Puur Natuur Winter 2023

Winter 2023

2

Punt of beitel? beitel­vormige snavel hebben. Hun snavel slijt af bij het openen van de schelpen, maar groeit ook weer aan. Schol­eksters leggen hun eieren in een ­simpel nest op de kwelder of op boeren­land. De ­laatste jaren broeden er steeds vaker scholeksters op platte daken van gebouwen. Hierdoor hoor je de felle roep van de dieren soms ook middenin de stad.”

Erik Jansen Boswachter Friesland facebook.com/ NatuuropSchier

BEELD: GETTY IMAGES

“Nog voor je de dijk over bent, hoor je het drukke ‘tepiet-tepiet’ van de schol­ eksters. Deze zwart-witte vogels zoeken op het wad naar wormen en schelpdieren. Hun voedselvoorkeur is terug te zien in de vorm van hun knalrode s­ navel.

Schol­eksters die graag wormen eten hebben een puntige snavel, terwijl hun soort­genoten die schelpdieren verorberen een

3

‘Als je met je hele wezen kijkt, zie je dat alles met elkaar verbonden is. Dus als het goed gaat met de natuur, gaat het met ons mensen ook goed. Als je dat weet, sluit je niet langer je ogen voor alles wat onze planeet nu bedreigt.’ (Jane Goodall, antropoloog en bioloog, schrijver van Het boek van Hoop, in: Trouw, 13 mei)

/ ‘En toch is ook

de nacht niet/uitzichtloos, zolang er sneeuw ligt/is het nooit volledig duister, nee/er is de klaarte van een soort geloof/dat het nooit helemaal donker wordt./ Zolang er sneeuw ligt is er hoop’ (Herman de Coninck, dichter, 1981, in: Zolang er sneeuw ligt, 1975)

/ ‘Het concept rechten voor natuur moet nog verder uitgewerkt worden,

maar ik merk dat vooral jongeren er open voor staan. Dat geeft mij hoop.’

(Jessica den Outer, schrijver Rechten voor de natuur, p24)

/ ‘De toekomst hangt af van wat wij

doen. Wij dragen alle verantwoordelijkheid. Dus het is onze plicht, niet om het kwaad te voorspellen, maar om te vechten voor een betere wereld.’ (Karl Popper, filosoof, 1993)

/ ‘Nescio somberde vaak over de toekomst van de natuur, die zag

zijn geliefde landschap rond Amsterdam verdwijnen. Dan vind ik het mooi dat het juist bij het Diemerpark, naast een brug die naar hém vernoemd is, wemelt van de nachtegalen en de zwartkopjes. Een rijk natuurgebied boven op een vuilnisbelt. Schoonheid ontstaat op onverwachte plaatsen.’ (Tijs Goldschmidt, winnaar P.C. Hooftprijs 2023, in NRC, 19 mei)

/ ‘Stel je een wereld voor met meer natuur, gezond

voedsel, groenere steden met schone lucht, minder armoede en meer gelijk­ heid. (…) Die wereld kunnen we creëren, als we dat willen.’ (Tim van Hattum in Only Planet, in: Klimaatgids voor de 21ste eeuw)

/ ‘De oude onaangetaste eiken hier vertellen

het verhaal dat niet alles achteruitgaat in de natuur.’ (botanicus Aljos Farjon over de 4.100 organismen die zijn gevonden in het Britse Blenheim Park, in: Trouw, 23 juli)

/ ‘Je moet niet

afwachten totdat overheden of instanties iets gaan doen, maar je verenigen, ideeën testen, falen, leren en die lessen verspreiden.’ (Ivar van Dorst, biologische boer, p37)

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuur­monumenten.

Vragen over je lidmaatschap?

Vind het antwoord op nm.nl/contact of bel met (033) 47 97 111.

Opzeggen van je lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (033) 47 97 111 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans ­Bosscher, Stefan Claessens, ­Kirsten ­Dorrestijn, ­Charlotte van Egmond (Maters en Hermsen), Robert ­Ketelaar, Wilco Meijers, J­ oke van Rooyen (Maters en Hermsen), Astrid ­Schoenmaker, ­Petra Strijdhorst, C ­ aroline Togni (Maters en Hermsen) en de ­boswachters Sanne van Gemerden, Erik Jansen en John Tukker Art direction & vormgeving ­ Anke Revenberg, Marjolijn Schoonderbeek (Maters en Hermsen).

Foto’s omslag Nature in Stock / Paul Sawer (reebok), Buiten-beeld / Michel Geven (haas) Prepress Studio Boon Productiebegeleiding EMP grafimedia Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur ­Natuur op FSC Mix Credit papier. Indien nodig (met een folder erbij) verpakken we Puur Natuur in biofolie.

Werp deze ­wikkel bij het restafval.

Verzending PostNL vervoert Puur N ­ atuur en ­compenseert de volledige CO2 -­uitstoot hiervan.

4

doeners In alle delen van het land zetten vrijwilligers zich in om natuur en erfgoed te beschermen. Voor en achter de schermen, zoals deze doeners van bezoekerscentrum Dwingelderveld.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid

“Het geeft mij veel voldoening als vrijwilliger actief te zijn voor N ­ atuurmonumenten.

Als gids vertel ik bezoekers in rond­leidingen over plantjes, schapen, de heide en de ijs­tijden op het Dwingelderveld. Als tuinman help ik het bezoekerscentrum op orde te houden.”

“Het Dwingelderveld is mijn thuis, hier woon ik!

Het is zo mooi, alsof je in een schilderij wandelt.

Samen met andere gidsen deel ik mijn passie. Ik zou willen dat iedereen net zoveel van de natuur houdt als ik.”

WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekers­centra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

“Ik informeer het publiek over wol van Drentse heide­ schapen. Wol is een prachtige grondstof. Daarmee demonstreer ik op ambachtelijke wijze de verwerkingsmogelijkheden. Door workshops kan iedereen ervaring opdoen met deze wol.”

CONTRIBUTIES EN GIFTEN Jouw contributie en/of gift kun je overmaken op rekening­nummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

BEELD: RENE DEN ENGELSMAN

LUISTEREN NAAR PUUR NATUUR Door deze qr-code te scannen kun je de ingesproken versie van Puur Natuur beluisteren.

“Het mooiste aan mijn werk als gids vind ik de ochtendwandelingen met kinderen.

Ik vertel ze over de natuur en samen verwonderen we ons over onverwachte ­ontmoetingen, zoals pas nog met een reegeit en haar jong.”

“In mijn jonge jaren kreeg ik belangstelling voor de natuur.

Na mijn pensionering kon ik als vrijwilliger bij het bezoekerscentrum aan de slag. Nu 15 jaar later kan ik bezoekers nog steeds enthousiast vertellen over de natuur in het Dwingelderveld.”

“Het bezoekerscentrum is mijn ideale vrijwilligerswerkplek. Het onderhouden van de vlindertuin, speelnatuur en bloemenweides én de begeleiding van kinder­ activiteiten, vind ik heel leuk. Samen met medevrijwilligers probeer ik ­kinderen op een leuke manier liefde voor de natuur bij te brengen.”

facebook.com/ natuurmonumenten 382.000 fans twitter.com/ natuurmonument 56.500 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 200.000 volgers Puur natuur kun je ook online lezen via nm.nl/puurnatuur

­Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-­keurmerk van het Centraal Bureau ­Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

5

nummer

winter 2023 7

De natuur biedt kant-en-klare oplossingen

32

Ongeschonden landschap

40 24

6

HEREMIETKREEFT

Verstoppen om te overleven

16 Jessica den Outer

‘ KRUIP IN DE HUID VAN EEN RIVIER’

Pim, hoe zit dat?

46 Canon: oorlogs­

14 Vragen aan Frans

littekens

19 Natuurmakers:

47 Tips voor een

Land van Ons

frisse neus

20 ­Natuurbegraafplaats

50 Bijzonder concert

Christinalust 27 Filosoof op

­DI-RECT 51 Wat doen we als

schaatsen

het guur is?

22 Icoon jugendstil

53 Mensen in beeld

mag weer pronken 37 Puur Graafland

54 Webwinkel 55 Een fel nonnetje

38 ‘Niet wachten op de overheid’ 30 Uit de regio: Fochteloërveen 42 Schenken aan de Volmolen 44 Rotterdam de Boer Op! gaat opschalen

26

6

kort

Lijfwacht voor schaapskudde

De Karpatische herdershond is een ras dat in Roemenië al eeuwenlang schaapskuddes beschermt tegen wolven, beren en lynxen.

De beschermingshonden groeien op met een kudde en zullen die instinctief verdedigen. Ook in andere natuurgebieden zetten herders beschermingshonden in om schapen te beschermen. Kom je een kudde met een beschermingshond tegen, houd dan afstand, geef geen aandacht aan het dier en loop rustig door, ook als je je hond (uiteraard aangelijnd) bij je hebt.

INNOVATIE

Kunststof vlonderpad in Korenburgerveen

BEELD: NATUURMONUMENTEN, FREEPIK

In het Korenburgerveen bij ­Winterswijk (Gld) hebben onze boswachters samen met de provincie Gelderland een vlonderpad laten aanleggen dat volledig is gemaakt van ge­­ recycled huishoudelijk plastic.

Na 17 jaar was het houten ­vlonderpad aan vervanging toe.

Pim,

De schaapskudde in de Loonse en Drunense Duinen (NB) heeft sinds kort een Karpatische ­herdershond als lijfwacht.

Het nieuwe vlonderpad gaat minstens 40 jaar mee, het gebruikte materiaal kan tot negen keer opnieuw worden gerecycled.

Het plastic is zo behandeld dat er nagenoeg geen ­microplastics vrijkomen. Het vlonderpad is emissieloos aangelegd, dat wil zeggen dat er geen sprake was van uitstoot van vervuilende stoffen.

OP DE HOOGTE BLIJVEN?

Wil je op de hoogte blijven van het nieuws over ons beheer en beleid? Abonneer je dan gratis op onze emailnieuwsbrief Van Nature Online op nm.nl/vno

hoe zit dat?

“Wel bijzonder dat jullie binnen de campagne richting Tweede Kamerverkiezingen het hele politieke landschap oproepen tot dezelfde actie, namelijk om de natuur beter te ­beschermen.

Aan de bevlogen klimaat- en natuur­ ondersteuners onder hen zal dat toch niet liggen?”

Martin de la Rambelje op LinkedIn

“U

it onderzoek, onder Nederlanders met verschillend stemgedrag, blijkt dat 86 procent wil dat de overheid de natuur in Nederland beter beschermt.

Bescherming van natuur heeft geen politieke kleur en gaat verder dan links of rechts: massaal vindt men het een belangrijke taak van de overheid.

Natuur is de bron van ons leven en onze toekomst.

Onze boswachters beschermen een groot deel van de Nederlandse natuur elke dag. Zij zien dat natuur­ gebieden verder en verder verzwakken. 90 procent van de natuurgebieden is in een ongezonde staat door klimaatverandering, stikstof, droogte en vervuiling van ons water. Maar we kunnen het tij keren, als we nu onze kans grijpen.

Aan plannen en beloftes van de politiek om de natuur te beschermen was de afgelopen jaren geen gebrek.

Het vorige kabinet presenteerde het ‘groenste coalitieakkoord ooit’. Veel van de plannen zijn niet uitgevoerd.

In de campagne volgden nieuwe beloftes om de natuur te beschermen, maar wij hebben behoefte aan actie.

Nederland heeft op 22 november opnieuw gestemd.

Tijdens de coalitieonderhandelingen maken ­partijen afspraken over de doelen en richting van ­natuurbescherming. We roepen de politiek daarom nu op om natuur beter te beschermen. Concreet: we vragen ze om natuurgebieden met elkaar te verbinden, om werk te maken van de stikstofaanpak, verdroging en waterkwaliteit, en om eerder gemaakte af­spraken uit te voeren en deadlines te halen.

Vandaar deze oproep, vandaar onze campagne.”

Directeur Pim van der Feltz gaat in elke Puur Natuur in op een vraag van een lezer.

Heb je ook een vraag? Stuur ‘m naar puurnatuur@natuurmonumenten.nl

7

DE NATUUR HET

Als we haar de kans geven De verkiezingen zijn achter de rug, de vorming van een nieuwe regering is op gang gekomen. Dit is het moment om vorm te geven aan een natuurrijker Nederland.

Want als je om je heen kijkt, zie je dat de natuur ons op tal van manieren kan helpen om grote knelpunten in de samenleving op te lossen.

TEKST: Frans Bosscher

D

e duik van een ijsvogel waarbij nauwelijks water opspat, inspireerde Japanners om hun hogesnelheidstreinen te voorzien van een gestroomlijnde neus. Al van iets oudere datum is klittenband, afgekeken van de haakjes van kliszaden. Heel recent is de ontdekking dat je bruggen kunt bouwen van vlas. Zo zijn er in de natuur tal van oplossingen te vinden voor problemen waar wij mensen tegenaan lopen. Dat is ook niet zo gek. Planten en dieren zijn al veel langer bezig om te kijken wat de meest effectieve manier is om te overleven. Wat niet werkte, is overboord gegaan, wat goed werkte bleef. Zo gaat dat in de evolutie.

Nu staan we weer voor grote vraagstukken. Om er een paar te noemen: klimaat­verandering, vervuild water, ongezonde lucht, achteruitgang van de biodiversiteit, (te) kostbare zorg, vastgelopen voedsel­productie. Dat we hiermee worden geconfronteerd, kunnen we onszelf ver­wijten.

We hebben er een potje van gemaakt. Maar om ons niet verder in de nesten te werken, hebben we dringend behoefte aan antwoorden op die vraagstukken.­ Ant­woorden die straks deel moeten uitmaken van een nieuw regeer­akkoord. Het zijn complexe zaken waar een nieuwe regering voor komt te staan. Toch liggen de antwoorden voor het grijpen. Waar? In de natuur.

8

Water vasthouden

H

BEELD: NATUURMONUMENTEN - JUDITH BOUMA, ANP

et was het afgelopen jaar weer goed raak. Eerst viel er een week of zes geen druppel regen. Daarna was het maandenlang flink nat.

Elders in Europa waren de extremen nog veel heftiger: modder­stromen, bosbranden, hagelstormen, het kon niet op. Het zijn gebeurtenissen die passen bij een veranderend klimaat. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat die extremen minder impact hebben, en daardoor ook minder schade veroorzaken?

