Puur Natuur Herfst 2024

Herfst

HERFSTUITJES

Pesticiden zijn overal

Bewoners komen in actie

Liesbeth maakt een voedselbos voor dieren

De vorser

Duinwasplaat

“Bij herfst denken veel mensen aan paddenstoelen. En bij paddenstoelen denk je aan bos. Maar wist je dat er ook heel veel soorten paddenstoelen in onze duinen voorkomen? Een gek gezicht is dat, zo in het open duin tussen het zand en de schelpjes, of tussen het korte gras en mos. Omdat ze vaak wat kleiner blijven, vind je ze misschien minder snel, maar in de duinen komen ongeveer evenveel soorten paddenstoelen voor als in het bos! Eén van die soorten is de duinwasplaat: een felgekleurde, roodoranje paddenstoel, met een wasachtige hoed en steel. Ze worden maar een paar centimeter groot, maar toch vallen ze door hun kleur best goed op in het verder eentonig gekleurde duinlandschap. Net als andere wasplaatsoorten heeft de duinwasplaat voedselarme omstandigheden en onverstoorde bodems nodig. Vanwege deze kieskeurigheid, kwetsbaarheid én schoonheid staan wasplaten ook wel bekend als de orchideeën onder de paddenstoelen.”

Noah De Croock

Boswachter

Zuid-Hollandse

Eilanden facebook.com/ NatuurmonumentenZHE

In beweging

‘De overheid vond onderzoek niet nodig. Toen hebben wij gezegd: dan doen we het zelf wel.’ (Guido Nijland, actief bij Meten=Weten, p. 6) / ‘Ik heb onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om meer natuurinclusief te boeren met behulp van een zogenoemde keverbank. (…) Het effect is dat je minder bestrijdingsmiddelen hoeft te gebruiken.’ (Jarno Winkel, student biologie, p. 26) / ‘Ik enthousiasmeer mensen hun balkon te vergroenen met biologisch of natuurlijk gekweekte planten.’ (Suzanne de Boer, balkonhovenier, p. 16) / ‘Een samenleving groeit als oude mannen bomen planten in wier schaduw ze nooit zullen zitten.’ (oude Griekse gezegde) / ‘Als verbinder met natuurorganisaties, landgoederen en de bekenstichting zet ik me in voor herstel van beekdalen. Dat is heel urgent.’ (Maarten Veldhuis, accountmanager Waterschap Vallei en Veluwe, p. 14) / ‘Het is een volledig circulair gebouw, ontworpen als een door de mens gemaakte zon. (…) Er komt een uitgebreide tentoonstelling over de potentie van nieuwe technologieën waarmee emissievrije energie wordt opgewekt uit water.’ (Thomas Rau, architect, over het Nederlandse paviljoen voor de Wereldtentoonstelling 2025, in H2O, 24 mei) / ‘Het is fijn dat ik de boswachter zo kan helpen. Ik monitor een gebied waar hij zelf niet alles kan zien.’ (Jelte Hielkema, duiker, inventariseert onderwaterplanten en vissen, p. 20) / ‘Ik wil mijn aandacht en energie richten op de beweging die laat zien dat het anders kan. In het doen zit de hoop. In het zien wat er allemaal al gebeurt.’ (Nynke Laverman, zangeres, in: Trouw, 25 juni) / ‘Je moet naast het vergroten van natuurgebieden en het aanleggen van groene gebieden rondom steden ook meer mogelijkheden creëren voor wandelaars en fietsers in het boerenland.’ (Arjen Buijs, universitair hoofddocent Wageningen Universiteit, p44) / ‘Denk niet te snel dat een klein land of een eigen keuze om minder te shoppen, anders te eten of kleding te repareren geen invloed heeft.’ (Helga van Leur, klimaatfluencer, in: Trouw, 21 mei)

doeners

In alle delen van het land zetten vrijwilligers zich in om natuur en erfgoed te beschermen. Zo ook deze junior-ecologen die op verschillende plekken in het land voor ons werken.

“Als junior-ecoloog houd ik me hier in de Achterhoek bezig met monitoring van plant- en diersoorten, denk ik mee met inrichtingsprojecten, en werk ik bijvoorbeeld ook een beheerplan uit voor alle poelen.”

“Of ik nu bomen aan het controleren ben op vleermuizen of aan het wandelen ben: in de natuur valt altijd iets nieuws te ontdekken. Door veel buiten te zijn, leer ik steeds meer over de bijzonderheid van de natuur en de invloed die wij daarop hebben.”

“Natuurbeheer in Groningen is uitdagend en verrassend veelzijdig: van beekdalen tot moeras, kwelder en heide. Ik vind het leuk dat er altijd iets nieuws te ontdekken is in de natuur. En: hoe beter je kijkt, hoe meer je ziet.”

“Als ecoloog wil ik werken aan herstel van natuur in de gebieden en laten zien dat natuur van zichzelf veel waarde heeft. Op de Turfvaartse landgoederen doe ik nu bodemonderzoek naar verzuring en aanwezigheid van zware metalen.”

“Ik doe dit werk omdat ik graag bijdraag aan behoud van de biodiversiteit. Momenteel werk ik onder meer aan een gebiedsvisie, een insecteninventarisatie en het uitwerken van een broedvogelkartering.”

“Ik werk aan de kwaliteit van de natuur. Superbelangrijk, want natuur is ook een plek voor ontspanning. Verder werk ik mee aan de inrichting onder hoogspanningstracé Huis ter Heide. Zo krijgt de natuur daar een kans.”

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuurmonumenten. Vragen over je lidmaatschap? Vind het antwoord op nm.nl/contact of bel met (033) 47 97 111. Opzeggen van je lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (033) 47 97 111 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X

Aan dit nummer werkten mee Emma Boom (Maters en Hermsen), Frans Bosscher, Stefan Claessens, Kirsten Dorrestijn, Robert Ketelaar, Wilco Meijers, Rody van der Pols (Maters en Hermsen) Joke van Rooyen (Maters en Hermsen), Astrid Schoenmaker, Petra Strijdhorst, Caroline Togni (Maters en Hermsen) en de boswachters Jerome van Abbeve, Noah De Croock, Guus Ebenau, Guido Francke, Eric Menkveld , Jan de Roon en Ellen ter Steege. Art direction & vormgeving Anke Revenberg, Kaisa Pohjola, Marjolijn Schoonderbeek (Maters en Hermsen). Foto omslag Getty Images

Prepress Studio Boon

Productiebegeleiding EMP Brandkeepers Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Mix Credit papier. Indien nodig (met een folder erbij) verpakken we Puur Natuur in biofolie. Werp deze wikkel bij het restafval. Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO 2 -uitstoot hiervan.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid

WORD VRIJWILLIGER

Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

CONTRIBUTIES EN GIFTEN

Jouw contributie en/of gift kun je overmaken op rekeningnummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

LUISTEREN NAAR PUUR NATUUR Door deze qr-code te scannen kun je de ingesproken versie van Puur Natuur beluisteren.

facebook.com/ natuurmonumenten

382.000 fans

x.com/ natuurmonument

56.200 volgers instagram.com/ natuurmonumenten

208.000 volgers

Puur natuur kun je ook online lezen via nm.nl/puurnatuur

Natuurmonumenten

heeft de ANBI-status en voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de Postcode Loterij.

herfst 2024 nummer

‘Meer natuur in de stad’

BEWONERS IN ACTIE TEGEN PESTICIDEN

18 Vragen aan Frans

23 Pim, hoe zit dat?

24 Geliefd en gevreesd: wolf onder de loep

26 Jarno is gefascineerd door rondkruipende insecten

28 Max Oudgenoeg: aankopen beste bescherming

29 Canon: Piet van Tienhoven

35 Gifspotgids Jip: regen smaakt naar augurk

36 Uit de regio: herstel dal van de Noorbeek

40 Bijen floreren op Planken Wambuis

44 ‘Meer natuur bij de stad nodig’

47 Foto van de maand

54 Webwinkel

55 Dronken koperwieken

Tot ver in natuurgebieden, maar ook in huisstof, worden ze aangetroffen: bestrijdingsmiddelen. De gezondheid van mens en natuur is in het geding. Omwonenden komen steeds vaker in actie tegen telers, voor wie het terugdringen van het spuiten een flinke puzzel is.

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Marieke Kijk in de Vegte

adat we bij de schaapskooi Achter ’t Zaand een eindje het Dwingelderveld in zijn gelopen, plant Guido Nijland z’n keukentrap naast een paal. Op de top zit een zilverkleurig hoedje. De gepensioneerde ecoloog klautert de trap op en begint het hoedje te demonteren. Het zit boven zijn hoofd, zodat hij de handelingen blindelings moet uitvoeren. Hij weigert de aangeboden hulp. Dat kan de routine alleen maarverstoren. Onder het hoedje zitten de filters die de luchtkwaliteit in dit deel van het natuurgebied meten. Guido pakt de filters zorgvuldig in en zal ze naar een gespecialiseerd laboratorium opsturen voor analyse. Als de nieuwe filters op hun plek zitten en het hoedje weer op z’n plaats is gezet, komt Guido van de trap en loopt door naar een uit de kluiten gewassen eik die even verderop staat. Hij trekt van verschillende takken bladeren af en stopt die in een zak. Ook die bladeren gaan naar het laboratorium. Zo is het afgelopen jaar op zeven locaties in Drenthe en op de Veluwe gemeten of en welke bestrijdingsmiddelen er in de lucht zitten. Begin deze zomer verscheen het

verslag van de metingen. De conclusie is even duidelijk als verontrustend. “Er ligt een deken van gif over Nederland”, zegt Guido. “Het hele jaar door meten we de aanwezigheid van pesticiden in de lucht, tot diep in het Dwingelderveld. Mens en natuur worden er jaarrond aan blootgesteld. Wat we nu ook hebben gezien, is dat er twee pieken zijn: in het voorjaar en in het najaar.”

Aanleiding om naar pesticiden in de lucht te kijken, is de stelligheid waarmee fabrikanten en telers beweren dat de gespoten middelen op de akkers blijven. “Dat verhaal is nu voor eens en altijd ontkracht”, aldus Guido. “In ieder geval een deel van de middelen verdampt vanuit de akker en andere middelen waaien met zandkorrels weg.”

Burgerinitiatief

Guido is actief voor de vereniging Meten=Weten, een burgerinitiatief dat vijf jaar geleden is opgericht uit zorg over het gebruik van pesticiden in ZuidwestDrenthe. De vereniging, met 1.500 leden, is zelf onderzoek gaan doen omdat de overheid het niet nodig achtte. “Toen hebben wij gezegd: dan doen we het zelf wel. Want de

overheid ging ervan uit dat de middelen op de akkers bleven en dat de telers zich netjes aan de voorschriften houden. Maar we zien dat ze spuiten als het harder waait dan windkracht 3 en dat ze de spuitbomen hoger houden dan is toegestaan.”

Uit het eerste onderzoek van Meten=Weten uit 2019, uitgevoerd met ondersteuning van wetenschappers, bleek al dat pesticiden tot 4 kilometer van de grens van het Dwingelderveld terechtkwamen. Ook in tuinen van omwonenden werden tal van middelen aangetroffen, middelen die werden gebruikt op nabijgelegen akkers.

Nu is er het nieuwe onderzoek dat laat zien dat bestrijdingsmiddelen overal zijn. In de filters op de meetpalen zijn 70 bestrijdingsmiddelen aangetroffen, in de eikenbladeren 53. In totaal zijn er 77 verschillende middelen gevonden. Het gaat om middelen die vooral gebruikt worden in de teelt van bollen, aardappelen en suikerbieten.

De meest voorkomende stoffen zijn prosulfocarb, pendimethalin en fthalimide. De eerste twee zijn veelgebruikte onkruidverdelgers die zich gemakkelijk verspreiden. De derde is een schimmelbestrijder.

Op alle meetlocaties is ook het omstreden glyfosaat aangetroffen, een onkruidbestrijder die zich juist niet gemakkelijk verspreidt. Verder werd vaak Deet aangetroffen, zij het in kleine hoeveelheden; Deet is afkomstig van insectenwerende middelen die mensen gebruiken. Van de 77 aangetroffen middelen zijn 22 al sinds korte of langere tijd verboden.

Zenuwstelsel aangetast

Alle aangetroffen middelen zijn giftig voor planten en dieren. Per slot van rekening zijn ze daarvoor gemaakt. Van waterleven is bekend dat pesticiden desastreus zijn. Proeven van het Levend Lab in Leiden tonen bijvoorbeeld aan dat de aanwezigheid van insectenbestrijdingsmiddelen leidt tot een afname van 83 procent van waterinsecten en kreeftachtigen.

Dat Meten=Weten laat zien dat er pesticiden in de eikenbladeren zitten, noemt hoogleraar Jeroen van der Sluijs in een reactie alarmerend. Talloze insecten, zoals bijen, hommels en zweefvliegen, komen af op de bloemen van de bomen. Al in lage concentraties tasten bestrijdingsmiddelen het zenuwstelsel van deze bestuivers aan, waardoor hun navigatie wordt ontregeld. Dat heeft gevolgen voor hun voortplanting.

Ook boswachter Eric Menkveld (Dwingelderveld) wijst op schadelijke effecten op het

insectenleven. “De afgelopen dertig jaar is al driekwart van de insecten verdwenen. We hebben hier in het Dwingelderveld al vele jaren een hommelmeetnet. We zien dat de hommelstand achteruit kachelt. De aantallen heidehommels, een typische bewoner van dit heidegebied, nemen af.”

Het is niet het enige signaal dat er iets goed mis is, zegt Eric. “De tormentilzandbij, die in Drenthe alleen nog op het Dwingelderveld voorkomt, is bijna verdwenen. Het gentiaanblauwtje komt nog maar op vier plaatsen voor in de provincie. De klokjesgentiaan, de waardplant, is hier in het gebied. De mieren die nodig zijn voor het opgroeien van de larven, zijn er ook. Toch gaat het slecht met het gentiaanblauwtje. Dertig jaar geleden broedden hier nog honderd paar wulpen, afgelopen voorjaar waren het twee. Heeft het met de bestrijdingsmiddelen te maken? Zeg het maar. Het is in ieder geval zeker dat er niet genoeg insecten zijn voor de jonge wulpen. Er broedden afgelopen voorjaar negen paar kraanvogels. Slechts één paar kreeg jongen groot, het waren er twee. De rest mislukte. Sommige nesten zullen leeggegeten zijn door vossen of misschien wolven. Maar we vinden ook eieren waar niks in zit. Bij de aanleg van het ei ging het dus al mis.”

