Puur Natuur Winter 2024

over snelwegen van de koning

Samen werken aan een groen Nederland

Icoon van de delta

“De noordse woelmuis is een bijzonder beestje. In Nederland leeft een aparte ondersoort die nergens anders ter wereld voorkomt. Het is een overblijfsel uit de laatste ijstijd, die zo’n 13.000 jaar geleden eindigde. De noordse woelmuizen in onze delta raakten geïsoleerd van soortgenoten elders op het continent en groeiden uit tot een aparte soort. Voor een muis is hij stevig gebouwd. Toch verdwijnt hij uit gebieden waar aardmuizen en veldmuizen opduiken. De noordse woelmuis trekt zich terug in gebieden die waterrijk

zijn, want hij heeft geen watervrees in tegenstelling tot zijn concurrenten. Er zijn in ons land nog zo’n vijf gebieden waar de noordse woelmuis goed weet te overleven. Een daarvan is het natuurgebied Zuidkust van Schouwen. Wij zorgen ervoor dat er genoeg ruigte is, waarin hij zich kan terugtrekken. In de winter zetten we delen van het gebied onder water, zodat aard­ en veldmuizen uit de buurt blijven. Want zo’n icoon van onze natuur mogen we niet kwijtraken.”

Wouter Stempher

Boswachter Zeeland en Volkerak

facebook.com/ BeleefDeDelta

Onze beurt

‘Alleen kun je niks, je moet het samen doen.’ (Johan Cruijff, een van de beste voetballers aller tijden) / ‘Het belangrijkste dat je als individu kunt doen, is: wees wat minder individu en sluit je aan bij een beweging die groot genoeg is om verandering teweeg te brengen.’ (Bill McKibben, in: podcast Cooler Earth, 2020) / ‘Engelen brengen licht; als mens ben je een licht dat handen en voeten en een hoofd heeft gekregen om op Aarde iets te doen.’ (Franciscus van Assisi, stichter van de orde van de minderbroeders in de 12e eeuw) / ‘Hoop is een morele plicht – we moeten doen alsof er een kans is dat de dingen een gunstige wending zullen nemen voor wat wij willen bereiken.’ (Lea Ypi, Albanese auteur en wetenschapper, in: The Guardian, 16 november 2022) / ‘Juist omdat gedrag besmettelijk is, begint een betere wereld wel degelijk bij jezelf.’ (Rutger Bregman, historicus en schrijver, in: Morele ambitie, 2024) / ‘Hoop is niet hetzelfde als blind optimisme, wel de overtuiging dat iets goed gaat komen, de zekerheid dat iets zinvol is, hoe het uiteindelijk ook uitpakt.’ (Dirk de Wachter, in: Vertroostingen, 2022) / ‘Al deze (natuur)vrijwilligers hebben een schat aan kennis en ervaring. Hoe mooi zou het zijn om die te delen met onze kinderen?’ (Kaat Biesemans-Hoogewijs, in: NRC, 4 oktober 2024) / ‘We hebben niet een klein aantal mensen nodig dat perfect groen leeft, maar heel veel mensen die dat imperfect doen.’ (Nadine Maarhuis, socioloog en journalist, in: De groene actiegids, 2024) / ‘Stel dat je maar één andere persoon overtuigt om net zoveel goed te doen als jij. Dan heb je je levenswerk gedaan. Overtuig twee mensen en je hebt je impact verdrievoudigd.’ (William MacAskill, Schotse filosoof, in: Omkijken naar de toekomst, 2024) / ‘De natuur heeft altijd voor ons gezorgd. Nu is het de hoogste tijd dat wij voor de natuur gaan zorgen.’ (Sir David Attenborough, bioloog en televisiemaker, in: Een leven op onze planeet, 2020)

doeners

In alle delen van het land zetten vrijwilligers zich in om natuur en erfgoed te beschermen. Zoals deze zagers in de Loonse en Drunense Duinen (NB).

“Na een week op kantoor te hebben gewerkt, is het heerlijk om op zaterdagochtend mijn overall aan te trekken, schop en zaag te pakken en drie uur in de duinen mee te helpen aan een mooier en gevarieerder bos.”

“In de 21 jaar dat ik als vrijwilliger dit werk doe, heb ik de metamorfose mogen meemaken van een monotoon prunusbos naar een gevarieerd zandgrondbos met begroeiing die hier van oorsprong thuishoort.”

“Buiten in de natuur kan ik me ongedwongen uitleven op de prunus en de werkweek achter me laten in een mooi team van vrijwilligers. Alles weer even op nul. Heerlijk!”

“We leveren een bijdrage aan de omvorming van voormalig productiebos naar gevarieerde natuur. Het is belangrijk werk en levert je elke week weer een geweldige workout op.”

“Het is lekker om buiten te zijn en om naast mijn fulltimebaan even wat compleet anders te doen. We bestrijden de prunus, een woekeraar, en doen ander onderhoud, zodat na verloop van tijd een veel gevarieerder bos ontstaat.”

“Als kind sleepten m’n vriendjes en ik met takken om hutten te bouwen. Nu zagen we bomen om de natuur te bevorderen. Eigenlijk is dit gewoon ravotten in het bos voor volwassenen.”

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuurmonumenten. Vragen over je lidmaatschap? Vind het antwoord op nm.nl/contact of bel met (033) 47 97 111. Opzeggen van je lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (033) 47 97 111 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl

ISSN:2213_218X

Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, Kirsten Dorrestijn, Robert Ketelaar, Wilco Meijers, Joke van Rooyen (Maters en Hermsen), Astrid Schoenmaker, Petra Strijdhorst, Caroline Togni (Maters en Hermsen) en de boswachters Jerome van Abbeve, Paul Begijn, Inge Langwerden, Rosalie Martens, Martijn van Schie en Wouter Stempher Art direction & vormgeving Anke Revenberg, Kaisa Pohjola, Marjolijn Schoonderbeek (Maters en Hermsen) Foto omslag Sven-Erik Arndt, Alamy Prepress Studio Boon Productiebegeleiding EMP Brandkeepers Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Mix Credit papier. Indien nodig (met een folder erbij) verpakken we Puur Natuur in biofolie. Werp deze wikkel bij het restafval. Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO 2 -uitstoot hiervan.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid

WORD VRIJWILLIGER

Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

CONTRIBUTIES EN GIFTEN

Jouw contributie en/of gift kun je overmaken op rekeningnummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

LUISTEREN NAAR PUUR NATUUR

Door deze qr-code te scannen kun je de ingesproken versie van Puur Natuur beluisteren.

facebook.com/ natuurmonumenten

382.000 fans instagram.com/ natuurmonumenten 215.000 volgers

Puur natuur kun je ook online lezen via nm.nl/puurnatuur

Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de Postcode Loterij.

winter 2024 nummer

32 Groene Jonker Het succes van moerasherstel 36 IN HET VOETSPOOR VAN WILLEM III

Ze geven er geen ruchtbaarheid aan. Maar ondertussen werken ze week in week uit aan een groener, mooier Nederland. Je komt ze al lezend in deze Puur Natuur tegen.

14 Vragen aan Frans

21 De wereld volgens

Jip: stilte gezocht

22 Op de knieën voor de koraalmeidoorn

25 Pim, hoe zit dat?

26 Snelheidsduivel slechtvalk

28 De keuzes van Jeroen de Koe

41 Canon: eerste aankoop in Limburg

42 Ruud van den Berg over zijn Emmafonds

43 Meer natuur in de Bonnenpolder

44 Ook de Galgeplaat opgehoogd

47 Eropuit in de winter

50 Warm welkom in onze bezoekerscentra

51 Ook binnen is er veel te genieten

54 Foto van de maand

Alle signalen bij het klimaat en de natuur staan op rood. Niets lijkt te helpen. Maar intussen wachten steeds meer mensen niet meer op de overheid. Ze nemen het heft in handen en werken, vaak onder de radar, aan een groen, mooi Nederland.

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Deborah van der Schaaf

et zal een teken des tijds zijn. Met grote regelmaat verschijnen er interviews, essays en boeken over onze toekomst. Is het wanhoop, omdat niets lijkt te helpen? Is het hoop tegen beter weten in, want hoe kun je leven zonder hoop? Of is er werkelijk een uitweg uit de aanhoudende stroom onheilstijdingen? We kunnen er niet omheen. Dat we er niet best voor staan. Afgelopen zomer zagen we overal in de wereld wat het veranderende klimaat teweeg kan brengen: langdurige hitte in grote delen van de wereld met bosbranden waar niet tegen te blussen viel, elders overstromingen die veel weg hadden van een zondvloed. En dat zijn nog maar enkele details van dit jaar. In zijn boek Een leven op onze planeet schetst David Attenborough het brede en ontluisterende beeld. Door overbevissing raken de visvoorraden in de oceanen op, als gevolg van verzuring is de helft van de koraalriffen dood, bouwactiviteiten en viskwekerijen hebben een derde van de mangroves en zeegrasvelden vernietigd, van het oppervlak tot in de diepste troggen van de oceanen is plastic afval te vinden, rivieren worden gebruikt als riolen waarin meststoffen, pesticiden en industriële chemicaliën worden geloosd, uiterwaarden en riviermondingen worden volgebouwd. Jaarlijks kappen we 15 miljard bomen, de oppervlakte regenwoud is inmiddels gehalveerd, de hoeveelheid insecten nam in dertig jaar met een kwart af, in West­Europa zelfs met driekwart, de populaties wilde dieren zijn sinds de jaren vijftig gehalveerd. “We hebben de aarde onder de voet gelopen”, is dan ook de conclusie van de éminence grise.

Achter op schema

Daar kun je aan toevoegen dat vrijwel alle doelstellingen om het tij te keren niet worden gehaald. Als het gaat om ons eigen land: het Nationaal Natuur Netwerk – in 1990 bedacht en in 2010 een stuk kleiner gemaakt – is nog altijd niet af. Herstel van populaties plantenen diersoorten loopt ver achter op schema. Het gaat niet lukken om volgens afspraak over drie jaar het water schoon te hebben. Werkelijk overal zitten stoffen (zoals pfas en microplastics) die onze gezondheid kunnen aantasten, tot in foetussen en kippeneieren toe. Het vergroten van het bosoppervlak met tien procent komt vrijwel niet van de grond. Het is maar een kleine greep uit de goede bedoelingen die stranden in lobbygeweld en politiek onvermogen, waarbij de twijfelbrigades van gevestigde belangen met behulp van sociale media een niet te onderschatten rol spelen. Het palet overziende is het niet gek dat de moedeloosheid toeslaat. In haar boek Dubbelganger neemt Naomi Klein, Canadees publicist en activist, de wereld én zichzelf onder de loep. Ze zag zichzelf en werd door anderen gezien als een boeg­

beeld in de strijd voor een rechtvaardige, duurzame wereld. Nu weet ze het niet meer. De afgelopen decennia, zo schrijft ze, waren er grote bewegingen die de strijd aan bonden, gesteund door vakverenigingen, boerenbonden, studentenorganisaties en buurtcomités. Maar waar zijn die gebleven? Vertrouwde structuren zijn verdwenen. “Het zijn niet alleen de uitdagingen die ons afschrikken, onze fragmentatie doet dat net zozeer.”

Korter douchen

In een wereld waarin de mens zelf verantwoordelijk is gemaakt voor zijn eigen succes en falen, is verandering een individuele actie geworden, aldus Klein. “Steun betere arbeidsomstandigheden door bij een andere winkel te bestellen. (…) Bestrijd klimaatverandering door in een elektrische auto te rijden. Overstijg je ego met een meditatieapp. Sommige van die dingen zullen heus helpen, een beetje dan toch. Maar de waarheid gebiedt nog maar eens te zeggen dat we vanwege de gemanipuleerde systemen in ons eentje weinig gedaan krijgen.”

Dat komt aardig overeen met wat Jaap Tielbeke enkele jaren geleden betoogde in zijn boek Een beter milieu begint niet bij jezelf. Vanaf het midden van de jaren tachtig hield de overheid ons voor dat een betere wereld aanstaande was als we braaf afval scheiden, energiezuinige lampen kopen,

truien aantrekken, korter douchen en biologische boodschappen doen. En kijk eens waar ons goede gedrag ons heeft gebracht? Ik verwijs nog maar even naar Attenborough.

Grote veranderingen

Hoe weinig fiducie ze hebben in individuele veranderingen, Klein en Tielbeke geven de hoop niet op. Want somber zijn over de toekomst en hoop koesteren voor de toekomst zijn twee kanten van dezelfde medaille, haalt Tielbeke een Britse wetenschapper aan. In plaats van individuele acties zoeken beide schrijvers de uitweg in georganiseerde actie, die vaak wel klein en soms bij een enkel persoon beginnen.

Voorbeelden uit het verleden laten zien hoe ‘kleine’ acties grote veranderingen teweegbrachten. De afschaffing van de slavernij begon in 1831 met een opstand van slaaf gemaakten op Jamaica. Pas nadat vakbonden bedrijven met stakingen platlegden, kregen werknemers betere rechten. Vrouwen kregen ruim een eeuw geleden kiesrecht nadat ze zich verenigden en de straat opgingen. Diverse boycots, sit­ins en de Mars naar Washington mondden in 1964 uit in de Civil Rights Act, die in ieder geval wettelijk een einde maakte aan de discriminatie van zwarte Amerikanen. Minder lang geleden is het homohuwelijk in veel landen gelegaliseerd na aanhoudende druk van de homobeweging, op straat en in de rechtbank. In 2018 begon een onbekende Zweedse scholiere in haar eentje een klimaatstaking. Niet lang erna volgden tienduizenden scholieren overal op de wereld het voorbeeld van Greta Thunberg.

