrij toegankelijk en via De Schie of op de fiets vanuit de stad snel bereikbaar. Het herstelwerk is een omvangrijke en dus kostbare klus. We zijn dan ook heel blij met bijdragen en betrokkenheid van mensen als John van den Berg.”

Overal in het land herstellen onze boswachters de natuur. Het geld voor deze kostbare projecten komt van overheden, bedrijven en van jullie, onze leden.

Aardappelland wordt broedgebied kraanvogel

In 1992 lanceerde Natuurmonumenten een plan om ten noorden van Hoogeveen (Dr.) het historische landschap te herstellen. Dertig jaar later hebben aardappels en maïs plaatsgemaakt voor dopheide, zonnedauw en veldleeuweriken. Ook de kraanvogel heeft het Mantingerveld gevonden.

Op de top van een zandheuvel blijft boswachter Ronald Popken staan, kijkt om zich heen en zegt: “Dit is voor mij hét Drentse plaatje.” In één beeld zien we heide, zand, schraal gras en jeneverbessen. Heel veel jeneverbessen. “Dit is een restant van hoe Drenthe er ooit uitzag. Dat kale zand is het gevolg van overbegrazing en karren die steeds weer nieuwe sporen trokken. Het was onderdeel van dat esdorpenlandschap met essen, hooilanden in beekdalen, heidevelden, vennen en andere woeste gronden. Daartussen lagen de dorpen, groepjes boerderijen. Ik vind dit magnifiek.”

Het gebied waar we staan, is het Mantingerzand. Dertig jaar geleden lag het als een eiland in een omgeving met aardappel- en maïsakkers. Dat gold ook voor

drie gebieden even verderop: het Hullenzand, het Lentsche Veen en Martensplek. Alle vier klein van omvang. Maar ondanks verdroging en vermesting kenden ze een behoorlijke rijkdom aan planten en dieren. Maar: die rijkdom was in gevaar. De kleine populaties konden door de geïsoleerde ligging van de leefgebieden niet uitbreiden. Inteelt of een calamiteit (brand, ziekte) kon het einde betekenen.

Eén groot natuurgebied

Om de natuur in de gebieden perspectief te bieden, kwamen medewerkers Jan Gorter en Luc Berris van Natuurmonumenten in 1992 met het Plan Goudplevier om de vier gebieden te laten opgaan in één groot natuurgebied: het Mantingerveld. Daarvoor zou 800 hectare landbouwgrond moeten worden aangekocht. Met steun van

TEKST: Frans Bosscher

BEELD: NATUURMONUMENTENANDREA DENOTTI, GETTY IMAGES

bijna vijftigduizend mensen, die samen ruim twee miljoen euro doneerden, ging de uitvoering van het plan van start. Dertig jaar trokken de plannenmakers uit voor de realisatie. Dat lukte niet helemaal, maar het einde van de werkzaamheden komt in zicht. De omvorming van 150 hectare landbouwgrond aan de oostkant van het gebied naar kruidenrijk grasland is zo goed als klaar. Daarnaast is herstel van de waterhuishouding een belangrijk onderdeel van dit project. In één moeite door komt de verbinding tussen het Mantingerveld en Boswachterij Gees tot stand. Ook de aanleg van een natuurbrug in de Hoogeveenseweg die dwars door het natuurgebied loopt, staat op de werkagenda. De brug wordt zo geconstrueerd dat water en dieren zich ongehinderd kunnen verplaatsen.

Ontginningen

Met de nodige trots laat Ronald zien wat er in de afgelopen dertig jaar is gebeurd. Van honderden hectares landbouwgrond is de bovenlaag, waarin meststoffen zich hadden opgehoopt, afgegraven. Greppels en sloten zijn gedempt, waardoor er veel meer water in het gebied blijft. “Zo is van lieverlee het landschap van voor de grote ontginningen weer teruggebracht. Om het herstel van heide een duw in de rug te geven, strooiden we plagsel uit heidegebieden in de buurt uit. Met dat plagsel komen ook schimmels en andere bodemorganismen mee. Die zijn cruciaal voor een goede ontwikkeling van het plantenleven boven de grond. We bren gen ook verdwenen plantensoorten in. Dat is de enige manier om planten die waren verdwenen, zoals arnica, gelobde maanvaren en stekelbrem, terug te krijgen. Door de ver

nedauw, witte en bruine snavelbies. Dat de schuwe kraanvogel hier broedt is geweldig, daarnaast zijn er ook volop veldleeuweriken. En dan te bedenken dat dit niet zo lang geleden nog aardappelland was. Luister ook even hoe stil het hier is.”