De boswachter kijkt uit naar een groot onderzoek dat volgend jaar gedaan wordt naar koolmezen. Daarbij worden doodgevonden vogels, jong en oud, ook onderzocht op de aanwezigheid van pesticiden in hun lichaam. “Wij betalen mee aan het onderzoek van Meten=Weten en doen ook aan dit onderzoek mee. Als koolmezen bezwijken, doen kraanvogels dat ook.”

De verontreiniging met bestrijdingsmiddelen is niet het enige wat de boswachter kopzorgen geeft. “We hebben ook te maken met stikstof en verdroging. Dat zijn enorme aanslagen op de biodiversiteit. Met kunsten vliegwerk proberen we de schade zoveel mogelijk te repareren. We plaggen en schrapen de heide op kleine schaal, we verwijderen jonge bomen, we bekalken lokaal. Allemaal om te zorgen voor verbetering van de biodiversiteit.”

Bij verdroging speelt de bollenteelt ook weer een rol. “Rondom het natuurgebied onttrekken boeren grondwater aan de bodem

om hun gewassen te besproeien. In het Holtingerveld, iets verderop, onderzochten we om welke hoeveelheden het gaat.

Als de pompen aan gaan, zakt het grondwaterpeil met 5 millimeter per dag. Over een heel zomerseizoen gaat het om vele centimeters water die onder de natuur worden weggetrokken.”

Toename parkinson

De bestrijdingsmiddelen komen niet alleen in natuurgebieden terecht, ook de leefomgeving van omwonenden heeft ermee te kampen. Joke Kolthoff ziet de reizende bollenkraam voor haar deur voorbijtrekken. Het ene jaar lelies, het volgende gladiolen, daarna pioenrozen. Op 20 meter van haar tuin in Lhee, op een steenworp afstand van het Dwingelderveld, worden ze geteeld. Wekelijks gaan de spuitmachines het land over.

“Als we buiten zitten, gaan we meteen naar binnen. Er zit niks anders op. Met de buren zitten we in een app­groep. We waarschuwen elkaar als er weer gespoten wordt. Het geeft veel stress in de buurt. Mensen maken zich grote zorgen om hun kinderen. Sommigen gaan tijdelijk elders wonen om tot rust te komen. We ervaren het als een bedreiging van ons bestaan.”

In 2013 werd haar duidelijk hoe schadelijk de pesticiden zijn. Ze is meteen gestopt met haar moestuin. “Ik eet alleen nog maar biologisch voedsel, dat zonder bestrijdingsmiddelen wordt verbouwd. Ik wil ook geen

bos bloemen meer in huis hebben, want die zijn vrijwel allemaal geteeld met gif.” Zelf zegt ze geen gezondheidsklachten te hebben. “Nog niet in ieder geval, want we weten dat het spul sluipenderwijs je gezondheid kan aantasten.” Daar wijst ook Guido Nijland op. “Veel middelen ondermijnen je gezondheid langzaam. Zoals het ook bij roken lang kan duren voordat je longkanker krijgt. Het probleem is dat er nog te weinig onderzoek naar wordt gedaan. Een duidelijke aanwijzing is dat in een huisartsenpraktijk hier het aantal parkinsonpatiënten is toegenomen van 3 tot 4 per jaar naar 100 per jaar.”

is parkinson erkend als beroepsziekte bij mensen die werken in de land­ en tuinbouw. Het aantal ziektegevallen neemt volgens Bloem zo sterk toe dat er sprake is van een pandemie.

De groeiende zorgen over de gevolgen van bestrijdingsmiddelen op onze gezondheid en de natuur leiden tot meer wetenschappelijke onderzoek. In Europa loopt al jaren een groot onderzoek, genaamd SPRINT. In Nederland zijn bij dat onderzoek 170 verschillende bestrijdingsmiddelen in bodem, oppervlaktewater, sediment, huisstof en lucht gevonden. Glyfosaat is het meest gevonden en in de

Ook hoogleraar neurologie Bas Bloem legt een verband tussen bestrijdingsmiddelen en een sterke toename van de ongeneeslijke ziekte van Parkinson. In ons land steeg het aantal parkinsonpatiënten in tien jaar tijd met dertig procent. Jong en oud krijgen ermee te maken. Tot in de jaren zeventig kwam de ziekte nauwelijks voor, maar toen is volgens Bloem wel de kiem gelegd met de introductie van bestrijdingsmiddelen die met name giftig zijn voor de hersenen. Boeren en tuinders lopen een sterk verhoogd risico op het krijgen van parkinson. Ook omwonenden van landbouwpercelen hebben een hoger risico. In Frankrijk, Duitsland en Italië

grootste hoeveelheden. Vrijwel overal zijn er mengsels van pesticiden gevonden, het meest in huisstof (meer dan 100 middelen).

Driekwart van de gevonden middelen waren legaal, een kwart niet. Volgend jaar haakt Lifelines, een grote databank met gezondheidsgegevens van 167.000 mensen in Noord­Nederland, aan bij het SPRINT­onderzoek. Dat moet meer duidelijkheid geven over de relatie tussen bestrijdingsmiddelen en diverse ziekten. Hoe sterker de relatie kan worden aangetoond, hoe eerder rechters zullen overgaan tot beperkingen of een verbod op het gebruik van pesticiden. Meten=Weten heeft

Koop biologisch voedsel

Dat is geproduceerd zonder chemische bestrijdingsmiddelen.

Kies biologische bloemen, planten én bollen

Zelfs op vlinder- en bijvriendelijke planten die tuincentra verkopen, zitten pesticiden. Op biologischesierteelt.nl en biobol.nl. vind je verkoopadressen van biologische bloemen, planten en bloembollen. Natuurmonumentenshop.nl verkoopt de biologische bloembollen van teler John Huiberts.

Bij Sprinklr krijgen leden die voor meer dan 30 euro aan biologische planten bestellen, een duifkruid cadeau: sprinklr.co/natuurmonumenten

Geef je hond of kat een gifvrije vlooienband

In veel vlooienbanden zit het bestrijdingsmiddel fipronil, wat zeer giftig is voor insecten en slecht afbreekt in de natuur.

Maak van je tuin een gifvrije oase

De tips van boswachter Mathiska helpen je op weg: nm.nl/tuin.

Kies ecologische schoonmaakmiddelen

Kijk voor tips op milieucentraal.nl/ huis-en-tuin/schoonmaken.

Kom in actie!

Wil je meer informatie over pesticiden en over wat je kunt doen, neem dan voor tips contact op met Meten=Weten (metenweten.nl), AARDige buren (aardigeburen.nl) en Pesticide Action Network (panna.org).

inmiddels een aantal zaken aangespannen en zal daarmee doorgaan, zeg Guido. “De resultaten van ons nieuwe onderzoek onderstrepen nog maar een keer dat de provincie de bescherming van Natura 2000­gebieden, zoals het Dwingelderveld, niet serieus neemt.

De provincie schendt namelijk het voorzorgprincipe dat zegt dat je alleen een vergunning mag geven als is aangetoond dat er door een activiteit geen verslechtering van de natuur optreedt. Dat is wel het geval, dus er mag helemaal niet gespoten worden! Maar de provincie weigert te handhaven. Nu moeten wij aantonen dat die effecten er wel zijn. Het is de omgekeerde wereld.”

Ook de Noordelijke Rekenkamer was eerder dit jaar zeer kritisch over de wijze waarop het provinciebestuur optreedt: “Doordat de provincie nagenoeg onbeperkt ruimte biedt aan bollenteelt, wegen in Drenthe de

belangen van telers in de praktijk zwaarder dan het belang van een gezonde en veilige leefomgeving voor mens, plant en dier.”

Elders in het land komen omwonenden van bollenpercelen ook steeds vaker in het geweer. Vorig jaar beperkte de rechter het aantal pesticiden dat een bollenteler bij Boterveen (Dr.) mocht gebruiken van 33 naar 4. Inwoners van het Limburgse Sevenum werden dit jaar in het gelijk gesteld: vanwege de mogelijke ernstige gezondheidsschade verbood de rechter de teelt van lelies naast hun woonwijk. Hij paste het voorzorgprincipe toe, en stelde daarbij dat het bij de teelt van bollen om een luxeproduct gaat, voedselzekerheid is niet in het geding. Nadat inwoners van Diever (Dr.) aan de bel trokken, leidden gesprekken tussen de gemeente en de teler tot het besluit om niet te beginnen met de teelt van lelies naast een school en peuterspeelzaal. Inwoners van Diepenheim (Ov.) maakten zich zorgen over de toename van de bollenteelt in hun gemeente. De wethouder neemt de zorgen serieus, maar kan niets dwingends opleggen. Omwonenden van een leliekwekerij in Sint­Michielsgestel (NB) spanden een kort geding aan. Meten=Weten zelf ging in beroep nadat de rechter het gebruik van bestrijdingsmiddelen in de lelieteelt pal naast de Lemelerberg (Ov.), Natura 2000­gebied, toestond. Guido: “Samen met Urgenda en AARDige Buren blijven we strijden voor een gezonde leefomgeving zonder pesticiden.”

Beoordeling middelen onder vuur

Boeren en tuinders mogen alleen goedgekeurde bestrijdingsmiddelen - zelf spreken ze liever van gewasbeschermingsmiddelengebruiken. Welke bestrijdingsmiddelen gebruikt mogen worden in ons land, wordt beoordeeld door het College voor de Toelating van Gewasbeschermingsmiddelen (CTGB). Het college toetst of middelen veilig zijn voor mens, dier en milieu. Op de manier waarop het college deze toetsing uitvoert, komt steeds meer kritiek, onder meer van het Europese Hof van Justitie. Zo moet het college werken met onderzoek dat door de producent van een middel is gedaan. Ook worden de inzichten over de relatie met hersenaandoeningen niet meegewogen. Verder is het onderzoek verre van volledig. Wat de (sluipende) effecten op lange termijn zijn, is niet bekend. Bovendien worden de middelen allemaal apart beoordeeld; wat de gevolgen zijn van het gebruik van meerdere middelen (cocktails) is onbekend. Die cocktails bestaan vaak uit 20 verschillende middelen.

Bloembollen per gemeente

Oppervlakte bloembollen per soort in Nederland

Dwingelderveld

ligt in het bolwerk van de lelieteelt

De oppervlakte waarop bloembollen worden geteeld in ons land is in tien jaar met ruim 20 procent toegenomen tot 28.000 hectare. In Drenthe is het oppervlak in 20 jaar verviervoudigd van een kleine 500 naar zo’n 2.000 hectare. Terwijl in de rest van ons land vooral tulpen worden geteeld, staan in Drenthe lelies met stip op één. In 2022 bestond de Nederlandse bollen- en sierteelt voor 21 procent uit lelies, in Drenthe was dat 71 procent. Bijna een kwart van het Nederlandse areaal aan lelievelden, is te vinden in de provincie Drenthe. De lelieteelt is een grootverbruiker als het gaat om de inzet van pesticiden. Per hectare gaat het om 114 kilo werkzame stof. Ter vergelijking: in de tulpenteelt gaat het om 26 kilo per hectare en in de tarweteelt om 1 kilo per hectare. Verreweg de meeste bloembollen worden geëxporteerd. In 2022 gingen 7 miljard bloembollen naar het buitenland; twee derde gaat naar landen buiten Europa (VS, Japan, China).

Nederland is dé producent van bloembollen: 60 procent van de wereldproductie vindt in ons land plaats door 1.500 telers.

Ida Simonsen is bioboer in opleiding, naast haar werk als jongerenvertegenwoordiger biodiversiteit en voedsel bij de Verenigde Naties. ‘Wat ik op het land meemaak, neem ik mee als ik beleidsmakers spreek.’

“Het is best pittig om zowel VN-jongerenvertegenwoordiger als bioboer in opleiding te zijn. Toch heb ik er bewust voor gekozen: het een kan ik niet doen zonder het ander. Wat ik op het land meemaak, neem ik mee als ik beleidsmakers spreek. Zo wil ik iedereen, maar zeker beleidsmakers, ervan bewust maken hoe belangrijk biodiversiteit is. Op 1 november ben ik klaar bij de VN, vlak daarvoor is de biodiversiteitstop in Colombia, daar ga ik uiteraard naartoe als jongerenvertegenwoordiger biodiversiteit en voedsel. Ik vertegenwoordig daar de standpunten die jongeren

belangrijk vinden. Wat ik na de top ga doen naast mijn opleiding, weet ik nog niet. Het politieke werk en de sociaal maatschappelijke thema’s blijven me erg trekken. Mijn drijfveer? Dat is dat ik merk dat biodiversiteit steeds meer een niche wordt, terwijl het gaat om de basis van ons bestaan. Het op het land bezig zijn, wil ik zeker ook niet missen. Het is mijn droom dat landbouw en natuur niet meer zo gescheiden zijn. Daar is niet één oplossing voor, we moeten kijken naar een biodivers landschap met diverse landschapselementen. Ik geloof dat een beter milieu begint bij samen doen: samen kun je je impact echt vergroten. Als iedereen acteert vanuit z’n eigen interessegebied, komen we verder. Het verrast mij steeds weer hoe vrijgevig mensen zijn om hun kennis en ervaring te delen.”

Ida, Maarten, Liesbeth, Suzanne en Joep maken (nieuwe) natuur in hun woonomgeving en delen hier hun inspirerende verhaal.

BEELD: Simon Lenskens

Maarten Veldhuis was ambtenaar van het jaar in 2023 en strijdt voor het water. ‘Ik zet me in voor herstel van het watersysteem.’

“Het herstel van de Leuvenumse Beek is wel het bijzonderste project waaraan ik heb gewerkt. Het water heeft er weer alle ruimte, het bos verandert van karakter, er ontstaan moerassen. Het is spectaculair wat daar gebeurt. Als verbinder met natuurorganisaties, landgoederen en de bekenstichting zet ik me ervoor in om meer van zulke projecten

van de grond te krijgen. Dat is wat mij betreft heel urgent. Het watersysteem op de Veluwe, en ook elders, is labiel geworden. Wij mensen hebben de veerkracht eruit gehaald door de aanleg van grote naaldbossen, door het kaal en droog maken van de flanken voor landbouw en woningbouw, door het onttrekken van grondwater voor drinkwater en industrie, en door de aanleg van de Flevopolders. Klimaatverandering maakt het allemaal nog urgenter.