‘Het verleden laat zien dat kleine acties grote veranderingen teweeg kunnen brengen’

Voorlevers

Zo zijn er tal van voorbeelden van veranderingen die klein beginnen, maar gaandeweg uitgroeien tot grote bewegingen. Dit zijn voorbeelden die de aandacht trekken, juist omdat ze groot werden. Maar onder de radar wemelt het van mensen die zich, alleen of in groepen, inzetten voor een eerlijke, groene, gezonde wereld. Het is een enorme onderstroom, die buiten het zicht blijft door het dagelijkse nieuws over oorlogen in Oekraïne, Gaza, Libanon, honger in Sudan en politici die meer bezig zijn met peilingen dan met oplossingen.

In de vorige Puur Natuur lieten we zien hoe mensen in verschillende delen van het land in actie komen tegen het gebruik van bestrijdingsmiddelen die hun leefomgeving en gezondheid aantast; met steun van Urgenda en AARDige Buren beginnen ze rechtszaken. Honderden boeren maakten de overstap naar een vorm van natuurvriendelijke landbouw, duizend boeren werken biologisch. Negenduizend mensen richtten tot nu toe 22 herenboerderijen op om op duurzame wijze voedsel te produceren; nog meer

mensen zijn bezig met de oprichting van nog eens 35 herenboerderijen. Dankzij bijdragen van 28.000 mensen kon Land van Ons inmiddels 300 hectare boerenland kopen en in pacht uitgeven aan boeren die, behalve voedsel produceren, de biodiversiteit herstellen. Aardpeer, een vergelijkbare organisatie, kocht via obligatieleningen144 hectare grond aan en verpacht die aan boeren die duurzaam werken. Tienduizenden vrijwilligers zetten zich een of meer dagdelen per week in om heidevelden, bossen en landgoederen te onderhouden, en om te kijken welke planten en dieren in welke aantallen in natuurgebieden (en elders) leven. Maar er is veel meer, zo is te zien in het overzicht dat Jelleke de Nooy van Tol maakte. Bijna driehonderd bladzijden vol mensen en groepen van mensen die werken aan een andere toekomst. Voorlevers, noemt De Nooy van Tol ze.

S T I LLE K R ACHT 1 / 7

Ronja de Bruijn wil graag buiten kunnen blijven spelen, zwemmen en wandelen. Bomen zorgen voor zuurstof, dat hebben we nodig, schrijft de 9-jarige Ronja. Met haar donatiebox op natuurmonumenten.digicollect.nl haalde ze inmiddels 100 euro op.

Weerstanden

Onderzoek dat Natuurmonumenten afgelopen zomer liet doen, laat zien dat vrijwel iedereen zich zorgen maakt over de staat van de natuur in ons land. Bijna de helft van de Nederlanders zou zelf meer willen doen om de natuur te versterken. Maar twee derde van de mensen weet niet goed wat ze kunnen doen. De voorbeelden, zoals van de voorlevers, zijn dan erg welkom, zegt Loes Kreemers. De sociaal psycholoog werkt bij het lectoraat Psychologie voor een Duurzame Stad van de Hogeschool van Amsterdam. Mensen willen hun gedrag vaak wel veranderen, zegt ze, maar stuiten op allerlei weerstanden. “Als je wilt afvallen of stoppen met roken, ervaar je persoonlijk het effect daarvan. Dat is bij klimaatverandering en natuurbescherming anders. Dat is een collectief probleem en mensen vragen zich dan vaak af: wat doet mijn bijdrage ertoe? Daar komt bij dat je tijd en geld moet investeren terwijl dit pas veel later effect heeft, en dan ook nog voor anderen.”

Wat ook niet helpt, is dat je met de norm moet breken. “Als je vegetarisch eet in gezelschap, val je buiten de groep. Dat is niet fijn, het voelt als een sociale sanctie. Je moet heel gemotiveerd zijn. Het besef van verantwoordelijkheid is daarbij een belangrijk begrip.”

Onderzoek van collega’s van Loes laat zien hoe effectief het hameren op individuele verantwoordelijkheid door overheden en bedrijven is. “Je kunt onze rol grofweg indelen in vijf categorieën: consument, burger, rolmodel, deelnemer in een organisatie en investeerder. Als je mensen vraagt naar de mogelijkheden die ze zelf zien om iets aan klimaatverandering te doen, valt 95 procent van de antwoorden in de rol van consument. Dat geeft aan hoe sterk de lobby is die de verantwoordelijkheid bij het individu legt. Er is meer bewustzijn nodig van die andere rollen. Bij welke bank zit je, welke petities onderteken je, op welke partij stem je, bij welk bedrijf of organisatie werk je? Met de keuzes die je hierin maakt, bepaal je hoe groot jouw voetafdruk is én hoe groot de voetafdruk is van anderen. Allemaal mogelijkheden om als individu invloed uit te oefenen op het grote systeem.”

Nieuwe norm

Voor Rotterdam De Boer Op droeg Loes mogelijkheden aan om de drempel te verlagen voor inwoners van de stad om duurzaam voedsel te kopen. Rotterdam De Boer Op is een initiatief van Natuurmonumenten. Met inmiddels meer dan twintig partners en financiële steun van de Nationale Postcode Loterij. Het doel is het aanbod van eerlijk geproduceerd voedsel in de havenstad te vergroten, terwijl de boeren die werken in

de omgeving een goede boterham verdienen en bijdragen aan herstel van de biodiversiteit. “De grote vraag is hoe je ervoor kunt zorgen dat Rotterdammers de producten van de natuurvriendelijke boeren gemakkelijk kunnen vinden. Dat kan met een mix van maatregelen: het aanbod vergroten, de beschikbaarheid in winkels en restaurants vergroten, mensen informeren door ambassadeurs in te zetten, die ook als voorbeelden fungeren en zo een nieuwe norm creëren.”

Want dat is uiteindelijk waar het naartoe moet: duurzaam gedrag moet de norm worden. Iedereen vindt het normaal dat je niet met alcohol achter het stuur gaat zitten, dat je op de brommer een helm opzet en dat je binnenshuis niet rookt. Dat was vijftig jaar geleden wel anders. “Nu moet je bij etentjes aangeven dat je vegetarisch bent”, zegt Loes. “Je kunt het ook omdraaien en duurzame maaltijden serveren. Wil je dat niet, dan maakt de kok wat anders klaar. Je zult zien dat de overgrote meerderheid meegaat met die norm.”

Die normverandering komt er, als je als individu in beweging komt. “Natuurlijk heeft de politiek meer instrumenten om de tanker van koers te laten veranderen, om het systeem te veranderen. Maar als individu kun je daaraan bijdragen door je te laten horen, lokaal en landelijk. Je stelt de norm ter discussie. Als individu ben je een druppel, samen zijn we een golf. Niets doen is besmettelijk. Dat helpt in ieder geval niet.”

De grote onzekerheid over de toekomst die we ervaren, hoort bij deze periode waarin de samenleving aan het omschakelen is, meent Herman Wijffels, oud­hoofddirecteur van de Rabobank en oud­voorzitter van Natuur­

‘Helft van de Nederlanders wil meer doen om natuur te versterken’

monumenten. De wereld vormt zich volgens hem om van een industriële naar een organische samenleving, die zich voegt naar de orde van de natuur.

Dat gaat met horten en stoten, maar Wijffels ziet duidelijke signalen van die overgang. “In de industriële tijd hebben we alles top­down georganiseerd en een piramidelandschap van Nederland gemaakt”, stelt Wijffels in een interview. “Die oude structuren exploiteren in wezen de boer, de consument, de burger. Idealiter verwerven burgers en boeren nu een grotere autonomie door hun eigen energie en voedsel te gaan produceren. Dat is al aan het gebeuren, met energiecoöperaties en voedselarrangementen en community supported agriculture (zoals Herenboeren en Land van Ons, red.). Eigenlijk een omkering van de ordenende principes uit het verleden.”

Door ons aan te sluiten bij de vele initiatieven die zich inzetten voor een duurzame wereld, dragen we bij aan die overgang. Laten we daar niet mee wachten, luidt de oproep van Attenborough in zijn boek. “De natuur heeft altijd voor ons gezorgd. Nu is het de hoogste tijd dat wij voor de natuur gaan zorgen.”

Wat kun jij voor de natuur doen?

In haar boek De groene actiegids geeft Nadine Maarhuis een bijna onuitputtelijk overzicht van wat je voor de natuur kunt doen. Alleen of met anderen, klein of groot, ver weg of dichtbij, het komt allemaal langs, gebaseerd op honderden mensen die je voorgingen. Een greep uit de vele tips die ze geeft:

• vorm je tuin om tot een groene oase;

• neem een groentepakket bij een biologische boer;

• geef een boswandeling met picknick cadeau;

• stap naar de gemeente en vraag of het groenbeheer natuurvriendelijk kan;

• verbouw je huis met duurzame materialen;

• snij een regenpijp af en laat het water in de tuin lopen;

• kijk op greenjobs.nl of er een ‘groene’ baan voor je is;

• bouw een insectenhotel;

• stap over naar een bank die serieus werk maakt van duurzaamheid;

• organiseer een plastic-opruimactie.

Meer inspiratie nodig? Kijk dan op nm.nl/kom-in-actie-voor-de natuur

om goed te doen moet omlaag’

GROENE TOEKOMST

In deze serie spreken we jonge mensen over natuur en klimaat. Wat vinden zij belangrijk? Hoe moeten we het land anders inrichten?

Surfer Julia van Rooij voelt zich diep verbonden met de zee. Enkele jaren geleden stopte ze met surfen op competitieniveau, maar de liefde voor de golven bleef. Ze vindt het vanzelfsprekend iets terug te doen voor de natuur die haar zoveel geeft.

TEKST: Joke van Rooyen BEELD: Lars van den Brink

Waar begon je liefde voor de zee?

“Mijn vader is mariene bioloog. De liefde voor de natuur is me vanaf mijn prilste jeugd ingeprent. Als kind bracht ik de zomers door aan de Middellandse Zee, snorkelend tussen de vissen, verwonderd over het leven onder water. Ik was altijd nieuwsgierig naar hoe alles daar samenleeft en in balans is. Op een gegeven moment ruilden we de Middellandse Zee in voor de Atlantische kust. Daar viel ik als een blok voor de hoge golven en de surfsport. Surfen werd mijn passie en leidde me naar afgelegen stranden op geweldige plekken op de wereld, waar de natuur nog bijna onaangetast lijkt te zijn.”

Hoe bracht surfen je in aanraking met natuurbehoud?

“Surfen verbindt me direct met de natuur; elke golf draagt een energie die je voelt. Maar die verbinding liet me ook de realiteit zien: plastic en afval, zelfs op de meest verlaten plekken. Het voelde als een klap. Hoe kan iets dat zoveel vreugde en vrijheid geeft aan de mens, ook zo vervuild zijn? De zee geeft mij veel. Het voelt krom om daar alleen maar gebruik van te maken. Vanuit dat gevoel wilde ik tien jaar geleden op mijn manier iets terugdoen.”

Op welke manier?

“In eerste instantie startte ik zelf projecten in het buitenland. Ik kwam erachter dat er niet veel kennis is over plastic afval in de oceanen. Als ambassadeur van een

voorloper van We Are Nature kon ik me inzetten voor duurzaam natuurherstel en voor bewustwording over de problematiek rond plastic afval. Mijn pabo­achtergrond kwam daarbij goed van pas, naast mijn kennis over oceanen. Vervolgens sloot ik me aan als spreker en organisator voor strandopruimingen bij We Are Nature – een collectief van mensen met liefde voor de zee. Ook geef ik gastlessen aan scholen en bedrijven om bewustzijn te creëren over de staat van onze oceanen en wat we kunnen doen om ze schoon te houden.”

Hoe ervaar je het werken met kinderen en jongeren?

“Het is mooi om te zien hoe kinderen reageren als ze leren wat de aarde ons biedt en wat we kunnen terugdoen. Eerlijk is eerlijk, plastic afval is geen chic onderwerp om met ze over te praten. Opruimen kan vies zijn, daar hebben ze niet altijd zin in. Als je dan merkt

Julia van Rooij (31) nam jarenlang deel aan wereldwijde surfwedstrijden waarin ze Nederland vertegenwoordigde. Tijdens die reizen organiseerde ze projecten en clean-ups en raakte ze betrokken bij internationale organisaties die zich inzetten voor schone zeeën. Als freelancer voor We Are Nature werkt ze mee aan natuurherstelprojecten en geeft ze gastlessen om jongeren en volwassenen bewust te maken van de impact die we hebben op onze oceanen.

dat ze begrijpen hoe belangrijk dit is, geeft me dat hoop. Kinderen zijn direct en eerlijk in hun acties, dat vind ik geweldig. Maar alleen bewustzijn creëren is niet genoeg, we moeten ook drempels weghalen. Praktische maatregelen zoals statiegeld helpen daar bijvoorbeeld enorm bij, omdat zoiets veel mensen dat extra zetje kan geven om bewuster met de natuur om te gaan.”