Heidekoeien

Om het beeld van het historische Drentse landschap te completeren, grazen er 300 schapen en 35 koeien in het Mantingerveld. “Die koeien zijn een bijzonder verhaal”, zegt Ronald. “Het zijn heidekoeien. Er waren er nog maar dertig in Denemarken. Een jaar of tien geleden haalde Geldersch Landschap ze naar Nederland. Ze zijn kleiner dan de runderen die we gewend zijn, maar redden zich prima in deze schrale landschappen. Al die bekken van de schapen en de koeien halen gras en opslag van boompjes, zoals berk en Amerikaanse vogelkers, weg, zodat de heide mooi open blijft.”

De komst van de wolf kan er wel eens toe leiden dat het landschap er nog meer gaat uitzien als een eeuw geleden. “De schapen lopen nu nog onbeheerd rond. Ze gaan ’s nachts wel in een kraal met een wolfwerend hek, maar het is de vraag of dat genoeg is. Het kan best zijn dat we gaan kiezen voor een kudde met een herder, al dan niet met speciale beschermingshonden. De schapen lopen dan overdag op de hei en gaan ’s nachts op stal.”

Natte bossen

Terwijl het Mantingerveld zijn voltooiing nadert, gaat de aandacht ook uit naar een vervolg. Ronald: “Aan de noordkant gaan we aan de slag met herstel van het beekdal van het Oude Diep. Dit was oorspronkelijk een nat boslandschap waar het water heel langzaam afstroomde. Dat willen we herstellen. Sloten en greppels gaan dicht. Het gebied gaat weer werken als een spons. In het licht van klimaatverandering is dat een belangrijke functie. Centraal door het gebied komen weer bloemrijke hooilanden en langs de randen planten we, in aanvulling op de oude bossen, nieuwe bossen aan, als het even kan elzenbroekbossen. Alle elementen van het esdorpenlandschap hebben we dan weer terug.”

Komt de goudplevier terug?

Het plan om een groot aaneengesloten natuurgebied te realiseren in Midden-Drenthe werd vernoemd naar de goudplevier. De kleine steltloper broedde lang in de heidevelden en hoogveen moerassen van Drenthe. In het Lentsche Veen waren in 1928 nog twee broedende goudplevieren. In 1937 was het laatste broedgeval in ons land. Trekkende goud plevieren zijn er nog wel. In het najaar zwermen ze met duizenden langs de kust, vooral in het Waddengebied. De kans dat de goudplevier in het Mantingerveld weer gaat broeden, is niet groot. Maar veel andere planten- en dier soorten die eeuwenlang met de

iconische vogel in Drenthe een geschikt leefgebied hadden,

JORRIT ‘T HOEN, ANDRIES DE LA LANDE CREMER, ALBERT KERSSIES, STEFAN CLAESSENS

Groningen en Friesland

ACTIEF IN MIJN REGIO

Waterkwaliteit

30 sep, 7 okt

Webinars van de ledencommissies Groningen en Friesland over waterkwaliteit, met veldbezoeken.

Info en aanmelden: lcfriesland@ natuurmonumenten.nl, lcgroningen@ natuurmonumenten.nl

buiten

Met onze boswachters maakten we een selectie van de vele activiteiten die we deze herfst hebben, ook voor de kinderen van OERRR. Ga voor meer info en aanmelden naar nm.nl/agenda.

Friesland

Expeditie naar Griend

25 sep

Breng een exclusief bezoek aan vogeleiland Griend. In het najaar is het een belangrijke tussenstop voor talloze trekvogels. Dit is je kans om het eiland te bezoeken.

Klankexcursies

1,2 okt

Tijdens het Schiermonnikoog Festival verbinden we muziek en natuur van het eiland met elkaar. Met op 1 oktober een optreden van Club Classique in Bunker Wasserman en op 2 oktober van MAAT Saxophone Quartet in een duinpan.

Sterrenwandeling

28 okt

Schiermonnikoog is uitgeroepen tot donkerste plek van Nederland. Je komt van alles te weten over sterren en planeten, de maan, het Melkwegstelsel en andere fascinerende hemelverschijnselen.

Drenthe

Veldnamen

23 sep

Per fiets ga je mee op toponiementocht in het Dwingelderveld. Boeiende verhalen over de geschiedenis passeren de revue.