Wat echt effect sorteert, is het creëren van ruimte om water op te ­vangen, van de bron tot de monding van beken en rivieren, in natuuren landbouwgebieden, in tuinen en parken, op daken en in straten. Door regenwater vast te houden op de plek waar het valt, kun je de kans op overstromingen op z’n minst verminderen.

Je kunt water bergen in overloop­gebieden en nevengeulen van rivieren, maar wat heel goed werkt zijn veengebieden. Veenmossen kunnen tot wel dertig keer hun eigen gewicht aan water opzuigen, waardoor ze als gigantische sponzen fungeren. Dat hebben ze ook ­duizenden jaren gedaan in ons land. Maar in een paar eeuwen tijd hebben onze voorouders het afgegraven en opgestookt. Door de restanten van die oude veencomplexen in Oost-Nederland weer alle ruimte te geven en het waterpeil in de veenweiden in West-Nederland en Friesland te verhogen, kunnen ze die sponsfunctie weer gaan vervullen. Niet onbelangrijke bijvangsten van deze aanpak is dat daarmee ook CO2 wordt opgeslagen en dat de biodiversiteit herstelt.

9

Meebewegen met de zee

M

et de stijging van de temperatuur, wordt ook het zeewater warmer. Dat water zet uit. In combinatie met de smeltende poolkappen en gletsjers zorgt dit ervoor dat het water in de Noordzee sinds 1880 met 24 centimeter is gestegen. De snelheid waarmee het water stijgt, neemt toe. Volgens het KNMI kan er in deze eeuw nog 110 centimeter bijkomen.

Alleen inzetten op hogere en bredere dijken is een uiterst kostbare operatie.

Wat kan helpen is om de vooroevers van

de Noord- en Waddenzee te verbreden met zandbanken en kwelders. Een brede ondiepte voor de kust breekt golven en daarmee de druk op de dijken.

Dat is wat de Zandmotor, de zandbank die twaalf jaar geleden voor de kust bij Kijkduin (ZH) is aangelegd, al doet. Bedoeld als kustverdediging, maar het ondiepe water trekt veel kust- en wadvogels, zeehonden komen er rusten, planten (zeeraket, biestarwegras) houden zand vast waardoor duintjes ontstaan.

Nieuwe, brede kwelders in de Oosterschelde en Westerschelde en de Waddenzee voorkomen ook dat golven met harde klappen op de dijken slaan. Experimenten wijzen uit dat dit zo goed werkt dat de dijken achter de kwelders niet versterkt hoeven te worden, ook niet als de zeespiegel verder stijgt.

Want de kwelders groeien mee met het water, net als de nieuwe duintjes langs de Noordzeekust. Planten spelen daarin een belangrijke rol. Ze houden slib vast, waarop zich weer nieuwe planten vestigen.

10

Groene corridors en gebouwen

B

BEELD: LIANNE DEKKER, ANP, GETTY IMAGES

ijna driekwart van de Nederlanders woont in een verstedelijkte omgeving.

Met een groeiende bevolking en dito woningbehoefte zal de verstedelijking de komende tientallen jaren zeker niet minder worden. Om steden leefbaar te maken en te houden is groen het sleutelwoord. Door tegels te wippen en bloemen en struiken te planten kan iedereen meehelpen het water in de stad beter op te vangen. Met parken en groene pleinen creëer je ruimtes waar mensen kunnen kuieren, sporten en elkaar ontmoeten. Door auto’s te weren, OV gratis te maken en wandelaars en fietsers het zo gemakkelijk mogelijk te maken, verbetert de luchtkwaliteit en krijgen mensen als vanzelf hun dagelijkse beweging.

Groene steden zijn bovendien hittebestendiger. De temperatuur in een stad kan door het vele beton en asfalt wel tien graden hoger zijn dan buiten de stad. Met de aanleg van groene corridors krijg je schaduw, verdamping en luchtstromen, waardoor de temperatuurstijging aanzienlijk kan worden gedrukt.

Ook verticale bossen, ofwel flats die vol staan met bomen en struiken, dragen daaraan bij. Geïnspireerd door de Bosco Verticale in Milaan is in Eindhoven de 70 meter hoge Trudo Toren gebouwd. De woontoren telt 125 bomen, 5.200 planten, struiken, klimmers en hangers, en heeft een gemeenschappelijke tuin van 350 vierkante meter. In Utrecht wordt Wonderwoods gebouwd, twee torens van 105 en 70 meter waarop 360 bomen en 9.640 struiken komen te staan.

Trudo Toren in Eindhoven

Natuurvriendelijke landbouw

I

n grote delen van de wereld en zeker in ons land heeft de wijze waarop we voedsel produceren negatieve effecten op natuur, landschap, klimaat, dier en mens. Diverse ministers hebben op papier al aangegeven dat een omslag naar een natuurvriendelijke landbouw nodig is. Tal van boeren maakten de omslag al. Bij hen staan de akkerranden en graslanden vol bloemen, keren houtwallen, hagen en boomsingels terug, vinden insecten, vogels en kleine zoogdieren voedsel en rust, en zijn de koeien en varkens gezond en levendig. Op deze boerderijen herstelt het bodemleven. De bodem is het fundament onder de productie, maar niet alleen dat. Een gezonde bodem houdt water en CO2 vast. Een grotere diversiteit aan gewassen, die in stroken worden verbouwd, vergroot de weerbaarheid tegen ziektes en plagen; chemische bestrijdingsmiddelen zijn niet meer nodig.

Natuurvriendelijke landbouw zorgt ervoor dat het landschap opknapt. Er ontstaan een veelheid aan geschikte plekken voor planten en dieren om te leven, water in sloten wordt misschien wel zo schoon dat je het kunt drinken, van stankoverlast is geen sprake meer. Zo’n landschap nodigt uit om er te wandelen, te fietsen en te sporten. Als we met elkaar dan ook nog overstappen op een grotendeels plantaardig dieet, boeken we nog meer winst. Minder vlees eten betekent minder uitstoot van broeikas­ gassen en bossen kunnen terugkeren op land dat niet meer nodig is voor de teelt van veevoer.

De planeet knapt ervan op en ook onze gezondheid. Dierlijke eiwitten zijn namelijk (mede-) oorzaak van kanker en hart- en vaatziekten.

11

Aaneengesloten natuurgebieden

I

n ons land is het verlies aan biodiversiteit groot. Groter ook dan elders in de wereld.

De achteruitgang van het aantal planten en dieren is al enkele eeuwen aan de gang, maar na de Tweede Wereldoorlog ging het door de steeds productiever wordende landbouw hard. Ontwatering, het gebruik van pesticiden, de kap van houtwallen, hagen en boomsingels, en het uitbundige gebruik van meststoffen eisten hun tol.

Herstel vraagt om een andere landbouw, een natuurvriendelijke landbouw, én om grote, aaneengesloten natuurgebieden. In grote gebieden kan de natuur haar gang gaan.

Water, wind, dieren en planten bepalen daar de loop der dingen. Langs de Maas in Limburg en in de Gelderse Poort en de Onlanden kun je zien hoe de natuur haar kansen weer pakt.

Doe je dat in de delta, dan kan de kroeskoppelikaan weer broeden in ons land, in grote moerasachtige gebieden kan de eland z’n kostje bij elkaar scharrelen. Als zulke iconische soorten zich vestigen, weet je dat het ook met het planten- en insecten­ leven goed zit.

Onderwaternatuur in de Noordzee krijgt nieuwe kansen, bijvoorbeeld op de funderingen van de vele windmolens die ons van schone energie voorzien. Dat de terugkeer van harde ondergronden goed werkt, laten verschillenden proeven, zoals bij de Borkumse Stenen ten noorden van Schiermonnikoog, nu al zien: de kunstriffen zitten daar vol met koralen, schelpdieren (waaronder oesters) en sponzen, terwijl vissen (rode mul, pitvis, schar, vijfdradige meun) er schuilen.

12

BOSWACHTERS WILLEN ACTIE VAN DEN HAAG

B

Natuur op recept

BEELD: GETTY IMAGES

V

an buiten word je beter. Zo luidt de titel van een boekje dat twee Wageningse onderzoekers ruim twintig jaar geleden schreven.

Hun pleidooi voor meer groen in de leefomgeving omdat een mens daarvan opknapt, is sindsdien met veel onderzoek verder onderbouwd. Mensen die geregeld in de natuur zijn, voelen zich gezonder en hebben minder chronische aandoeningen. Hun afweersysteem is sterker dankzij stoffen die bomen en struiken afgeven. Als je buiten bent, ga je bijna als vanzelf meer bewegen, wat positief uitpakt voor onder meer bloeddruk, gewicht en botten. En wie veel daglicht opneemt, slaapt beter en heeft minder stress. Kinderen die buitenspelen en met hun handen in de modder zitten, hebben een beter afweersysteem. Het maakt ze bovendien rustiger, zelf­ verzekerder en blijer.

Kortom, groen in je leefomgeving betekent minder ziek en een langer leven. Meer en meer huisartsen schrijven dan ook een half uur wandelen per dag voor in plaats van pillen. Cecil Konijnendijk, hoogleraar urban forestry, kwam met de 3-30-300-regel: vanuit je huis moet je minstens drie bomen kunnen zien, van elke buurt moet minstens dertig procent met boomkronen zijn bedekt en vanaf elk huis moet je niet verder dan 300 meter wonen van een park. En als de afstand tot het dichtstbijzijnde natuurgebied niet meer dan 3.000 meter is, is het plaatje compleet. Veel van de effecten van de natuur op gezondheid zijn preventief van aard. Met de oplopende zorgkosten loont het dus om vooral hierin te investeren.

oswachters van Natuur­monumenten uit het hele land brachten vorige maand een duidelijke boodschap naar Den Haag: Bescherm de natuur beter! Ze willen dat het nieuwe kabinet niet weer komt met mooie beloftes, maar de al jaren geleden gemaakte afspraken eindelijk uitvoert. Want­alleen een land dat ruimte geeft aan de natuur, kan klimaatextremen opvangen, de biodiversiteit herstellen en een gezonde leef­ omgeving voor zijn inwoners creëren.

“Wij werken keihard om de natuur gezond te maken en te houden”, zeiden de boswachters tegen politici die een nieuw coalitieakkoord gaan schrijven. “We merken dat de natuur ondanks ons harde werk steeds verder verslechtert door factoren van buitenaf.

Boswachter zijn is dweilen met de kraan open.

Veel planten en dieren zijn al verdwenen.

Dat doet pijn. De natuur is de bron van ons leven en van onze toekomst.” De boswachters gaven de politici vier opdrachten mee: • Verbind natuurgebieden met elkaar.

• Zorg ervoor dat de uitstoot van stikstof vermindert en dat er voldoende en schoon water is.

• Ga door met het Nationaal Programma Landelijk Gebied en herstel de natuur per gebied.

• Grijp in als provincies niet doen wat nodig is om de natuur te herstellen.

Wil je, net als de boswachters, dat de natuur beter wordt beschermd? Vul dan de beterschapskaart op pagina 14 in.

Op nm.nl/beterschapswens kun je ook een digi­tale kaart sturen. Wij zorgen ervoor dat de ingevulde kaarten bij de politici terechtkomen.

NM_A5_Card Serie

1.indd 3

02/10/2023 19:33

NM_A5_Card Serie 1.indd

1

02/10/2023 19:33

13

natuur sport

TEKST: PETRA STRIJDHORST BEELD: ERIK BUIS

Guus Heijnen is filosoof, schrijver en docent met een grote interesse in sport en duurzaamheid. Hij vult zijn leven met een grote diversiteit aan werkzaamheden, maar altijd stelt hij zichzelf deze vragen: welke keuzes zijn er, kan het duurzamer?

‘Als er natuurijs ligt, laat ik alles uit mijn handen vallen’

“Als er natuurijs ligt, laat ik alles uit mijn handen vallen en ga ik schaatsen. Ik woon in Amsterdam-Noord, vlakbij een gebied dat Waterland heet. Dat is fantastisch. Sporten in de natuur brengt me een breed scala aan ervaringen. Je treedt echt uit het dagelijks leven waar de computer zo dominant aanwezig is. Het zit ‘m deels in de eenvoud van taken die je buiten hebt: simpelweg een stuk rennen bijvoorbeeld, maar ook het technisch bezig zijn, iets dat je steeds weer kunt optimaliseren. Dat maakt buitensport mateloos interessant. Van jongs af aan ben ik een sportliefhebber. Voetbal, want dat was in de buurt, maar ook schaatsen. In de jaren negentig reed ik veel op natuurijs.

Tijdens mijn studie in Amsterdam pakte ik het schaatsen fanatieker op. Ik was al redelijk milieubewust in die tijd. Na mijn studie

richtte ik vrij snel skeelerteam de Duurzame Skaters op. Het was echt een bewustwordingsslag voor de rijders. Het hoofdthema waar we ons allemaal druk om moeten maken is duurzaamheid. Iedere beslissing die je maakt, heeft impact. Er zijn altijd heel veel redenen om niet te veranderen. Niet heel Nederland hoeft te worden als de Veluwe, er is ook ruimte voor recreatie nodig. Wetenschappelijk gezien is alles wat bestaat natuur, wijzelf dus ook. We zijn onderdeel van de natuur, maar onze aanwezigheid mag niet ten koste gaan van de biodiversiteit. Bij menig weiland zie je geen vlinder meer vliegen.

Dat moet anders.”

Informatie over het boek en de film van Guus vind je op guusheijnen.nl

Vragen aan Frans

Frans Bosscher van ­Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuur­gebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

1 Hoe gaat het met het zeegras?

BEELD: NATUURMONUMENTEN - PAUL VERTEGAAL, GETTY IMAGES

Steeds beter. En dat is mooi nieuws. Na jaren van experimenteren lijken de onderzoekers nu een zaaimethode te pakken te hebben die goed werkt.

Met kitspuiten injecteren vrijwilligers zeegraszaad in de wadbodem. Het zeegrasveld bij Griend verdubbelde dit jaar bijna in oppervlakte naar ruim 1.250 hectare. Dit jaar is ook op vier andere locaties in de Waddenzee ingezaaid. Vooral bij Ameland is dat goed aangeslagen. Zeegras kwam altijd voor in de Waddenzee en Zuiderzee. Na de aanleg van de Afsluitdijk in 1933 verdween het door onder meer veranderende zeestromingen en ziektes. Ook in het Grevelingenmeer in de Zeeuwse delta waren dit jaar de eerste projecten om zeegras terug te krijgen. Zeegrasvelden zijn zogenoemde biobouwers.