Wat zou volgens jou anders kunnen?

“Het begint met samenwerking. Mensen willen vaak wel bijdragen, maar weten niet altijd hoe. Of ze komen erachter hoe lastig het is en hoeveel tijd het kost. De drempel om goed te doen moet lager. Als we als gemeenten, bedrijven en organisaties beter samenwerken, kunnen we meer bereiken. Transparantie van bedrijven is daarbij cruciaal. Geen greenwashing, maar laten zien hoe productieprocessen werkelijk werken. Met die kennis kunnen consumenten bewuste keuzes maken. Dat is goed voor de natuur, dus uiteindelijk goed voor ons allemaal.”

Wat geeft je hoop?

“De beweging die we de laatste jaren zien. Kledingmerken die zich daadwerkelijk inzetten voor duurzame productie, consumenten die bewuster kiezen en creatievelingen die met frisse oplossingen komen. Ook zie ik de kracht van de jongere generatie die met een kritische blik openstaat voor verandering. Daar word ik heel blij van.”

Vragen

aan Frans

Frans Bosscher van Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuurgebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

Kan die snavel nog wel open?

Zelfs de kop van de rosse grutto, familie van de grutto, verdween bijna in het zand. Maar als hij zijn snavel zo diep in het zand steekt, hoe krijgt hij z’n snavel dan open om voedsel op te pikken, vroeg Arie Kraaijenoord uit Katwijk zich af. Rosse grutto’s eten vooral wormen. Die vinden ze op het oog en op de tast door met hun gevoelige snavel in de bodem te prikken. Om hun vondsten naar binnen te werken, hebben ze een bovensnavel die ze iets omhoog kunnen buigen, ook als de snavel bij het begin van de kop dicht is. Zo is er net genoeg ruimte om de wormen en andere prooien op te pakken.

Komen er veel dieren om tijdens een storm?

Ook een vraag?

Stuur die naar natuurvraag@ natuurmonumenten.nl. Je krijgt altijd antwoord (al duurt het soms even). De leukste vragen krijgen een plek in deze rubriek.

Dionne Ramerman komt vaak in de Kennemerduinen om te wandelen, fietsen en hardlopen. Toen ze er kort na een storm was, kwam de vraag op wat er tijdens een storm gebeurt met dieren. Vinden ze op tijd een schuilplek? De meeste dieren wel. Ze kruipen weg in de luwte achter bomen, in holtes en onder heggen. Vogels voelen een storm aankomen door het verschil in luchtdruk dat optreedt. Ze eten dan snel de buiken vol, voordat ze een veilig heenkomen zoeken. Bijen hebben ook een handige oplossing: zij gaan in een bloem zitten die dichtgaat tijdens de storm. Dat ze flink heen en weer worden geschud, deert ze niet. Maar het gaat natuurlijk ook wel eens mis. Reigers waaien soms met nest en al uit een boom, jonge uilen en eekhoorns worden wel eens weggeblazen. Hoeveel dieren er bij stormen omkomen, is niet bekend omdat de dieren meestal niet worden gevonden.

Wat is er aan de hand met…

... de vuursalamander

De vuursalamander kreeg op de nieuwe Rode Lijst de status ‘ernstig bedreigd’.

Wat is het eigenlijk voor dier?

De vuursalamander is een van de grootste Europese amfibieën. Hij heeft een gedrongen bouw en wordt zo’n 25 centimeter lang. Hij is zwart met gele vlekken, die dienen om andere dieren af te schrikken. Zijn de kleuren niet voldoende, dan heeft hij bij z’n kop gifklieren.

Waar leeft hij?

Voornamelijk in zuidelijk en oostelijk Europa in heuvelachtige landschappen met loofbossen. De meeste leven op een hoogte tussen 400 en 700 meter. In ons land komt hij vrijwel alleen voor in Zuid-Limburg. Af en toe zijn er meldingen uit de grensstreek van Overijssel en Gelderland.

Waarom kreeg hij de status ‘ernstig bedreigd’?

De aantallen zijn de afgelopen vijftien jaar met 99 procent gedaald. Dat is grotendeels te wijten aan de schimmelziekte Batrachochytrium salamandrivorans

(Bsal). Een andere oorzaak is dat de kabbelende beekjes, waarin ze hun larven afzetten, door extreme regenval steeds vaker veranderen in wild stromende rivieren. Daardoor nemen de overlevingskansen van de larven sterk af.

Wat is Bsal voor ziekte?

Deze schimmelziekte vreet letterlijk de huid van de salamanders weg. Na blootstelling sterven ze binnen twee weken. De ziekte kwam in Europa terecht door de dierenhandel van Aziatische salamanders en padden. Dit is weer een voorbeeld van hoe schadelijk de invoer van dieren uit alle hoeken en gaten van de wereld kan uitpakken.

Is er iets tegen te doen?

Eigenlijk niet. Belangrijk is dat verspreiding van de ziekte wordt voorkomen. Ravon (Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland) stelde daarvoor een hygiëneprotocol op. Er zijn inmiddels meerdere uitbraken in Europa en de vrees is dat ook de inheemse kleine watersalamander en alpenwatersalamander door de ziekte worden getroffen.

Hij dacht dat kinderen een grap met hem uithaalden. Maar eigenlijk stonden er daarvoor teveel blaadjes tussen de tegels achter zijn huis. Het moest dus wel een dier zijn, concludeerde Johan Zwakman uit IJmuiden. Maar welk dier? En waarom? Nou, het zijn regenwormen die dat doen. Bij droogte kruipen wormen onder tegels, omdat de grond daar minder is uitgedroogd. Om aan eten te komen, kruipen ze ’s nachts naar boven en trekken ze blaadjes de grond in. Die blijven soms vastzitten als de worm is gestoord tijdens zijn klus, bijvoorbeeld door een egel. Of als er te weinig ruimte tussen de tegels is.

WAT IS DIT?

Deze fraaie foto stuurde Joyce Pijpers uit Breda op. Ze kwam de ‘vreemde vingerhoedjes’ tegen, die vastzaten op stenen, op het strand bij Egmond. Ze kon alleen nergens vinden wat het zijn. Ik moest het ook even navragen. Maar een collega die zee-ecoloog is, wist te vertellen dat het om zeeanemonen gaat. Wat we op de foto zien, zijn dichtgeklapte anemonen. Als ze onder water zijn, steken er prachtige tentakels uit. Daarmee vangen deze dieren, die eruitzien als bloemen, prooien. Met de tentakels beschermen ze zich ook tegen vijanden. Ze hebben netelcellen, net als kwallen. Daarin zit een gif waarmee ze hun prooi verlammen. Bekende soorten die langs onze kust voorkomen, zijn onder meer paardenanemoon, slibanemoon, zeedahlia en zeeanjelier.

2 / 7

Roek Vermeulen richtte de Leidse Paddenpatrouille op om samen tijdens de voorjaarstrek padden, salamanders en kikkers over straten en fietspaden te zetten. Daarnaast zet Roek zich in voor de vele amfibieën die in kolken en putten vallen. S T I LLE K R

De meeste dieren ontlopen de kou in de winter. Ze trekken naar warme oorden of kruipen weg op een beschutte plek. Maar je hebt er altijd een paar bij die het anders doen. Enkele insectensoorten, bijvoorbeeld, komen juist tot leven als de temperatuur zakt.

TEKST: Frans Bosscher

Hij is slechts 4 millimeter groot, maar maakt sprongen van 20 centimeter. Dat doet hij om over los sneeuw te springen. Dan ligt de naam sneeuwspringer al snel voor de hand. Omdat het zo’n springer is, wordt hij ook wel sneeuwvlo genoemd. Sneeuwspringers zijn van november tot februari actief, als de rest van de insectenwereld op apegapen ligt. Ze zijn groen metallic van kleur en hebben een lange kop die wel wat weg heeft van een eendensnavel. Sneeuwspringers hebben een alleszins bijzonder paringsritueel. Het mannetje neemt het vrouwtje op de rug en houdt haar met naar boven stekende vleugelstompjes vast. Zo kunnen ze wel een paar dagen aan elkaar vastgeklonken zitten. Na de paring legt het vrouwtje zo’n tien eitjes aan de voet van mossen.

Zo gauw het ijs openbreekt, kruipen de larven het land op om nog één keer te vervellen voordat ze hun volwassen stadium bereiken. Daarom worden ze winter- of vroege steenvliegen genoemd. In 2010 werd er voor het eerst een wintersteenvlieg gezien langs de Roer bij Sint Odiliënberg (Li.). Een paar jaar geleden zagen insectendeskundigen ze ook langs de Swalm. Het bleek om een soort te gaan die nog niet eerder in ons land was gezien. Hij gaat nu als negendoornige wintersteenvlieg door het leven, omdat de larven negen doorns op hun achterlijf hebben. De vondsten zijn een aanwijzing dat de kwaliteit van het rivierwater is verbeterd. De steenvlieg, en dus ook de wintersteenvlieg, houdt namelijk van zuurstofrijk, koud, schoon water. In het verleden zijn er in Nederland 27 soorten steenvliegen gezien. Door watervervuiling zijn 17 daarvan verdwenen.

Hij heet ook wel hangmatspin, maar dat is toch wat gewoontjes. Als baldakijnspin stel je veel meer voor, ook al ben je maar een dwergspinnetje van 5,5 millimeter. De baldakijnspin maakt een horizontaal web, die met wat fantasie op een hangmat lijkt. Hij bouwt zo’n web in een nacht. Vooral in het najaar en de winter zijn die webben goed te zien door de dauw of de rijp die erop ligt. Boven het web zitten spandraden waar de spin aan hangt. Gaat dat draadje trillen dan is het bingo: er zit een prooi in het web. De spin spuit er gif in en peuzelt de mug, vlieg of kever daarna op. Baldakijnspinnen kunnen zich over grote afstanden verplaatsen. Niet door te vliegen, want dat kunnen ze niet, maar door aan draad te hangen die door de lucht zweeft. Ballooning heet dit verschijnsel. Zo komen ze op de meest verrassende plaatsen terecht, zoals een kale akker.

Omdat ze het grootste deel van hun leven onder water doorbrengen, lukt het duikerwantsen* ook om de koude wintermaanden te overleven. Zelfs onder ijs. Om verse lucht te halen, komen ze af en toe heel kort naar het wateroppervlak om vervolgens als een speer weer naar beneden te duiken. Zitten ze onder het ijs, dan zoeken ze luchtbellen om aan verse lucht te komen. Veel hebben ze niet nodig, ook omdat ze zich nauwelijks bewegen. De insecten, die 13 millimeter lang worden, leven van plantaardig materiaal en algen. Over een paar maanden, als het water weer wat is opgewarmd, zou je ze ook kunnen horen. Net als krekels strijken de mannetjes dan hun achterpoten tegen elkaar om vrouwtjes te lokken. Het geluid lijkt ook op tsjirpen.

* Duikerwantsen vormen een familie van waterinsecten. De duikerwants op de foto is een gewone sigaar.

Milieuwerkgroep Houten kreeg een stuk grond in bruikleen van de gemeente en vormt dit om tot een nieuw natuurgebied: het Struweel. Het moet een biodiverse plek worden, waar vlinders, bijen en vogels voedsel vinden. Vrijwilligers hebben struiken geplant, een bollenveld gecreëerd en wilde bloemen ingezaaid.

Met de zuidelijke schorsloper is wat geks aan de hand. Hij komt oorspronkelijk uit Zuid-Europa. Je mag er dus vanuit gaan dat hij van warmte houdt. Maar in 1999 werd hij voor het eerst in de Kaaistoep, een natuurgebied bij Tilburg, gezien. Inmiddels komt hij in een groot deel van het land voor, tot in Overijssel. En dan alleen in de wintermaanden, want de zuidelijke schorsloper is actief als de rest van de insectenwereld zich gedeisd houdt. Kou deert dit mediterrane kevertje – hij meet maar 3 millimeter – dus niet. Van november tot maart zit hij op de bast van eiken en wilgen. Er is nog veel te ontdekken over de leefwijze van de zuidelijke schorsloper. Want waar zit hij in de warmere maanden? Wat eet hij? Hoe ziet de larve eruit?

DE WERELD VOLGENS

In haar beeldcolumns neemt Jip van den Toorn, winnaar van de Inkspotprijs, de wereld en ons gedrag op de hak.

DE VORSER

Op zoek naar de koraalmeidoorn

Oorspronkelijke bomen en struiken zijn groene monumenten, zegt Carleen de Graaf. Daar hoor je zuinig op te zijn. In Drenthe brengt ze de exemplaren die er nog zijn, in kaart.

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Roelof Bos

Nog maar drie procent van de bomen en struiken in ons land is autochtoon. Dat wil zeggen dat ze nazaten zijn van de bomen en struiken die zich hier 13.000 jaar geleden, na de laatste ijstijd op eigen kracht, vanuit het zuiden, hebben geworteld. Van 60 procent van die oorspronkelijke wilde bomen en struiken in ons land is bekend waar ze staan, vooral dankzij het onvermoeibare speurwerk van bioloog en bomenexpert Bert Maes. In diverse regio’s leidt hij nu mensen op om de overige 40 procent in kaart te brengen. Carleen de Graaf is een van de leerlingen van Bert. Ze is weliswaar opgeleid als psycholoog, maar ze vond de laatste jaren haar echte passie in de natuur. Ze inventariseert op veel locaties planten en is onlangs begonnen met een ecologisch adviesbureau. Zo kwam ook Bert Maes op haar pad. Inmiddels is ze zo gegrepen door autochtone bomen en struiken, dat ze zelf cursusdagen verzorgt en meewerkt aan een veldgids die binnenkort verschijnt.