Ledenbijeenkomst

23 sep

Ledenbijeenkomst ledencommissie Drenthe, De Onlanden, aanmelden: lcdrenthe@ natuurmonumenten.nl

Vachtvilten

14 okt

Maak je eigen kleed van een

ACTIEF IN MIJN REGIO

Overijssel

Ottersporen

23 sep

Wandel mee door De Wieden, het land van de otter en herken de sporen. De otter zelf krijg je niet te zien, die ligt overdag lekker te slapen.

Paddenstoelensafari

15 oktober

Groot en klein, rood, wit of paars; paddenstoelen heb je in alle soorten en maten. Doe mee aan de paddenstoelenspeurtocht in Nationaal Park De Sallandse Heuvelrug.

Wintergasten

25 nov

Ga mee met onze boswachter en kom meer te weten over de wintergasten in de Vreugderijkerwaard.

Naar de jungle

23 sep, 8,14,22 okt, 19 nov

2 dec

Vaar mee naar het Vogeleiland in het Zwarte Meer. Er komen tientallen vogelsoorten voor en zelfs reeën. Misschien vliegt de zeearend wel langs.

Gelderland

Sporen van WOII

16,17 sep

Op Veluwezoom liggen nog altijd resten van het radiopeilstation Teerose. Het is nu historisch erfgoed. Ontdek deze bijzondere geschiedenis.

Volle maan

30 sep

Kom ’s avonds wandelen bij volle maan over het Mosselse Zand, geniet van de stilte en van de sterrenhemel.

Mysterie 1 okt

Wandel mee door de geheimzinnige Wolfhezer bossen, langs machtige Wodanseiken, stokoude dennen, golvende heideveldjes en de Heelsumse beek.

Toveren 1 okt

Ben je tussen de 4 en 12 jaar en wilde je altijd al heks of tovenaar worden? Stap op je snelste toverbezem en kom naar de OERRR Natuurdag op Veluwezoom.

Wilde dieren

8 okt

Wandel mee of maak een huifkartocht door Planken Wambuis, met speciale aandacht voor de wilde dieren die er leven.

Detective gezocht

25 okt

Ga mee speuren naar paddenstoelen op Landgoed Voorstonden bij Brummen en ontdek hun grootste geheimen.

Utrecht

Acht jaar later

24 sep

In 2015 plantten 15.000 mensen een boom in het nieuwe Parkbos de Haar. Nieuwsgierig hoe het bos er nu uitziet? Samen met de gids die het park mede heeft bedacht, gaan we het bekijken.

Paddenstoelenexpeditie

18 okt

In het najaar barst het bos van de paddenstoelen. Als het geregend heeft, schieten ze letterlijk de grond uit. De boswachter van de Kaapse Bossen kan je er van alles over vertellen.

Noord­Holland

Het wad op

16,20,23,27,30 sep, 7,11 okt

Een avontuurlijke wadwandeling over kwelder De Schorren op Texel vol vogels en bijzondere planten.

Struinen met broodje

17,24 sep

Tijdens deze wandeling in ‘s-Graveland, speciaal voor gezinnen met kinderen vanaf 4 jaar, ontdek je hoe de dieren leven in het bos. Bij terugkomst bakken we bij een knapperend vuurtje een broodje.

Tuinstijlen

17 sep, 1 okt

Geniet iedere eerste en derde zondag van de maand van de rijke cultuurhistorie van buitenplaats Beeckestijn tijdens een rondwandeling door huis en tuinen.

Waterwereld

23 sep, 1,8 okt

Beleef de herfst op de Ankeveense Plassen, een waterwereld van smalle slootjes en weidse plassen.

Boomyoga

30 sep

Sta eens heel vroeg op voor een bijzondere stiltewandeling en bomenyoga in natuurgebied ’t Zwanenwater.

ACTIEF IN MIJN REGIO

Natuur en gezondheid

10 okt

Thema-avond voor leden in Noord-Holland over natuur en gezondheid op landgoed Elswout in Overveen. Info en aanmelden: nm.nl/nh/10-okt

Zuid­Holland

Vleermuizen

16,22,30 sep, 6,14,18 okt Speur tijdens deze spannende boottocht naar jagende vleermuizen op de Nieuwkoopse Plassen.

Paddenstoelen

23 sep

De herfst is in aantocht, dat betekent dat er paddenstoelen opduiken in het Quackjeswater. Benieuwd welke soorten je hier kunt vinden?

Muzikale tijdreis

7,8 okt

De boswachter neemt je mee op tijdreis door de tuinen van De Tempel. De muzikale omlijsting maakt de wandeling af.