Omdat ze zand en slib vasthouden, hogen ze de wadbodem op. Het zijn bovendien kraamkamers voor vissen, terwijl garnalen, haring en zeenaalden er veilig voedsel kunnen vinden. Rijkswaterstaat wil in de Waddenzee 10.000 hectare aan zeegras­ velden tot stand brengen.

2

Waaraan overlijden vogels?

Ze vinden nooit een dode vogel in hun tuin, mailt de familie Hiemstra. Hoe kan dat? Hoe overlijden vogels en waar blijven ze dan? Net als andere dieren gaan vogels dood aan ouderdom, ondervoeding en ziektes. Zieke vogels zijn vaak wel te herkennen. Ze zijn mager, kaal, lusteloos, ze hebben moeite met ademhalen of ontlasting met vreemde kleuren. Naast ziekte zijn roofdieren, die het hebben voorzien op vogels, een andere belangrijke doodsoorzaak. Dan gaat het niet alleen om buizerds

of kraaien, maar ook om katten.

De vogels die in een kattenbek eindigen, vind je nog wel eens terug achter de bank in de woonkamer. Maar zieke of oude vogels zoeken vaak een schuilplek om zich voor roofdieren te verstoppen. Als ze op die plek overlijden, zie je ze ook niet meer terug. Ook als een vogel op een zichtbare plek komt te overlijden, is hij snel verdwenen. Vogels hebben holle botten en een dunne huid.

Bacteriën en insecten werken een vogelkadavertje binnen een paar dagen volledig weg.

Ook een vraag?

Stuur die naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl.

Je krijgt altijd antwoord (ook al duurt het soms even).

De leukste vragen krijgen een plek in deze rubriek.

15

3

Welke ‘paddenstoel’ is dit?

?

WAT IS DIT?

Caroline Bennemeer vond op het strand van Ouddorp dit fraai gevormde voorwerp. Het lijkt geen schelp, mailde ze, maar heeft wel die afmetingen. Het gaat vermoedelijk om een stukje van het skelet van een zee-egel. De regelmatig geplaatste puntjes waren de aanhechtingsplaatsen van stekels die op het pantser van het dier zitten. Zee-egels zijn 3 tot 10 centimeter groot en leven op de zeebodem.

Ze voeden zich met bodemdieren en kleine vissen.

Wat is er aan de hand met…

Tijdens een verblijf op Terschelling zag Eldert Meijer iets uit de voet van een eik komen wat volgens hem leek op paddenstoelen.

Dat het nylondraden van een visnet zouden kunnen zijn, kon hij zich niet voorstellen. Het was duidelijk iets dat op de boom groeide. Toen hij dit voorjaar weer op het Waddeneiland was, ging hij er nog eens langs. En warempel, het waren toch nylondraden die in de boom waren gegroeid. “Als dit geen uiting is van onze menselijke vervuiling!!!!”, mailde hij verontwaardigd.

Toch komt het vaker voor dat spullen die we achterlaten door bomen worden ‘opgenomen’, zoals prikkeldraad of ­toegangsbordjes.

...exoten?

Exoten zijn planten en die­ ren die door de mens over de hele wereld worden verspreid.

Nu de wereld een dorp is, gaat dat in grote aantallen. 37.000 planten en dieren verhuisden onvrijwillig wereldwijd. Ze zijn een van de grootste bedreigin­ gen van de biodiversiteit.

Waarom zijn ze een ­bedreiging?

Bijna tien procent van deze ­exoten veroorzaken problemen in de natuur waar ze terechtkomen. In die natuur ontstond door duizenden jaren een zekere balans tussen de planten en dieren die er leven. Zo’n nieuwkomer kan het principe van eten en gegeten worden volledig overhoophalen. De exoten worden dan ook invasief genoemd. In ons land zijn

nu naar schatting 1.500 exoten, waaronder flinke lastpakken.

Welke zijn dat zoal?

Heb je even? Amerikaanse rivierkreeften bijvoorbeeld.

Die kwamen mee met ballast­ water van schepen die op Amerika varen. Er zijn er inmiddels miljarden. Ze vreten alle waterplanten in sloten en plassen weg, waardoor er maar weinig overblijft voor de soorten die er van nature voorkomen. De Japanse oester verdreef onze eigen platte oester uit de Waddenzee en Zeeuwse wateren. Watercrassula en grote waternavel, tuinvijverplanten uit Azië en Amerika, overwoekeren vennen, duinvalleien, vochtige graslanden en vaarten, wat desastreus is voor libellen,

vlinders, orchideeën en waterplanten. En zo kunnen we nog wel even doorgaan.

Is er wat tegen te doen?

Weinig. Af en toe lukt het om een invasieve plant of dier weg te krijgen, zoals stierkikkers en Pallas’ eekhoorns. Maar dat zijn uitzonderingen. ­Boseigenaren zijn al tientallen jaren bezig om de Amerikaanse vogelkers weg te krijgen; hij wordt niet voor

niks ‘bospest’ genoemd. Vaak in het nieuws is de Japanse duizendknoop, vooral vanwege de schade die de plant aan bouwwerken veroorzaakt. Naar dé methode om van de plant af te komen, wordt naarstig gezocht.

Zo gaat het met de meeste ­invasieve exoten.

Wat helpt wel?

Ook hier geldt: voorkomen is beter dan genezen. Niet alleen moeten we er bij ­transporten voor waken dat er exoten meeliften. Voor mensen die exotische planten en dieren houden, bijvoorbeeld in een aquarium of terrarium, is het zaak dat ze deze niet in een sloot of bos dumpen als ze ervan af willen. Wat ook helpt: dat tuincentra stoppen met de verkoop van exoten.”

16

‘ De natuur heeft evengoed rechten als de mens’

17

Bestaande wetten en regels bieden de natuur onvoldoende bescherming, blijkt keer op keer. Jessica den Outer pleit daarom voor het toekennen van r­ echten aan de natuur.

‘Het zou mooi zijn als mensen in hun eigen omgeving namens de natuur gaan optreden.’

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Judith Jockel, ANP

Je hebt van rechten voor de natuur je levensmissie gemaakt. Waarom?

“Omdat ik een enorme passie voor natuur heb, ging ik op m’n twintigste milieurecht studeren. Ik leerde veel over wetten en regels om de natuur te beschermen. Tegelijker­ tijd las ik in bijvoorbeeld de rapporten van het IPCC (VN-organisatie die klimaatverandering onderzoekt, red.) dat het alleen maar slechter ging met de natuur.

Dus was de vraag: hoe kan ik mijn juridische achtergrond inzetten voor betere manieren om de natuur te beschermen? Bij het zoeken naar het antwoord kwam ik uit bij het concept van rechten voor de natuur.”

Wat schiet de natuur ermee op als ze rechten krijgt?

“Het milieurecht is erg op de mens gericht. Het komt voort uit het idee dat de mens heerst over de natuur. Dat zie je al terug in de eerste wetten uit de jaren zeventig om het ‘menselijk leefmilieu’ te beschermen. Ook in de grondwet staat dat we onze leefomgeving moeten beschermen. Bij rechten voor de natuur gaat het erom dat je de omgeving ook beschermt omwille van de natuur zelf. Door voogden voor de natuur aan te stellen die enkel en alleen voor de natuur opstaan, bied je extra mechanismen om de bescherming te handhaven.”

We hebben nu toch al het voorzorgsprincipe en de erkenning van de intrinsieke waarde van de natuur. Is dat niet afdoende?

“Nee, absoluut niet. De afgelopen 25 jaar zijn er allemaal goedbedoelde wetten en regels gemaakt. Maar de Waddenzee, een van de best beschermde natuurgebieden van Nederland, gaat gebukt onder gas- en zoutwinning, militaire activiteiten, toerisme, scheepvaart, industrie en visserij. Er zijn zo veel mazen in de wet, dat de natuur het keer op keer aflegt tegen economische en maatschappelijke activiteiten. Het lijkt erop dat we de natuur wel willen beschermen, maar het niet voor elkaar krijgen,

omdat economische belangen telkens weer winnen.

De erkenning van de eigen, intrinsieke waarde van de natuur is geen juridische basis, het is een uitgangspunt.

Je ziet ook bij de stikstofaanpak dat het niet goed gaat.

De overheid schrijft op haar website dat we de uitstoot moeten terugbrengen, zodat de natuur weer tegen een stootje kan en economische ontwikkelingen weer mogelijk worden. Het gaat niet om de natuur zelf. Door ook het bestaansrecht van de natuur te erkennen, krijg je een andere verhouding.”

Welke specifieke rechten zou de natuur ­moeten krijgen?

“Rechten die passen bij de natuur. Je kijkt naar de natuur die je wilt beschermen en bepaalt wat daarvoor nodig is.

Het heeft geen zin om een rivier stemrecht te geven. Ze heeft wel wat aan het recht om te stromen, het recht op schoon water en het recht op instandhouding van ecologische processen.”

Hoe dwing je die rechten af?

“Het concept rechten voor de natuur wordt op verschillende manieren toegepast. In Ecuador is het in de grondwet opgenomen en kan iedereen een procedure namens de natuur beginnen. In Nieuw-Zeeland, waar een rivier, een vulkaan en een berg rechtspersonen zijn, treden voogden met juridische bevoegdheden namens de natuur op.”

Betekent het hebben van rechten dat er ook plichten zijn?

“Ik ben nog geen zaak tegengekomen waarin iemand een rivier voor de rechter daagt omdat ze haar plicht verzaakt zou hebben. In de Nieuw-Zeelandse wet staat wel dat de rivier ook plichten, verantwoordelijkheden en aansprakelijkheden heeft. Maar betekent dat dat ze schadevergoeding moet betalen voor een overstroming?

Er is in ieder geval een pot geld voor de rechtspersoon

18

Welk gebied in Nederland moet met voorrang ­rechten krijgen?

“Er zijn momenteel initiatieven om de Waddenzee, het stroomgebied van de Maas en Amelisweerd rechten te geven; D66 is bezig met een wetsvoorstel voor de Waddenzee. Daarnaast wil de Partij voor de Dieren rechten voor de natuur opnemen in de grondwet. Ik ben er nog niet uit wat het beste is. Ik neig naar opname in de grondwet, want hoe maak je onderscheid? Waarom wel rechten voor de Waddenzee, maar niet voor andere beschermde natuurgebieden die evenzeer worden bedreigd? Veel natuurgebieden in ons land kampen met verdroging, stikstof en versnippering. Daarom kun je zeggen dat alle natuur rechten moet krijgen.”

Unesco waarschuwt Nederland geen nieuwe gaswinning in de Waddenzee toe te staan. Hoe zou dat gaan als het gebied rechten zou hebben?

Jessica den Outer (1996) is van huis uit milieujurist. Sinds 2017 zet ze zich in voor rechten voor de natuur. In 2019 werd ze erkend als een van de jongste Rechten voor de Natuur-experts in het Harmony with Nature-netwerk van de Verenigde Naties.

Ze is betrokken bij diverse initiatieven om natuur(gebieden) in ons land rechten toe te kennen. Dit jaar verscheen haar boek Rechten voor de Natuur.

“Het wetsvoorstel voor de Waddenzee is geïnspireerd door het Spaanse voorstel voor Mar Menor, ook omdat er dezelfde Europese afspraken en regels gelden. In het voorstel zijn drie organen voorzien die als voogd kunnen optreden: een met vertegenwoordigers uit omliggende gemeenten, een met burgers en bedrijven die de natuur verbeteren, en een met wetenschappers. Die laatste moet jaarlijks rapporteren Mooi als over de staat van de natuur en aangeven welke herstelmaatregelen nodig zijn. mensen Voor de Waddenzee moeten we zien namens de wie we aanstellen namens de natuur, natuur gaan bovenop de instellingen die al bestaan. optreden vrijgemaakt. In de Ecuadoriaanse Zo’n regime zou betekenen dat er vanaf grondwet en de Spaanse wet die de Mar het eerste moment vertegenwoordigers Menor, een zoutwaterlagune in het zuidoosten, betrokken zijn die de belangen van de natuur rechten geeft, staat juist dat de overheid de plicht heeft waarborgen.” om de rechten voor de natuur te respecteren. Het conHoe kunnen leden van Natuurmonumenten cept rechten voor de natuur is bedoeld om ons anders te laten denken en handelen. Het gaat meer om het opeisen ­bijdragen om de natuur rechten te geven?

“Het zijn altijd burgers geweest die het initiatief namen: van rechten dan het hebben van plichten. Als je erkent dat de mens onderdeel is van de natuur, heeft de rest van de Maori’s in Nieuw-Zeeland, inheemse volken in Ecuador, studenten in Spanje, bewoners van de VS. Het zou de natuur evengoed rechten als de mens.” mooi zijn als mensen in hun eigen omgeving namens de Elders in de wereld kreeg de natuur al ­rechten natuur gaan optreden. Een inspirerend voorbeeld vind – je noemde al Nieuw-Zeeland, Ecuador en ik Wim Eikelboom, liefhebber van eiken maar ook van Spanje. Hoe pakt dat uit voor de natuur? de IJssel. Toen de gemeenteraad van Zwolle plannen had “Sinds ze in 2008 zijn opgenomen in de grondwet van om vijfhonderd woningen te bouwen langs de rivier, Ecuador, waren er al 65 rechtszaken. Twee jaar gelesprak hij in namens de rivier. Hij kroop als het ware in de den diende een zaak om Los Cedros, een beschermd huid van de IJssel en schetste vanuit het perspectief van nevelwoud, te beschermen tegen mijnbouwactiviteiten. de rivier wat de plannen voor haar zouden betekenen.

Daarbij zou ruim zestig procent van het bos verdwijnen.

Dat maakte veel indruk, de plannen gingen van tafel! We Uiteindelijk heeft de rechter in hoger beroep de mijnmoeten het concept nog verder uitwerken, maar ik merk bouw verboden, omdat het het bestaansrecht van het dat vooral jongeren er open voor staan. Dat geeft mij bos en al haar bewoners schaadt. En mijnbouw is een hoop. Niet voor niets noemde de Verenigde Naties dit als belangrijke pijler onder de economie van het land.” de grootste juridische beweging van de 21e eeuw.”

19

NATUURMAKERS Van schoonmaakacties tot het kopen van grond. Burgers nemen zelf het initiatief om de natuur in hun woon­ omgeving te beschermen.

Land van Ons koopt landbouwgrond

TEKST: JOKE VAN ROOYEN BEELD: LAND VAN ONS

Als coöperatie koopt Land van Ons landbouwgrond namens de deelnemers en herstelt daar de biodiversiteit. Pachters kunnen er rendabel boeren. Ruim 24.000 mensen doen al mee.