Compacte potklei

De koraalmeidoorn heeft haar speciale belangstelling. “Die is vermoedelijk uit Nederland verdwenen, maar zijn genen leven voort in kruisingen met één- en tweestijlige meidoorns.” Ze neemt ons mee naar De Kleibosch in de kop van Drenthe, niet ver

van de Onlanden. Dit bos van Het Drentse

Landschap dankt zijn naam aan de bodem van potklei. “Die klei is meer dan 400.000 jaar geleden afgezet tijdens de Elster-ijstijd.

Op een paar plaatsen in Drenthe komt die klei dicht aan de oppervlakte. Omdat het vettige, compacte klei is, konden boeren het moeilijk bewerken. Dat is de redding geweest van sommige populaties autochtone bomen en struiken.”

We zijn nog maar net op pad als Carleen op een struik afgaat en haar loep erbij pakt. “Dit is vermoedelijk een koraalmeidoornhybride. De vruchten van deze meidoorn zijn wat groter en meer oranjerood van kleur dan die van de één- en tweestijlige meidoorns. Kijk, deze bladrand is gezaagd, de éénstijlige heeft hooguit wat zaging op het topje van de bladlobben. Bij het determineren kijk je altijd naar een combinatie van eigenschappen.

Ook naar het aantal stijlen, de vrouwelijke delen van een bloem. Zo zie ik hier vruchten met zowel één als twee stijlen aan dezelfde struik. Dan weet je dat je met een kruising te maken hebt. Verder let je op de kelkbladeren die aan de bloembodem zitten. Die van de koraalmeidoorn zijn heel spits.”

Carleen hoopt nog een keer een koraalmeidoorn in Nederland te vinden. “Nog niet alles is geïnventariseerd, dus de kans bestaat dat er ergens nog een oorspronkelijke koraalmeidoorn is. De uiterlijke kenmerken

vertellen daarbij al veel, maar om echt zekerheid te krijgen, moet er DNAonderzoek plaatsvinden. Dat DNA kun je vergelijken met dat van koraalmeidoorns in België; daar zijn ze nog wel.”

Groene monumenten

Even later pakt Carleen een hazelnootje van de grond. “Veel hazelaars zijn gekweekt om grote en veel noten te krijgen of om ze kleurrijker te maken. Dit is een kleintje. Hij is kleiner dan 2 centimeter. Dat betekent dat het waarschijnlijk om een autochtone hazelaar gaat.” Zo zijn er meer bomen en struiken in dit bos die een geschiedenis van duizenden jaren hebben: zwarte els, zomereik, es, Gelderse roos, zwarte bes, sporkehout en beklierde heggenroos. “Let ook op de planten”, zegt Carleen. “Er zijn verschillende planten die aantonen dat we hier met een oud bos te maken hebben, zoals boszegge, bosanemoon en heelkruid.”

Het is om meerdere redenen van belang om zuinig te zijn op de oorspronkelijke bomen, vindt Carleen. “Het is net als met gebouwde monumenten: ze vertellen verhalen over onze geschiedenis. Dit zijn onze groene monumenten. Daar komt bij dat het een waardevolle genenbank is. Het erfelijk materiaal van autochtone bomen en struiken is anders dan dat van die 97 procent nietautochtone soorten die zijn geïmporteerd. Doordat ze hier sinds de laatste ijstijd aanwezig zijn, zijn ze al die duizenden jaren in samenhang met andere soorten geëvolueerd.

Je hebt zelfs verschillen per regio. Je kunt overal hetzelfde aanplanten, maar dan raak je de diversiteit en streekeigen karakters kwijt.”

Licht en ruimte

Carleen en anderen die autochtone bomen en struiken in kaart brengen, delen hun vondsten altijd met de beheerders van de bossen en houtwallen. Ze is ook lid van de Zeisbrigade, die in de noordelijke drie provincies onder meer woekerende bramen en opslag van boompjes rondom zeldzame meidoorns wegmaait. “Beheerders hebben niet altijd in de gaten dat er bijzondere bomen en struiken in hun gebieden zijn. Dan kan het gebeuren dat meidoorns en andere lichtminnende struiken in de schaduw van snelgroeiende bomen komen te staan. Pas kwam ik dat tegen bij een zeldzame

‘Het besef van de waarde van autochtone bomen groeit’

meidoorn in een bosrand bij Paterswolde. De boswachter van Natuurmonumenten gaat de komende maanden aan de slag om de bomen rondom deze meidoorn te snoeien, zodat hij meer licht krijgt. Daardoor verbeteren z’n groeimogelijkheden en kunnen de vruchten zich beter ontwikkelen.”

Ruimte en licht geven aan de soorten die er nog zijn, is één manier om ze te behouden. Een andere is het opkweken van zaden van autochtone bomen en struiken. Dat gebeurt in de Genenbank in boswachterij Roggebotzand van Staatsbosbeheer. De opgekweekte bomen en struiken gebruiken natuurbeheerders bij bosherstel en ­aanleg. “Het besef van de waarde is inmiddels zo groot”, zegt Carleen, “dat de vraag naar autochtoon materiaal vaak groter is dan het aanbod.”

Hoewel ze nog niet is uitgekeken op de koraalmeidoorn, heeft Carleen alweer nieuwe soorten waarop ze zich wil richten. “Rozen en bramen. In Drenthe is de sierlijke woudbraam bijvoorbeeld een aanwijzing dat je met oude bosbodems te maken hebt en op zonnige plekken in oude houtwallen kunnen zeldzame rozensoorten groeien.”

Pim,

hoe zit dat?

Defensie zoekt naar nieuwe locaties voor de uitbreiding van haar oefenterreinen. Ook gebieden van Natuurmonumenten staan op de lijst.

Leden maken zich zorgen en vragen om een reactie.

“W ij staan voor de natuur en zullen altijd voor haar opkomen. Want het gaat niet goed met de natuur in Nederland. Door te veel stikstof, vervuiling, verdroging, versnippering en verstoring gaat de biodiversiteit achteruit. Extra activiteiten die schade doen aan natuur zijn daarom onwenselijk.

Defensie publiceerde een lijst met gewenste nieuwe terreinen om te oefenen met laagvliegen, explosieven en amfibievoertuigen. Over de locaties op de lijst was vooraf geen contact met ons. Maar op de lijst staan natuurgebieden, ook van Natuurmonumenten, waar veel kwetsbare dieren en planten leven.

In een vol land als Nederland zijn er veel partijen die ruimte zoeken voor wonen, waterveiligheid en voor de energietransitie, net zoals wij ruimte zoeken voor herstel en versterking van de natuur. Soms ligt de oplossing in combinaties, zoals bij de Grensmaas, waar natuur de ruimte krijgt, waterveiligheid is verbeterd én economische ontwikkeling (grindwinning) mogelijk is.

Van sommige bestaande defensieterreinen is bekend dat er zich een bijzondere biodiversiteit heeft ontwikkeld. De komende tijd zal duidelijker worden welke natuurgebieden overblijven als (potentieel) oefenterrein. De vraag die bij onze beoordeling vooropstaat is: wat is het beste voor de natuur? Als het kan, werken we samen. Maar als het nodig is, staan we pontificaal voor de natuur.”

Directeur Pim van der Feltz gaat in elke Puur Natuur in op een lezersvraag. Heb je ook een vraag? Stuur ‘m naar puurnatuur@natuurmonumenten.nl

(NB) is de kamsalamander, een van de zeldzaamste amfibieën van ons land, aan een opmars bezig. Met het verdwijnen van kleinschalige landschappen met bosjes, struwelen, kruidenrijke graslanden, visvrije poelen en vennen, verdwenen ook de kamsalamander op veel plaatsen in Nederland. Groot was dan ook de verrassing toen onderzoekers van Ravon (Reptielen, Amfibieën en Vissen Onderzoek Nederland) en vrijwilligers

van Natuur- en Milieuvereniging Heusden kamsalamanders aantroffen in tien poelen. De poelen liggen in een deel van de Loonse en Drunense Duinen waar de boswachters tien jaar geleden meerdere poelen hebben uitgegraven. Ook andere amfibieën, libellen, vlinders en vogels hebben baat bij deze poelen. Het vermoeden is dat de kamsalamanders nooit helemaal verdwenen waren uit de duinen, maar zich door de aanleg van de poelen weer hebben kunnen uitbreiden.

DONATIEBOX Online geld inzamelen voor de natuur

Ken je ’m al? De donatiebox van Natuurmonumenten waarmee je online geld inzamelt voor de natuur. Bijvoorbeeld bij een feestelijke gelegenheid, daarvoor is er de feest-donatiebox. Maar ook als eerbetoon aan een dierbare kun je een box maken: een in-memoriam-donatiebox. Na het maken van de donatiebox deel je de link of QR-code naar de box met familie, vrienden en relaties. Zo kunnen we van de natuur blijven genieten. Lees op natuurmonumenten.nl/doneer hoe je een donatiebox aanmaakt.

/ 7

Mirjam Zijderveld wil de bijenpopulatie een handje helpen. Ze bewaart een cocon met metselbijen tijdens de winterrust tot eind maart in de koelkast. Vervolgens hangt ze de cocon buiten op, de bijen komen dan vanzelf uit. Haar man maakte een bijenhotel waarin de bijen nestelen.

Superscherp

Vanaf grote hoogte speurt de slechtvalk naar prooien; meestal vogels en soms een vleermuis. Een slechtvalk ziet wel tien keer zo goed als wij. Zelfs op 300 meter afstand kan hij een prooi opsporen. Zijn scherpe zicht dankt hij aan zijn enorme ogen, die groter zijn dan de onze.

Snelheidsduivel

Met 300 km per uur laat hij zich naar beneden vallen, recht op zijn prooi af. Maar hoe doet hij dat? Maak kennis met een ongekende snelheidsduivel: de slechtvalk.

TEKST: Astrid Schoenmaker BEELD: Inge van Noortwijk

Inademen

Uitademen

Altijd verse zuurstof Vogels hebben longen met extra luchtzakken. Ingeademde lucht stroomt via de achterste luchtzak langs de longen en via de voorste luchtzak weer naar buiten. Zo zijn de longen altijd voorzien van verse zuurstof. Dat is hard nodig, vliegen kost veel energie. Zeker met de snelheden van een slechtvalk.

Rustig doorademen

In de neusgaten van de slechtvalk zit een soort knobbeltje. Dankzij deze aanpassing stroomt de lucht rustig naar binnen. Anders zouden de longen tijdens de stootvlucht uit elkaar barsten. Zo kunnen slechtvalken ook bij topsnelheid blijven doorademen. Deze structuur is gebruikt bij het ontwerpen van straalmotoren van vliegtuigen.

Torpedo

Zodra de slechtvalk een prooi heeft gespot, vouwt hij zijn vleugels naar achteren. Door deze gestroomlijnde vorm kan hij optimaal gebruikmaken van zijn valsnelheid. Ook zijn smalle, stijve veren zorgen ervoor dat de lucht soepel langs zijn lichaam glijdt. Met een duizelingwekkende vaart van 300 km per uur laat hij zich op zijn nietsvermoedende prooi vallen.

In één klap

Bij een geslaagde aanval breekt door de harde botsing onmiddellijk de nek of rug van zijn prooi. Met zijn scherpe klauwen vist de slechtvalk hem dan op uit de lucht. Zware prooien laat hij op de grond vallen. Vanaf daar pikt hij ze weer op, om ze op een veilig plekje op te peuzelen.

Jeroen de Koe is sinds 1 oktober directeur Natuur. Hij volgt Teo Wams op, die deze functie twintig jaar bekleedde. Om Jeroen beter te leren kennen, laten we hem acht keer kiezen. TEKST: Frans Bosscher BEELD: Simon Lenskens

“Ik ben een plattelandsjongen, ben opgegroeid in een dorp en woon nu ook in een dorp. De stad vind ik leuk, ik heb er tien jaar gewoond, maar ik ben altijd weer blij als ik naar huis kan. Ik kies dus voor dorp, niet alleen vanwege de rust en overzichtelijkheid, vooral ook om de sociale samenhang. Mensen kijken er naar elkaar om.”

“Een onmogelijke keuze. Ik ben dol op Mozart. Ik speel piano waaronder stukken van Mozart. Op mijn Spotify­playlist staan ook André Hazes en allerlei musicals. Toch valt de keus op AC/DC. De rauwheid en het extreme van die muziek, daar luister ik graag naar.”

“Uiterwaarden. Ik groeide op in Deil. Met een vriendje roeide ik eindeloos op de Linge. Mijn middelbare school stond in Zaltbommel. Dat betekende twee keer per dag de brug over de Waal over, met een geweldig uitzicht over de uiterwaarden. Ik ben ervan overtuigd dat het landschap van je jeugd in je genen gaat zitten.”

Staatsbosbeheer, maar ook bij de boer. Dan zie je dat er op veel plaatsen mooie natuur is.”