Poldervogels

8 okt, 12 nov, 10 dec

Met onze vrijwillige boswachters struin je door de polders van Rotterdam, op zoek naar bijzondere vogels zoals de watersnip.

Bikkeltocht

5,19 nov, 3 dec

Tijdens deze tocht speuren we naar vogels die deze winter in en rondom de Nieuwkoopse Plassen verblijven, zoals de smienten en de kolganzen.

Vette Vogel Dag

25 nov

De vogels die in de winter in ons land Nederland blijven, moeten extra hun best doen om hun eten bij elkaar te scharrelen, ook op Tiengemeten. Help jij de vogels de winter door?

Naar de eendenkooi

Het zijn er duizenden geweest, nu zijn er in ons land nog ruim honderd eendenkooien. Lang niet allemaal verkeren ze in goede staat. Vroeger werden er watervogels gevangen voor consumptie, nu worden ze gebruikt voor onderzoek. Dit najaar kun je vier eendenkooien van Natuurmonumenten bezoeken: op Texel (16,23 sep), in het Naardermeer (16,24 sep, 14 okt), De Wieden (7,14,21,28 okt), Haarzuilens (8 okt) en Aalkeetbuitenpolder (8 okt). Ontdek het oude ambacht en het leven met de natuur van de kooiker en zijn hondje.

Noord­Brabant

Schoonheid

7 okt

Ontdek de schoonheid van de Kampina tijdens een uitgebreide tocht, waarin we natuur, landschap en geschiedenis verkennen.

De nacht in

3,4 nov

Durf jij ’s avonds mee het bos in? Alleen de lantaarn van de nachtwachter licht je bij. Wandel mee en ontdek samen de Oisterwijkse Bossen en Vennen in het donker.

Lichtjestocht

4 nov

Ga je mee de nachtdieren ontdekken in de Loonse en Drunense Duinen?

Verschillende starttijden in de avond.

Uitzichten

19 nov

De winter nadert, rust en stilte dalen neer over de Dintelse Gorzen en het Krammer Volkerak. Geniet tijdens deze wandeling van de rust en de stilte van dit jaargetij.

Vogelsafari

9 dec

Alle wintergasten zijn het koude noorden ontvlucht en neergestreken in de noordpolder van Ossendrecht om de gure winter te overleven. Maar hoe herken je ze? Vogelgids Freek Lemmens leert je de beginselen.

Natuurfilms uit Nederland en verre omstreken

Limburg

Molendag

1 okt

Op de feestdag in het Limburgse Molenland stellen we de monumentale Volmolen natuurlijk weer voor iedereen open.

Klimaatwandelen

7 okt

Wandel mee en hoor van de boswachter hoe we het landschap van het Geuldal aanpassen aan de klimaatverandering.

Zeeland

Ongerept

24 sep

Ga mee met de natuurgids door het ongerepte natuurgebied Middelplaten aan het Veerse Meer.

Van 31 oktober tot 5 november vindt het Wildlife Film Festival plaats in Rotterdam en van 9 tot 12 november in Wageningen. Nieuwe natuurfilms die jaarlijks in Nederland en daarbuiten worden gemaakt, zijn dan in het filmtheater én thuis te bewonderen. Dit jaar opent het festival met de Belgisch/ Nederlandse film Onze Natuur - Het Wilde België over de schoonheid van de natuur bij onze zuiderburen. Leden van Natuurmonumenten kunnen met korting naar het festival. Kaarten kosten 8 euro (in plaats van 10 euro) voor ieder gezinslid. Je kunt ook met korting een passe-partout kopen voor het online festival: 10 euro (in plaats van 20 euro).

Kaarten voor het filmtheater zijn vanaf 1 oktober te koop, voor het online festival van 1 tot 21 november. Kaarten koop je op wffr.nl. In beide gevallen is de kortingscode: Natuurmonumenten2023

Smakelijk wandelen

14 okt

Ga mee op avontuur langs de Koudekerkse Inlaag en proef de zilte natuur tijdens een smakelijke excursie.

Verdronken land

28 okt, 19 nov Wandel mee tijdens zonsopgang door geulen en over schorren van de Oosterschelde.

Ledenraad

Zaterdag 25 november vergadert de ledenraad op ons hoofdkantoor in Amersfoort. Belangstellenden kunnen de vergadering bijwonen als toehoorder. Wil je er een keer bij zijn, meld je dan voor 18 november aan door een mail (met vermelding van naam en lidmaatschapsnummer) te sturen naar s.barbe@natuurmonumenten.nl

Van een flinke boswandeling knapt iedereen op, helemaal in de herfst. Onze boswachters selecteerden tien wandelroutes die je stuk voor stuk het ultieme herfstgevoel geven. Wisselend van lengte en inspanning (van kort tot pittig), en verspreid door heel Nederland. Laat maar losbarsten die herfst.