Franke Remerie (66) is medeoprichter en voorzitter van coöperatie Land van Ons, een burger­ beweging die landbouwgrond koopt om er de biodiversiteit te vergroten. Tot zijn ergernis zag hij het landschap steeds meer veranderen, met steeds minder bomen, hagen en struwelen. Samen met zijn studievriend Jaap Benschop begon hij Land van Ons. “Bij biodiversiteit denken de meeste mensen aan natuur. Wij richten ons bewust op boerenland, omdat het grootste deel van de Nederlandse grond landbouwgrond is. Daar is het verlies van biodiversiteit het grootst. Juist daar willen we een zo natuurlijk mogelijk landschap. Dat doen we door samen met de boer duurzame keuzes te maken voor gebruik en beheer van akkers en weides.” Iedereen kan voor een (laag) bedrag deelnemen. Het is de ambitie van Land van Ons om, samen met alle groene initiatieven, een nieuw ecologisch netwerk van zo’n 300.000 hectare te realiseren, 15 procent van alle landbouwgrond in Nederland.

TIP 1 Denk groot Samen kun je meer grond kopen. Dé plek om medestanders te vinden, zijn social media. Zorg dat je daar aanwezig bent.

TIP 2 Vergaar startkapitaal Het kost geld om een initiatief als dit van de grond te krijgen, denk aan kosten voor de notaris en juridisch advies.

Het is fijn als daarvoor een startbedrag beschikbaar is. Jan Benschop en ik investeerden ieder 20.000 euro.

TIP 3 Wees transparant Je werkt met geld van anderen. Dan is het essentieel dat alle deelnemers precies weten hoe geldzaken zijn geregeld; vermijd iedere schijn van belangen­ verstrengeling.

TIP 4 Zet deelnemers in Maak gebruik van de kennis, kwaliteiten en vaardigheden van deelnemers, zoals juridische en agrarische kennis en op het gebied van ICT.

TIP 5 Houd de drempel laag Maak vergaderingen laagdrempelig, zodat iedereen kan meedoen.

Digitaal vergaderen en stemmen kost minder (reis)tijd.

TIP 6 Sluit je aan Vind je zelf een ­coöperatie opzetten bezwaarlijk? Sluit je dan aan bij Land van Ons! Meer menskracht is welkom, ook vanwege ons nieuwe initiatief, De Groene Sprong. landvanons.nl

20

Landgoed Christinalust

Wat zie ik daar?

Natuur­ begraafplaats

BEELD: NATUURBEGRAVEN NEDERLAND, WIEL ARETS, LUCE VRIENS, MARIKE GERRITSEN, SIMONE OPDAM

Landgoed Christinalust bij Enschede (Ov.) was altijd particulier bezit. Tot Natuurbegraven Nederland eigenaar werd.

Het landgoed is nu weer open voor het publiek en Natuurbegraven Nederland werkt hard aan herstel van de natuur. Door menselijke ingrepen zijn planten, bomen en dieren die er vroeger waren, verdwenen. Zo is de dekzandrug in het verleden beschadigd door afgravingen en was de oorspronkelijke beek gekanaliseerd.

Door het herstel heeft de natuur weer de ruimte en keren verdwenen soorten terug.

1

4

Beek

Zandrug

De oorspronkelijke ­dekzandrug is hersteld door de bodem op te hogen met gebiedseigen zand. Hierop wordt heideplagsel uit nabijgelegen natuurgebieden uitgestrooid om plantengroei te bevorderen.

De Twekkelerbeek meandert na wat aanpassingen weer door het oorspronkelijke beekdal. Daardoor stroomt een gedeelte van het bos af en toe onder water. Dankzij de hogere vochtigheid van de bodem komen hier kenmerkende planten en broedvogels voor, zoals de ijsvogel.

21

Spot deze dieren

3

1 Middelste bonte specht Deze specht is bezig aan een opmars in Nederland, maar is nog steeds de zeldzaamste in vergelijking met de grote en kleine bonte specht. De vogel zit graag in oud loofbos mét open plekken.

2 Rugstreeppad Op Christinalust zijn drie poelen. De ­poelen zijn van groot belang voor met name de rugstreeppad. Voor hun voortplanting heeft hij ondiep water nodig dat snel opwarmt.

3 Eekhoorn Het bos wordt om­gevormd naar een gemengd bos met meer ondergroei van struiken en bloemen, en afwisseling van jonge en oude bomen. Met het begraven van noten zorgt de eekhoorn voor het ­verspreiden van zaden en jonge aanplant.

4 Heideblauwtje Natuurbegraven Nederland verbindt stukken heide met elkaar, zodat leef­gebieden groter worden. Het heideblauwtje profiteert daarvan.

Rups én vlinder zijn voor voedsel afhankelijk van struikheide die verderop in het gebied te vinden is.

5

Begraven in de natuur

Met een eigen plek in de natuur draag je bij aan de ontwikkeling en versterking van de natuur op een natuurbegraafplaats.

Er zijn meerdere natuurbegraafplaatsen, zoals Landgoed Christinalust. Kijk voor meer informatie op natuurbegravennederland.nl. In de toekomst neemt Natuurmonumenten de zorg voor deze natuurgebieden over van Natuur­ begraven Nederland. Op deze manier blijft de natuur voor altijd natuur en is eeuwigdurende grafrust gegarandeerd.

2

5 Ceremoniegebouw De gebouwen zijn onderdeel van het landschap. Zo is het dak van het ceremoniegebouw afgedekt met inheemse planten voor een betere isolatie. Het hout is afkomstig van het landgoed. Door de kap van naald­ bomen kwam er ruimte voor een gevarieerder bos.

22

UIT DE STEIGERS

Jugendstilpronkstuk vol blikvangers

23

De restauratie van Jachtslot Mookerheide is afgerond. ­Vakspecialisten brachten zowel de binnenkant als buitenkant van het hoofdgebouw en de ­vleugel tot in detail terug in de kenmerkende jugendstil.

BEELD: LEONTINE LAMERS

Buiten vallen de gele, verglaasde dakpannen en de warme kleur van de gevel direct op. Binnen zijn het gebrandschilderde glasin-loodraam met de afbeelding van Sint Hubertus en de plafondschilderingen in de centrale hal de blikvangers. Bijzonder details zijn de 35.000 verglaasde mozaïektegeltjes die speciaal zijn gemaakt en teruggeplaatst. Het jachtslot is een pronkstuk in het Nederlands cultureel erfgoed. Het nieuwe ­restaurant is inmiddels ­geopend, komend voorjaar is er een feestelijke publieksopening. Het slot is dan weer het schitterende middel­ punt van landgoed Mooker­heide.

5.357 nieuwe gele pannen op het dak 7 verschillende m ­ odellen dakpannen 525 kilo nieuw koper op de toren 2.500 zakken stucwerk voor de buitengevel 110 verschillende onderaannemers en leveranciers 44 bouwvergaderingen 38.500 uren timmer-, metsel- en steigerbouw 755 kilo weegt de trap in de duiventoren

24

Nieuwe woning

Tijdens hun leven verhuizen ­heremietkreeften regelmatig.

Zodra hun schelp te klein wordt, gaan ze op zoek naar een groter formaat. Kleine heremietkreeften wonen meestal in alikruiken, volwassen dieren in wulken. Alleen rechtsgewonden slakkenhuisjes komen in aanmerking. Als er meerdere gegadigden voor een schelp zijn, vechten ze het uit.

Verhuizer

Voor hem is verstoppertje spelen geen spelletje, maar een kwestie van overleven. Om zijn zachte achterlijf te beschermen, kruipt hij in een ­verlaten schelp. Maak kennis met de grote heremietkreeft.

TEKST: Astrid Schoenmaker BEELD: Inge van Noortwijk

Zeedier

In de Noordzee leven de grote (Pagurus ­bernhardus) en de kleine heremietkreeft ­(Diogenes pugilator). De grote heremietkreeft komt het meest voor. Je kunt ze soms in grote aantallen op het strand vinden, vooral als het heeft gestormd.

Ogen op steeltjes

De heremietkreeft heeft facetogen, die op het einde van steeltjes zitten. Zulke ogen bestaan uit meerdere delen die allemaal een eigen lens hebben. Bij elkaar kunnen die ogen daarom veel zien. Aan de binnenkant van de ogen zitten organen waarmee hij kan ruiken.

25

Scharen

De scharen van heremietkreeften zijn asymmetrisch. Vooral bij mannetjes is de ene schaar veel groter dan de andere. Met zijn grote schaar verdedigt de heremietkreeft zich tegen vijanden en agressieve soortgenoten. Ook kan hij hiermee zijn schelp afsluiten bij gevaar of een prooi kraken. Met zijn kleine schaar brengt hij voedsel naar zijn mond.

Tien poten

Heremietkreeften horen net als krabben, ­garnalen en andere kreeften tot de orde van de tienpotigen.

Hun lichaam is helemaal aangepast op het leven in een schelp. Alleen de voorste poten zijn goed ontwikkeld. De achterste poten zijn niet meer dan een soort haakjes, waarmee hij zich stevig vasthoudt aan zijn huisje.

rugschild

Samenwonen

Heremietkreeften leven vaak samen met giftige anemonen en andere zeedieren.

In ruil voor voedsel­ restjes zorgen zij voor bescherming en camouflage.

Paring

In afwachting van het juiste moment sleept het ­mannetje zijn partner soms dagenlang met zich mee.

Om te paren verlaat de heremietkreeft zijn ­veilige schelp. De paring zelf duurt een paar minuten. ­Vrouwtjes dragen de eieren bij zich in de schelp.

Met haar achterpoten wappert ze de eieren vers water toe. Na 2 maanden komen de larven uit.

26

DE VORSER

Op zoek naar de schuwe noor In het dagelijks leven is Merijn van den Hoogenhoff beheerder van een bezoekerscentrum van Hoekschewaards Landschap. In zijn vrije tijd spelen muizen de hoofdrol.

We gaan met hem mee als hij op Tiengemeten noordse woelmuizen telt.

TEKST: Frans Bosscher BEELD: René Koster

27

‘H

oe sterk is de eenzame fietser die kromgebogen over het stuur tegen de wind, zichzelf een weg baant.’ Het liedje van Boudewijn de Groot komt meteen in gedachten als Merijn van den Hoogenhoff over de dijk komt aanfiet­ sen bij de pont naar Tiengemeten. Bezweet en met een verwilderde haardos. “Er stond meer wind dan was voorspeld.” Maar de inspanning loont, hij heeft de pont gehaald.

Een keer per jaar gaat Merijn met twee kom­ panen naar Tiengemeten om te kijken hoe het gaat met de noordse woelmuis op het natuur­ eiland in het Haringvliet. Als hij zich op de pont heeft geïnstalleerd met fiets, rugzak en bolder­ kar, steekt hij van wal. Honderduit vertelt hij over zijn liefde voor muizen. Alle muizen, niet alleen de noordse woelmuis.

“Muizen zijn een ondergewaardeerde groep dieren”, zegt Merijn. “Als het over muizen gaat, trekken mensen vaak een vies gezicht. Ik vind ze waanzinnig fascinerend. We hebben in Nederland zo’n twintig verschillende soorten en allemaal hebben ze hun eigen manier van leven. Sommige zijn supermooi.”

Het begon toen hij als zesjarige jongen tijdens een vakantie in Limburg op de markt een gazen muizenval kocht. “Die zette ik naast m’n tentje.

De volgende morgen zat er een muis in – ik zou niet meer weten welke soort – en ik was ver­ kocht. Als ik een dwergspitsmuis vang, bedenk ik dat die ook jonkies krijgt. Hoe vreselijk klein zijn die dan wel niet?! En alles zit eraan: voet­ jes, oortjes, een staartje… Ik ben niet religieus, maar ik heb daar een soort religieuze bewonde­

ring voor. Volgende week ga ik op vakantie naar Ruurlo, dan neem ik wat vallen mee. Anders ben ik niet te genieten.”

Puur Nederlands Maar dit weekend draait het om de noor, zoals de kenners de noordse woelmuis noemen. De noor is een speciaal geval, aldus Merijn. De noordse woelmuis die in ons land leeft, behoort tot een populatie die na de laatste ijstijd, 10.000 jaar geleden, afgescheiden is van andere popu­ laties noordse woelmuizen. Elders in West- en Midden-Europa zijn ze zo goed als verdwenen; in Noord-Scandinavië en Oost-Europa komen nog wel aanzienlijke populaties voor. De Neder­ landse noor ontwikkelde zich de afgelopen

28

Gemakkelijke muis Wat Merijn betreft mogen we trotser én zuiniger op de noordse woelmuis zijn. “Het is belangrijk dat natuurbeheerders de noor serieus nemen en prioriteit geven. Ik heb het idee dat vogels vaak de boventoon voeren en dat de noor het aflegt als het erop aankomt.”

Zorgen over de noordse woelmuis zijn er genoeg. De aantallen in ons land nemen sterk af als gevolg van de hoogproductieve landbouw en de verdroging die daarmee gepaard gaat. “De noor is eigenlijk een gemakkelijke muis, hij kan in veel biotopen leven”, vertelt Merijn, terwijl hij een nieuwe val klaarzet.

“Wat hij niet verdraagt, zijn andere muizensoorten. Zo gauw veldmuizen, aardmuizen of andere woelmuizen opduiken, verdwijnt de noor. Die andere muizensoorten leven vaak in groepen. Daar zijn de noren, die solitair leven, niet tegen opgewassen, ook al zijn ze veel groter. Maar die andere muizensoorten leven niet in natte omstandigheden. Daar zit de noor veilig.”

Natte omstandigheden zijn er op Tiengemeten te over. “Het is ook nog eens een eiland,

‘ De noor verdraagt geen andere muizensoorten’

BEELD: BUITEN-BEELD

10.000 jaar tot een aparte ondersoort die nergens anders in de wereld voorkomt.

Het is dus een puur Nederlandse diersoort.

Dat maakt het speciaal, zegt Merijn. “Het is bovendien een grote muis. De meeste soorten zijn zo rond de vier, vijf centimeter. Een noor is al gauw tien tot twaalf centimeter, zonder staart. Omdat ie nogal schuw is, zie je hem nooit, behalve in dit weekend dat we ze tellen.”

waardoor je weinig invloeden van buitenaf hebt. Het zou goed kunnen fungeren als een brongebied voor de regio. Voor de noordse woelmuis is het geen probleem om het Haringvliet over te zwemmen.”