“Het zit in mij om in gesprek te blijven. Natuurlijk, niets menselijks is mij vreemd. Ik heb ook wel eens de neiging om de beuk erin te gooien, en niet alleen als het om natuur gaat. Maar het is niet voor niks dat ik al 23 jaar bij Natuurmonumenten werk. We zijn beheerder van veel gebieden. Het is mijn diepe overtuiging dat je er samen uit moet komen. Ik voel me thuis bij deze club die stevig voor de natuur opkomt en als het moet ook wel eens bijt. Maar in de kern is natuurbescherming een zaak van samenwerking.”

“Natura 2000 is onze topnatuur en heeft daarom ook dat label. Voor die gebieden hebben we een grote verantwoordelijkheid, Maar wat zou ons land schraal zijn zonder al die andere belangrijke natuur. Van klein en onbenullig tot groots en meeslepend, het doet er allemaal toe. Met mijn ouders kampeerde ik in heel Nederland, op terreinen van

“Stop je met het beheren van natuur, dan veranderen natuurgebieden in grote bossen. De diversiteit aan landschappen en dus aan leefgebieden voor planten en dieren is veel waard. Daarnaast komt er veel narigheid van buitenaf op de natuur af. Recreatie, stikstof en verdroging maken dat je moet ingrijpen om er nog wat van te maken. Die factoren dwingen ons ertoe om meer in te grijpen dan je zou willen. Tegelijkertijd is er wat mij betreft ook ruimte voor gebieden waar je niet ingrijpt. Ik was negen jaar beheerder van de Veluwezoom. Daar krijgen natuurlijke processen zoveel mogelijk de ruimte en grijpen we vrijwel niet in. Die prachtige collectie aan natuur behouden brengt met zich mee dat je op landgoederen heggen snoeit en elders grote grazers de gang der dingen laat bepalen.”

“Ik kies voor de boeren. Een toekomst met een florerende landbouw, inclusief een goed inkomen voor de boeren, kan alleen in samenhang met een gezonde natuur en bodem, en gezond water. Ik zie dat nu niet tot stand komen, dat vind ik verdrietig. Dertig jaar geleden werkte ik in de landbouwjournalistiek en zag ook toen al boeren te hoop lopen tegen het mestbeleid. Destijds had het voor enkele miljarden kunnen worden opgelost. Maar onder druk van de keten is gekozen voor schaalvergroting om steeds meer en steeds goedkoper te produceren, ten koste van natuur en landschap. Het zou mij een lief ding waard zijn als we samen met boeren vorm kunnen geven aan een duurzaam platteland. Ik gun het boeren dat ze wat relaxter kunnen werken. Zij houden ook van het platteland en van de natuur. Het zou mooi zijn als we elkaar kunnen vinden in die liefde.”

“Het is een dilemma. Kies je ervoor om de grote massa in beweging te krijgen, dan ga je voor een multinational. Helaas zie je vaak gebeuren dat ze weer van koers veranderen en terugtrekkende bewegingen maken, zoals Unilever, of dat de verandering simpelweg te klein is. Daarom ga ik voor de groene voorlopers die vaak op verschillende, kleinschalige manieren weten te inspireren en ons de weg wijzen naar een duurzame toekomst.”

‘Van klein en onbenullig tot groots en meeslepend, het doet er allemaal toe’

Jeroen de Koe (55) studeerde cultuurtechniek aan Landbouwuniversiteit Wageningen. Hij begon zijn loopbaan als journalist bij het agrarisch weekblad Boerderij en het Agrarisch Dagblad. De laatste jaren werkte hij als hoofd Public Affairs bij Natuurmonumenten. Daarvoor was bij negen jaar gebiedsmanager van Nationaal Park Veluwezoom.

Sommige dieren gaan in winterslaap en merken weinig van de kou. Anderen trotseren de lagere temperaturen met hun dikke vacht. Veel vogels vertrekken naar het zuiden. De vogels die hier blijven, moeten extra hun best doen om eten te vinden. Help de vogels de winter door en organiseer een vet vogelfeest.

Deze vogels maak je blij met gewelde rozijnen, klokhuizen, verrot fruit en allerlei soorten bessen.

Wist je dat je aan de vorm van de snavel kunt zien wat vogels graag eten? Een merel gebruikt zijn lange, spitse snavel om regenwormen uit de grond te trekken. Een boomklever haalt met zijn dunne snavel insecten uit de schors van een boom. En een vink heeft een sterke, kegelvormige snavel waarmee hij moeiteloos zaden en pitten kraakt.

Mussen zoeken hun voedsel vooral op de grond. Het liefst pikken ze zaadjes op onder de voedertafel of al scharrelend onder de struiken.

Als je koolmezen in je tuin of op je balkon wilt lokken, zorg dan voor vetbollen, pindaslingers, zonnebloempitten en gewoon vogelvoer. Het roodborstje scharrelt het liefst op de grond tussen bladeren en struiken op zoek naar insecten. In de winter eet hij ook graag bessen, zaden en vetbollen. De gaai houdt van zelfgemaakte vetbollen, ongezouten pinda’s en noten. Ook is deze vogel gek op vogelpindakaas.

Kijk voor meer

VETTE snacks en tips over bijvoeren in de winter op oerrr.nl/ vettevogels

Voorgerecht: zonnige zadenhap

Een gedroogde zonnebloem is een natuurlijke kant-en-klaarmaaltijd voor vogels, boordevol voedingsstoffen en vitamines. Gooi je verwelkte zonnebloemen daarom niet weg, maar geef ze een tweede leven als natuurlijk vogelvoederbakje. Hang de zonne bloem stevig op in een struik of aan het balkon en laat de vogels maar komen.

Hoofdgerecht: vette vogelfeestslinger

Dit heb je nodig:

▯ ongebrande en ongezouten doppinda’s

▯ rozijnen

▯ appels

▯ grote stopnaald

▯ dun touwtje

Haal het touwtje door het oog van de naald en maak een knoop aan het einde van het touw. Rijg de dop pinda’s aan elkaar. Wissel de pinda’s af met stukjes appel, rozijnen en gedroogd fruit. Maak je slinger zo lang mogelijk. Hang de slinger op een mooi plekje op je balkon, in de tuin of straat.

Nagerecht: appelsnack

Is jouw (klein)kind al OERRR?

Voor € 2,75 per maand krijg je:

Een welkomstcadeau

Elk seizoen post vol inspiratie en acties

Kalender met de leukste buitentips

Korting op activiteiten in de natuur

Meld je aan via OERRR.nl

Deze smakelijke appelsnack maak je in een handomdraai. Neem een appel en prik er een aantal zonnebloempitjes in. Bevestig er een touwtje aan en hang hem op.

Overal in het land herstellen onze boswachters de natuur. Het geld voor deze kostbare projecten komt van overheden, bedrijven en van jullie, onze leden.

Groene Jonker werkt als magneet op vogels

Vijftien jaar geleden werd op de grens van Utrecht en Zuid­Holland een gebied ingericht voor vogels: de Groene Jonker. Het was alsof ze erop zaten te wachten. Niet alleen verblijven er veel soorten voor korte of langere tijd, ze komen er ook in ongekende aantallen. TEKST: Frans Bosscher

Vanaf een anderhalve meter hoge bank koesteren we ons in de najaarszon. Over de brede, hoge rietkragen kijken we uit op een grote plas water. Laag boven het riet zweeft een bruine kiekendief. Een stuk hoger maken grote groepen grauwe ganzen, lepelaars, smienten en slobeenden sierlijke figuren. Welkom in de Groene Jonker! Het gebied van honderd hectare is in 2008 aan de natuur gegeven. Het moest onderdeel worden van een verbinding tussen de Nieuwkoopse Plassen en de Vechtplassen. Aan dat plan maakte het kabinet Rutte I een abrupt einde. “Maar

De Groene Jonker heeft zich fantastisch ontwikkeld als moerasgebied”, zegt boswachter Martijn van Schie.

Wisselend water

Nadat in de 16e en 17e eeuw een pakket van zeven meter veen was afgegraven, bleef een kleibodem achter. Boeren namen de droogmakerij in gebruik om er hun vee te laten grazen. Om de natuur hier te laten floreren, zijn er laagtes gemaakt. Met de grond zijn dijkjes rondom het gebied aangelegd om het water vast te houden. Anders dan op veel plaatsen hoeft het grondwaterpeil

niet te worden afgestemd op de landbouw, waardoor het vaak te laag staat. “De waterhuishouding in de Groene Jonker is zo natuurlijk mogelijk”, aldus Martijn. “Dat betekent: hoge waterstanden in winter en voorjaar, en lage in zomer en najaar. Het kan meer dan een halve meter fluctueren. Met de droogte in de voorgaande jaren viel de plas helemaal droog. Dit jaar bleef er flink wat water staan door de vele regen die in het voorjaar viel.”

Die afwisseling van natte en droge periodes is voor een aantal planten­ en diersoorten cruciaal. Martijn: “Behalve die grote

aantallen vogels, zijn er ook enkele plantensoorten die het hier heel goed doen. Riviertandzaad bijvoorbeeld. Die komt in uiterwaarden voor, maar is daar best zeldzaam. Hier staan er miljoenen. Dat geldt ook voor naaldwaterbies.”

Plas vol smienten

Omdat er in de wijde omtrek niet net zo’n gebied met rust en ondiep water is, werkt de Groene Jonker als een magneet op vogels. Geoorde futen, kluten, visdieven en kleine plevieren zijn dan ook vaste gasten. Maar ook minder voor de hand liggende gasten

doen het gebied aan, zoals Siberische taling, porseleinhoen, zwarte ibis, zeearend of roodpootvalk. “Bedenk het maar, en het is hier langs geweest”, zegt Martijn. ”Mij spreekt de geoorde fuut het meest aan. Dankzij het fluctuerende water hebben we het voor elkaar gekregen dat die steeds weer terugkomt. Dat vind ik heel gaaf. Anderen zullen misschien het kleinst waterhoen noemen als meest aansprekende soort. Een jaar na de aanleg, ging die hier broeden. Vogelaars stonden er rijen dik naar te kijken. Daar wordt nog over gepraat.”

Wat de Groene Jonker ook bijzonder maakt,

aldus Martijn, zijn de enorme aantallen vogels die er voorkomen. “We benadrukken vaak, en terecht, dat de biodiversiteit onder druk staat. Maar de Groene Jonker heeft biomassaliteit. Elke tien meter hoor je een rietvogel zingen. Je kunt vanaf het wandelpad gemakkelijk blauwborsten, snorren en rietzangers fotograferen. In de winter en het vroege voorjaar verzamelen hier zoveel smienten dat de plas helemaal vol zit. Er kunnen dan zomaar 60.000 tot 70.000 smienten zijn. Een fantastisch fenomeen.”

Steeds vernieuwing

Ook het waterleven is rijk dankzij de wisselende waterstanden. “Daardoor krijg je geen bak water waarin karpers de dienst uitmaken. Door de constante verandering is er steeds weer vernieuwing. Dat is een situatie waarin je veel jonge vissen hebt en jonge waterplanten. Daarvan profiteren

bijvoorbeeld de lepelaars, die eten jonge visjes. Omdat ze hier zoveel voedsel vinden, hebben we nu een broedkolonie in de Nieuwkoopse Plassen. Het was voor de aanleg van de Groene Jonker misschien wel 40 jaar geleden dat er lepelaars in de Nieuwkoopse Plassen hadden gebroed. In 2009 waren er 7 paren. Dat groeide in 3 jaar uit naar 35. Op dat aantal zitten we nog steeds.” Volgend jaar komt er ook een einde aan

de wat geïsoleerde ligging van de Groene Jonker. Ruygeborg, een nieuw natuurgebied, gaat zorgen voor een verbinding met de Nieuwkoopse Plassen. Daar gaan verschillende kleine zoogdieren baat bij hebben, aldus Martijn. “In de eerste plaats de noordse woelmuis die waterrijke gebieden nodig heeft om te kunnen overleven. Dit diertje komt alleen in Nederland voor, dat geeft een extra verantwoordelijkheid. Maar ook de dwergmuis, waterspitsmuis en bunzing krijgen hierdoor een groter leefgebied.” En wie weet komt ook de verbinding naar de Vechtplassen weer in beeld. “Beleidsmatig is die van tafel”, zegt Martijn. “De analyses van de staat van de natuur in deze regio laten echter zien dat er meer nodig is om planten en dieren een goed perspectief te bieden. Dan kan het best zijn dat we het op een zeker moment toch weer over die verbinding moeten hebben.”

Biodiversiteit moerassen blijft afnemen

De Groene Jonker is een typisch Nederlands cultuurlandschap, dat elders in Europa niet voorkomt. Het gebied is samen met de Nieuwkoopse Plassen één van de vijf grote laagveengebieden van Natuurmonumenten.

Laagveenmoerassen zijn ontstaan in laagtes in het landschap, waarin water staat. Plantenresten die daarin vallen, verteren slecht door het (nagenoeg) ontbreken van zuurstof. De dode plantenresten vormen een steeds dikker pakket. We spreken van laagveen als het veen contact heeft met grondwater. Als het pakket zo dik is dat dat contact er niet meer is, spreken we van hoogveen. Hoogveen is volledig afhankelijk van regenwater. Rond 1.500 voor Chr. was ons land voor meer dan de helft bedekt met metersdikke veenpakketten. In het westen ging het om laagveen, in het oosten en zuiden om hoogveen. Al dat veen is grotendeels verdwenen door turfwinning en ontwatering ten behoeve van de landbouw.