Paddenstoelenpaadjes

Verscholen natuurgebied bij de Nieuwkoopse Plassen (ZH) met bochtige paadjes en bruggetjes. Je vindt hier paddenstoelen in allerlei soorten, vormen en maten.

Paddenstoelenroute

Lusthof de Haeck

Zuid-Holland

3,3 KM

Natte voeten halen

Langs een bosbeek en door drassige stukken waar de beek in tijden van hevige regenval zijn water kwijt kan.

Het bos langs de Leuvenumse Beek (Gld) staat vol beuken en eiken.

Wandelroute Leuvenumse Bossen

Gelderland

5,5 KM

Stukje ijstijd

Door een landgoedbos bij het Friese Bakkeveen met naaldbomen, dikke beuken en omgevallen reuzenbomen die plaats bieden aan zwammen en mossen. Er ligt ook een pingo-ruïne, een waterplas die in de laatste ijstijd is ontstaan.

Boswandeling De Slotplaats

Friesland

5,8 KM

Veel vennetjes

Door de Oisterwijkse bossen (NB) waar je maar liefst 14 vennen passeert. Camera bij de hand, de ene ven is nog fotogenieker dan de andere. Ga vroeg op pad voor een prachtig plaatje: het Voorste Goorven wanneer de ochtendnevel over het water hangt. Wandelroute 14 vennen

Noord-Brabant

9,4 KM

Varens en vergezichten

Over de stuwwal van Montferland (Gld) in een glooiend landschap met bossen vol varens en paddenstoelen. Letterlijk hoogtepunt is de uitkijktoren op de Hulzenberg, met zicht tot ver in Duitsland.

Wandelroute Bergherbos

Gelderland

6,3 KM

Eekhoorns spotten

Door landgoed Berkenheuvel, onderdeel van het Nationaal Park Drents-Friese Wold. Met onderweg stuifheuvels, een bospoel, een onderduikershol in bossen waar eekhoorns en gaaien boomvruchten verstoppen.

Wandelroute Drents-Friese Wold

Drenthe/Friesland

8,3 KM

Sprookjesbos

Een bos met knoestige Wodanseiken, die tussen de 450 en 500 jaar oud zijn, omgeven door varens. Alsof je in een sprookje wandelt. Onderweg passeer je ook stokoude dennen, de Wolfhezerheide en de Heelsumse Beek (Gld).

Rondwandeling Wolfheze

Gelderland

9,7 KM

Op de Oude Buisse Heide

In de voetsporen van Vincent van Gogh, die in dit deel van Brabant is opgegroeid. Lopen langs een turfvaart en langs veel cultuurhistorisch erfgoed zoals een theekoepel, jachtkoepel en landhuis.

Koepelroute Oude Buisse Heide

Noord-Brabant

13,6 KM

Bijzondere bomen

Een majestueuze eik, een zevenarmige linde of een enorme plataan: de ’s-Gravelandse Buitenplaatsen (NH) staan vol bijzondere bomen die in herfsttooi nog mooier worden. Bomenroute 's-Gravelandse

Buitenplaatsen

Noord-Holland

14 KM

Kleurenpalet

Door drie landgoederen in De Graafschap en natuurgebied het Grote Veld (Gld). Veel wisselende natuur en kleuren: onderweg kom je veel naaldbomen tegen, maar je wandelt ook door lanen met eiken en beuken, door parken en velden. Door de lengte een pittige rondwandeling.

Wandelroute Velhorst

Gelderland 18 KM

DOWNLOAD DE WANDELROUTES VIA NM.NL/HERFSTWANDELINGEN

FOTO

van de maand

In de herfst vormen paddenstoelen een geliefd onderwerp van veel natuurfotografen. De variatie aan soorten is eindeloos. Direct langs paden, in bermen, valt al veel te beleven. Foto 1 van Judith van Agthoven is daarvan een goed voorbeeld. Zo’n groep porseleinzwammen groeit vaak op beuken die langs een pad staan. Ze heeft mooi gebruikgemaakt van licht dat door blad schijnt en de transparante hoed fraai laat uitkomen.