Haar van rechterdij Om de noordse woelmuizen te tellen, zet Merijn ruim tachtig inloopvallen, het merendeel steeds op hetzelfde deel van het eiland, het zuidoosten. Een week voordat het vangen begint, zet hij de vallen op hun plek, met stro en voer (stukjes appel, wortel, graan en meelwormen), zodat de muizen vast kunnen wennen. In het vangweekend maakt hij om de twaalf uur een ronde langs alle vallen. Zit er een muis in de val, dan laat hij de vangpijp in een zak vallen en pakt hij de muis bij z’n nekvel. Vervolgens meet hij met een schuifmaat de kop-romplengte, de staartlengte en

de achtervoetlengte. Ook bepaalt hij of het een mannetje of vrouwtje is. Tot slot knipt hij wat haar van de rechterdij, waarna de muis weer de vrijheid krijgt. “Dat laatste doen we omdat we muizen soms vaker dan één keer vangen. Zo zien we dat we die muis al hebben gehad en hoeven we niet nog een keer te meten. Sommige vang je wel drie tot vier keer. Is dat dom of slim? Zeg het maar.

Je krijgt op een gemakkelijke manier te eten en wordt weer losgelaten. Rosse woelmuizen zijn wat dat betreft het ergst. Het gebeurt wel dat ik een val die ik net heb neergezet, achter me alweer hoor dichtklappen.”

Maar één muis Merijn vangt nu elf jaar noordse woelmuizen.

De trend was positief. De aantallen die hij ving, schommelden rond de dertig. Maar dit najaar zat er maar één noor in de vallen. “Het was het slechtste jaar sinds 2015”, mailt hij een paar dagen na het telweekend. “Het kan toeval zijn, 2018 was met drie exemplaren ook niet best. Maar er kan ook iets serieus aan de hand zijn. Dit laat zien dat we vinger aan de pols moeten houden. Hopelijk is het volgend jaar weer een stuk beter.”

29

VANAF € 75 KORTING

Scan de qr-code

Ben jij de geluksvogel?

Boek nu een vakantie in een van onze woningen op een unieke locatie in de natuur. Met de Geluksvogel-actie maak je kans op een korting vanaf 75 euro tot wel 250 euro.

Vakantie in een Buitenleven-woning staat garant voor prachtige ervaringen.

Zoals onze Hoeve de Bocksen in het Eerder Achterbroek bij Ommen (Ov.).

De hoeve is een gemeentelijk monu­ ment met rieten dak en kenmerkende luikjes. Vanuit de hoeve heb je een fan­ tastisch uitzicht over het nabijgelegen natuurgebied. De boerderij uit 1890 is vrij gelegen en grenst aan authentiek boerenlandschap waar koeien grazen.

Dichtbij deze vakantiewoning ligt landgoed Eerde. Hier vind je een zeld­ zaam natuurverschijnsel: de rivier de Regge slingert dwars door het bos.

Natuur­monumenten heeft een oude bocht opnieuw verbonden met de ­Regge. Zo kan het water vrij het bos in. Benieuwd hoe het bos er vanaf het ­water uitziet? Pak een kano en peddel met de kromming van de Regge mee.

Grijp deze kans om te genieten van een buitengewoon verblijf in de natuur.

Of kijk op de website van Buitenleven Vakanties voor het complete aanbod van vakantie­woningen. buitenlevenvakanties.nl/geluksvogel

30

UIT DE REGIO

Fochteloërveen Toekomstbestendig is na Marker Wadden het grootste project in uitvoering. Het natuurgebied op de grens van Friesland en Drenthe krijgt liefst 55 kilometer aan nieuwe kades om het oeroude, uitgestrekte hoogveenlandschap te behouden.

TEKST: WILCO MEIJERS, KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: IMAGE SELECT, GETTY IMAGES

H

et is wat, 55 kilometer aan kades vervan­ gen om een hoogveengebied te redden.

Maar daarmee wordt wel de toekomst van ’s lands grootste hoogveengebied (4.000 hectare) veiliggesteld en komen verschillende doelen binnen handbereik. “De biodiversiteit behouden is daar één van”, legt projectleider John Tukker uit. “Het Fochteloër­veen is een uniek restant van een zeer uitgestrekt veen­ gebied. Dat is door de eeuwen heen grotendeels afgegraven voor de winning van turf, behalve dit stuk. De kern bestaat uit hoogveen­ moerassen die afhankelijk zijn van regenwater.

Er groeien tientallen soorten veenmossen en er leven zeldzame vlinder-, libellen-, reptielen- en vogelsoorten. Maar door verdroging, klimaat­ verandering en de neerslag van stikstof staan die natuurwaarden onder zware druk.”

Ook lekt er veel water weg naar de omgeving via oude kades die niet meer waterdicht zijn.

Het Fochteloërveen is al decennia verdeeld in compartimenten om het water vast te houden.

Elk compartiment is omkaderd en heeft een stuw om de optimale waterstand voor groei van veenmos te krijgen. John: “Maar van de circa negentig kilometer aan veelal houten kades, bleek na onderzoek circa 55 kilometer lek. Door de compartimenten te omringen met nieuwe kades van zand en leem, kunnen we het water veel beter vasthouden en reguleren.”

Klimaatbuffer Het Fochteloërveen wordt door de ingrepen een echte klimaatbuffer. Het gebied gaat weer als spons dienen: tijdens zware regenval wordt water in het gebied langdurig vastgehouden. Maar ook het broeikasgas CO2 wordt in het hoogveen vast­ gelegd en voor lange tijd opgeslagen. “Een goed functionerend, groeiend hoogveen is een gewel­ dige CO2-binder”, verduidelijkt John. “Maar

Samenwerken

daarvoor moet het hoogveen wel nat blijven. Als het veen uitdroogt, komt juist CO2 vrij. Daarnaast zorgt het hoogveengebied ook voor verkoeling van de omgeving. Kortom, drie positieve klimaat­ bufferfuncties: water vasthouden, CO2 opslaan en een groene airco.”

Ruim twee jaar geleden startten de werkzaam­ heden. Vanuit een zandpunt twee kilometer buiten het gebied, transporteert een elektrische zandzuiger via ondergrondse leidingen zand naar twee grote zanddepots.

Natte voeten De eerste elf kilometer kade is inmiddels gereed, en voorzichtig zijn ook de eerste resultaten zichtbaar. Enkele compartimenten hielden afge­ lopen zomer natte voeten. “Het veenmos bleef nat en dan kan het blijven groeien. Zo krijg je levend hoogveen zoals dat hier vroeger over grote oppervlaktes voorkwam.”

De volgende fase is het inrichten van de om­ geving rondom het Fochteloërveen, zodat de waterhuishouding daar nog beter aansluit bij die van het natuurgebied. Maar verder dan 2029 wanneer alle kades volgens plan gereed zijn, kijkt John nog niet.

Zo’n omvang­ rijk project slaagt alleen als veel partijen samenwerken.

Naast Natuur­ monumenten en Staatsbosbeheer zijn dat 2 provin­ cies, 3 gemeenten, 3 waterschappen, het Europese sub­ sidieprogramma LIFE, boeren en ondernemers in de omgeving en ­universiteiten.

31

Hinderijke Willemse zet zich sinds 2021 in voor de ledencommissie Friesland. ‘Door te praten kun je invloed hebben.’

“Ik was net gepensioneerd toen ik een oproepje zag voor de ledencommissie Friesland. Al langer wilde ik iets doen voor de natuur en het klimaat. Het zijn anderen die beslissingen nemen, maar door te praten kun je ook invloed hebben.

In september nodigden acht natuur- en milieuorganisaties ons uit om te praten over verbetering van de waterkwaliteit. Als bezorgde burgers hadden we een kruiwagen vol handtekeningen bij ons tegen de watercrisis.

Dit jaar ligt de nadruk meer op de waterkwaliteit in plaats van -kwantiteit. Voor onze leden organiseren we een webinar over onze ­zorgen en gaan we op veldbezoek. Zo hoop ik mijn steentje bij te dragen aan het helder maken van wat er speelt.”

DE VERENIGING, DAT BEN JIJ­ Natuurmonumenten is een vereni­ ging van mensen die van de natuur houden. Regionale ledencommis­ sies zetten zich actief in voor natuur, landschap en cultuurhistorie, voor en namens de leden. Is dat ook wat voor jou? Ga dan naar de bijeen­ komst van de ledencommissie in jouw regio. Een overzicht vind je op nm.nl/ledencommissies

32

Over de verstilde heide van De Klencke

Het is klein en sober, het Drentse landgoed De Klencke ten westen van Emmen. Maar wat een pareltje. Het landschap ligt er al eeuwenlang vrijwel ongeschonden bij. Dat voel je als je er wandelt. Dit is authentiek Drenthe, en dankzij een uitgekiend herstelplan blijft dat ook zo in de 21e eeuw.

TEKST: Wilco Meijers BEELD: Kina - Max de Krijger

33

V

lak voordat we bij De Klencke aankomen, wijst boswachter Sanne van Gemerden op de kerk en de losstaande kerk­toren van Oosterhesselen, het middelpunt van dit typisch Drentse esdorp. “Daar hadden de bewoners van havezate De Klencke vroeger direct zicht op. De hoofdlaan van het landgoed kwam er rechtstreeks op uit.” Door bomen en bebouwing is die zichtas niet meer volledig intact, maar verder is De Klencke een bijzonder gaaf en compleet voorbeeld van een Drentse havezate: een landgoed dat oorspronkelijk van een ridder was.

Dat begon hier al in de middeleeuwen met de bouw van een versterkt huis en ontginningen op een uitge-

lezen plek. Op de scheidslijn van een vruchtbaar beekdal en hogere zandgronden waar het vee op de heide kon grazen, ontvouwden zich de eerste contouren van het landgoed.

Geleidelijk aan volgden uitbreidingen. Later werden percelen ook voor de houtoogst ingericht.

Eén geheel Veel van dergelijke havezaten verdwenen, maar De Klencke heeft de tand des tijds opmerkelijk goed doorstaan. Het huis ziet er nog net zo uit als na de verbouwing in 1760 en staat te boek als de enige barokke havezate in Drenthe. Van de vijf oorspronkelijke boerderijen van het landgoed, bestaan er nog vier.

34

BEELD: KINA - MAX DE KRIJGER, GETTY IMAGES

ree Ook de eeuwenoude ontginningsgeschiedenis is nog altijd zichtbaar op het landgoed.

“De Klencke is een echt ‘gebruikslandgoed’. De verdiensten van de land- en bosbouw stonden centraal”, vertelt Sanne.

“De scheidslijnen tussen de verschillende gebruiksfuncties en de cultuurhistorische landschapselementen die daarbij horen, bestaan nog altijd. Ook met dank aan de laatste particuliere eigenaar van het landgoed, Elisabeth Goddard-Van der Wijck. Het was haar wens dat De Klencke als één geheel bleef bestaan toen zij het landgoed in 1961 naliet aan Natuurmonumenten.”

Sindsdien is er weinig veranderd op dit rustige landgoed waar het aangenaam wandelen is door bos en heide, boerenland en beekdal.

Een vertrouwd landschap dat diepgeworteld is in de harten van mensen uit de omgeving. “Omwonenden voelen zich allemaal eigenaar”, vertelt Sanne. “Ze praten over De Klencke alsof het van hen is. Dat is toch mooi? Het tekent hoe de omgeving met het landgoed is begaan.”

Herstelplan Dat bleek ook uit de presentatie van het herstelplan dat op veel belangstelling kon rekenen. Herstel is nodig, want hoe zorgvuldig je een landgoed ook beheert, vroeg of laat treedt er verval in. Daar wordt de komende drie jaar het nodige aan gedaan, dankzij de gift vanuit een nalatenschap

van een betrokken particulier. Bijzondere ­­park- en landgoedelementen worden opgeknapt en beter zichtbaar gemaakt. Denk aan ­herstel van de hoofdlaan met aan weers­ zijden een dubbele rij eiken, het planten van een nieuwe boomgaard met meidoornhaag, het weer zichtbaar maken van een veedrift waar vroeger de schapen over werden geleid, herstel van singels en vijvers, en het herstel van de gracht rondom de havezate. “We zijn hier heel blij mee”, onderstreept Sanne.

“Het zijn relatief kleine ingrepen, maar bij elkaar versterken ze de samenhang tussen de gebouwen en de omgeving, inclusief de landschapselementen die daarbij horen.”

Landgoedbos In kort tijdsbestek doorlopen we verschillende landschappen. We genieten van de laatste herfstkleuren in het landgoedbos en de nevel boven het verstilde water van de Boksloot. Ten oosten daarvan kijken we uit over het weidevogelgebied, al zitten er nu enkel wat ganzen. Een heel andere sfeer treffen we aan op de heide waar duizenden spinnenwebben glinsteren in het winterlicht.

Een plaatje, zeker met de jeneverbessen op de voor- en achtergrond. De boom kenmerkt van oudsher het Drentse heidelandschap, waar natuurlijk ook Drentse heideschapen in thuishoren. Maar de schapen zijn al een kleine twee jaar afwezig, vertelt Sanne.

“Vanwege de wolf die hier een aantal keren

Natuur en landbouw gaan hand in hand Ten oosten van De Klencke ontstaat nieuwe natuur dankzij de inrichting van klimaat­ buffer Drostendiep. Deze watergang werd na de Tweede Wereldoorlog aangelegd om het gebied te ontwateren. Maar hevige wateroverlast in 2014 gaf de aanzet voor een nieuwe inrichting. Boeren, de ­provincie, het waterschap en Natuurmonumenten werken nu samen aan de ontwikkeling van 300 hectare nieuwe natuur. De rechte Bok­ sloot in het midden wordt deels gedempt en er wordt een nieuwe meanderende waterloop aangelegd. Water kan straks veel langer worden vastgehouden. Er is ruimte voor zowel natuur als landbouw. Natuurmonumenten ontwikkelt nieuwe drassige stukken en een gevarieerde plantengroei op eerder aangekochte grond, terwijl boeren een ander deel als weidevogelgebied ­beheren. Natuur en landbouw gaan hier hand in hand.

is gezien, zijn de schapen uit voorzorg weggehaald. Maar ze komen terug, zodra het wolfwerend raster rondom de hei gereed is.

Het heidelandschap is dan weer zoals het moet zijn, onderdeel van een compleet landgoed waar je kunt genieten van onze natuur en ons erfgoed.”