Ik krijg van het waterschap de ruimte om me in te zetten voor

herstel van het watersysteem en de natuur. Ik ben wel iemand die daarbij de grens opzoekt en er soms overheen gaat. Dat is de manier om meer voor elkaar te krijgen.

Ik laat graag via social media zien wat we bereiken, maar ook wat ons nog te doen staat. Daarvoor krijg ik veel waardering.

Zo werd ik in 2023 door het publiek gekozen als Ambtenaar van het Jaar en onlangs kreeg ik een oorkonde van de Eerste Kamerfractie van de Partij voor de Dieren voor mijn strijd voor het water.”

Liesbeth Haijtink maakte van landbouwgrond een voedselbos. ‘Als het warm is, gonst het van de insecten.’

“Mijn vader had bij zijn ouderlijk huis in Gorssel (Gld) een hectare grond waar wat paarden op graasden. Ik heb hem lang aan z’n hoofd gezeurd dat we het terug moesten geven aan de natuur. Met ons consumentisme nemen we veel van de natuur en we geven maar weinig terug. Daar wilde ik wat aan doen. Ik denk dat de berichten over de achteruitgang van de natuur in de media m’n vader over de streep hebben getrokken.

Twee jaar geleden ben ik ermee aan de slag gegaan. Ik heb de samenwerking gezocht met het IVN, Geldersch Landschap, Trees for All en de provincie. Alle hekken zijn weggehaald en vervangen door struwelen met zwarte en rode bes, lijsterbes, duindoorn en meidoorn. In het hart van Landgoed Haijtink, zoals ik het noem, heb ik bomen geplant, zoals wilde appel, winterlinde en berk. Verder zijn er twee vijvers gegraven voor de kamsalamander en de knoflookpad. En ik heb veel bloemenzaad gestrooid. Als het warm is, gonst het van de insecten. Het is dus een voedselbos, maar dan voor dieren in plaats van voor mensen. Mensen kunnen hier komen genieten van de natuur, er staan bankjes gemaakt van tegels en stenen uit verschillende tuinen. Kinderen van een school hier vlakbij hebben er moestuintjes. Alles staat nu op z’n plek. De natuur kan haar gang gaan. Ik heb de aanzet gegeven en geef het nu over.”

Suzanne de Boer maakte van balkonnatuur haar werk door Het Bloembalkon op te richten. ‘Met natuurlijk gekweekte planten doe je bijen en vlinders ook op een paar vierkante meter al een plezier.’

“Zoveel tuinen worden volledig betegeld, dat gaat me aan het hart. We hebben juist veel groen nodig: voor onszelf, om te ontspannen, en om belangrijke diertjes leefruimte te geven. Gelukkig kunnen we ook de hoogte in en van balkons schuilplekken en eetgelegenheden maken voor bijen, vlinders en andere insecten. Als balkonhovenier enthousiasmeer ik mensen hun balkon te vergroenen met biologisch of natuurlijk gekweekte planten. Wil je bijen en vlinders helpen, ga dan voor bossige planten met bloemen om ze nectar en stuifmeel te bieden. Denk aan zomer- en herfstasters en inheemse planten als gewone margriet en beemdooievaarsbek. Kies voor vaste planten en een paar groenblijvers, daarin kunnen diertjes overwinteren. Poot deze herfst biologische bloembollen, bijvoorbeeld sneeuwklokjes, krokussen en sieruien, zodat je in het voorjaar vroege hommels en bijen al veel te bieden hebt. Belangrijk is dat je planten kiest passend bij het aantal zonuren op je balkon. Ik hielp laatst een leuke klant: ze had een smal balkon met veel inkijk. Dankzij een rij terracotta potten met biologische planten houdt ze nieuwsgierige blikken nu buiten. De bewoonster zit met plezier op haar balkon en geniet van het tevreden gezoem en gefladder om haar heen.”

Het liefst ziet stadsecoloog Joep van Belkom van Nijmegen dat de binnenstad autoluw wordt. ‘Het is belangrijk om bewoners uit te leggen waarom we meer natuur willen en bestaand groen ecologisch willen versterken.’

“Als het aan mij ligt, richten we heel Nijmegen natuurlijker in. De binnenstad wordt dan sowieso autoluw. Maar ik besef heel goed dat er verschillende belangen zijn. Je komt dilemma’s tegen die je alleen oplost door samen te werken. Het is goed om te merken dat er een andere mindset ontstaat. Mensen beseffen meer en meer dat natuur niet alleen belangrijk is voor de natuur, maar dat we er zelf onderdeel van zijn. Gelukkig, want meer draagvlak voor meer natuur is heel belangrijk. Dan gaat het niet

alleen om praktische zaken zoals het aantal parkeervakken dat verdwijnt, maar ook om het besef dat een muis in de tuin heel normaal is. Dat vinden mensen vaak toch wel spannend, of vies. Een belangrijk onderdeel van mijn werk is dan ook het verbinden en inspireren van mensen: uitleggen waarom we meer natuur willen en bestaand groen ecologisch willen versterken. Mijn uitleg? Groen is noodzakelijk voor ieders gezondheid. Als mensen willen dat hun omgeving vergroent, adviseer ik om dit samen met anderen te doen. Ga met buurtgenoten aan de slag. Dit kan in het begin lastig zijn, omdat iedereen een andere mening heeft. Maar voor de langere termijn werkt het veel beter als je tot gezamenlijke oplossingen komt.”

Vragen

aan Frans

Frans Bosscher van Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuurgebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

Wat zijn dat voor witte balletjes?

Steven Timmer was zijn tuin aan het opruimen, toen hij onder twee bloempotten samengeklonterde witte bolletjes zag liggen. Zijn dat eitjes of is het een schimmel, luidde zijn vraag. Het zijn eitjes van naaktslakken. Ja, die slakken die menig tuinliefhebber afgelopen voorjaar wanhopig maakten omdat ze een ravage onder de planten aanrichtten. Naaktslakken paren meestal in vooren najaar. Ze leggen hun eitjes in klompjes

onder de grond, of onder een bloempot. Een paar weken later komen ze uit en na twee maanden zijn de slakken volwassen. Eén naaktslak kan honderden eitjes leggen. Als het langdurig droog en warm is, merk je er niet veel van. Dan drogen de slakken uit. Maar als het wekenlang regent, zoals afgelopen voorjaar, berg je dan maar. Mocht het zich de volgende lente weer voordoen, dan heeft boswachter Mathiska Lont wat tips om de schade te beperken: nm.nl/tuintips

Ook een vraag?

Stuur die naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl.

Je krijgt altijd antwoord (ook al duurt het soms even).

De leukste vragen krijgen een plek in deze rubriek.

Welke muizen eten uilen het liefst?

Dat is voor elke uilensoort anders. Kerkuilen zijn niet zo kieskeurig. Zij eten allerlei muizensoorten. Ransuilen hebben wel een duidelijke voorkeur. Zij hebben vooral woelmuizen en veldmuizen op het menu staan, terwijl ze nooit spitsmuizen zullen eten. Bosuilen eten verschillende muizensoorten, maar ook kleine vogels, regenwormen, amfibieën en reptielen. Voor de steenuiltjes zijn veldmuis en bosmuis favoriet, maar ze trekken de neus niet op voor andere muizensoorten. Velduilen eten voornamelijk veldmuizen en aardmuizen. Als die er niet zijn, stappen ze over op kleine vogels. Van oehoes hebben muizen niet zo veel te vrezen. De grootste uilensoort van Europa eet vooral grotere prooien, zoals houtduiven, ratten, kraaiachtigen, egels, maar ook jonge vossen en aas van reeën en hazen.

WAT IS DIT?

Op de stam van een es zag Piet Polak ruige weerschijnzwammen waaraan draden hingen. De draden bewogen in de wind. Of wij wisten hoe die draden aan de zwam waren gekomen? Het zijn spinnendraden. Niet alle spinnen maken ronde wielwebben. Er zijn ook spinnen, zoals de kogelspin, die kriskras sterk klevende draden spannen tot op de grond. Kruipende insecten die tegen zo’n draad aanlopen, blijven eraan plakken. Als ze proberen te ontsnappen, schiet de draad los, waarna ze eraan bungelen alsof ze aan een galg hangen. Zo’n web heet dan ook galgweb.

Nog andere parkieten?

In de vorige Puur Natuur stond op pagina 2 een fraaie foto van wat wij dachten halsbandparkieten. Frank van Groen zag de foto en wees ons terecht. Het zijn alexanderparkieten. Hij kende zelfs de boom waarin de groep parkieten zat te slapen. Die staat in het Oosterpark in Amsterdam. Alexanderparkieten zijn verwant aan de halsbandparkiet, maar ze zijn een stuk groter.

Ze zijn vooral te herkennen aan een bordeauxrode vlek op de vleugels. De parkietensoort wordt sinds 1997 in het wild in Amsterdam gezien, en soms elders in Noord-Holland. Net als de halsbandparkieten zijn ze ontsnapt of losgelaten. Van oorsprong leven alexanderparkieten in bossen in Zuid- en Zuidoost-Azië. Er zijn er nu naar schatting 600 in Nederland.

Honderd jaar geleden was een vijfde van het Nederlandse deel van de Noordzee bedekt met oesterbanken. Daar is vrijwel niets van over.

Waardoor zijn de platte oesters verdwenen?

Overbevissing, vervuiling, klimaatvervuiling en diverse ziektes hebben ertoe geleid dat er van die enorme oesterbanken zo goed als niets over is.

Is dat een probleem?

Ja. Oesterbanken zijn net als koraalriffen een belangrijke schakel in het leven onderwater. Ze filteren het water en breken de golfslag. Bovendien zetten haaien, roggen, vissen (schol, kabeljauw en zeebaars) en zeekatten hun eitjes af op de schelpen. Jonge vissen vinden er voedsel en kunnen er schuilen voor roofvissen, vogels, bruinvissen en zeehonden.

Is het mogelijk om nieuwe oesterbanken te creëren?

Dat wordt nu met diverse projecten geprobeerd, bijvoorbeeld in de Borkumse Stenen (ten noorden van Schiermonnikoog), in de Voordelta (voor de kust van Zuid-Holland en

Zeeland) en enkele windparken. Omdat de voortplanting van oesters een precair proces is, worden ze eerst aan land opgekweekt. Vervolgens worden er miljoenen uitgezet in afbreekbare kooien, die worden afgezonken. De verwachting is dat zo nieuwe oesterbanken ontstaan. Belangrijk daarbij is dat op de locaties waar de proeven uitgevoerd worden, geen visserij plaatsvindt.

Is er al wat te zeggen over het succes?

Bij één van de windparken is vastgesteld dat de overleving van volwassen oesters 70 procent is. Ook werden er jonge oesters en larven gevonden, wat aangeeft dat de schelpdieren zich voortplanten. Duikers zagen in de Voordelta dit voorjaar dat de kooien met jonge oesters die vorig jaar waren uitgezet, er goed bij stonden. De vooruitzichten lijken ook hier dus goed te zijn. Wat helpt, is dat de Noordzee rijk is aan voedingsstoffen en mineralen. Als basiselementen van de biodiversiteit – de oester- en mosselbanken – terugkeren, komt herstel van een rijke Noordzee daadwerkelijk in zicht.

Wat is er aan de hand met… ... de platte oester

VORSER

Zwemmen in karnemelk

Al twintig jaar lang maakt Jelte Hielkema, lid van duikvereniging Hydrofiel, minimaal één keer per week een duik in de Piccardthofplas (Gr.). Hij inventariseert onderwaterplanten, vissen en andere bijzonderheden die hij onder water aantreft. ‘Laatst waren er graafsporen van twintig à dertig centimeter diep. Ik ben heel benieuwd welk dier dat heeft gedaan.’

TEKST: Petra Strijdhorst BEELD: Cor Kuyvenhoven

Zoals anderen op zondag hun wandelschoenen aantrekken voor het wekelijkse rondje in het bos, zo kleedt Jelte Hielkema zich om langs een rustig weggetje, in de buurt van de Piccardthofplas aan de rand van de stad Groningen. Duikpak aan, fles installeren, duikbril en flippers mee en hop, het water in. Niet alleen in de zomer, ook in herfst, winter en voorjaar.

“In het begin moet je wel oppassen, daar liggen wat stenen”. Enkele pubers kijken verbaasd om als ze ons voorbij fietsen. We stappen het water in naast een vlonder. Vooral voor het houvast, maar ook omdat hier geen echte strandjes zijn. Zwemmen mag officieel niet. De duiken van Jelte worden wél gewaardeerd. “Ik stuur de boswachter van Natuurmonumenten na afloop altijd een verslag. Zo houd ik hem op de hoogte van dingen die hij zelf niet kan zien.”

Uit het verslag van onze duik: ‘Watertemperatuur 14 à 16 graden. Het zicht was één tot anderhalve meter. De vorige duiken één à vier meter; de watertemperatuur was toen 14 à 20 graden. Dat verschil komt ongetwijfeld door de langdurige regenval en de lage temperaturen van de voorbije week.’

De Piccardthofplas was ooit een klein meertje, dat in de jaren vijftig z’n huidge formaat kreeg, doordat hier zand werd gewonnen voor de aanleg van de nabijgelegen A7. Enkele jaren later werd een suikerfabriek eigenaar, met het idee er ooit afval te kunnen storten. In de jaren negentig werden die plannen steeds concreter, maar natuurliefhebbers wisten dit te voorkomen. Inmiddels is het gebied van 39 hectare al bijna 25 jaar in handen van Natuurmonumenten.

De plas staat in verbinding met andere wateren. Natuurmonumenten en de provincie maken daar echt werk van. “Er leven hier ook otters, een goede verbinding met Duitsland is noodzakelijk om inteelt te voorkomen”, zegt Jelte. “Er is ook weleens een bever gefilmd. Maar die vond het, denk ik, niet interessant genoeg. Die is weer verhuisd.”

18 soorten

Vissen voelen zich er wel thuis. “Je ziet hier niet per se veel vis, maar er zijn wel achttien verschillende soorten vissen. En dat vind ik persoonlijk leuker bij het duiken. Het is elke keer een verrassing wat je aantreft.” Uit het verslag: ‘We zagen scholen heel kleine baars en blankvoorn aan de oppervlakte, maar ook

van beide soorten grotere exemplaren. Verder een babyposje en een halfwas snoek van ongeveer een halve meter.’