Foto 2 ▯ Door het lage standpunt krijg je zo’n mooie onscherpe achtergrond. Helemaal mooi dat er nog een rodekoolzwam in die achtergrond is, die zorgt voor herhaling van het onderwerp. Het is wel handig om een zeil of oud kleed

bij je te hebben, zodat je iets comfortabeler naar de bosbodem kan.

Foto 3 ▯ Die rode met witte stippen kennen we nu wel.

Ga eens op zoek naar bijzondere, onopvallende maar originele onderwerpen, zoals dit troskalknetje.

Foto 4 ▯ Fotografeer ook eens paddenstoelen in hun omgeving, zoals deze grote parasolzwam. Daarbij zijn een laag standpunt en een groothoeklens heel belangrijk. Dit soort foto’s zijn goed te maken met een mobiele telefoon.

Ga je er regelmatig op uit om natuurfoto’s te maken? Dan vind je het misschien leuk om mee te doen aan onze fotowedstrijd: Foto van de Maand. De winnaar krijgt een uitvergroting van z’n ingezonden foto. Kijk voor meer info op: nm.nl/foto-van-de-maand

TEKST: STEFAN CLAESSENS BEELD: NATUURMONUMENTEN

JUDITH VAN AGTHOVEN, ANDRIY VOLKOV, JULIETTE GRIBNAU, WESSEL FOKKEMA

winkel Web-

natuurmonumentenshop.nl

Veilige vogelhaven

Deze aardewerken pot biedt mezen en mussen een goede plek om in te nestelen. Bij slecht weer in de winter kunnen vogels hierin schuilen.

Ledenprijs € 21,99

Normale prijs € 19,79

ART.NR. 972320119

365 dagen natuur in huis

KALENDER 2024:

Ledenprijs € 11,69

Normale prijs € 12,99

ART.NR. 978950190

AGENDA 2024:

Ledenprijs € 15,29

Normale prijs € 16,99

ART.NR. 978940190

VOORDEELPAKKET KALENDER & AGENDA: Ledenprijs € 23,99

Normale prijs € 29,99

ART.NR. B-97895-97894

DUURZAME DEKSELTJES

Verminder je plasticgebruik met deze herbuikbare wraps van bijenwas. Ideaal voor het verpakken en bewaren van voedsel. Per set van 3 stuks.

Ledenprijs € 12,19

Normale prijs € 13,59

ART.NR. 131010119

Vogelkrachtvoer

Deze vetbollen zitten vol met hoogwaardige eiwitten en broodnodige ingrediënten. Deze vetbollen zitten niet in een netje, omdat vogels zich hieraan kunnen bezeren. Netjes zorgen bovendien voor onnodig afval.

Ledenprijs € 13,99

Normale prijs € 12,59

ART.NR. 101870113

Geef kikkers en padden een huis

Dit kikker- en paddenhuis vormt een ideaal onderkomen voor bruine en groene kikkers, padden en salamanders. Uitgevoerd in vurenhout en afgewerkt met een blanke lak op waterbasis.

Ledenprijs € 15,29

Normale prijs € 16,99

ART.NR. 910180190

Dag zwarte heidelibel

“De zeer kleine zwarte heidelibel is goed te onderscheiden door de kenmerkende tekening op de zijkant van het borststuk: een zwarte band met drie kleine gele vlekjes. Deze libel vliegt van eind mei tot en met oktober, met een vliegpiek vanaf de tweede helft van juli tot en met de eerste helft van september. De geslachtsrijpe mannetjes zitten op een stengel langs de waterkant en zoeken vrouwtjes om mee te paren. Het afzetten van de eitjes gebeurt al vliegend in een tandempositie, waarbij het vrouwtje achter het mannetje aan bungelt en ze eitjes met een dippende beweging in het water afzet. Door verbeterde waterkwaliteit en beheer herstelden veel libellenpopulaties; door klimaatverandering kwamen er warmteminnende soorten bij. De soorten die minder goed bestand zijn tegen klimaatverandering worden verdrongen door nieuwe soorten. Tot 2007 werd de zwarte heidelibel in grote getallen geteld en stond deze op de derde plek van meest getelde libellensoorten in Nederland. Ook in De Wieden was deze libel aan het begin van de eeuw een zeer algemene soort. Nu is de zwarte heidelibel een van de weinige libellensoorten in ons gebied die een sterke afname laat zien: van 890 getelde individuen in de jaren 2013-2016 naar 206 in 20172022, een trend die overal in Nederland zichtbaar is.”

Rosalie Martens boswachter De Wieden facebook.com/ beleefdewieden