35

Wandelen op De Klencke

ROUTE

r elde nev

Benneveld

Ben

9 km

stra

Startpunt: parkeerplaats in de bocht voor Klenker­weg 12, ­Oosterhesselen. De route wordt aangegeven met groene pijltjes. De route staat ook op onze site: nm.nl/route-de-klencke

at

Ni

eu we D

W es te

ro s

rst ro o

ten

die

m

3

4

weg Vorsbomen

5

p

Kle

nk erw eg

eg kerw

2

1 g erwe Klenk

Klen

Oud swe

lhui

e To

START P

g

9 sloo

Bok

10 nsweg

8

Oosterhesselen

itte

L e g enda

7

g

W

Klenc ker veld

swe

lhui

e To

Oud

6

t

Natuurgebied landgoed De Klenc ke

Edvee

Hooiweg

Za

nd

Hooiweg

Bos Bebouwing

e venb Gre

Heide Water

weg rgse

Weide en akker Verharde weg Fietspad / Wandelpad Wandelroute

P Parkeerplaats

0

200 © c ar tographic s .nl

400 m

KAART: CARTOGRAPHICS.NL

­

36

6

1

BEELD: KINA - MAX DE KRIJGER, SILVAN PUIJMAN, GETTY IMAGES

Routepunten onderweg 1 De eerste betrouwbare ver­ melding van het huis stamt uit 1460, het huidige uiter­ lijk dateert grotendeels uit 1760. Het huis wordt particulier bewoond en is niet toegankelijk.

8 Het noordelijke deel van de Boksloot wordt gedempt, zodat het beekdal bij veel neerslag water langer vasthoudt. Op deze plek krijgt de natuur meer ruimte.

4 Dit eeuwenoude voetpad liep vroeger van Aalden naar ­Oosterhesselen, dwars door het beekdal.

2 Hier wandel je tussen eiken van dik 150 jaar oud. Een deel is later geplant, na de stormen van begin jaren zeventig. De laan krijgt een opknapbeurt.

5 Op de hooggelegen Klencker Esch liggen akkers met klein­ schalige, biologische landbouw.

Overwinterende akkervogels scharrelen er graag rond, op zoek naar resten van graan en zaden.

3 In de poel en waterplas aan weerszijden van het pad over­ winteren padden en kikkers.

Vrijwilligers zorgen ervoor dat het water niet dichtgroeit.

6 Hier wandel je over de heide, die tot in de 20e eeuw veel uit­ gestrekter was. Houtproductie was rendabeler; veel heide werd beplant met bomen.

9 Als je over het weiland kijkt, zie je ’t Tolhoes, gesticht rond 1825, langs de doorgaande weg van Coevorden naar Groningen.

7 In het Klenckerveld vallen de jeneverbesstruiken meteen op.

De jeneverbes wordt steeds schaarser in ons land, omdat de omstandigheden voor zaden om te kiemen zijn verslechterd.

10 Deze rechthoekige vijver is vermoedelijk gebruikt om plaat­ selijk gekapt hout te ‘wateren’.

Het hout werd in het water har­ der en donkerder en ging door deze behandeling langer mee.

Een restant van de bosbouw­ geschiedenis van De Klencke.

37

Graafland Ode aan een trage reus Bomen doen belangrijk werk. Hun bladeren brengen zuurstof in de lucht. Ze beademen ons en al het andere leven.

Hun schors huisvest vele soorten insecten, voedsel voor de koolmees, de specht en de boomkruiper. Hun kronen bergen de nesten van de lijster en de merel. Hun bloemen trekken bijen en vlinders. De vruchten en noten waarborgen niet alleen de voortplanting van de boom zelf, maar voeden ook muizen, eekhoorns en zelfs wilde zwijnen.

Met hun schaduw zorgen bomen voor koelte. Voor ons.

Voor dieren. Voor planten en struiken. Voor de bodem.

Een koele bodem is belangrijk voor de waterhuishouding van de natuur. Regen, eenmaal gevallen, verdampt niet meteen weer, maar kan rustig bezinken. En als het water na verloop van tijd diep genoeg in de bodem is afgedaald en afgekoeld, haalt de boom het met zijn wortels weer naar boven. Beschouwd vanuit het oogpunt van de waterkringloop vormt de boomstam een brede rivier, zich vertakkend in talloze stroompjes, uitmondend in zeeën van bladeren. De bladerkronen wasemen wolken uit, toekomstige regen. Zo zorgen bodem en boom samen voor een rustige kringloop van het zoete water op aarde. De bodem buffert. De boom reguleert.

Bomen zijn onbaatzuchtige reuzen. Trage reuzen. Alleen als je heel lang de tijd neemt, kun je ze zien bewegen, kun je hun gestalte in de loop der jaren zien rijzen, kun je ze hun armen zien spreiden, draaiingen zien maken, zware pezen zien ontwikkelen, kun je de wonden die het snoeimes hen toebracht zien genezen.

Bomen zijn ontzagwekkend sterk. Maar ze zijn goed­ aardig. Dat is ons geluk. Daarom moeten we lief zijn voor bomen. Hun stam omarmen. Hun bladeren strelen. Hen bemoedigende woordjes toefluisteren. We moeten bomen voorzichtig benaderen. Niet zomaar op hun wortels gaan staan. Rekening houden met een kwetsbare grens, een denkbeeldige cirkel om de boom trekken. Een beschermende cirkel. Een cirkel van respect.

De berk in de Weleda-tuin geeft het zelf aan. Rondom zijn stam vormt zich een heksenkring van paddenstoelen, die de ondergrondse aanwezigheid van kwetsbare wortels verraadt. Waar bovengronds de zwammen de grond uit ploppen, bevinden zich ondergronds de worteltoppen van de berk. De heksenkring is zo groot als de kroon wijd is. Ik heb de berk en de heksenkring samen in de loop der jaren steeds groter zien worden. De kring is een magische plek. Dat voel je. Je stapt er niet zomaar in.

Jan Graafland, tuinman Weleda

Win!

Winter Comfort Cadeau Het perfecte cadeau voor de feestdagen: Limited edition: set met hand- en douchecrème Unieke wintercomfortgeuren: steranijs, vanille en citroen Verwen je zintuigen en ontspan Je kunt 1 van de 15 Winter Comfort Cadeaus winnen t.w.v. € 12,49. Stuur je naam en adres voor 1 januari 2024 naar weleda@natuurmonumenten.nl

38

‘ Pompoenen oogsten in

’

39

GROENE TOEKOMST In de serie Groene Toekomst spreken we jonge mensen over natuur en klimaat. Wat vinden zij belangrijk? Hoe moeten we het land anders inrichten?

Wat begon met de vraag waar een zak rijst eigenlijk vandaan komt, mondde uit in zijn eigen biologische experimenteer­ boerderij. Ivar van Dorst mist zijn reizen door Europa nog weleens. ‘Maar dit is een avontuur op zich.’

TEKST: Charlotte van Egmond BEELD: Erik Smits

Waar begon jouw liefde voor de natuur? “Op de boerderij van mijn ouders in Etten-Leur. Wat mijn vader op het land deed, bootste ik na met mijn Playmobil. Ik was vaak buiten, bouwde boomhutten en sprong over sloten. Ook hielp ik op het land.

Dan moest ik bijvoorbeeld op iedere meter vijf boompjes planten, en dat 200 meter lang.

Ik leerde al snel: kijk niet achteruit en vooruit hoeveel werk het is, maar kijk naar beneden.

Dat gaat veel sneller en beter. Ik noem het de ‘Buffalo-modus’. Hoofd omlaag en meters maken. Die modus komt me nu goed van pas op mijn eigen boerderij. Als ik weer eens 40.000 pompoenen moet oogsten.”

Hoe ontstond jouw biologische experimenteerboerderij? “Het begon met een frustratie over alle anonieme producten die we kopen in ons dagelijks leven.

Bij elk product dat ik kocht, vroeg ik me af of er kinderarbeid of vervuiling achter schuilging. De documentaire Dead donkeys fear no hyenas wakkerde mijn frustratie aan. Daarin zag ik moderne slaven werken op de rijstplantage van een landeigenaar uit ­Saoedi-Arabië. Toen ik later op een zak rijst de herkomst ‘Saoedi-Arabië’ zag staan, moest ik wel in actie komen. Ik startte de webshop Ekoto, met producten waarvan de herkomst volledig transparant is. Omdat veel boeren bij wie ik mijn producten inkocht worstelden met de ontwikkeling van innovatieve gewassen, besloot ik om zelf te gaan experimenteren. Op de boerderij van mijn ouders die niet meer in gebruik was, zette ik

kleinschalig wat gewastesten op. Al snel was het een voltijds beroep.”

Je kiest voor een andere manier van boeren. Wat is bijzonder aan Ekoto?

“In plaats van een monocultuur, waarbij op een groot veld één gewas wordt verbouwd, teel ik groenten, peulvruchten en kruiden in strokenteelt. Afwisselende rassen in lange stroken naast elkaar telen vergroot de bio­ diversiteit en verkleint de kans op ziektes en plagen. Akkerranden vol bloemen en kruiden trekken insecten en natuurlijke vijanden aan, die plagen bestrijden. Zo creëren we verschillende habitats en werken we veel meer samen met de natuur. Over de lengte pak je nog steeds de efficiëntie van monocultuur, maar in de breedte is er volop biodiversiteit.

Gelukkig wordt deze techniek steeds vaker onderzocht en toegepast.”

Wat vind jij belangrijk voor je ­leefomgeving? “Ik heb een biologisch biodiversiteitswalhalla gecreëerd, compleet met bloemen en kruiden, en toch kan ik het gif van de buren ruiken. Dat vind ik benauwend en naar. Ik las onlangs over een bioregio, een gebied waarin alleen maar biologisch wordt geteeld. Dat zou mooi zijn.

Verder heb ik een fijne community om me

heen. We telen niet alleen voor de veiling, maar ook voor de honderd gezinnen die elke week een groentepakket komen afhalen.

Zo’n boerderijdag is de leukste dag van de week. Ik leef helemaal op van het persoonlijke contact en de positieve support. Mensen bepalen zelf wat ze voor een groentepakket betalen. Een derde van de pakketten wordt gesponsord door bedrijven uit Breda. Zo maken we gezonde voeding ook toegankelijk voor mensen in stille armoede.”

Wat vind jij van de manier waarop we in Nederland omgaan met natuur en biodiversiteit? “We zijn in Nederland te veel bezig met beheerplannen.

Elk stukje natuur moet beheerd worden.

Maar de natuur laat zich niet beheersen.

Het leeft, gebeurt, gaat dood. Mijn gemeente wil 1 procent van de landbouwgrond op­­ kopen om er natuur van te maken. De rest gaat gewoon door op de oude voet. Plannen lopen vaak spaak in de regelgeving en dat is zonde.”

Hoe houd jij hoop voor de toekomst?

“Ik geloof in de goede intenties van de mens. Iedereen wil het beste doen, maar het systeem waarin we leven maakt dat soms lastig. De grootste positieve veranderingen uit de geschiedenis kwamen van onderop.

Je moet niet afwachten totdat overheden of instanties iets gaan doen, maar je verenigen, ideeën testen, falen, leren en die lessen verspreiden. Daarom deel ik mijn kennis graag met andere boeren. Omdat ik weet dat mijn werk zin heeft, ga ik door. Buffalo-modus aan en gaan.”

Ivar van Dorst (25) zag bij zijn ouders hoe zwaar het boerenleven kan zijn en werd banketbakker.

Via een omweg kwam hij toch terecht bij de studie International Food and Agribusiness aan de HAS green academy. Met zijn biologische boerderij wil hij de transitie naar een transparante, duurzame en korte voedselvoorzieningsketen versnellen.

40

BEELD: MONIQUE WIJBRANDS

Met de slinger versier je een boom in je tuin of buurt. Met wat vetbollen als kerstballen hebben de vogels zo hun eigen kerstboom. Dankzij jou wordt het voor de vogels een echt kerstfeest!

Haal het touwtje door het oog van de naald en maak een knoop. Steek dan de naald door een stuk fruit en trek ook de draad door het fruit. Prik dan een pinda, bes of popcorn aan je naald en steek er doorheen. Maak een leuke slinger door steeds af te wisselen wat je aan je draad prikt.

stuk dat Schuif het eerste zodat je , or je prikt ver do bt voor he genoeg draad wilt aa alles wat je er n . hangen

41

Winterse wandelingen

Zin om met het hele gezin een frisse neus te halen?

We hebben de leukste winterroutes op een rijtje gezet.

Warme jas aan, muts op, thermoskan chocolademelk mee en ontdekken maar. OERRR geeft geen sneeuw­ garantie, maar wel een rodewangengarantie. Kijk snel op oerrr.nl/winterwandeling

Knoop een touwtje aan een dennenappe l, rol de dennenappel in pi ndakaas en rol hem daarna door vogelzaad. Ook m ooi in je kerstboom.

Help vogels de winter door!

In de winter vinden vogels vaak moeilijk eten. Dankzij jouw hulp lukt het ze om lekker de ­winter door te komen. Maak je eigen vetbollen en slingers op de Vette Vogeldagen van OERRR. Of maak ze thuis met deze tips: oerrr.nl/vettevogels

Is jouw (klein)kind al OERRR?­ Voor € 2,50 per maand krijg je: Een welkomstcadeau Elk seizoen post vol inspiratie en acties Kalender met de leukste buitentips Korting op activiteiten in de natuur Meld je aan via OERRR.nl

42

Henk Huizing en Ank van Wylick deden een bijzondere schenking voor het Geuldal en de Volmolen van Natuurmonumenten in Epen. Sinds vier jaar wonen zij met uitzicht op deze molen en ze werken er als vrijwillige molengidsen. Op drukke dagen komen er zo’n tweehonderd bezoekers langs, vooral wandelaars.

GULLE GEVER

“W

e kwamen al vijfentwintig jaar voor vakanties in dit gebied”, vertelt Henk Huizing. “Het is een prachtig stukje Nederland, heel afwisselend met bossen, riviertjes,

heuvels en mooie uitzichten. Het huis waar we nu wonen, kochten we als vakantiehuis. We woonden in de stad Utrecht. Met corona ging alles dicht: winkels, cafés, theaters. We pakten de boel op en gingen hier wonen.

Middenin dit prachtige stroomdal ligt de Volmolen, nog geen 500 meter van ons vandaan. We kijken erop uit.