Aquariumliefhebber

Jelte is van jongs af aan een enthousiast aquariumliefhebber. “In 2001 was ik met familie in Zuid­Afrika. Zij vonden dat ik echt eens moest gaan duiken.” Daarna is hij er niet meer mee opgehouden. Hoewel hij al op veel verschillende plekken heeft gedoken, zoals Aruba, Indonesië en Australië, vindt Jelte de Piccardthofplas toch de fijnste duikstek. “Het is charmant omdat ik er vlakbij woon. En het is fijn dat ik de boswachter zo kan helpen.”

Echte favorieten kent hij niet, “al vind ik modderkruipers wel heel snoezig. Sommige beesten zien er nu eenmaal grappiger uit dan andere. En karpers vind ik fascinerend. Die zijn normaal heel schuw, behalve in de paringstijd.”

De meest bijzondere ervaring zorgt voor een lach op het gezicht van Jelte: “Ik werd ooit aangevallen door een snoekbaars. Dat was op een plek waar het zicht echt heel slecht was, dus ik scheen wat met mijn lamp. Maar ik werd aangevallen door een vis. Het was al snel duidelijk dat dit een ouder­vis was die eitjes aan het verdedigen was. Snoekbaarzen doen aan broedzorg. Na zo’n aanval neem je gelijk afstand.”

Zo’n twee keer per jaar is het tijd voor het

serieuze werk. “In de plas, die dertig meter diep is, is een overgang van zoet naar zout water. Het zoute water borrelt op uit de grond. De tussenlaag, een zogenoemde halocline, ligt altijd redelijk stabiel op tien, elf meter diepte. De laatste tijd leek het zoute water wat hoger te komen, dat houden we nu in de gaten.”

4 meter dik

De duik om het zoute water te controleren, gaat net wat anders dan de normaleweekend­duiken die Jelte doet. “We dalen af langs een lijn aan een boei. De halocline is zo’n vier meter dik en dat is alsof je in karnemelk zwemt. Je ziet helemaal niks. Als we genoeg zijn afgedaald, kom je in het

‘Modderkruipers zijn wel heel snoezig’

zoute water. Daar is het donker omdat er door de tussenlaag geen zonlicht komt, maar het is er wel kraakhelder. Als je met een zaklamp schijnt, kun je ver kijken. Doordat het kwelwater is, zijn hier geen vissen of waterplanten.”

Kleine hondjes

Uit het verslag: ‘Ik schreef de vorige keer dat het gekroesde fonteinkruid (bij de instap links) massaal was weggevreten. Ik heb daar toen kuilen van twintig à dertig centimeter diep en enkele decimeters omtrek gezien. De wortels van die planten waren grotendeels weggegraven.”

“Ik denk dat hier misschien een meerval zit. Dat is een van de weinige dieren die dit soort sporen achterlaat. Ze kunnen wel twee, drie meter lang worden. Of ‘ie gevaarlijk is? Welnee! Hooguit voor kleine hondjes als ze op de verkeerde plek zwemmen.” Toch hoopt Jelte niet dat er veel van dit soort vissen komen. “Ze vreten zo alle vissen op, zeker als het er meerdere zijn.”

Pim,

hoe zit dat?

In een interview kreeg ik de vraag: het regent het hele jaar al zó veel, hoezo is er nog steeds geen water genoeg? Graag deel ik mijn antwoord daarop ook hier.

“H et is moeilijk voor te stellen na zo’n kletsnatte winter en voorjaar, toch is er niet voldoende en schoon water voor de natuur beschikbaar. Hoe dat komt? Door klimaatverandering komt extreme droogte of extreme regenval veel vaker voor. De ene maand kan het kletsnat zijn en de andere maand kurkdroog. Op veel plekken wordt water bovendien snel afgevoerd naar de rivier en zee, en krijgt het niet de kans om langzaam de bodem in te zakken naar het grondwater. Voor drinkwater en voor de landbouw wordt grondwater ook nog eens veelvuldig opgepompt, waardoor er voor de natuur niet genoeg overblijft.

Voldoende grondwater is voor de natuur van levensbelang, omdat dit water schoon is en belangrijke mineralen bevat. Maar het aanvullen van de grondwatervoorraad kan jaren duren. Daarom hebben natuur en de daar levende planten en dieren ondanks een kletsnat voorjaar nog altijd last van verdroging.

Natuurmonumenten draagt bij aan schoon en voldoende water door bijvoorbeeld klimaatbuffers aan te leggen en beekdalen klimaatbestendig te maken. Maar we kunnen het niet alleen. Daarom roepen we het nieuwe kabinet op om water prioriteit te geven in het nieuwe regeringsprogramma. Op initiatief van Natuurmonumenten en Bouwend Nederland hebben elf maatschappelijke organisaties zich verenigd in een Maatschappelijke Watercoalitie. Mede namens hun achterban van ruim 6,5 miljoen Nederlanders en 5.000 bedrijven bood de coalitie aan Barry Madlener, de nieuwe minister van Infrastructuur & Waterstaat, een manifest aan. Daarin vragen we onder andere om meer grip op grondwater, om rioolwater beter te filteren en om lozingsvergunningen tegen het licht te houden. Lees er meer over op nm.nl/red-de-waterkwaliteit.”

Directeur Pim van der Feltz gaat in elke Puur Natuur in op een lezersvraag. Heb je ook een vraag? Stuur ‘m naar puurnatuur@natuurmonumenten.nl

Contributie 2025

Opkomen voor de natuur is in deze tijden harder nodig dan ooit. De natuur gaat achteruit en de bescherming staat onder grote druk. Als grootste natuurbeweging van Nederland geven wij de natuur daarom een stem. En we zetten ons onverminderd in om de natuur te beschermen en te herstellen. Om die ambities waar te maken, is met de ledenraad besloten de contributie voor 2025 iets te verhogen. Een individueel lidmaatschap wordt € 40 per jaar of € 3,75 per maand. Een Samen-lidmaatschap (met je partner) wordt € 6,75 per maand en het Gezins-lidmaatschap € 8,75 per maand. Heb je vragen hierover, neem dan gerust contact op met onze ledenservice via nm.nl/contact

Natuurlijke isolatie met riet en gras

Bij natuurbeheer komen natuurlijke materialen vrij waarin CO2 ligt opgeslagen. Denk aan houtsnippers, maaisel of rietafval. Dankzij een innovatie van startup FC-i (First Circulair insulation) lukt het nu om een volledig natuurlijk en klimaatvriendelijk isolatiemateriaal te maken op basis van deze reststromen uit bos- en natuurbeheer. De platen die hiervan gemaakt worden zijn een alternatief voor niet-duurzaam isolatiemateriaal, zoals PUR, PIR, EPS en steenwol. Ze zijn

uitermate geschikt als dakisolatie. Aan het eind van de levensduur van een dak kan het bovendien worden hergebruikt. Boswachter Gidion Kok is blij met deze vinding: “In Nationaal Park Weerribben Wieden wordt jaarlijks volop riet gesneden. Bij het uitkammen van het riet komt ook restmateriaal vrij. Het riet gaat op de daken, het restmateriaal is een prachtige grondstof voor biobased bouwmaterialen. We vinden het belangrijk op deze manier bij te dragen aan een circulaire toekomst.”

Vacht

Je herkent de wolf, oftewel

Canis lupus, nog het beste aan de dik behaarde, afhangende staart. Vaak met een zwarte punt. Honden krullen hun staart op of steken hem omhoog. De vacht is meestal grijs met rossig bruin. Soms met typerend ‘zadel’ van donkere haren op de rug.

Regenjas

Op zijn rug heeft de wolf drie vachtkappen met haren van meer dan 10 centimeter. Regenwater stroomt hier gemakkelijk vanaf, net als bij een regenjas.

Kilometervreter

Geliefd of gevreesd? Sinds zijn terugkeer in Nederland brengt de wolf heel wat teweeg. De hoogste tijd om dit fascinerende dier onder de loep te nemen.

TEKST: Astrid Schoenmaker BEELD: Inge van Noortwijk

Grote kaken

Aan de kop vallen vooral de grote kaken en tanden op. Die gebruikt hij om zijn prooien te pakken en te doden. In de natuur jagen wolven vooral op reeën en wilde zwijnen. Toch begeeft de wolf zich ook buiten natuurgebieden en ziet soms een schaap als prooi. Eigenaren moeten hun vee dus goed beschermen.

Soepele draf

Als je een wolf tegenkomt, zijn dit de adviezen:

Stap langzaam achteruit en loop hem niet achterna

Heb je een hond bij je?

Houd hem aan de lijn

Als de wolf te dichtbij komt: luid spreken en gebaren maken

Voer de wolf niet

Tijdens hun zoektocht naar prooien of een nieuw territorium legt de wolf enorme afstanden af. Dat doet hij in een rustige, soepele draf. Per dag kan hij wel 70 kilometer lopen. Daarna moet hij ook nog een prooi te pakken zien te krijgen. Met zijn sterke poten haalt hij een topsnelheid van 60 kilometer per uur.

Doelgericht

Het verschil tussen een pootafdruk van een wolf en een hond is niet gemakkelijk te zien. De prenten – zoals kenners het noemen – van de wolf zijn meestal groter en langer van vorm. Maar je moet op meer letten. Bij de wolf staan de pootafdrukken in een rechte lijn. Ze hebben geen energie te verliezen en gaan doelgericht voorwaarts. Ook kenmerkend: de wolf zet zijn achterpoot vlakbij of in de afdruk van de voorpoot.

Communiceren

De wolf is een sociaal dier, dat in een hechte familiegroep leeft. In zo’n roedel wordt er heel wat afgepraat. Door te huilen roepen ze bijvoorbeeld afgedwaalde familieleden terug. Maar ook met non-verbale communicatie maken ze duidelijk hoe de vlag ervoor staat.

‘Uiteindelijk

willen we allemaal

GROENE TOEKOMST

In deze serie spreken we jonge mensen over natuur en klimaat. Wat vinden zij belangrijk? Hoe moeten we het land anders inrichten?

Jarno Winkel is van jongs af aan gefascineerd door ‘rondkruipende insecten’.

Nu studeert hij biologie in Wageningen en wil hij zijn kennis van het bodemleven inzetten voor de natuurinclusieve landbouw. ‘Maar ik begrijp ook dat veel boeren zich verzetten tegen verandering.’

TEKST: Rody van der Pols BEELD: Lars van den Brink

Vorig jaar studeerde je af aan de HAS green academy. Je legt je toe op biologische en duurzame landbouw. Waarom?

“Ik groeide op in de Noordoostpolder in Flevoland, een akkerbouwgebied. Mijn grootouders zijn daar indertijd als pioniers neergestreken en hebben een boerderij. Ik speelde vaak bij vriendjes op het erf, ’s zomers onkruid wieden, dat soort dingen. Die gemeenschap voelt als thuis. Op een gegeven moment dacht ik: als ik nou mijn interesse in bodemleven kan combineren met voedselproductie… Zo heb ik onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om meer natuurinclusief te boeren met behulp van een zogenoemde keverbank. Ergens op je akker maak je een structuur van polvormende grassen waarin kevers, spinnen en andere nuttige insecten kunnen overwinteren. In het vroege voorjaar koloniseren ze dan het veld en eten ze de plaaginsecten op voordat die exponentieel toenemen. Het effect is dat je minder bestrijdingsmiddelen hoeft te gebruiken.”

Er is veel discussie over de toekomst van boeren in Nederland. Hoe kijk jij daarnaar?

“Laat ik vooropstellen: ik begrijp het verzet van de boeren heel goed. Decennialang is de schaalvergroting van boerenbedrijven gestimuleerd en nu krijgen ze ineens te horen dat dat niet meer kan. Ik snap de pijn van de boeren, wil daar niet zomaar overheen stappen. Tegelijkertijd is het onvermijdelijk

dat het boerenbedrijf anders wordt ingericht. Bij grote veranderingen zijn er altijd mensen de pineut. Vergelijk het met de periode na de Tweede Wereldoorlog. Na de Hongerwinter is besloten dat zoiets nooit meer mocht gebeuren en is de schaalvergroting ingezet, waardoor veel kleine boeren moesten stoppen. Nu lijken we aan het einde van die cyclus te zitten. Maar wat je ook besluit, er zullen altijd mensen ontevreden zijn.”

Wat zou jij besluiten als je het voor het zeggen had?

“Ik zou zeggen: we moeten onze intensieve veehouderij met al zijn emissies verkleinen. En mensen stimuleren om meer plantaardig te eten. Ook belangrijk is: voor wie willen we produceren? Vooral lokaal, of ook voor het verre buitenland? Ik ben voor kortere kringlopen, dus voor voornamelijk regionaal produceren. Daarbij moeten we de lessen uit de natuurinclusieve landbouw veel breder toepassen.”

Jarno Winkel (24) is afgestudeerd aan de HAS green academy (Toegepaste Biologie), waar hij zich specialiseerde in voedselproductie op biologische principes. Sinds september volgt hij de masteropleiding Biologie aan Wageningen University & Research (WUR). Zijn doel is om met onderzoek naar bodemleven bij te dragen aan een meer natuurinclusieve landbouw.

Waar denk je dan aan?

“Bijvoorbeeld aan het herstellen van de mozaïekstructuren die je vroeger op de akkers zag, met houtwallen, heggen en hagen die onderdak bieden aan insecten, vogels en andere dieren. Ook moeten we af van die eindeloze monoculturen en weer verschillende gewassen binnen één gebied verbouwen. Je krijgt dan fraaiere landschappen, die beter zijn voor de biodiversiteit. Tegelijkertijd hoor je mij niet zeggen dat álle landbouw natuurinclusief moet worden. Daarvoor hebben we te weinig ruimte. Ik denk dat we een middenweg moeten bewandelen met geleidelijke overgangen in het landschap van natuurinclusief naar hoogproductief. Zo benutten we de voordelen van beide systemen.”

Hoe kijk je naar de toekomst?

“Met een dubbel gevoel. Enerzijds is het deprimerend dat de discussie over landbouw en klimaat zo enorm is gepolariseerd. Het is wij tegen zij. Daar moeten we uit zien te breken, op deze manier verliest iedereen. Terwijl we uiteindelijk hetzelfde willen, namelijk een leefbare wereld voor de kinderen en rondkomen met de dingen die je leuk vindt. Tijdens mijn stage bij Louis Bolk – kennisinstituut voor duurzame landbouw, voeding en gezondheid – zag ik met eigen ogen hoe achter de schermen allerlei instanties en knappe koppen samenwerken aan een betere wereld. Dat vind ik hoopgevend. Dat geeft mij het gevoel dat we er samen uit kunnen komen als we goed naar elkaar luisteren.”