De laagveengebieden die zijn overgebleven laten prachtig zien hoe ons land er lange tijd uitzag. Ze herbergen bovendien bijzondere natuurwaarden, want het vraagt speciale eigenschappen om in dit soort landschappen –rijk aan water, arm aan voedsel – te overleven. Onze boswachters doen er daarom alles aan om deze landschappen te behouden. Ze moeten daarbij opboksen tegen veel invloeden van buitenaf: watervervuiling, wateronttrekking, onnatuurlijke waterpeilen, neerslag van stikstof, het woekeren van planten- en diersoorten die hier van nature niet voorkomen en geïsoleerde ligging van de gebieden.

De aantallen planten, vlinders, libellen, waterinsecten en vogels die afhankelijk zijn deze landschappen blijven ondanks veel inspanningen achteruitgaan, blijkt uit een onderzoek naar de ontwikkelingen in de afgelopen 25 jaar. Het is daarom van groot belang dat de bedreigingen buiten de gebieden worden verminderd. In de Groene Jonker zie je bijvoorbeeld hoe goed een natuurlijk waterpeil uitpakt.

Knelpunten:

Karakteristieke laagveeninsecten (Dagvlinders, libellen en sprinkhanen)

▯ Stikstof

▯ Vermesting en verstoring watersysteem

▯ Versnippering

▯ Invasieve soorten

Maatregelen:

▯ Hydrologisch herstel

▯ Terugzetten successie

▯ Omschakeling zomermaaibeheer

Rode Lijstbroedvogels (Data voor De Wieden, deze achteruitgang is elders ook te zien)

▯ Nieuwe moerassen

▯ Beheer invasieve exoten

5 / 7

Regina Oors en haar vrienden van werkgroep de Bijenvlinder in Nuenen versterken de natuur door van gazons bloemrijke stukjes natuur te maken. Inmiddels beheert de werkgroep 29 veldjes in Nuenen en omgeving, met bloemen en beestjes als resultaat. En het levert ook leuke contacten op! S T I

Slenteren over

snelwegen

Wat een aanblik, die kaarsrechte wegen over de Veluwezoom die dwars door de bossen en heidevelden lopen. De oudste dateren uit de tijd van koningstadhouder Willem III, die voor zijn jachtuitspattingen snelle verbindingen wenste. Nu wandel je hier in alle rust door de Onzalige Bossen. TEKST: Wilco Meijers BEELD: Pauline Joosten

De diepte, het reliëf, de doorkijkjes, de flankering met hoge bomen, het wekt een bijzondere sfeer op als je door de Koningslaan van de Veluwezoom wandelt. “Hij is schitterend, maar niet voor iedereen begaanbaar”, lacht boswachter Inge Langwerden als ze over knoestige worstelstelsels stapt. Het is inderdaad soms even opletten, ook voor de kuilen die door regenval zijn ontstaan. “Bij hevige buien spoelt grond weg, vandaar dat we hier vers zand hebben gestrooid om deze historische weg in stand te houden.”

We lopen door een originele laan uit de tijd van Willem III (1650-1702), omzoomd door majestueuze beuken. Die behoren niet

meer tot de eerste generatie, maar ook deze lichting is al op hoge leeftijd. Een afgebroken stam verspert onze route; Inge meldt het aan haar collega’s die de doorgang later zullen herstellen.

Onzalige bossen

Inge geniet van haar werkomgeving waar ze dagelijks nieuwe ontdekkingen doet. Twee jaar geleden verruilde ze haar communicatiefunctie in de gezondheidszorg voor een baan in de natuur. “Na corona wilde ik iets heel anders. Nu kan ik mijn liefde voor de natuur inzetten voor mijn werk. Heel leuk om de natuurwaarden van dit gebied onder de aandacht te brengen van al die verschillende bezoekers van de Veluwezoom.”

We combineren de rode en groene route van de Carolinahoeve, terwijl de regen steeds heviger valt. Het maakt de bossen alleen maar mooier. Bemoste berken, dikke dennen, zomer- en wintereiken, alles glinstert. De bodems zijn bedekt met adelaarsvaren, bosbes, grassen en bladeren. Variatie voert de boventoon, vooral in de Onzalige Bossen, een eeuwenoud bos op de Veluwezoom. De naam is afgeleid van ‘armzalig’. De grond was nauwelijks geschikt voor ontginning, waardoor het bos gespaard bleef. Nu wonen er zwijnen en herten, al zijn er afgelopen jaren wat minder herten geteld dan voorheen. “Vermoedelijk komt dat door de wolf”, vertelt Inge. “De herten verspreiden zich nu over een groter gebied. We zien ook dat dam- en edelherten met elkaar optrekken. Dat zag je voorheen niet, kennelijk voelen ze zich veiliger in een grotere groep.”

Kuddegedrag

Inge heeft de wolf nog niet gezien, maar beschouwt het als een aanwinst. “Geweldig dat zo’n groot roofdier op eigen kracht is teruggekeerd en een plek heeft verworven

in de kringloop van de natuur. Herten zijn alerter en verplaatsen zich meer, waardoor overbegrazing afneemt en elders juist meer open plekken ontstaan. Daar kunnen nieuwe bomen ontkiemen. De Schotse hooglanders vertonen door de komst van de wolf ook meer kuddegedrag. Bij een confrontatie met een wolf gaan ze in een kring staan, met hun kont naar achteren.”

De zwaargewichten begrazen net als de IJslandse pony’s vooral de heidevelden en grasvlaktes van de Veluwezoom, maar struinen ook door het bos. We stuiten zowaar op een kudde die ons pad in beslag neemt. “Houd afstand en loop er maar voorzichtig omheen”, adviseert Inge. “Ze hebben nog jonkies.” Dat doen we, terwijl de hooglanders niet op- of

omkijken. Herkauwen in de regen vergt al genoeg energie.

Bij de Carolinahoeve komen we even op adem. De hoeve, in 1851 gebouwd in opdracht van prinses Anna van Hannover en vernoemd naar haar dochter Carolina van Oranje, is al generaties lang een gewaardeerde uitspanning voor wandelaars, fietsers en ruiters. De uitbaters heten ons welkom in het sfeervolle onderkomen dat in 2020-2021 grondig is verbouwd.

Zwerven

Weer buiten zien we in de directe omgeving waarom dit gebied ‘de Lappendeken’ heet. De landschapsindeling van vroeger, een lappendeken van akkertjes, weidegrond, bos- en bloemranden, is nog aardig intact. Het is de variatie van de Veluwezoom die het gebied voor Inge zo aantrekkelijk maakt. “De landgoederen, de sprengen, de golvende heide en de halfopen grasvlaktes die aan savannes doen denken, het is bijna on-Nederlands. Je kan hier nog zwerven en de eenzaamheid ervaren. Vooral in de winter, met ’s morgens vaak nevel en later op de dag dat typisch winterse licht.”

Carolinahoeve ROUTE

De gewandelde route is een combinatie van de wandelroutes Posbank Carolinahoeve (7 km, gemarkeerd met rode pijlen) en Lappendeken Carolinahoeve (5 km, gemarkeerd met groene pijlen).

Startpunt: Parkeerplaats Lappendeken of Paviljoen de Posbank.

Reebergen

Nationaal Park Veluwezoom

Onzalige Bos

Het Watergat

Brantsenshei

Varkenslaagte Beekhuizenseweg

Schietbergseweg

Legenda

Bos

Zand

Bebouwing

Spoor

Verharde weg

Herikhuizerveld

Fietspad / Wandelpad

Fietsroute

Parkeerplaats

Horeca

Routepunten onderweg

1

De hoogteverschillen op deze route leveren fraaie uitzichten op, zoals hier over de hei. De bulten danken we aan de voorlaatste ijstijd toen een enorme ijstong vanuit het noorden ons land binnendrong en de grond opstuwde.

2

De Koningslaan is een restant van een koningsweg uit de tijd van koning­stadhouder Willem III. Hij liep van het jachtverblijf Hof te Dieren helemaal naar de Ginkelse Heide. De kaarsrechte lijn was leidend bij de aanleg.

3

Grote kans dat je onderweg Schotse hooglanders ziet. De langharige zwaargewichten zijn hier in de vrije natuur geboren en bepalen zelf waar ze gaan

parkeerplaats, waar kinderen een glijvlucht kunnen maken op de tokkelbaan.

en staan. Ze worden niet bijgevoerd. In de winter teren ze op hun vetreserves.

4

Hoeve uit 1851 die Natuurmonumenten bij de aankoop van landgoed Hagenau in 1911 verwierf. De uitspanning is gerestaureerd met oog voor de historische elementen, zoals de rood­witte luiken en de waterput op het terrein.

5

De graslanden die je hier ziet, vormden vroeger een lappendeken van akkertjes. Inwoners van De Steeg verbouwden hier hun gewassen.

6

Kleine, maar fijne natuurspeeltuin naast de

7

Boven op deze heuvel, de Rouwenberg, liet Willem III een van zijn jachthuizen bouwen. Het huis werd in 1795 verwoest door Franse troepen. Ook van het later gebouwde landhuis Brouwers

Zathe is weinig over. Alleen de waterkelder ligt er nog.

8

Markante voormalige boswachterswoning uit de 19e eeuw. Vroegere woning van Daan Modderman, pionier in de Nederlandse mensport.

9

Overal in het bos zijn sporen van wilde zwijnen. Met hun snuit woelen ze de bosbodem om, op zoek naar alles wat eetbaar is: bessen, wortels, muizen, insectenlarven en bodemdiertjes. In de herfst eten ze veel eikels en beukennootjes. Zo gaan ze vetgemest de winter in.

10

Iets verderop ligt een perfect ronde kuil van zo’n vijf meter diep en een doorsnede van dertig meter. Hij staat al op oude landkaarten, maar niemand weet hoe de kuil is ontstaan.

Genhoes gekocht op een veiling

De geschiedenis van Natuurmonumenten samengevat in vijftig historische momenten, personen en gebeurtenissen. Aflevering 12: eerste bezit in Limburg.

Het was een spannende dag voor directeur Wim Eshuis, 18 oktober 1955. Hij woonde met twee collega’s de veiling bij van landgoed Genhoes bij Valkenburg. Missie: het kasteel met alle gronden aankopen. Pas nadat het landgoed aan Natuurmonumenten was toegewezen, maakten de heren zich bekend. Het leidde tot positieve reacties. “Al met al bleek dat men zich in Limburg zeer verheugde over deze aankoop en dat wij ons hierdoor direct een belangrijke plaats in het Limburgse leven hebben veroverd”, aldus een verslag van de veiling. Het wás een belangrijke aankoop. Niet alleen verwierf de vereniging een heus kasteel, maar minstens zo belangrijk waren de bijbehorende landerijen: een

fraai gedeelte van het Geuldal, bijzondere hellingbossen en de akkers die al eeuwen bij Genhoes behoorden. “Een der fraaiste specima van het Zuid-Limburgse landschap”, noemde botanicus Victor Westhoff het landgoed.

De aankoop van Genhoes bood het bestuur een uitgelezen kans om het 50-jarig jubileum van Natuurmonumenten kracht bij te zetten en om de erfenis van Piet van Tienhoven goed te besteden. Daarmee bleef een van de belangrijkste landgoedensembles van Zuid-Limburg als eenheid bewaard, tot op de huidige dag.

Meer weten over onze canon? Kijk op nm.nl/canon

Meer boerenland vogels op Velhorst

Sinds de komst van de biologische boerderij op landgoed Velhorst bij Lochem (Gld) zijn de natuurwaarden flink verbeterd. Vooral de aantallen boerenlandvogels, zoals boerenzwaluw, geelgors, veldleeuwerik en gele kwikstaart, zijn sterk toegenomen. Deze vogelsoorten gaan elders hard achteruit. Ook het bodemleven is aanzienlijk verbeterd. Zes jaar geleden begonnen Arjen en Winny van Buuren met hun Natuurboerderij op het landgoed om én de biodiversiteit te verbeteren én een goede boterham te verdienen. Ze werken zonder kunstmest of chemische bestrijdingsmiddelen.

AANWINST

Gebied: Maasuiterwaarden

Omvang: 40 hectare Van

De natuur langs de Maas bij Den Bosch kreeg meer ruimte. Na 12 jaar is de omvorming van de Koornwaardse Plas klaar: van vuilnisbelt en zandwinplas naar vogelparadijs. De 30 meter diepe plas is ondiep gemaakt met grond die vrijkwam bij werkzaamheden in de omgeving. De steile oevers zijn verbreed en glooiend gemaakt, en er zijn verschillende eilandjes aangelegd. De onderwaterplanten in het ondiepe water verbeteren de waterkwaliteit. Vissen, kleine waterdieren en vogels zoeken er beschutting en voedsel. Tal van vogelsoorten zijn al in het gebied te zien en ook bevers hebben het ontdekt.

‘Fijn om zo betrokken te zijn’

GULLE GEVER

Ruud van den Berg richtte een Fonds op Naam op, ter nagedachtenis aan zijn vrouw Emma. Het doel: een natuurrijker Veluwezoom. Ieder jaar kijkt hij samen met beheerders van het gebied waar een deel van het geld aan wordt besteed.