Vorig jaar ontstond tijdens een wandeling het idee voor een bijzondere gift voor de restauratie van de Volmolen. Natuurmonumenten wil de oorspronkelijke functie ervan herstellen. Nu kan hij graan malen en dat gebeurt ook tijdens open dagen,

maar oorspronkelijk werd in een volmolen wol bewerkt. De restauratie vindt plaats in de de komende maanden. We vinden het leuk dat we van dichtbij kunnen zien wat er met onze gift gebeurt. Volmolens zijn vrij uniek in Nederland, er zijn nog maar een paar werkende volmolens. 150 jaar geleden is hier voor het laatst wol bewerkt. Het is fantastisch dat dat ambacht op zo’n unieke plek straks kan worden bekeken. Een gebouw met deze historische waarde wil je niet verliezen.”

TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: TOM VAN LIMPT

‘Van dichtbij zien we wat er met onze gift gebeurt’

Winterse wandelroutes mét horecatips

Speciaal voor liefhebbers van wandelen én lekker eten en drinken hebben we winterse wandelroutes op een rij gezet die beginnen en eindigen bij een restaurant.

17 km Wandel van de Posbank door de Onzalige Bossen naar restaurant De Carolinahoeve. Wil je korter of langer wandelen? Op Veluwezoom zijn de mogelijkheden eindeloos.

5 km Op landgoed Hackfort wandel je langs eeuwenoude en door houtwallen omgeven akkers, hakhoutbosjes, poelen en historische boerderijen. De Keuken van Hackfort is de perfecte plek voor een pauze.

Bekijk deze en andere winterse wandel­ routes op nm.nl/winterwandelingen

NEW Bewezen effectief Verbetert de huidelasticiteit Trekt snel in

VERSTEVIGENDE BODY BUTTER Stevigere huid in 2 weken* *gebruikersonderzoek, tweemaal daags aangebracht

Weleda. Grow together.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - MAARTEN VAN DE VEN, ROTTERDAM DE BOER OP! GETTY IMAGES

De Nationale Postcode Loterij stelt 10 miljoen euro beschikbaar om de omslag van de landbouw naar een natuurvriendelijker manier van werken te ondersteunen.

8,8 miljoen euro daarvan gaat naar de volgende fase van Rotterdam de Boer Op! Hiermee kunnen Natuurmonumenten en 23 partners verder werken aan een natuur­vriendelijk voedselsysteem in de regio Rotterdam. : Frans Bosscher TEKST

en landschap vol natuur, goed eten voor de stad en een verdienmodel voor boeren die natuurvriendelijk werken. Dat zijn de drie doelen waarmee Rotterdam de Boer Op! ruim twee jaar geleden van start ging. Op diverse manieren werken de partners aan de realisatie van deze doelen. Initiatiefnemer Natuur­ monumenten kiest voor een brede aanpak waarin boeren, voedselverwerkers, horeca, supermarkten, consumenten, overheden en boswachters samenwerken. Die aanpak lijkt

te werken. Daarom gaat de vereniging nu een volgende fase in om de resultaten verder uit te bouwen.

Groot knelpunt voor boeren die willen omschakelen is dat de vraag naar biodiverse en lokale producten achterblijft. Om deze vraag te vergroten gaat er daarom veel aandacht naar de consument: de groene achterban, horeca, kantines van bedrijven en instellingen, en groothandels. Zij worden opgeroepen biodivers en lokaal te eten of dat te stimuleren.

Om nog meer boeren en ondernemers in de keten te helpen is er een transitiefonds opgericht. Met advies, kennis en financiële ondersteuning kunnen boeren en onder­ nemers een natuurvriendelijke weg inslaan of hun al natuurvriendelijkere bedrijfs­ voering verder uitbouwen.

En heel concreet verbindt Natuurmonumenten stad en platteland met hulp bij het realiseren van vijf voedselbossen, vijf Herenboerderijen en publieksboerderijen aan de rand van de stad en een ‘voedselmoeras’.

45

Deelnemers Nationale Postcode Loterij: bedankt!

Dankzij deelnemers van de Nationale Postcode Loterij zijn we weer een stap dichterbij het realiseren van meer biodiversiteit op het platteland rondom Rotterdam.

We zijn blij dat de Postcode Loterij met het Droomfonds dit initiatief zo’n mooie impuls geeft.

Het vleesveebedrijf van Paul Sonneveld en zijn zus Maaike grenst aan natuur­ gebied de Vlietlanden. Het vlees van hun koeien serveren ze in hun restaurant Bavette en in eigen winkels in Den Haag en Rotterdam. Sinds dit jaar maken de Sonnevelds, met steun van Rotterdam de Boer Op!, hun boerderij Weiderij Horison steeds natuurvriendelijker.

Paul Sonneveld: “Sinds we veel stadsbewoners over de vloer krijgen, zijn we ons bewust van de veranderde maatschappelijke vraag. Onze bezoekers stellen vragen over onze omgang met de dieren, hereforden waguy-runderen, over het voedsel dat zij krijgen en hoe we omgaan met ons land.

Met de mensen van Rotterdam de Boer Op! maakten we een plan om op ons bedrijf het leefgebied van boerenlandvogels te versterken. We werken toe naar een afwisselend agrarisch landschap, ook door de percelen die we pachten van Natuurmonumenten.

Kringlopen sluiten we in toenemende mate, we gebruiken al ruige mest uit de potstal op eigen land. Met behulp van een zonnepomp zetten we in het vroege voorjaar de laagstgelegen percelen grasland onder een laagje water. Hier kunnen weidevogels die terugkomen uit overwinteringsgebieden veilig rusten en aansterken. Naast snijmaïs zijn we begonnen met de teelt van veldboon en koolzaad, gewassen die bloeien.

Daar komen veel insecten op af. Afgelopen najaar hebben we wintervoedselvelden voor vogels aangelegd. De verwachting is dat allerlei boerenlandvogels van de omschakeling gaan profiteren, zoals graspieper, kievit, tureluur, gele kwikstaart, veldleeuwerik en kneu.”

Ruim twee jaar werkt Natuurmonumenten met 23 partners in de Rotterdamse regio aan de verwezenlijking van een natuurvriendelijke landbouw die produceert voor de regionale markt. Met haar partners bouwt Rotterdam de Boer Op! aan een stevig netwerk en een beweging rondom de stad. Dat leverde tot nu toe onder meer deze resultaten op:

1 miljoen consumenten

maakten via sociale media, de campagnewebsite en open dagen bij boerderijen kennis met de campagne Eet Natuur Lokaal over lokaal en biodivers voedsel.

Herenboeren NL en online supermarkt Picnic. Ook is de populaire Belevenis­

boerderij Schieveen

door aankoop behouden voor de toekomst.

Met Greenchoice zijn diverse voedselbossen aangelegd, waaronder een

15 natuurvriendelijke boerderijen deden mee aan de Rotterdam de Boer Op-dagen.

voedselbos van 5 hec­ tare bij akkerbouwbedrijf

Direct ten noorden van de stad is een voedselbos aangelegd en een Heren­ boerderij gestart, dankzij de gemeente Rotterdam,

Samen met het Nieuwe Nassen, een beweging van Rotterdamse restaurants, voedselondernemers

Hofstede Lust & Last.

en natuurinclusieve boeren, organiseert Rotterdam de Boer Op! de challenge ‘lokaal & natuurinclusief inkopen’ voor de horeca.

Samenwerking met tientallen boeren die willen omschakelen naar een natuurvriendelijke bedrijfsvoering.

Ondersteuning van initiatieven, zoals Nedertarwe van Royal Koopmans om met 56 akkerbouwers goed en duurzaam broodtarwe te telen.

46

MO

N UME N

TE

C A NO N V

NATUU R

kort

AN

N

Onze gebieden tijdens de bezetting De geschiedenis van ­Natuurmonumenten samengevat in vijftig historische mo­ menten, personen en gebeurtenissen.

Aflevering 8: onze natuurgebieden in de Tweede Wereldoorlog.

Op 9 juni 1944 kwam op het Amsterdamse kantoor van Natuurmonumenten een telegram binnen: ‘Ze zyn by ons begonnen met zagen van zwaar hout = L. Verbeek Heveadorp (Gld). Bij ‘ze’ is met potlood geschreven: ‘D. Weermacht’. Het was een dag nadat de Wehrmacht alle bossen van Natuurmonumenten had gevorderd. Het kappen van bos is een van de vele voorbeelden van de grote invloed van de bezetting op de toenmalige gebieden van Natuur­ monumenten.

Al in 1940 namen de Duitsers 75 hectare van de Loonse en Drunense Duinen (NB) in beslag voor militair gebruik. Op Veluwe­ zoom (Gld) werd leem afgegraven en

heide gemaaid. De Wehrmacht vorderde 1.000 m3 zand uit Voornes Duin (ZH), later verrezen er delen van de Atlantikwall.

Vooral de vordering van hout was in de eerste bezettingsjaren een groeiende zorg.

In het jaarverslag 1943-1944 stond een behoorlijke lijst van 30.000 m3 hout die uit de diverse bossen van Natuurmonumenten gehaald was. Voor deze vorderingen werd overigens wel betaald.

Kaalslag Het laatste oorlogsjaar nam de invloed op de natuurterreinen drastisch toe. Diverse natuurgebieden, zoals de Mookerheide en de Loonse en Drunense Duinen, kwamen in de frontlinie te liggen. Gebouwen en gebieden raakten beschadigd of werden verwoest. Daarnaast was de hongerwinter aanleiding tot houtkap door burgers, wat tot een behoorlijke kaalslag leidde op de landgoederen Corversbos in ’s-Graveland

(NH) en Nijenburg bij Heiloo (NH).

Toen Natuurmonumenten tijdens haar eerste naoorlogse jaarvergadering op 16 maart 1946 de balans opmaakte, werden allereerst twee omgekomen medewerkers herdacht en vervolgens de omgekomen leden. Daarna volgde een lange opsomming van schade, waarbij de houtvordering als eerste en meest ingrijpende genoemd werd. Van de ongeveer 50 natuurgebieden die Natuurmonumenten in 1940 beheerde, was in de helft oorlogsschade bekend, in oppervlakte 90 procent van de gebieden.

Wie nu de terreinen van Natuurmonumenten bezoekt die in de oorlog beschadigd raakten, zal daar weinig sporen terugvinden.

Kort na de oorlog werd de schade zo goed mogelijk hersteld, gekapte bossen werden opnieuw aangeplant. Doordat vorderingen tijdens de oorlog betaald waren, was er ook geld beschikbaar. Binnen tien jaar was de meeste schade hersteld.

Vrijwilliger Wolter stopt na 46 jaar Ontmoet Wolter Engelsman: een verhalenverteller pur sang. Zijn kennis over en passie voor de natuur vinden hun weg rechtstreeks naar je hart.

Bijna 46 jaar was hij vrijwilliger bij Bezoekerscentrum De Wieden in Sint Jansklooster (Ov.). Maar nu heeft hij afscheid genomen.

Wolter begon als natuurgids, ging vervolgens

flora en fauna monitoren en deed allerhande klusjes. Maar bovenal bezorgde hij menig kind een onvergetelijke dag op de Wilde Buitendagen en de Boomophaaldagen.

“We zijn onze nestor zeer dankbaar voor zijn ­tomeloze inzet en betrokkenheid”, zegt Willy van Os, medewerker van het bezoekers­centrum.

47

buiten

Met onze boswachters maakten we een selectie van onze winteractiviteiten, ook voor de kinderen van OERRR. Ga voor meer info en aanmelden naar nm.nl/agenda.

Friesland

Drenthe

Tuinvogels tellen

Bosbad

Frisse neus

21 dec, 11 jan, 1,8 feb

Elke zondagmiddag

Speur met de boswachters tijdens de Nationale Tuinvogeltelling naar tuinvogels bij bezoekers­ centrum Dwingelderveld.

Winterwad 27 dec, 4 jan

Goed ingepakt en op laarzen kun je ook in de winter prima het wad op. Onderweg vertelt de gids hoe de vele dieren de winterkou trotseren.

Ga mee, lekker het Dwingelderveld op. Trek je wandelschoenen aan en ga mee een frisse neus halen.

Schapendag 28 dec, 2 jan, 13,20 feb

Ontdek alles over schapen, lammetjes en wol.

Flevoland

Naar de jungle 17 dec, 21 jan, 3,18 feb

Vaar mee over het Zwarte Meer naar de jungle van het Vogeleiland.

Nieuw land ontdekken Div. data

Rust, ruimte en extra lange ­begeleide wandelingen naar alle uithoeken van het haveneiland van Marker Wadden, ook naar het anders niet toegankelijke Zuidstrand.

Sterren­ wandeling 3 jan, 6 feb

Tijdens de Sterren­ wandeling op Schiermonnikoog, de donkerste plek van het land, kom je van alles te weten over sterren en planeten.

BEELD: GETTY IMAGES

Tijdens deze tocht op Schiermonnikoog laten we ons verrassen door alles wat het bos en de duinen ons al voelend, luisterend, proevend en ruikend bieden.

27,28 jan

48

Kerstwandeling 26 dec

Muts op, handschoenen aan en gaan. Kom op Tweede Kerstdag naar de Kaapse Bossen voor een frisse neus tussen de kerstdiners door.

Gelderland Na afloop snert 16, 27 dec

BEELD: NATUURMONUMENTEN - MARTIN VAN LOKVEN, MARRIT SCHUDDEBEURS, GETTY IMAGES

Ga mee met een stevige winterwandeling over de Veluwe en geniet na afloop van een kom heerlijke snert.

Lichtjestocht 28 dec

Sprookjesachtige wandeling, met onderweg spannende verhalen, door Nationaal Park Veluwezoom.

28 dec, 4 jan

Winterwandeling Ontdek de winterse wereld op Veluwezoom, met tussenstop voor een winter­ lunch bij restaurant de Carolinahoeve.

29 dec, 5 jan

Onzalige Bossen Lopen we door de sneeuw of moeten we een regenjas aan?

Het maakt niet uit, de Onzalige Bossen zijn altijd spannend en prachtig.

Utrecht Kerst op het fort 16, 17 dec

Een gezellige kinderkerst met koude neuzen en warme chocolademelk op Fort bij ­Nigtevecht.

Noord-Holland Tuinstijlen 1e en 3e zondag van de maand

Wandel op buitenplaats Beeckestijn met zijn verschillende tuinstijlen en boeiende geschiedenis.

Ontdekkingsreis 5 jan, 4 feb, 3 mrt

Ontdek hoe de dieren ­overleven in het winterbos.

Na afloop bak je een broodje boven een knapperend vuur.

Bos van Blaauw

Van stuwwal tot parkbos

17 dec, 28 jan, 10 feb, 10 mrt

20 jan, 2 mrt

Ga mee door het Bos van Blaauw en ontdek de historie van Frans Blaauw en Louise Six op Buitenplaats Gooilust.