GULLE GEVER

Max Oudgenoeg (76) schenkt jaarlijks aan Natuurmonumenten.

De laatste jaren ging zijn donatie naar de bouw van patrouilleboten voor de Loosdrechtse en Ankeveense Plassen (NH).

“Mijn vrouw en ik wonen aan de Vuntus, een van de Loosdrechtse Plassen. Het eerste wat we ’s morgens doen, is uit het raam kijken. Als het stil weer is, spiegelt het water. Als het stormt, staan er schuimkoppen. Het is altijd mooi. We zien eenden, ganzen, alles vliegt er rond. Daar geniet ik van, zoals een ander kan genieten van het interieur van een kerk of een kasteel.

Van mijn bijdrage aan Natuurmonumenten zie ik meteen wat er gebeurt. Op dit moment is er een boot in aanbouw voor de Ankeveense

Plassen. Natuurmonumenten kwam zelf met het idee voor patrouilleboten voor de plassen. Het is goed dat de boel in de gaten wordt gehouden. Ik vind dat je, als je het je kunt veroorloven, voor de natuur moet zorgen. Weliswaar kan de natuur voor zichzelf zorgen, maar door ingrijpen van de mens komt de natuur er bekaaid vanaf. Daar kun je tegenwicht aan bieden door organisaties als Natuurmonumenten te steunen. Het kopen van grond, wat Natuurmonumenten doet, is de beste manier om natuur te beschermen.

Du moment dat dat gebeurt, kan een projectontwikkelaar het niet meer kopen om erop te bouwen. Ik vind het noodzakelijk dat er tegenwicht wordt gegeven.”

‘Aankopen is de beste bescherming’

‘Nederlands groote natuurbeschermer’

De geschiedenis van Natuurmonumenten samengevat in vijftig historische momenten, personen en gebeurtenissen. Aflevering 11: Piet van Tienhoven.

Op 5 mei 1953 overleed Pieter Gerbrand van Tienhoven op 77-jarige leeftijd. Daarmee kwam een einde aan een leven dat in dienst stond van de natuurbescherming, nationaal en internationaal. Van Tienhoven, telg uit een Amsterdamse patriciërsfamilie, was van 1907 tot zijn overlijden penningmeester, van 1925 tot 1952 was hij daarnaast voorzitter. Met Jac. P. Thijsse zette hij Natuurmonumenten op poten. Samen kochten ze gebieden aan, want dat was, zo was hun overtuiging, de beste

manier om de natuur te beschermen. Van Tienhoven deed de financiële kant, daarbij geholpen door een groot netwerk in bestuurlijk Nederland. Thijsse ondersteunde de financiering met lyrische beschrijvingen van de betreffende gebieden. Voormalig landgoed Kampina (NB) had een bijzondere betekenis voor Van Tienhoven. Zijn as is na zijn overlijden bijgezet in een monument op een door hemzelf gekozen plek in dit gebied. Het monument bestaat uit vier grote zwerfkeien uit Drenthe en Twente. Op één van de stenen staat gebeiteld: “Nederlands groote natuurbeschermer.”

Meer weten over onze canon? Kijk op nm.nl/canon-van-natuurmonumenten

AANWINST

Gebied: Leggelderveld

Omvang: 12,5 hectare

Poldervisjes op Marker Wadden

eilanden van Marker Wadden komen steeds meer vissoorten voor die je vooral aantreft in poldersloten op het vasteland. Denk aan bittervoorn, tiendoornige stekelbaars en vetje. Hoe komen deze vissoorten op de Marker Wadden terecht?

Onderzoekers van Wageningen Marine Research houden het erop dat de kleverige eitjes van deze kleine vissoorten meeliften met vogels die heen en weer vliegen tussen de eilanden en het vasteland, zoals lepelaars, reigers en eenden. De kleine vissoorten maken de visstand op Marker Wadden steeds gevarieerder.

Grondruil voor uitbreiding heide

Al in 2010 waren Natuurmonumenten en Calduran Kalksteen een grondruil overeengekomen. Het bedrijf wint zand bij het Blauwe Meer, dat ten noorden van het natuurgebied Leggelderveld ligt. Afgesproken werd dat Calduran percelen van Natuurmonumenten aan de noordkant van het Blauwe Meer kreeg, zodra het bedrijf daar zand zou gaan winnen. In ruil daarvoor zou het bedrijf 12,5 hectare grond aan de zuidkant van het Blauwe Meer overdragen aan Natuurmonumenten. 8 jaar geleden begon Calduran met de zandwinning aan de noordkant, maar de uitvoering van het andere deel van de overeenkomst – overdracht van gronden aan Natuurmonumenten – liet op zich wachten. Na jaren van moeizaam overleg is het onlangs dan toch gebeurd, zodat het heidegebied vergroot kan worden.

Levenslustig landgoed

Landgoed Hackfort in de Achterhoek viert dit jaar zijn zevenhonderdste verjaardag. Die lange historie proef je als je er wandelt. Tegelijkertijd oogt Hackfort vitaal. ‘Het is een prachtig voorbeeld voor de toekomstige landbouw in Nederland’, meent boswachter Guus Ebenau. TEKST: Wilco Meijers BEELD: Rogier Bos

Met Guus wandel ik de blauwe route over het landgoed, een stevig rondje voor echte wandelliefhebbers. Voor de minder geoefende stappers zijn er volop afsnijmogelijkheden, want het landgoed wordt rijkelijk doorsneden met lanen, weggetjes en graspaden. Een kleinschalig landschap waar akker, grasland en bos elkaar voortdurend afwisselen. “Het is echt een landbouwlandgoed”, vertelt Guus die nauw contact heeft met de boeren die hier grond pachten. “Een deel van de gronden wordt intensief gebruikt, andere delen hebben natuurvriendelijke regels. Onze pachters zijn in zekere zin onze partners. Samen bepalen we hoe we de natuur

in het boerenland ruimte kunnen geven. Denk aan natuurlijk grasland dat met mate wordt gemaaid, vochtige hooilandjes waar allerlei bloemen de kans krijgen of de teelt van granen met ruimte voor kenmerkende akkerkruiden. In algemene zin lukt dat hier aardig. De Hackfortse boer is in mijn ogen een voorbeeld voor alle Nederlandse boeren. Agrarische bedrijfsvoering is hier goed te combineren met natuur­ landschapsbehoud.”

Bosflora

Dat ervaren we bijna overal waar we komen tijdens de tocht. Langs menig pad staat een haag of er is een strook met hoge grassen, we passeren kruidige weilanden

en hoekjes waar je onder zware eiken kunt uitrusten op een bankje. De kilometers glijden vanzelf voorbij in dit landschap dat geen moment verveelt. Toch kijkt Guus lang niet overal tevreden rond. “Qua biodiversiteit boeren we achteruit. Dat ligt grotendeels aan externe factoren, zoals de stikstofdeken die ook hier neerslaat, en de droogte. De bosflora holt achteruit omdat stikstofminnende soorten als braam en adelaarsvaren de boel op grote schaal overnemen. Die dominantie gaat ook ten koste van bosverjonging. Je ziet hier nauwelijks jonge eiken, die komen er gewoon niet doorheen. Hier en daar halen we braamstruiken weg om jonge bomen en bosvlinders een kans te geven, maar dat vergt intensief beheer. Bramen en varens komen snel terug.”

Dassenscherm

De lanen van het landgoed kennen weer andere problemen. Veel beuken kampen met droogte en moeten worden vervangen. “Daarvoor planten we meestal eiken terug. Die kunnen beter tegen droogte en horen van oudsher bij Hackfort.” Maar dat hoeft niet op iedere plek. Guus wijst op een ‘pseudolaan’ van beuken. “Die rij beuken

moet de indruk geven van een laan. Daarmee wilde de baron vroeger imponeren.” Oude eikenlanen zijn er ook. Eén daarvan heeft een zijpad met dassenscherm. “Daar kun je ’s avonds met enig geluk dassen zien rondscharrelen. Dit landschap met droge en natte gronden, boomgaarden, akkers en weides lijkt voor hen gemaakt.”

Monumentale lindes

Halverwege de route stoppen we even op een favoriete plek van Guus. Het heeft wel wat van een eiland, dit besloten stukje bos in open boerenland. We staan onder drie

Overnachten op Hackfort

Wil je meerdaags genieten van landgoed Hackfort? Overnacht dan prinsheerlijk in een van de vijf vakantiesuites in kasteel Hackfort of huur de vakantiewoning Boerderij Tichelman. Kijk voor meer info op: nm.nl/slapenophackfort

monumentale lindes met een bankje als middelpunt. “Dit noemen we een ‘clumb’, een groepje bomen die dicht bij elkaar zijn geplant in een verder open landschap.” Onder de lindes kijken we uit over bolle akkers en houtwallen in de verte. Daarna wandelen we richting eindpunt, naar de plek die Guus het meest dierbaar is: de moestuin vlakbij kasteel Hackfort. “Kijk wat hier allemaal nog bloeit, ook in de herfst. En zie al die soorten groenten, de variatie is enorm. Deze moestuin wordt gerund door zo’n zestig vrijwilligers. Echt leuk om dat als boswachter te mogen begeleiden. Ook op andere

Hackfort

ROUTE

16 km

Gemarkeerd met blauwe pijltjes

Startpunt: Station Vorden of de parkeerplaats bij het kasteel aan de Baakseweg in Vorden

Hackfortselaan

Hoekendaalseweg

Wichmond

Legenda

Bos Bebouwing

Industrie

Water

Verharde weg

Fietspad / Wandelpad

Wandelroute

Kasteel

Horeca

Kasteel Hackfort

Baakseweg

Riethuisweg

DeEldersmaat

Deldenseweg

Routepunten onderweg

1

Vanaf hier zie je, voorbij de rotonde, kasteel Vorden. Een deel van het kasteel is te bezichtigen.

2

Deze bolakkers of bolle akkers, ook wel kampen genoemd, hebben een lichte bolling door eeuwenlang gebruik van schapenmest en heideplaggen. Ze worden vaak omzoomd door houtwallen, hagen of boomsingels.

3

Hier steek je de Veengoot over, een kanaal dat is gegraven om water snel te kunnen afvoeren richting de IJssel. Tegenwoordig kampt de natuur met verdroging en neemt het waterschap maatregelen om het water juist langer vast te houden, bijvoorbeeld door stuwen aan te leggen.

4

Links in het weiland ligt een drinkpoel. Veel van zulke poelen zijn in de loop der tijd vervangen door weidepompen. Sommige zijn later weer uitgegraven voor de natuur. Soorten als de bruine en groene kikker, de pad en de water­ en kamsalamander leggen hier hun eitjes.

5

Hier zie je goed dat de Baakse Beek, de levensader van Hackfort, wordt doorsneden door de Veengoot. In 1952 kwam daar het Stroomkanaal van Hackfort bij als extra afwateringskanaal in tijden van hoogwater.

6

Iets van de route af bij de voormalige parkeerplaats ligt het

Dorsmolenhuisje. Vroeger werd hier de gemeenschappelijke dorsmolen gestald.

7

De watermolen van Hackfort dateert uit 1700. Bij voldoende water in de beek is de molen in principe iedere zaterdag in bedrijf. De molenaars kunnen de molen ook ombouwen tot zaagmolen.

8

Links zie je kasteel Hackfort. Eeuwenlang was het in bezit van de adellijke families Van Hackfort en Van Westerholt. Toen de laatste barones in 1981 overleed, kreeg Natuurmonumenten het landgoed in bezit. Bij de overdracht werd bepaald dat het landgoed met al zijn landerijen en boerderijen één geheel moest blijven.

9

In het gebouw rechts van het kasteel bevonden zich vroeger de tuinmanswoning, oranjerie en het koetshuis. Nu vind je er brasserie de Keuken van Hackfort.

10

Loop gerust even de historische moestuin Hof van Hackfort op en ontdek wat hier groeit en bloeit. In deze tuin worden al ruim twee eeuwen groenten, kruiden, bloemen en fruitsoorten gekweekt.

11

De geelgors kun je het hele jaar tegenkomen in dit kleinschalige boerenland. Hij is herkenbaar aan zijn gele verenkleed en aan zijn zang die lijkt op de eerste tonen van de vijfde symfonie van Beethoven.

DE WERELD VOLGENS

In haar beeldcolumns neemt Jip van den Toorn, winnaar van de Inkspotprijs, de wereld en ons gedrag op de hak.

Het is zo’n beek uit het boekje, de Noor in Zuid-Limburg. Een kronkelende stroom die door bronbos en bloemrijk hooiland zijn weg naar beneden vindt. Maar verdroging bedreigt de unieke natuur in dit beekdal. Herstel van het watersysteem moet voor een ommekeer zorgen.

Boswachter Guido Franck komt graag in het Noordal, dat even ten westen van Noorbeek (Li.) ligt. “Het is niet groot, maar heeft hoge natuurwaarden. Kenmerkend zijn de bronbossen die vanzelf langs de beek zijn ontstaan. Veel beemden (vochtige hooilandjes) zijn in het verleden verlaten, omdat ze niet meer rendabel waren. Daar ontstonden bronbossen met karakteristieke planten, zoals bittere veldkers en slanke sleutelbloem. En echt bijzonder zijn de kalktufbronnen. Daar komt heel kalkrijk water aan de oppervlakte, dat neerslaat in de directe omgeving. Hier vind je specifieke waterbeestjes en zeldzame mossen.”

Maar zware hoosbuien, die door klimaatverandering steeds meer voorkomen, veranderen het landschap. De Noor en haar zijbeken kunnen de grote hoeveelheden water in korte tijd nauwelijks aan. De beeklopen slijten uit en worden almaar dieper. “Het water stroomt daardoor steeds sneller weg”, aldus Guido. “Niet alleen in de beeklopen zelf, maar ook in de oeverzones. Doordat de beken dieper komen te liggen, stroomt ondergronds ook meer grondwater richting de beken. Dat zorgt voor verdroging, juist op de beemden waar veel vochtminnende planten groeien. Daarom willen we het water hier graag langer vasthouden.”

Harde ondergrond

Afgelopen zomer zijn de eerste werkzaamheden uitgevoerd om het tij te keren. “Een aantal weilanden hoger op de helling zijn afgeplagd. Hier kunnen nieuwe planten ontkiemen. Tegelijkertijd is hiermee grond en grind gewonnen. Dat gebruiken we om zijbeken ondieper te maken. En we leggen drempeltjes aan. Zo houden we water langer vast. In een latere fase volgt de Noor zelf hopelijk ook. Die slijt nu zo snel uit dat de harde onderlaag dreigt weg te spoelen. Het is niet

ondenkbaar dat de Noor daardoor zelfs ondergronds gaat stromen. Dan raken we nog meer water voor de natuur kwijt.”