“I n 2023 zijn onder meer een aantal poelen en uitzichtpunten opgeknapt vanuit het Emmafonds. Dit Fonds op Naam is opgericht nadat mijn vrouw is overleden. Ze wist van dit fonds. Het was voor ons nooit een vraag of onze nalatenschap naar Natuurmonumenten zou gaan. Veluwezoom is al heel lang ons favoriete gebied, we kwamen hier vaak om te wandelen. We hielden allebei enorm van de natuur. Emma van het heuvelachtige met de uitgesleten paden met boomwortels;

voor mij is het ook een bron van creatieve inspiratie voor tekeningen. De tekeningen die ik maak, verkoop ik. De opbrengst gaat naar het Emmafonds. Mijn tekeningen hangen onder meer in restaurant Carolinahoeve. Daar kwamen we, en kom ik, altijd erg graag. In al die jaren hebben we gezien hoe zwaar de natuur het heeft. En daarnaast zagen we hoeveel werk het is en hoeveel geld het kost om alles te beschermen en te behouden. Samen met de beheerders van dit gebied bekijk ik elk jaar waar we het geld aan kunnen besteden. Ik vind het fijn om zo betrokken te zijn. Met onze bijdrage willen we de prachtige natuur graag doorgeven. Ik ben van mening dat het ieders taak is om alles wat je nalaat, goed achter te laten voor de volgende generatie. De natuur heeft ons zoveel gegeven, we doen heel graag wat terug.”

Nieuwe natuur in drukbevolkt gebied

De Bonnenpolder is het laatste groene, open gebied in het drukbevolkte Hoek van Holland. In deze regio is de behoefte aan natuur groot. Natuurbegraven Nederland, Natuurmonumenten en Het Zuid-Hollands Landschap maakten een plan om ervoor te zorgen dat de polder wordt omgevormd tot natuur die eeuwig blijft.

Het was de wens van de provincie Zuid-Holland en de gemeente Hoek van Holland om de Bonnenpolder open en groen te houden. Zonder bebouwing, industrie of uitbreiding van havenactiviteiten. Maar een financieel haalbare invulling ervoor vinden lukte niet. Maar liefst 25 jaar was de toekomst van de polder onduidelijk. Een vakantiepark of een golfbaan werden geopperd. Die plannen liepen stuk op financiën.

Totdat in 2016 Natuurbegraven Nederland de 128 hectare land kocht. Als partner haakte Natuurmonumenten direct aan om er natuur van te maken. Ook Stichting Het Zuid-Hollands

Landschap sloot aan; zij heeft het naastgelegen Staelduinse Bos al in het bezit. De drie partijen smeedden in nauw overleg met buurtbewoners een plan dat afgelopen augustus definitief groen licht kreeg.

De huidige velden met maïs, graan en aardappelen veranderen over enkele jaren in bloemrijke hooilanden. De watergang die door het gebied stroomt, krijgt natuurlijke oevers. Argusvlinder, veldleeuwerik en dotterbloem zullen zich thuis voelen in het gebied. Ook voorkomt de nieuwe natuur verdere verdroging van het Staelduinse Bos en zal het de hoge bezoekersdruk van dat bos ontlasten. Een gedeelte, 30 hectare, krijgt de bestemming natuurbegraven. De locatie hiervoor is samen met buurtbewoners bepaald. Terwijl de polder nu ontoegankelijk is voor publiek, worden er in de toekomst kilometers aan struinpaden, fietspaden en ruiterpaden aangelegd. “Het is fantastisch dat het ons is gelukt dit groene gebied te bewaren voor de toekomst”, zegt Anneklaar Wijnants van Natuurmonumenten. “En we voegen er ook nog kwaliteit aan toe.”

Natuurbegraven Nederland

Natuurbegraven Nederland ontwikkelt natuurgebieden met ruimte voor natuurbegraven. Net als bij Natuurmonumenten staat bij onze partner de natuur op de eerste plaats. Een natuurbegraafplaats ziet er dan ook uit als een gewoon natuurgebied. Er liggen geen grafstenen, de graven zijn tijdelijk herkenbaar aan een boomschijf met de naam van de overledene erop. natuurbegravennederland.nl/ staelduinen

De Galgeplaat in de Oosterschelde wordt gered van de ondergang. Een uitgewerkt plan ligt klaar om deze belangrijke zandplaat voor trekvogels op te hogen.

De Galgeplaat ligt halverwege de OostAtlantische trekroute van talrijke soorten kustvogels die in Noord­Europa broeden en in West­Afrika overwinteren. “Ze rusten hier uit en vetten zich op dankzij de vele bodemdiertjes die ze hier bij elkaar scharrelen”, vertelt boswachter Paul Begijn. “Uitgerust en bijgetankt vliegen ze daarna naar hun eindbestemming. Dat gaat al eeuwen zo, maar door de aanleg van de deltawerken, de Oesterdam en Philipsdam, is de natuurlijke dynamiek van de Oosterschelde sterk verminderd. Vooral tijdens stormen verdwijnt veel zand in de geulen dat niet meer terugkomt. Dat proces heet zandhonger. Als we niets doen, verandert de Oosterschelde steeds meer in een badkuip met minder slikken, zandplaten en schorren.”

Zand uit de vaargeulen

Daar is iets aan te doen, zegt Rutger Blok, technisch manager van Rijkswaterstaat. “In 2019 is de Roggenplaat in de Oosterschelde al opgehoogd, waardoor die zandplaat weer langer droogvalt. Nu gaan we ook de Galgeplaat en de Slikken van den Dortsman bij Tholen ophogen, omdat vogels tijdens de getijcyclus van beide plekken gebruik maken. Het ophogen doen we met gebiedseigen zand, onder andere uit de nabijgelegen vaargeulen.”

Goed nieuws dus voor vogels zoals kanoeten, rosse grutto’s, tureluurs, scholeksters en allerlei plevieren die hier rusten en eten. Ook voor de grijze en gewone zeehond is het een geliefde rustplek. Ze liggen er te zonnen om vitamine D op te doen, belangrijk voor het gezond houden van hun vacht. De gewone zeehonden zogen hun jongen hier ook en brengen ze hier groot. Tegelijkertijd zijn verhoogde zandplaten in de Oosterschelde belangrijke buffers in de strijd tegen hoogwater. Paul heeft goede hoop dat de Galgeplaat zijn rol

voor vogels en zeehonden behoudt. “Onderzoek op de Roggenplaat toont aan dat herstel van het bodemleven mogelijk is. Van dat project kunnen we veel leren. We weten nu ongeveer welke afstand we tijdens het werk moeten bewaren tot de zeehonden en dat we de meest voedselrijke delen voor vogels moeten ontzien. Dat komt goed van pas bij de ophoging van de Galgeplaat.”

Wegrestaurant

Paul ziet het als onze internationale verantwoor delijkheid om dit belangrijke wegrestaurant voor vogels te behouden. “Voor hen is het voortbestaan van deze plaat letterlijk van levensbelang. Daarbij komt dat de zandplaten in de Oosterschelde een directe relatie hebben met onze gebieden langs de Zuidkust van Schouwen. Voor de vogels dienen de zandplaten als wegrestaurant, terwijl de gebieden aan land als ‘hotel’ functioneren. Daar verblijven ze om te nestelen, te scharrelen en te slapen.”

UIT DE REGIO

Voor de werkzaamheden tekenden Rijkswaterstaat, de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, provincie Zeeland en Natuurmonumenten een samenwerkingsovereenkomst. Belanghebbenden zoals de scheepvaart, kokkel- mossel- en oestervisserij, de watersport, duikers, gemeenten, waterschap en natuurbeschermers hadden in het voortraject inspraak.

Sven Zoeteman (34) is actief in de ledencommissie Zuid-Holland. Diversiteit is een speerpunt van deze commissie.

“Voor diversiteit en inclusie hebben wij binnen de ledencommissie Zuid-Holland een eigen werkgroep. Onze provincie kent veel steden en een diverse bevolking. Wij vonden dat we er een speerpunt van moesten maken om daarvan een afspiegeling te zijn. Onze eerste focus ligt nu op jonge mensen. Zo organiseerden we een boomplantdag waar veel jonge gezinnen op afkwamen. Voor jongeren organiseerden we een webinar, waar 150 mensen aan deelnamen, en een excursie over weidevogels, waar 20 jongeren aan meededen. Sinds kort werken we ook samen met de NJN (Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie). Binnenkort richten we als eerste ledencommissie een klankbordgroep op voor jongeren. Daarin hopen we te horen waar zij behoefte aan hebben en ze te inspireren om te ontdekken wat zij kunnen doen voor de natuur.”

S T I LLE K R ACHT 6 / 7

Het Collectief Redichemse Waard neemt schoolklassen mee naar de oever van de grote plas. Leerlingen kunnen daar zoeken naar resten van de oude boerderij, waterdiertjes vangen of een reuzenkatapult maken. Zo ontdekken kinderen hoe leuk het in de natuur dichtbij huis kan zijn.

Voor iedereen

Onbeperkt genieten van de natuur met rolstoel, kinderwagen of rollator? De boswachters van Natuurmonumenten vinden dat natuur toegankelijk moet zijn voor iedereen. Voor volwassenen én voor kinderen met een beperking. Net als hun broertjes, zusjes, vriendjes en vriendinnetjes willen zij hutten bouwen, met water spelen en avonturen beleven in de natuur. Daarom hebben we de afgelopen jaren 40 natuurgebieden en 10 speelnatuurplekken toegankelijk gemaakt voor mensen met een beperking. Dat hebben we gedaan in nauwe samenwerking met HandicapNL, de Nederlandse Stichting voor het Gehandicapte Kind en Kenniscentrum Groen & Handicap. Ervaringsdeskundigen hebben de routes en speelplekken getest. Zo kan iedereen zonder obstakels van de natuur genieten. We hebben dit kunnen doen dankzij een bijdrage van 1,9 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij. We danken daarom alle deelnemers aan de Postcode Loterij voor hun steun aan een natuur zonder drempels. Je vindt de routes en speelnatuurplekken op nm.nl/de-natuur-in-zonder-drempels

buiten

Met onze boswachters maakten we een selectie uit de vele activiteiten die we deze winter hebben, ook voor de kinderen van OERRR. Ga voor meer info en aanmelden naar nm.nl/agenda.

Groningen

Ontmoet de boswachter 26 jan, 16 feb

De boswachters fietsen met een bakfiets door het Dal van de Ruiten Aa. Heb je een bijzonder dier gespot? Meld het ze dan vooral. Ook voor vragen kun je bij ze terecht.

Friesland

Kerstbomenwandeling 19,24,26 dec

De boswachter laat je de mooiste natuurlijke kerstbomen op Schiermonnikoog zien, die langs de kleine paadjes in het bos staan.

Drenthe

Kerstival 14,15 dec

Kom ook naar het Kerstival op landgoed Vennebroek, een heerlijk familiefeest met een levende kerststal.

Overijssel

Watertoren

14,21,28 dec

Boven in de watertoren van Sint Jansklooster, op 24 meter hoogte, heb je een geweldig uitzicht over natuurgebied De Wieden. Op deze dagen kun je de toren beklimmen.

Vette Vogel Dag

Vogels kunnen in de wintermaanden wel wat hulp gebruiken. Kom je ook vette vogelsnacks maken? Dat kan in de Zwaakse Weel (14 dec), Dintelse Gorzen (14 dec), Veluwezoom (15 dec), Dwingelderveld (24, 28 dec), ’s-Graveland (27,28 dec), Oisterwijk (28 dec, 3 jan) en de Sint-Pietersberg (4 jan). Op 16 feb gaan we in ’s-Graveland aan de slag voor de vogels die in het voorjaar komen broeden. Dan gaan we nestkastjes maken.

Geheimzinnig bos

27 dec

We maken een flinke wandeling door de Onzalige Bossen. Ga je mee?

Misschien zien we nog wilde zwijnen scharrelen of horen we de roep van een raaf. Na afloop kun je bij de Carolinahoeve genieten van een warme kop chocomelk of een heerlijke winterlunch.

Flevoland

Echte jungle

14, 29 dec, 3 jan

Vaar mee naar het Vogeleiland in het Zwarte Meer, een echte jungle waar tientallen vogelsoorten broeden en zelfs reeën leven.

Waterwerken

14,22,27 dec

Wandel mee door het Waterloopbos en luister naar bijzondere verhalen over de modellen van het voormalig Waterloopkundig Laboratorium, van de Deltawerken tot de haven Bangkok.

Gelderland

Lichtjestocht 28 dec

Wat hoor je in het donkere bos? Hoor je de uilen roepen? En zie je ook nachtdieren in het donker?

Je ontdekt het tijdens de sfeervolle lichtjestocht door Nationaal Park Veluwezoom. Kinderen kunnen hun eigen lampion meenemen.

Noord-Brabant

Vogelsafari

21 dec

Onder begeleiding van vogelgids Freek Lemmens gaan we in de Noordpolder van Ossendrecht op zoek naar wintersoorten en standvogels, zoals sijs, koperwiek, blauwe kiekendief, keep en waterpieper.

Uitbuiken

26 dec

Waan je alleen op de wereld in de uitgestrekte Dintelse Gorzen. De boswachter voert je mee langs drooggevallen kreken en begroeide schorren.