Stap in de bijzondere geschiedenis van de parkbossen van de ’s-Gravelandse Buitenplaatsen Boekesteijn, Schaep en Burgh en Bantam.

49

Overijssel Watertoren 16, 28, 30 dec

Vanaf de watertoren in Sint Jansklooster heb je een prachtig uitzicht over Nationaal Park Weerribben-Wieden.

­ lassen verblijven, zoals smienP ten en kolganzen.

Zuid-Holland

Zeeland

Vogelparadijs

Verdronken land

16 dec

16 dec

Tiengemeten is een waar vogelparadijs. Ga mee met onze vogelgids en leer alles over de vogels op het eiland.

Met je hoofd in de wind 16 december

Wandel mee door de Duinen van Goeree, lekker met je hoofd in de wind langs de zeereep. Na afloop staat er een warme kop soep met stokbrood voor je klaar.

Voor bikkels 17,31 dec, 14,28 jan, 11, 25 feb, 10 mrt

Tijdens de tocht speuren we naar vogels die deze w ­ inter rondom de Nieuwkoopse

We maken een tocht door ­geulen en over schorren in het Verdronken Land van Zuid-­ Beveland, een gebied waar ooit 18 dorpen en een stad waren.

Slotbos 17 dec

Wandel mee over het winterse landgoed van Slot Haamstede met na afloop een kop warme snert en een drankje.

Vette Vogel Dag

Vogels kunnen in de winterperiode wel wat hulp gebruiken. Kom je vette vogelsnacks maken? Dat kan in de Zwaakse Weel (16 dec), in Oisterwijk (29 dec, 3 jan) of de Sint-Pietersberg (5 jan).

Noord-Brabant

Limburg

Alleen op de wereld

Zonsopkomst

28 dec

16 dec

Grote grazers

Winterse Preuf Tournee

27 jan

28 dec

Dwalen over de heide

Warm welkom

24 feb

14 jan

Waan je alleen op de wereld tijdens een wandeling in het uitgestrekte landschap van de Dintelse Gorzen.

Ontdek de geheimen van de Schotse Hooglanders en begrijp hun cruciale rol in het prachtige gebied van Huis Ter Heide.

Ontdek hoe dieren en planten de winter doorkomen in het afwisselende landschap van de Kampina.

Wandel in de vroege o ­ chtend op de Sint-Pietersberg en ervaar het ontwaken van de natuur.

Wandeling op de Sint-­ Pietersberg met onderweg de lekkerste hapjes van lokale horeca.

Luid het nieuwe jaar in samen met de boswachter op de w ­ interse Brunssummerheide.

Sint-Pietersberg

De afgelopen tijd t­ rokken velen van jullie met de herfst­editie van Puur in de hand over de Sint-Pieters­ berg. We genoten van de leuke gesprekken bij het Bezoekers­centrum op ­Wielen en in het veld. We hebben helaas ook een aantal keer ‘nee’ moeten verkopen, want alle groeve-excursies waren uitverkocht. Voor wie nog wil komen: elke woensdag en elk weekend zijn er excur­ sies! Tip: De gele route zoals beschreven in Puur kun je ook starten vanaf Chalet d’ Observant. Honden zijn in de groeve niet toegestaan.

Je kunt met de hond wel om de groeve heen lopen.

50

Optreden Marker Wadden ‘onwijze uitdaging’

TEKST:PETRA STRIJDHORST BEELD: NATHAN REINDS

Natuur is voor de bandleden van DI-RECT erg belangrijk. Zanger Marcel gaat regelmatig met zijn gezin kamperen in de natuur. Bas­ gitarist Bas verkent graag mooie uithoeken in Europa. Drummer Jamie is veel op het Scheveningse strand en in de duinen te vinden.

Hun optreden op Marker Wadden was dan ook “zo’n once in a life time opportunity”, aldus de bandleden.

Het optreden vond afgelopen zomer plaats, na het broedseizoen. Een bijzonder concert zonder publiek en zonder geluidsversterkers. “Een onwijze uitdaging”, vertelt Spike.

“Samen met Natuurmonumenten en Landal GreenParks maakten we het plan om alles zo op te tuigen dat de natuur er geen last van zou hebben.

Zo werd veel geluid direct opgevangen. Vandaar dat je veel apparatuur ziet. En we gingen op zoek naar klei-

nere versies van bestaande songs.

Daar pasten ook goed de strijkers bij die met ons mee waren. Zo’n locatie zorgt voor nieuwe creatieve inzichten, erg leuk!”

Na bijna vijfentwintig jaar is DI-RECT misschien wel populairder dan ooit. Wat ze daarvan vinden?

“Helemaal terecht! Haha”, klinkt het uit de groep. Hun plannen voor de toekomst zijn simpel. ­Marcel: “We zijn steeds meer in staat autonoom te opereren, dat is iets waar we de komende jaren in willen groeien. Die onafhankelijkheid is een concreter streven dan één specifiek doel. Wanneer de liefde die wij in ons werk stoppen resoneert, is dat positief. In the end moeten we het allemaal samen doen. Als wij daar ons steentje aan kunnen bij­ dragen door mooie dingen te maken en positieve energie te delen, is dat winst.”

Natuurconcert DI-RECT

Het concert van DI-RECT organiseerden we samen met onze partner Landal GreenParks. Scan de qr-code (met de camera op je smartphone) om het concert te bekijken.

51

binnen Buiten in het bos, op de hei of op het strand is natuurlijk de fijnste manier om de goedheid van de natuur te ervaren. Maar soms zit het weer niet mee of is de stemming er niet naar. Dan kun je ook heel goed binnen van de natuur genieten.

BEELD: GETTY IMAGES

Vogelnest met ­vloerverwarming

Wat leren vogelsnavels en zwermen ons over gereedschap, duurzame materialen en samenwerken? Wat heeft een ei met een pleister te maken, of een vogelnest met vloerverwarming? De bionische vogel laat zien dat het vogelrijk een onuitputtelijke inspiratiebron is om onze uit­ dagingen aan te vliegen.

Naar buiten met je baby

De eerste duizend dagen in het leven van een kind zijn essentieel voor de ontwikkeling. De natuur draagt hier positief aan bij en stimuleert de zintuiglijke, psychische en motorische ontwikkeling en gezondheid. Naar buiten met jonge kinderen geeft handvatten om baby’s de natuur te laten zien, horen, proeven, voelen en ruiken.

Van haring tot ­knotwilg

Wat kenmerkt de Nederlandse natuur? Van haring tot knotwilg in Overijssel tot het zinkviooltje in Zuid-Limburg. In Canon van de Nederlandse natuur beschrijft natuurgids Dick de Vos vijftig karakteristieke soorten, met aandacht voor bodem en landschap, water en weer en de geuren en geluiden van natuur in Nederland.

Maak je eigen groene plek

Maak een mysterieus sfeertje in de schaduw, een knallend kleurenfeest in de zon, adopteer verlaten plekjes en zaai kleine bloemenweides. ­Carlijn Krielaars, De Groene Buurvrouw, laat praktische voorbeelden zien om je leef­ omgeving te vergroenen. En hoe leuk het is om die groene plekken zelf te creëren.

52

Kunst en ecologie

Kunstenaar en ecoloog Milah van Zuilen werkt met plantenmaterialen die ze verzamelt tijdens ecologisch veldwerk. Bij het inventariseren van vegetatie in natuurgebieden vindt ze bijvoorbeeld bladeren die ze tot een kunstwerk transformeert. Zo komen ecologie en kunst samen in de tentoonstelling Veldwerk in het Natuurhistorisch Museum Rotterdam.

Alles over spreeuwen

Nog te zien tot en met 7 januari in het Natuurmuseum Fryslân in Leeuwarden.

Deze fototentoonstelling Spreeuwen­ dans/Protterdûns van fotograaf Erik Hijweege laat spreeuwenzwermen zien als dynamische kunstwerken die voortdurend andere vormen aannemen. Met spreeuwen uit de museumcollectie en activiteiten voor kinderen wordt ook de biologie achter het bijzondere zwerm­ gedrag van spreeuwen uitgelegd.

Rondlopen in de ijstijd

In de podcast Zo klonk Nederland neemt Vroege Vogels je mee op een tijdreis door de natuur. Wat hoor je als je rondloopt in de ijstijd als er mammoeten en leeuwen rondstruinen? Hoe klinkt een middeleeuws bos? Welke natuurgeluiden zijn de afgelopen 100.000 jaar verdwenen? Te beluisteren op nporadio1.nl/podcasts, Spotify en in je podcast-app.

Plant vertelt

In de podcastserie Groene Oren vertellen planten, bomen en dieren zélf hun verhaal: wie zijn ze, hoe ziet hun dagelijks leven eruit en hoe is het om vanuit hun perspectief de wereld te ervaren? Te vinden in je favoriete ­podcast-app.

Soundtrack van een boom

Onherbergzame steppe

Deze herfst en winter toont Huis Marseille, Museum voor Fotografie, het nieuwste multimediaproject van fotograaf Eddo Hartmann, The ­Sacrifice Zone over de onherbergzame steppe van Kazachstan. De regio kent een extreem klimaat, met verzengend hete zomers en ijskoude winters. De portretten, landschappen en films die Hartmann voor dit project maakte, hebben een ­surrealistische uitstraling en leveren soms een zintuiglijke ervaring op.

Kauribomen komen alleen voor in Nieuw-Zeeland, pas na 800 jaar zijn ze volgroeid. Door houtkap is 95 procent verdwenen. Tane Mahuta is de grootste nog levende kauriboom.

Deze boom inspireerde violist John Metcalfe tot het maken van het wonderschone album Tree. Een eigentijds klassieke soundtrack bij het leven van een boom gedurende een dag.

53

FOTO TEKST: STEFAN CLAESSENS BEELD: NATUURMONUMENTEN - JOHAN SCHOLTENS, ANE VAN REES, ANJA OOSTERWAAL, MEILANA

van de maand

1

2

3

4

Bij natuurfotografie denk je niet snel aan mensen in beeld. Toch is het leuk om daarmee te experimenteren.

Het kan gaan om iets positiefs, zoals natuurliefhebbers of natuurbeschermers, maar ook om verstoringen als gevolg van menselijk ingrijpen. Foto 1 van Johan Scholtens laat zien dat mensen niet prominent in beeld hoeven te zijn om toch een bepalend element te zijn in de foto.

Foto 2 Een gestrande potvis op een strand is al indrukwekkend genoeg.

Maar écht bijzonder wordt het beeld als je de grootte van het dier laat zien in combinatie met de verwondering van een kind. ▯

Foto 3 Je hoeft niet altijd mensen te laten zien om menselijke invloed te laten zien. Hier zie je het dilemma van duurzame energie: het zorgt voor horizonvervuiling. En de foto verwijst naar een andere vorm van duurzame energie: de zon. ▯

Foto 4 Soms zie je van die beelden die je direct terugbrengen naar je kindertijd. De twee kinderen in dit beeld zijn onder de indruk van die zee van bloemen van het fluitenkruid tot ver boven hun hoofd. ▯

Ga je er regelmatig op uit om natuurfoto’s te maken? Dan vind je het

misschien leuk om mee te doen aan onze fotowedstrijd: Foto van de Maand. De winnaar krijgt een uit­ vergroting van z’n ingezonden foto.

Kijk voor meer info op: nm.nl/foto-van-de-maand

Met jouw aankoop steun je de natuur in Nederland

Webwinkel natuurmonumentenshop.nl

Speciaal voor kleine vogels Netjes zijn gevaarlijk voor vogels. Ze kunnen erin verstrikt raken of zich eraan bezeren. Doe daarom de vetbol­ len altijd in een speciale vetbolhouder.

Met deze houder zorg je er voor dat alleen de kleine vogels in jouw tuin bij de vetbollen kunnen komen.

30 VETBOLLEN Ledenprijs € 10,79 Normale prijs € 11,99

ART.NR. 351070174

ART.NR. 102770175

op

Geniet van de eekhoorn

DIEREN IN = op WINTERLANDSCHAP

Eekhoorns zijn een graag geziene gast in de tuinen. Ze springen meters ver om op het voederhuisje te landen en tillen dan de deksel op om bij het eekhoornvoer te komen.

VOERHUIS Ledenprijs € 19,79 Normale prijs € 21,99

HOUDER Ledenprijs € 17,99 Normale prijs € 19,99

Deze wenskaarten bevatten prachtige illustraties van Nederlandse dieren in een winterlandschap. Perfect om te versturen voor de kerstdagen.

VOER Ledenprijs € 7,19 Normale prijs € 7,99

ART.NR.

ART.NR.

303120190

170550119

Ledenprijs € 8,99 Normale prijs € 9,99 ART.NR. 971800190971810190 – 971820190 - 971830190

WARM EN DUURZAAM

Offline

Deze wollen plaid is aan beide zijden gelijk van kleur. Hij heeft een ingeweven motief, een grijze band aan het uiteinde en zachte witte franjes.

Even alles op mute. Van deze blend ga je offline. Een mix van geurende bloesems en zoete karwij.

Ledenprijs € 80,99 Normale prijs € 89,99

Ledenprijs € 5,39 Normale prijs € 5,99

ART.NR. G-64194-64195-64196-

ART.NR. 963160119

64197-64198

Bestel online online of of telefonisch telefonisch via: via: 0478 0478 –– 78 78 81 81 01 01 Bestel

55

BEELD: PETER PROKOSCH

Felgekleurd “Nonnetjes komen voor in vier kleuren: roze, oranje, geel en wit. Niemand weet waarom ze zo felgekleurd zijn. Ze leven namelijk vrijwel hun hele leven onzichtbaar onder het zand. De mooie kleuren vallen pas op als ze dood en aangespoeld op het strand liggen.

Het nonnetje komt massaal voor op de slikplaten van de Waddenzee. Hier vormt hij

een belangrijke voedselbron voor wadvogels, zoals schol­ ekster en kanoet. Nonnetjes leggen eitjes als het zee­ water tussen 8 en 9 graden is.

Door de klimaatopwarming gebeurt dit steeds vroeger in het jaar. De larfjes eten algen, maar omdat deze vooral gaan groeien als de dagen langer worden, zijn de jonge nonnetjes steeds vaker te vroeg.”

Erik Jansen Boswachter Friesland facebook.com/ NatuuropSchier

Leden, vrijwilligers, donateurs en partners: bedankt voor alle steun en inzet. Dankzij jullie geven we de natuur een stem. We wensen iedereen fijne feestdagen. Blijf genieten van onze mooie natuur.