Water vervuild

Ook de waterkwaliteit verdient verbetering, vindt Guido. “De hogere landbouwgronden in de omgeving worden bemest en bespoten met pesticiden. Een deel van die stoffen komt via het grondwater in het beekdal terecht. Dat gaat ten koste van de soorten die onze bronbossen en beemden zo kenmerken. Daarnaast belandt er door de piekbuien rioolwater in het beekdal. Het rioolsysteem kan de grote toevloed in korte tijd niet aan, met overstort op de beek als gevolg.”

Guido beaamt dat er nog veel nodig is om de natuur in het Noordal duurzaam te behouden.

“De maatregelen die we nu uitvoeren zorgen ervoor dat de situatie niet verslechtert. Maar voor verbetering op lange termijn is veel meer nodig. Zowel in het landelijke als stedelijke gebied moeten we het water veel langer vasthouden. Het is een kwestie van lange adem, maar er worden goede stappen gezet.”

UIT DE REGIO

Samenwerken

Natuurmonumenten werkt in Liquid Commons Noordal samen met Waterschap Limburg, de gemeenten Eijsden-Margraten, de provincie Limburg, LLTB en architectenbureau Rademacher de Vries aan een toekomstbestendig watersysteem in het Noordal.

Als lid van de ledencommissie Limburg en De Kempen zoekt Klaas Westerterp mee naar effectieve maatregelen om de natuur te beschermen. ‘De kunst is: de weinige natuur die er is toegankelijk maken én behouden.’

“We wonen in Maastricht, op de helling van de Sint-Pietersberg. De publieke belangstelling voor het gebied is groot. Optimale natuurontwikkeling vereist echter rust. Er is dus een spanningsveld. Natuurmonumenten is zoekende welke maatregelen het meest effectief zijn. Sommige stukken moeten rust hebben, zodat de natuur zich kan ontwikkelen. Als lid van de ledencommissie hoop ik daaraan een bijdrage te kunnen leveren. De ledencommissie is de schakel tussen de beheereenheden en de leden, en organiseert onder andere excursies en discussieavonden over natuurbeheer. Op dit moment is het gebied rondom de groeve vrij toegankelijk, maar de groeve zelf is alleen bereikbaar bij begeleide excursies. We discussiëren over de toekomstige toegankelijkheid.”

GEZOCHT

De ledencommissie Friesland zoekt nieuwe leden. Heb je belangstelling? Stuur dan een mail naar lcfriesland@natuurmonumenten.nl

LEDENRAAD

Zaterdag 22 november vergadert de ledenraad in ons hoofdkantoor in Amersfoort.

De herfst is een seizoen vol avontuur en ontdekking. Bladeren zijn overal en zorgen voor eindeloos plezier: je kunt erdoorheen rennen, grote hopen maken om in te springen en de mooiste kunstwerken te maken. En, nog leuker: als je de bladeren laat liggen, help je de natuur.

Egels houden wel van een beetje rommel. Ze scharrelen graag door lage struiken. En ze woelen door bladeren op zoek naar eten of een plek om te schuilen. Helaas hebben egels steeds meer moeite om rommelhoekjes te vinden. Tijd om er een zooitje van te maken! Ontdek wat jij kunt doen voor de egel.

Zorg ervoor dat egels gemakkelijk je tuin in en uit kunnen. Laat een kleine opening in schuttingen of muren, zodat ze vrij kunnen bewegen.

Verzamel takken, bladeren en ander tuinafval in een hoek van je tuin. Dat wordt een ideale schuilplaats voor egels om te rusten en te overwinteren.

Zet een ondiepe schaal met water neer en eventueel wat egelvoer (geen melk of brood, dat is slecht voor ze), vooral tijdens droge periodes.

Egels kruipen graag weg in een composthoop voor hun dagelijkse dutje en winterslaap of voor een lekkere snack. Egels houden niet van tegels. Ze kunnen er geen eten vinden en geen plek om te schuilen. Dus: tegel eruit, plant erin!

▯ Verstop je onder een deken van bladeren.

▯ Maak egeltjes van blaadjes.

Is jouw (klein)kind al OERRR?

Voor € 2,75 per maand krijg je:

Een welkomstcadeau

Elk seizoen post vol inspiratie en acties

Wist je dat egels moeilijk een plek kunnen vinden om te overwinteren? Onze tuinen en parken zijn veel te netjes voor ze. Met deze tips van OERRR maak je een natuurlijke schuilplek voor egels.

Dit heb je nodig:

▯ Houten kistje

▯ Zaag

▯ Potlood

▯ Vuilniszak of stuk plastic

▯ Boomschors, takken en bladeren

Neem een houten kistje en zaag er een opening in ter grootte van je vuist. Plaats de kist op z’n kop op een beschutte plek in de tuin. Zet ’m bijvoorbeeld in een hoek van de tuin tegen een muur of onder een struik. Heb je een composthoop? Plaats hem dan in de buurt van deze hoop. Met alle beestjes die daar leven zijn composthopen een soort egelsnackbar.

Bedek de kist met een stuk plastic of een vuilniszak, zo wordt hij waterdicht. Leg er een of twee stoeptegels (of dakpannen) bovenop. Bedek de kist met stoeptegels met wat bladeren, takken en boomschors. Je helpt de egels door wat blaadjes en takjes in het huisje te stoppen. Ben je benieuwd of er na een tijdje een egel in zit? Let op pootafdrukken, drolletjes of verschoven bladeren. Til het egelhuisje niet op, dan schrikt de egel en komt hij waarschijnlijk niet meer terug.

Bekijk de instructievideo op: oerrr.nl/speeltips

Kalender met de leukste buitentips

Korting op activiteiten in de natuur

Meld je aan via OERRR.nl

Overal in het land herstellen onze boswachters de natuur. Het geld voor deze kostbare projecten komt van overheden, bedrijven en van jullie, onze leden.

Planken Wambuis hotspot voor wilde bijen

Grote delen van Planken Wambuis (Gld) waren voor lange of korte tijd in gebruik als landbouwgebied. Nu bepaalt de natuur de gang van zaken. Daar hebben vooral wilde bijen baat bij.

TEKST: Frans Bosscher

Planken Wambuis. Het is een deel van de Veluwe dat niet veel aandacht trekt. Dat alleen al maakt het wat mysterieus. Maar ook de naam is raadselachtig. Het mysterie wordt nog groter als je over dit gebied van 2.100 hectare gaat lezen. Er zijn scherven gevonden uit de IJzertijd, die duurde van 800 v.Chr tot het begin van de jaartelling. Andere vondsten duiden erop dat er in de twaalfde eeuw een nederzetting met boerderijen is geweest. In de eeuwen daarna probeerden boeren de kost te verdienen in het schrale, droge gebied, waar stuifzanden als gevolg van overexploitatie groter en groter werden. Op Planken Wambuis zijn tal van overblijfselen uit deze tijd te vinden. Wegen, lanen, karrensporen en houtwallen zijn, voor wie er oog voor heeft, nog altijd te zien. Dat

geldt ook voor de grote akker­ en graslandcomplexen die tot eind vorige en begin deze eeuw nog in gebruik waren: Dennenkamp (tot 1984 in gebruik), Mosselse Veld (1989), Nieuw Reemst (1991), Mossel (1995) en Oud Reemst (2004). De laatste twee zijn al in de middeleeuwen ontgonnen, bij Mosselse Veld gebeurde dat pas na de Tweede Wereldoorlog.

De voormalige akkers en graslanden liggen als eilanden, enclaves, in het natuurgebied. Toen de landbouw stopte, zijn ze overgedragen aan Natuurmonumenten. Ze liggen nu als grote open vlaktes in Planken Wambuis en geven het gebied een bijzonder karakter dat je nergens anders op de Veluwe aantreft. Dennenkamp is het favoriete deel van boswachter Ellen ter Stege. “Het is gevarieerd, kleinschalig en rustig. Hier zie je zo langzamerhand de planten die je kunt verwachten op een schrale bodem, zoals struikheide, muizenoortje en tormentil. Grasklokje is er nog niet, maar die staat elders wel in de randen van heidevelden. Ja, daar moet je dan 45 jaar op wachten, want zo lang is het uit productie.”

Er is ooit geprobeerd om op Dennenkamp een eikenbos tot ontwikkeling te brengen.

Massa’s eikels zijn er uitgestrooid. In min der dan geen tijd hadden de wilde zwijnen dat in de gaten en groeven alle eikels op. Neveneffect was dat ze het veld omploeg den, waardoor er veel kale grond was voor de kieming van meidoorns. “Daar heeft grauwe klauwier van geprofiteerd”, aldus Ellen. “We hebben op Planken Wambuis nu zo’n vijftien broedparen, na tientallen jaren waarin slechts een enkel paartje aanwezig was. De warme, droge zomers waren gunstig voor overleving van de jongen.”

Containers mest

Bij de enclaves waar de landbouwproduc tie later is beëindigd, gaat de terugkeer van bijzondere planten nog trager dan op Dennenkamp. Belangrijke oorzaak daar van is dat er in de laatste jaren dat er werd

geboerd enorm veel mest is uitgereden. Ellen: “De gedachte was dat dat goed was voor de schrale zandgrond. Containers vol met varkens­ en kippenmest uit Brabant zijn er uitgereden. Nadat de landbouw stopte, spoelde het stikstof redelijk snel uit, maar het fosfaat niet. Het gevolg is een onbalans in de bodem. We vonden ook veel bestrijdingsmiddelen in de bodem, zelfs DDT waarvan het gebruik vijftig jaar geleden al werd verboden. Wat de effecten daarvan zijn, weten we nog niet.”

Op het Mosselse Veld is in ieder geval te zien wat het effect van al die mest is: nog altijd is het vooral gras wat je ziet. Twee kuddes met in totaal ruim veertig Sayaguesa­runderen en twintig New Forest pony’s houden het kort. “Zij doen het werk, wij doen hier verder niks. Heel geleidelijk neemt de biodiversiteit

Massa’s eikels zijn er uitgestrooid. In minder dan geen tijd hadden de wilde zwijnen dat in de gaten en groeven alle eikels op. Neveneffect was dat ze het veld omploegden, waardoor er veel kale grond was voor de kieming van meidoorns. “Daar heeft grauwe klauwier van geprofiteerd”, aldus Ellen. “We hebben op Planken Wambuis nu zo’n vijftien broedparen, na tientallen jaren waarin slechts een enkel paartje aanwezig was. De warme, droge zomers waren gunstig voor overleving van de jongen.”

Containers mest

Bij de enclaves waar de landbouwproductie later is beëindigd, gaat de terugkeer van bijzondere planten nog trager dan op Dennenkamp. Belangrijke oorzaak daarvan is dat er in de laatste jaren dat er werd geboerd enorm veel mest is uitgereden. Ellen: “De gedachte was dat dat goed was voor de schrale zandgrond. Containers vol met varkens­ en kippenmest uit Brabant zijn er uitgereden. Nadat de landbouw stopte, spoelde het stikstof redelijk snel uit, maar het fosfaat niet. Het gevolg is een onbalans in de bodem. We vonden ook veel bestrijdingsmiddelen in de bodem, zelfs DDT waarvan het gebruik vijftig jaar geleden al werd verboden. Wat de effecten daarvan zijn, weten we nog niet.”

Op het Mosselse Veld is in ieder geval te zien wat het effect van al die mest is: nog altijd is het vooral gras wat je ziet. Twee kuddes met in totaal ruim veertig Sayaguesa­runderen en twintig New Forest pony’s houden het kort. “Zij doen het werk, wij doen hier verder niks. Heel geleidelijk neemt de biodiversiteit toe”, zegt Ellen, terwijl ze speurt naar de planten die tussen het gras hun plek hebben gevonden: zachte ooievaarsbek, jacobskruiskruid, smalle weegbree, kleine klaver, hoornbloem en ook muizenoortje. “Dankzij die planten zie je meer insecten, vlinders en vooral bijen. Planken Wambuis is

Bijensoorten

op Planken Wambuis

360 soorten wilde bijen in Nederland

100 soorten komen voor op Planken Wambuis

20 soorten staan op de rode lijst

Eenvoudig bouwwerk

De naam Planken Wambuis is vermoedelijk afgeleid van het kledingstuk met die naam, maar wel in een andere betekenis. Wambuis werd in het verleden ook gebruikt om een eenvoudig houten bouwwerk mee aan te duiden. In dit geval een herberg die in 1782 is gebouwd op het Reemsterveld. Op de plek waar deze herberg stond, staat nu wildrestaurant Planken Wambuis. Planken Wambuis was eeuwenlang bezit van de familie Van Pallandt die het beheerde als landgoed. De lanen met dubbele bomenrijen, die nog altijd aanwezig zijn, zijn door de Van Pallandts aangelegd. In de jaren dertig van de vorige eeuw verkocht de familie het aan een beleggingsmaatschappij. Vijftig jaar geleden kwam het in handen van de overheid, die het in 1980 overdroeg aan Natuurmonumenten.

een hotspot voor bijen. Dat is ook te danken aan de wilde zwijnen die de vegetatie open maken en de stieren die kuilen maken. De kale zandbodem die daardoor ontstaat, is ideaal voor wilde bijen om er hun nesten in te maken.”

Zee van bloemen

Bij een uitgebreide inventarisatie in 2021 zijn 100 soorten wilde bijen op Planken Wambuis gevonden; dat is bijna een derde van alle soorten die in ons land voorkomen

(360). Daar zaten bedreigde soorten bij die kenmerkend zijn voor bloemrijke schrale graslanden. Tot hun geruststelling constateerden de onderzoekers dat de bijensoorten de droge zomers, met weinig bloemen die voor nectar zorgen, goed hebben doorstaan. Veel bijensoorten zijn er ook gevonden op de Reijerscamp, een voormalig landbouwgebied in het zuidelijk deel van Planken Wambuis, aan de andere kant van de A12. Het ecoduct Jac.P. Thijsse maakt het mogelijk dat herten via Reijerscamp de oversteek kunnen maken

Jan heeft voor natuurbegraven gekozen

“Mijn ouders hebben mij de liefde voor de natuur meegegeven. Nu geef ik die door aan mijn kleinkinderen.”

Natuur als nalatenschap

Natuurbegraven Nederland werkt al 10 jaar samen met Natuurmonumenten om de natuur in Nederland te behouden, te versterken én te ontwikkelen. Zodat mensen kunnen genieten van de natuur. Daar waar de natuur er sterker van wordt ontwikkelen we natuurbegraafplaatsen waar je een laatste rustplaats voor eeuwig kunt vastleggen. Dankzij alle mensen die kiezen voor natuurbegraven en deze samenwerking blijft de natuur in Nederland behouden.

Jan Wolters heeft een bijzondere band met Landgoed Mookerheide. Het is de plek van zijn jeugd. Zijn ouders hadden een boerderij grenzend aan het landgoed en zijn beide herbegraven op natuurbegraafplaats Landgoed Mookerheide.

“Mijn ouders hebben mij de liefde voor de natuur meegegeven. Nu geef ik die door aan mijn kleinkinderen.

Vraag nu de gratis brochure aan

Inmiddels zijn er al zes natuurbegraafplaatsen ontwikkeld waar de natuur meer waarde heeft gekregen. Wil je meer weten over een natuurbegraafplaats bij jou in de buurt? Vraag dan gratis een brochure aan. Ga naar of scan de QR-code.

Al 10 jaar samen voor mens én natuur

Jan Wolters met zijn kleinkinderen Mila en Jax op Landgoed Mookerheide

‘Hoe meer mensen in de natuur, hoe beter’

Boswachters zien steeds meer mensen in natuurgebieden. Die komen er wandelen, de hond uitlaten, fietsen, hardlopen, mountainbiken, kanoën, picknicken. Dat geeft zorgen.

Want kan de natuur die drukte wel aan? Arjen Buijs begrijpt de zorgen, maar waarschuwt ook: zet de brede steun onder de bevolking niet op het spel.

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Linelle Deunk

Is er inderdaad sprake van toegenomen drukte?

“Boswachters zien het bezoek aan hun gebieden toenemen. Ook uit onderzoek van Wageningen Universiteit blijkt dat Nederlanders de laatste jaren vaker de natuur in gaan. In 2017 zei 59 procent dat ze regelmatig tot zeer vaak natuurgebieden bezochten, in 2021 was dat gegroeid naar 64 procent. Ik ben daar blij mee. Hoe meer mensen in de natuur, hoe beter. De groeiende behoefte om de natuur in te gaan is een uiting van een groot draagvlak voor natuurbehoud. Zeker in de huidige politieke context zijn natuurorganisaties afhankelijk van steun uit de samenleving. Aantallen geven je macht in Den Haag en de provincies.”

Moeten we de schade aan flora en fauna dan voor lief nemen?

“In een vol land als het onze moet je altijd naar een evenwicht zoeken tussen het belang van natuurbehoud en de wensen van omwonenden en recreanten. Voor veel mensen gaat het bij natuurbehoud niet alleen om biodiversiteit. Ze willen genieten van de natuur. Dat wil niet zeggen dat overal alles moet kunnen. Een ree dat opschrikt van een wandelaar, is niet zo erg. Als hij opschrikt van een wolf, juichen we dat zelfs toe, omdat dat hoort bij het natuurlijke gedrag. Dat ligt anders bij weidevogels die hun nesten verlaten omdat ze verstoord worden. Daarbij is het ook goed om er vanuit Europees perspectief naar te kijken. Nederland is belangrijk voor

bijvoorbeeld weidevogels en hoogvenen. Dat geldt lang niet voor alle bossen.”

Hoeven we ons om recreatie dan niet zo druk te maken?

“Je moet goed kijken waarom het met de natuur slecht gaat. Dat is met name het gevolg van milieuproblemen veroorzaakt door de landbouw, zoals verdroging, stikstofneerslag en inwaaiende pesticiden. Daar komt de recreatiedruk bovenop. Natuurorganisaties benoemen dat terecht richting de politiek. Ze zouden dat richting publiek misschien ook scherper moeten uitspreken. Recreatie is wel een knop waaraan ze kunnen draaien.

Door dat te doen, loop je evenwel het risico dat recreatie als hoofdschuldige wordt aangewezen. Dat is, zeg ik met nadruk, niet het geval.

Het zou ook onverstandig zijn als natuurorganisaties gebieden geheel of gedeeltelijk gaan afsluiten. Dat zou het draagvlak bedreigen, juist op een moment dat je dat zo hard nodig hebt. Hoe begrijpelijk ook, want je wilt beschermen wat je hebt, maar je maakt het jezelf op termijn nog lastiger.”

Afgezien van de flora en fauna die te lijden hebben van de drukte, zitten mensen elkaar ook nog wel eens in de weg, zoals wandelaars en mountainbikers.

“Dat los je niet op door mensen te weren. Je moet die verschillende groepen recreanten eigen routes geven om

het in goede banen te leiden, zoals nu al vaak gebeurt. Het zal best wel eens voorkomen dat er conflicten ontstaan, maar mijn waarneming is dat het over het algemeen goed gaat. Zelf heb ik nog nooit vervelende ervaringen gehad. Net als bij biodiversiteit raakt ook dit punt aan de hoeveelheid natuur die we hebben in Nederland. Twintig jaar geleden werd er nog flink ingezet op het aanleggen van groengebieden rondom steden. Dat gebeurde vanuit de vaststelling dat de bevolking groeit, dat steden groeien en er dus een groeiende behoefte komt voor mensen aan ruimte om te recreëren. Tegelijkertijd, zo was het idee, kon je daarmee kwetsbare natuurgebieden ontzien.

Dat was een verstandig beleid. Maar dat beleid is weer afgeschaft onder Henk Bleker in het kabinet Rutte I. Nu zitten we met de gebakken peren, terwijl de behoefte aan natuurgebieden waar je kunt recreëren alleen maar groter wordt. Dat is nog eens versterkt doordat we in de coronajaren hebben ervaren dat natuur goed is voor je gezondheid. Iedereen is druk, druk, druk. Waar ga

Arjen Buijs is universitair hoofddocent aan Wageningen University & Research. Hij onderzoekt de relaties tussen mens en natuur en promoveerde op een onderzoek naar de culturele diversiteit van natuurbeelden bij het Nederlandse publiek.

‘Veel meer ruimte voor natuur nodig, vooral rondom steden’

je relaxen? Precies, in de natuur. Wil je de druk op de natuur verminderen, dan wordt dat een stuk gemakkelijker als je meer natuur aanlegt.”

Zie je mogelijkheden om dat voor elkaar te krijgen?

“Ik verwacht wel een en ander van samenwerking met steden. Die zien het belang van natuur voor hun bevolking. Ze proberen daar in de stad ruimte voor te maken, maar dat is heel lastig. Door de bouwopgave komt groen in de stad in de verdrukking. Het zou goed zijn als natuurorganisaties en steden de handen ineenslaan om veel meer natuur rondom de steden aan te leggen. Dat vergroot bovendien de recreatieve mogelijkheden voor gemeenten die aan steden grenzen.”

Is het voldoende om in te zetten op natuur bij de stad? Het boerenland is ook niet erg toegankelijk.

“Je moet naast vergroten van natuurgebieden en het aanleggen van groene gebieden rondom steden ook op het platteland meer mogelijkheden creëren voor wandelaars en fietsers. Er was een goede beweging met de aanleg van klompenpaden en ommetjes. Daar is de rem op gezet, omdat boeren na uitbraken van dierziektes geen recreanten meer op hun land willen. Bij natuur rondom de stad gaat het vaak om verandering van functie, van landbouw naar natuur of recreatie. Dat hoeft in het boerenland niet, waarbij het wel een stuk gemakkelijker is om wat te doen voor wandelaars dan voor bijvoorbeeld mountainbikers. Aanleg van routes is goed te combineren met de inzet van boeren voor landschapselementen en waterbeheer. Vooral vanuit Europa zijn er mogelijkheden om dat soort diensten te stimuleren. Het zou voor de landbouw een goede manier zijn om te laten zien dat men behalve voor de voedselproductie ook belangrijk is voor het verbeteren en in stand houden van het landschap en het vergroten van recreatiemogelijkheden. Daar ligt een mooie kans voor de landbouw om zijn maatschappelijk belang verder te versterken. Niet alleen voedsel leveren, maar ook meer kansen bieden voor natuur en recreatie.”

FOTO

van de maand

Bij herfstfotografie denk je snel aan herfstbossen en paddenstoelen. Maar er is zoveel meer. Details zijn een prachtig onderwerp dit seizoen. Foto 1 is daar een goed voorbeeld van: een regenplas omgeven door herfstbladeren met in de spiegeling het silhouet van een boom in het bos.

Foto 2 ▯ Paddenstoelen maar dan anders. Dat krijg je als je plat op je buik van onderen de hoed fotografeert (een vuilniszak is handig om op te liggen) én goed let op licht van boven, dat de hoed zo mooi transparant maakt.

Foto 3 - Spinnen en soms ook spinnenwebben zijn een dankbaar onderwerp. Bij deze springspin is scherpte op de fascinerende ogen een must. Hiervoor is een macrolens onontbeerlijk. Stel scherp door de camera een klein beetje naar

voor of achter te bewegen. Foto 4 - Let ook eens op bijzondere details van bladeren zoals dit laatste blad van de Amerikaanse eik. De onscherpte van zonlicht dat door de bomen schijnt, geeft een mooi bokeh effect (transparante bollen).

Ga je er regelmatig op uit om natuurfoto’s te maken? Dan vind je het misschien leuk om mee te doen aan onze fotowedstrijd: Foto van de Maand. De winnaar krijgt een uitvergroting van z’n ingezonden foto. Kijk voor meer info op: nm.nl/foto-van-de-maand

Stoer fort

Dat stadscommandant Daniël Wolf van Dopff er in 1701 voor koos om boven op de Sint-Pietersberg een fort te bouwen, is goed te begrijpen. Dertig jaar eerder, tijdens het Rampjaar, kon Lodewijk XIV, bijgenaamd de Zonnekoning, vanaf die plek Maastricht moeiteloos onder vuur nemen. Dat mocht niet nog een keer gebeuren, moet Wolf gedacht hebben. Het vijfhoekige Fort Sint Pieter met twaalf geschutsopstellingen dat Wolf liet bouwen, raakte, nadat z’n militaire rol was uitgespeeld, in verval. Tussen 2006 en 2012 is een deel van het fort gerestaureerd. Zo zijn de grote gracht en de toegangspoort weer in originele staat gebracht. Een ander deel van het fort blijft een ruïne. Dat is nu het domein van muurleeuwenbek en boerenwormkruid. Mede dankzij een bijdrage van 2,2 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij kunnen we het fort weer in volle glorie bewonderen. Gidsen van Maastricht Underground geven er dagelijks rondleidingen. We danken daarom alle deelnemers aan de Postcode Loterij voor hun steun aan het herstel van Fort Sint Pieter, een monument uit onze militaire geschiedenis.

buiten

Met onze boswachters maakten we een selectie uit de vele activiteiten die we ook deze herfst weer hebben, ook voor de kinderen van OERRR. Ga voor meer info en aanmelden naar nm.nl/agenda.

Drenthe

Workshop vachtvilten

13 sep, 12 okt

Vachtvilten is de oudste manier van textiel maken. Tijdens deze workshop bij De Onlanderij maak je van een vers geschoren vacht je eigen kleed.

Veldnamenfietstocht

14 sep, 21 okt

Hoe komen de Davidsplassen aan hun naam? En waarom heet de Anserdennen eigenlijk zo?

Een toponiementocht langs bijzondere plekken in het Dwingelderveld met aansluitend de mogelijkheid om het boek: ‘De schoonheid van het Dwingelderveld’ te laten signeren door schrijver Axel Wiewel.

Ontdek de Onlanden

15 sep

Zonder De Onlanden zouden bewoners van de stad Groningen geen droge voeten meer hebben. Het jonge natuurgebied kent vele soorten van roerdomp tot smient en van bever tot otter. Ontdek dit gebied per fiets, samen met de boswachter.

Workshop wolkrans

26 okt, 16,19 nov

Overijssel

Tijdens deze workshop bij schaapskooi Achter ‘t Zaand in het Dwingelderveld maak je met wol van het Drentse heideschaap en materialen van het seizoen de mooiste wolkrans. Het wolteam van de Zaandstee begeleidt je bij dit proces.

Op zoek naar reeën 20 sep Ga mee op zoek naar reeën op Landgoed De Sprengenberg. Onze boswachter weet waar ze zich ophouden, dat vergroot de kans op een ontmoeting met deze prachtige dieren. Voor volwassenen en kinderen vanaf 9 jaar.

Naar de eendenkooi

14,21,28 sep

Ga mee naar de Grote

Otterskooi. De natuur is bijzonder en adembenemend. De Wieden (Ov.) zijn gevormd door turfstekers, rietsnijders, en de eendenkooikers. Duik in de historie van deze natuurbeheerders van vroeger en geniet van de wandeling met de sfeer van een moerasjungle. De schipper neemt je ook mee door het pittoreske dorpje Dwarsgracht.

Nacht van de Nacht

26 okt

Nederland behoort tot de meest verlichte landen van Europa. Maar juist donkere nachten zijn goed voor mens, dier en milieu. Daarom wordt op 26 oktober in de Vreugderijkerwaard de Nacht van de Nacht georganiseerd. Luister naar de stilte en alle geluiden die je overdag niet hoort. Op een tijdstip waarop het natuurgebied normaal niet toegankelijk is.

In het kasteel

29 sep, 20 okt, 17 nov

Geniet van historie en cultuur tijdens deze rondleiding op Landgoed Eerde. Laat je verrassen in het prachtig gerestaureerde Kasteel Eerde.

Verdronken dorp Beulake iedere woensdag en zondag in sep en okt Met de boot volgen we de eens zo veel belopen Oude Beulakerweg, tot waar die in het water verdwijnt. Waar de weg stopt, varen wij verder de weidse Beulakerwijde op. Vaar mee en geniet van het water én de verhalen over het ontstaan van De Wieden.

Groningen

Bosgeheimen

28 sep, 13 okt, 10 nov, 8 dec In deze excursie door het Noordlaarderbos op de grens van Groningen en Drenthe, neemt de boswachter je mee in hoe dit vroegere stuk landbouwgrond en productiebos plaatsmaakten voor een gevarieerd bos waar de oude karrensporen nog zichtbaar zijn.

Welkom in onze monumenten

Komend weekend (14 en 15 september) tijdens

Open Monumentendag openen we de deuren van landhuizen, kastelen, molens, forten, boerderijen en eendenkooien. Het thema is: routes, netwerken en verbindingen. Verrassende verhalen die daarbij horen, komen aan bod tijdens rondleidingen en excursies. Kijk voor locaties en openingstijden op nm.nl/ open-monumentendag

Meer weten over de wolf 6,23 okt

De wolf is na 150 jaar terug in ons land. Afgelopen jaar zijn er meerdere roedels bijgekomen en voor zover we weten 39 welpen geboren. Dat betekent niet dat alles goed gaat. We moeten echt leren om met de wolf samen te leven. Wil jij meer weten over dit prachtige dier? Kom dan naar deze excursie voor kinderen van 8 tot en met 12 jaar.

Paddenstoelenpracht

19,20,24,25,26,31 okt

Vind jij paddenstoelen ook zo fascinerend? Een jaar lang houden ze zich verborgen totdat ze zich in de herfst massaal laten zien. Tijdens deze wandeling in Nationaal Park Veluwezoom geniet je van al dit moois en ontdek je welke belangrijke rol paddenstoelen hebben in de natuur. Voor volwassenen en kinderen vanaf 13 jaar.

Voor detectives

12,19,27,28,30 okt, 2 nov Paddenstoelen zijn er in alle mogelijke vormen, kleuren en soms ook geuren. Het zijn de afvalverwerkers van de natuur die vaak leven van het dode hout in de bossen van Nationaal Park Veluwezoom. Ga mee op onderzoek als een heuse detective.

Flevoland

Vaar mee naar Vogeleiland

18,29 sep, 5,11,19,26,30 okt, 9,24 nov, 14,29 dec Het Vogeleiland ligt midden in het Zwarte Meer. Aangemeerd bij het Vogeleiland kom

je in een jungle waar tientallen vogelsoorten broeden, vlinders vliegen en zelfs reeën wonen. Op het eiland lopen we naar de vogelkijkhut. Misschien vliegt de zeearend langs…

Ontdek de waterwerken

21 sep, 6,9,23 okt, 3,16 nov, 1,14 dec Wandel mee langs unieke waterloopkundige modellen en luister naar de bijzondere verhalen over de waterwerken en het voormalig Waterloopkundig Laboratorium. In het Waterloopbos liggen restanten van ruim 30 modellen van grote waterwerken uit de hele wereld.

Friesland

Klankexcursie Izhar Elias 10 okt

Met de boswachter wandel je door de duinen van Schiermonnikoog waar je verhalen hoort over de invloed van de zee op het eiland en het drenkelingenkerkhof. Tijdens de wandeling speelt gitarist Izhar Elias werken van de Franse gitaarcomponist Napoléon Coste (1805-1883), over de dramatiek en romantiek van de zee.

Wilde Buitendag Lycklamabos

31 okt

Altijd al willen leren hoe je een waanzinnige hut bouwt, sporen kan herkennen of vuur maakt zonder lucifers? In de herfstvakantie organiseren de boswachters de Wilde Buitendagen van OERRR. Kom op donderdag 31 oktober naar het Lycklamabos en beleef een dag vol avonturen in de natuur.

Noord-Holland

Friemelbeestjes

18,21,25,28 sep, 2,5,12,16,19,26,30 okt

Op het eerste gezicht lijkt het wad een levenloze zandvlakte, maar zodra je meegaat met de boswachter naar De Schorren op Texel wordt het tegendeel bewezen. Ga mee op zoek naar kleine friemelbeestjes en lange wadpieren.

Stiltewandeling

21 sep

Ruim voor het krieken van de dag gaan we het Zwanenwater in. We wandelen in stilte met aandacht voor onszelf én de natuur.

Vleermuizen

21,29 sept, 12,19 okt ’s Nachts komen veel dieren uit hun schuilplaats. Tijdens deze avondwandeling ga je op zoek naar nachtdieren op de buitenplaatsen van ’s-Graveland.

Uilenballen uitpluizen

6,30 okt

Ben jij klaar voor een spannend avontuur vol mysteries? Ontdek

Proef de herfst bij onze horecapartners

Pompoenen, paddenstoelen, kastanjes en nog veel meer: de herfst brengt een overvloed aan seizoensgebonden producten. Bij onze horecapartners zie je deze lokale ingrediënten terug op de kaart. Door lokale ingrediënten te gebruiken, kan voedsel sneller van boer naar bord. Dit vermindert de kans op verspilling en zorgt voor versere en voedzamere producten. Bovendien hebben alle menukaarten goede vegetarische of vegan opties. Kom langs en proef de herfst bij één van onze horecapartners door het hele land. Bekijk alle locaties op nm.nl/horeca.

de geheimen van de bosbewoners. Tocht met de boswachter in ’s-Graveland voor avonturiers vanaf 9 jaar.

Halloween spooktocht

26 okt

Durf jij samen met boswachter John het donkere bos van Oosterheide te bezoeken? De boswachter vertelt verhalen over het gebied, begeleidt door roepende bosuilen.

Wilde Buitendag

27 okt

Wil je leren hoe je sporen van de natuur kan herkennen, dieren kan spotten of vuur maakt zonder lucifers? Kom naar bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek en beleef een Wilde Buitendag.

Zuid-Holland

Vogels kijken

13 okt, 10 nov, 15 dec

Bij belevenisboerderij Schieveen bij Rotterdam vinden het hele jaar door vogels een plekje. Ook in deze koude maanden zijn er nog verbazingwekkend veel vogels te zien. Met onze boswachter struin je door de polders van Rotterdam, op zoek naar bijzondere vogels zoals de watersnip.

Fotoworkshop paddenstoelen

9 nov

Tijdens deze fotoworkshop op de Oude Buisse Heide (NB) gaan we paddenstoelen natuurgetrouw én mystiek fotograferen.

Moeraswandeling

20 okt

Tijdens de wandeling langs het moeras van Tiengemeten vertelt onze vogelgids over de vogels die jullie onderweg spotten. Pak je verrekijker om ze beter te kunnen bewonderen! Wie weet zie jij dan net het ijsvogeltje voorbij flitsen. Kinderen vanaf 13 jaar zijn van harte welkom bij deze wandeling.

Utrecht

Eendenkooi

6 okt, 3 nov, 1 dec Verscholen in het landschap langs de A2, vlakbij Haarzuilens ligt een bijzondere plek; de eendenkooi van landgoed Haarzuilens. Sinds de 17e eeuw neemt de eendenkooi een speciale plek in op het landgoed, waarin vroeger wilde eenden werden gevangen voor consumptie.

Buitendag van OERRR! Kom op avontuur en ontdek jouw OERRRkracht op Landgoed Haarzuilens.

Nieuw entreegebouw Waterloopbos

Wilde Buitendag

27 okt

Bouw een hut, maak vuur zonder lucifers, speur naar sporen en ren op blote voeten door de modder tijdens de Wilde

Paddenstoelenexpeditie

29 okt

In het najaar barst het bos van de paddenstoelen. De boswachter van de Kaapse Bossen kan je er van alles over vertellen. Want wist je dat een paddenstoel een hoed draagt? En welke verrassing zit er onder die hoed verstopt? Neem een spiegeltje mee, zodat je het zelf kunt zien.

Zeeland

Verdronken Land 14 sep, 19 okt, 16 nov, 7 dec Tijdens deze tocht door het Verdronken Land van

ProefLab Waterloopbos (Fl.) is de naam van het nieuwe entreegebouw van dit bijzondere gebied, waar natuur en waterstaatkundige geschiedenis bij elkaar komen. Het nieuwe pand heeft een restaurant, terras en informatiepunt, inclusief expositie. Bij het informatiepunt kun je al je vragen over het Waterloopbos stellen aan de boswachter. Dankzij de interactieve tafel kom je van alles te weten over bouwen met natuur, vroeger en nu.

Zuid-Beveland beleef je de Oosterschelde. De geschiedenis van het voormalige getijdenhaventje Rattekaai vormt het beginpunt van de excursie.

Slikkentocht

Kattendijkse Plaat

5 okt, 2 nov Wandel met een gids over de Kattendijkse Plaat over de bodem van de Oosterschelde en maak kennis met de vogelrijkdom van het grootste en natste nationale park van Nederland.

Exclusieve tocht langs het Veerse meer

29 sep

Ga mee met de natuurgids naar het prachtige natuurgebied Middelplaten aan het Veerse Meer. Dit is een unieke kans, want de Middelplaten zijn normaal gesproken niet toegankelijk voor publiek.

Smakelijke wandeling

25 okt

Tijdens een wandeling langs de Koudekerkse Inlaag komen de geuren van Zeeuwse lekkernijen je tegemoet. Onze natuurkok serveert verschillende Zeeuwse hapjes, het geluid van talloze kustvogels op de achtergrond.

Noord-Brabant

Waterrijke Gorzen

22 sep

Ga mee op ontdekkingstocht door de Dintelse Gorzen en kom meer te weten over het belang van water in dit moerasachtige natuurgebied.

Roofdierenexcursie

28 sep

Roofdieren spreken bij veel mensen tot de verbeelding. Ga mee op excursie en leer over de toppredators van de Brabantse wal.

Limburg

Met de boswachter de berg op

22 sep, 20 okt, 17 nov

Tijdens deze wandeling maak je, op een steenworp afstand van Maastricht, kennis met de dieren en planten in natuurgebied Sint-Pietersberg.

Lesje geschiedenis

29 sep, 23 nov Wandelexcursie met een erfgoedgids van Natuurmonumenten. Ontdek welke rol de Sint-Pietersberg speelde tijdens de vele belegeringen van Maastricht en welke sporen de mergelwinning in dit gebied achterliet.

Wildlife Film Festival

In november vindt het jaarlijkse Wildlife Film Festival Rotterdam (WFFR) plaats. Nieuwe natuurfilms over de natuur uit binnen- en buitenland zijn dan te zien in Rotterdam, Wageningen en online. De tiende editie van WFFR begint op 4 november met de wereldpremière van De Verwonderaars van de Rotterdamse filmmaker Rik van der Linden. Daarin draait het om de natuurliefhebbers die altijd maar turen, bevragen, tellen en beschermen. WFFR vindt plaats in Rotterdam (Cinerama) van 4 tot 10 nov,

in Wageningen (Heerenstraat Theater) van 13 tot 17 nov en online van 5 nov tot 5 dec. Leden van Natuurmonumenten betalen 8 in plaats van 10 euro voor een ticket in Cinerama; de kortingscode is: Natuurmonumenten2024.

Kijk voor meer info op wffr.nl.

De freules van Hackfort

Na de dood van hun broer Arend woonden de freules Emma en Sannie van Westerholt nog enige tijd op kasteel Hackfort bij Vorden (Gld). Maar hoe leefden ze, wat dachten ze? Er is weinig over bekend. Komt dat omdat Arend vrouwen ‘minne wezens’ vond? Het theatercollectief InRevisie gaat in de voorstelling ‘Minne wezens’ op zoek naar antwoorden. De voorstelling over het leven van de laatste freules spelen ze in het kasteel op 15, 16, 22, 23, 29 en 30 november. Tickets kosten 20 euro en zijn te verkrijgen via nm.nl/agenda. Leden krijgen een korting van 30 procent.

winkel Web-

natuurmonumentenshop.nl

nieuw

Voer de eekhoorn

Helaas gaat het niet goed met de eekhoorn. Maar met dit duurzame FSC®-houten voederhuisje en wat eekhoornvoer kun jij helpen.

Voor het nieuwe jaar

De Natuurmonumenten agenda en kalender van 2025 zijn er weer. Beide zijn voorzien van prachtige natuurfoto’s en voldoende schrijfruimte.

Voordeelpakket kalender & agenda 2025

Ledenprijs € 24,39

Normale prijs € 30,49

ART.NR. B-98201-98202

Kalender 2025

Ledenprijs € 11,69

Normale prijs € 12,99

ART.NR. 982010190

Voederhuisje

Ledenprijs € 19,79

Normale prijs € 21,99

ART.NR. 303120190

Eekhoornvoer

Ledenprijs € 7,19

Normale prijs € 7,99

ART.NR. 170550119

Fijne plaid voor de winter

Minimalistisch, stijlvol en tijdloos. De lamswollen plaids van het Zweedse merk Klippan houden je heerlijk warm deze winter.

Ledenprijs € 80,99

Normale prijs € 89,99

ART NR. G-64194-6419564196-64197-64198

Agenda 2025

Ledenprijs € 15,75

Normale prijs € 17,50

ART.NR. 982020190

IDEALE VERREKIJKER

De compleet vernieuwde Stern II 8x32 van de Vogelbescherming is een ideale verrekijker voor iedereen die meer wil genieten van vogels en natuur, maar geen kijker uit het topsegment wil aanschaffen.

Ledenprijs € 224,10

Normale prijs € 249,00

ART NR. 962480174

Koperwiek

“Sommigen kennen hem misschien van Annie M. G. Schmidts mooie boek Otje. Dit meisje woonde met haar vader in hotel De Koperwiek. Vanaf oktober is de vogel waar het hotel naar is vernoemd, weer te zien. Tijdens hun reis in het najaar vanuit Scandinavië naar Zuid­Europa landen de lijsterachtigen met hun mooie roodbruine okstels graag in onze kustgebieden. De vele besdragende struiken die daar staan, zorgen voor een feestmaal. In enorme groepen strijken ze neer in egelantiers, hondsrozen, wegedoorns, ligusters, meidoorns, bramen en duindoorns, ook hier in de buitendijkse natuur op de Kwade Hoek. De bessen van de duindoorn zijn een verhaal apart. Die gaan gisten tijdens het rottingsproces. Als koperwieken daarvan eten, kunnen ze wat dronken worden. Ter geruststelling: net als bij de mens, is dat maar tijdelijk.”

Jan de Roon Boswachter Zuid-Hollandse Eilanden facebook.com/ NatuurmonumentenZHE

lang leve de laatbLo eiers

Wist je dat jouw tuin of balkon in het najaar heel kleurrijk kan worden? Net als deze prachtige graffiti. Ontdek de mooiste laatbloeiers en geef daarmee de biodiversiteit een boost!

De natte, koude maanden zijn het perfecte moment om bij te dragen aan onze natuur. Zo help je bijen, vlinders, vogels en kleine zoogdieren de winter door. Heel belangrijk, nu we al 85% van de oorspronkelijke Nederlandse natuur zijn verloren.

Ontvang het Laatbloeiers Actiepakket vol met tips voor een bloeiend najaar! Voordat we straks alleen nog tekeningen hebben van onze geweldige natuur. Ga naar nm.nl/laatbloeiers of scan de QR code voor meer informatie.