Uithof Giersbergen 22 feb

Dit ommetje is een cultuurhistorische wandeling rond het gehucht Giersbergen in de Loonse en Drunense Duinen met aandacht voor de natuur. Tijdens de wandeling komen we langs de overblijfselen van de uithof uit de 13e eeuw.

Het gaat er altijd in na een flinke, frisse wandeling: snert met roggebrood. Onze boswachters hebben deze winter in verschillende gebieden zo’n winterse wandeling op het programma staan: Dwingelderveld (14,21, 28 dec, 4 jan), Slot Haamstede (15 dec) en Loonse en Drunense Duinen (28 dec, 19 jan). Wil je na de snert terugrijden met de huifkar? Dat kan op 30 dec in de Veluwse bossen bij Loenen. Snertwandelingen

Utrecht

Frisse kerstwandeling

26 dec

Zet je muts op, trek je handschoenen aan en wandel met de boswachter mee door het winterse woud van de Kaapse Bossen.

Zuid-Holland

Vogelparadijs

14 dec

Op Tiengemeten verblijven iedere dag meer vogels dan mensen. Ga mee met onze vogelgids en leer alles over de vogels op het natuureiland in het Haringvliet.

Winterse vogels

15 dec

Ook in deze koude maanden zijn er nog verbazingwekkend veel vogels te zien bij Belevenisboerderij Schieveen, zoals de watersnip. Met boswachter Wiel ga je naar ze op zoek.

Bikkeltocht

15,29 dec, 12,26 jan, 9,23 feb

Ga met een fluisterboot het bikkelkoude water van de Nieuwkoopse Plassen op en ontdek welke vogels er deze maanden verblijven.

Sneeuwklokjespracht

16 feb

De bloei van de stinzenflora is weer begonnen. Op Buitenplaats De Tempel tonen bijvoorbeeld de sneeuwklokjes massaal hun pracht! De boswachters laten je ze zien.

Noord-Holland

Kerstversieringen

21,22,23 dec

Al wandelend vinden we allerlei dingen in het bos, waarmee we in het bezoekerscentrum in ’s-Graveland fraaie kerstversieringen gaan maken.

Bos van Blaauw

22 dec, 19 jan

Broodjes bakken

31 dec

De gids neemt je mee terug in de tijd naar de bijzondere geschiedenis van Buitenplaats

Gooilust en het turbulente huwelijk van Frans Blaauw en Louise Six.

Neem een tasje mee voor de bijzondere schatten die je onderweg ontdekt. In de interactieve natuurwand van bezoekerscentrum ’s-Graveland krijgen deze vondsten een ereplekje.

Ga toch… hardlopen!

Ben jij al bezig met goede voornemens? Of ga je er sowieso graag lekker op uit? Ga dan zeker naar nm.nl/hardlooproutes voor de mooiste hardlooproutes in onze gebieden. We hebben er een lekker divers overzicht van gemaakt; van een 23 kilometer lange trailrun door het Dwingelderveld tot een 5 kilometer lange hardlooproute vlakbij Nijmegen. De trailrunroutes zijn wat langer en door ruiger terrein. Veel hardlooproutes zijn ontwikkeld met de stichting Zevenheuvelenloop en hebben iedere 500 meter een bordje met de afstand die je hebt gelopen vanaf het startpunt. Sinds kort kun je van al onze routes het gpx-bestand downloaden, zo kun je de route uploaden naar je mobiel of smartwatch. Nu houdt niks je meer tegen om lekker op pad te gaan!

Limburg

In kerstsfeer 15 dec

Kom helemaal in kerstsfeer op de omgetoverde Hoeve Lichtenberg (Sint-Pietersberg) met kerstbomen vol lichtjes, vuurkorven, warme drankjes, kerstworkshops en een beestenboel in de stal.

Winterse Preuf Tournee

Diverse dagen in de kerstvakantie Maak op eigen gelegenheid een winterse wandeling over de Sint-Pietersberg en geniet van een smakelijk hapje bij diverse horecalocaties.

Franke van der Laan zet zich met zijn stichting MEERGroen en 2.000 vrijwilligers in voor het onderhoud en opknappen van bloemenweides, boomgaarden, groentetuinen en natuurspeelplaatsen. Met Urgenda begon hij meerbomen.nu, een platform dat bomen gratis weggeeft – intussen 2,5 miljoen.

Onze bezoekerscentra

Winters genieten

Op een mooie winterdag is er niets fijner dan de natuur in te trekken. Een bezoekerscentrum van Natuurmonumenten is daarvoor een ideale uitvalsbasis. Onze vrijwilligers staan klaar om al je vragen te beantwoorden. Of het nu gaat om de planten en dieren van het gebied of om tips voor de mooiste wandelroutes, ze helpen je graag verder. Na je wandeling kun je er opwarmen en van de gezellige sfeer genieten met een lekkere kop koffie.

Winkel

Vergeet ook de winkel niet. Je kunt er terecht voor lokale en duurzame producten. Zo zijn er diverse producten waarmee je vogels helpt de winter door te komen. Met vetbollen en pinda’s bouwen vogels een vetreserve op, waardoor ze warm blijven tijdens koude winternachten. Je kunt ook jezelf verwennen met een warme plaid. Of neem een streekeigen cadeau mee voor familie of vrienden.

In het hele land

Je vindt onze ontmoetingsplekken door het hele land. Elk centrum sluit perfect aan bij het unieke karakter van het omliggende natuurgebied. Meer informatie, de locaties, activiteiten en de openingstijden vind je op nm.nl/bezoekerscentra

1 Bezoekerscentrum

Veluwezoom

Heuvenseweg 5a, 6991 JE Rheden

Gelderland

2 Bezoekerscentrum

Tiengemeten

Tiengemeten 14A, 3284 BE Zuid-Beijerland

Zuid-Holland

3 Bezoekerscentrum

De Wieden

Beulakerpad 1, 8326 AH Sint Jansklooster

Overijssel

4 Bezoekerscentrum

Oisterwijk

Van Tienhovenlaan 4, 5062 SK Oisterwijk

Noord-Brabant

5 Bezoekerscentrum

Dwingelderveld

Benderse 22, 7963 RA Ruinen

Drenthe

6 Bezoekerscentrum

Gooi en Vechtstreek

Noordereinde 54b, 1243 JJ ’s-Graveland

Noord-Holland

7 Bezoekerscentrum op wielen, Zuid-Limburg

binnen

Buiten in het bos, op de hei of op het strand is natuurlijk de fijnste manier om de goedheid van de natuur te ervaren. Maar soms zit het weer niet mee of is de stemming er niet naar. Dan kun je ook binnen van de natuur genieten.

Belevenissen uit

Het Buurtbos

Sinds hij een ‘datsja’ kocht op de Veluwe hield schrijver Dik van der Meulen een dagboek bij, waarin hij opschreef wat hij tegenkwam in de natuur. Dat natuurdagboek is nu uitgegeven, inclusief tekeningen van de auteur zelf. Al die jaren kijken naar de natuur leidde bij hem tot een groeiende actiebereidheid: er verandert te veel, en te weinig ten goede.

In de voetsporen van Eli Heimans

Schrijver Wim Huijser en fotograaf Jeroen Bosch wandelden door Zuid-Limburg, het geliefde landschap van Eli Heimans, vriend en medestrijder voor de natuur van Jac.P. Thijsse. Met boeren en boswachters verkennen ze in Eeuwig Landschap de mogelijkheden om dit arcadische Krijtland te behouden.

De kracht van de natuur

Stel je voor dat de majestueuze eland voor het eerst een stap over onze landsgrens zet en besluit te blijven. Geen droom als het aan Jeroen Helmer van ARK Rewilding Nederland ligt. In Wildernis in eigen land laat hij op inspirerende wijze met zijn tekeningen zien wat er gebeurt als je de natuur tijd en ruimte geeft.

Stekels en een zacht buikje

In Het grote egelboek vertelt Kirsten Dorrestijn je alles over deze stekelige dieren (met een zacht buikje): hoe ze leven, wat ze eten, waarom ze zo stekelig zijn en welke gevaren ze moeten trotseren. Je kijkt mee achter de schermen bij de egelopvang en ontdekt hoe je zelf kan helpen om egels te beschermen.

De roep van de o’o

Met een uitgebreide tentoonstelling belicht het Allard Pierson Museum in Amsterdam de relatie tussen de West-Europese mens en de natuur, van de zestiende tot en met de negentiende eeuw. Leergierigheid en bewondering gingen hand in hand met bejaging, uitputting en vernietiging. Bij de tentoonstelling verscheen het boek Verhalen van de natuur van Hans Mulder.

De bloem als symbool

In de tentoonstelling Power to the Flower staan bloemen in de kunst van de Nederlandse art nouveau centraal. De bloem, als symbool voor de komst van een nieuwe tijd, kwam terug in beeldende kunst, behang, stoffen, meubels en andere versieringen. Te zien in het nieuwe Drents Museum De Buitenplaats in Eelde.

Verborgen linie

Hoe werkt een waterlinie? Hoe vuur je een kanon af? Hoe was het soldatenleven in de Eerste Wereldoorlog op het fort? De antwoorden op deze vragen krijg je in de multimediale en interactieve beleving Bewapend met water in de keelkazemat van Fort bij Nigtevecht. De expositie is elke zaterdag en zondag van 11 tot 17 uur te bezoeken.

Wie woont er in het Toverbos?

Toverbos is een interactieve tentoonstelling in het Pieter Vermeulen Museum in Driehuis. Oog in oog met een sperwer, een uil en een wilde kat ontdekken kinderen tot en met 8 jaar spelenderwijs hoe dieren in het bos leven.

De tuinders van

Buitenzorg

Het is hommeles op Tuinpark Buitenzorg. Ruzies, misverstanden en zelfs bedreigingen in het ooit zo paradijselijke volkstuinencomplex. Lukt het de tuinders om weer tot elkaar te komen? Documentairemaker Silvia Bromet volgt in de Omroep MAX-podcast Onkruid in het paradijs de tuinders tijdens hun pogingen om van hun geliefde tuincomplex weer een paradijs te maken.

Natuur in onze samenleving

In de podcast Toekomst voor Natuur bespreekt Anthonie Stip, projectleider bij de Vlinderstichting, natuuronderwerpen met gasten uit Nederland en België. Anthonie: “We moeten het echt hebben over welke toekomst we voor natuur weggelegd zien in onze samenleving. In mijn podcast doe ik dat vanuit inspirerende verhalen van mensen die daar dagelijks mee bezig zijn.”

Muziek in de natuur

“De beste muziek is te vinden in serendipiteit, de natuur, het bos. De manier waarop een vogelgeluid weerkaatst van de bomen is oneindig veel mooier en duurzamer en afwisselender dan alles wat we doen.” Was getekend, Oliver Coates. En dat is te horen op het pas verschenen album Throb, shiver, arrow of time van de Britse cellist.

€250,korting

op een verblijf in een vakantiewoning voor 8 personen en meer voor een midweek

€150,korting

op een verblijf in een vakantiewoning voor 8 personen en meer voor een weekend

€100,korting

op een verblijf in een vakantiewoning voor 5, 6 of 7 personen

Met Buitenleven Vakanties is ongerepte en onwaarschijnlijk mooie natuur dichterbij dan je denkt. Ervaar zelf hoe het is een Geluksvogel te zijn met een verblijf in een boerenhoeve, oude boswachterswoning, of in dit recent gerenoveerde Jachthuis Leusveld van Natuurmonumenten. Scan de QR code, lees de voorwaarden en boek een vakantiewoning met korting. De actie is geldig bij vakanties met aankomst vanaf 3 januari 2025 en vertrek op uiterlijk 31 maart 2025.

€75,korting

op een verblijf in een vakantiewoning voor 2, 3 of 4 personen

buitenlevenvakanties.nl/geluksvogel

Buitenleven Vakanties is een samenwerking tussen Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en LandschappenNL

FOTO

van de maand

Bij natuurfotografie in de winter gaat het natuurlijk al lang niet meer alleen om sneeuw en ijs. Zonder het wit van sneeuw of rijp is er echter weinig contrast en kleur.

Maak daarom gebruik van iets dat eruit springt. Als voorbeeld foto 1 van een merel die zich tegoed doet aan de paarse bessen van de schoonvrucht die in veel tuinen te vinden is.

Foto 2 ▯ Mist kán zorgen voor een heel grauw plaatje. Maar als de zon nét even door die mist heen piept, kan het juist iets speciaals brengen.

Foto 3 ▯ Juist in de win-

ter is er soms extreem weer. Regenbogen, storm, noorderlicht. Allemaal dankbare onderwerpen om je op te richten. Zorg bij weerfoto’s dat wat er in de lucht gebeurt ook écht het

hoofdonderwerp is met de horizon laag in het beeld. Foto 4 ▯ In de winter moet je het soms hebben van heel kleine kleurrijke details die kansen bieden, zoals de sporenkapsels van mossen.

Ga je er regelmatig op uit om natuurfoto’s te maken? Dan vind je het misschien leuk om mee te doen aan onze fotowedstrijd: Foto van de Maand. De winnaar krijgt een uitvergroting van z’n ingezonden foto. Kijk voor meer info op: nm.nl/foto-van-de-maand

Indringer

“Exotische rivierkreeften worden vaak Amerikaanse rivierkreeft genoemd, maar er zijn verschillende soorten. De grootste bedreiging vormt de rode Amerikaanse rivierkreeft. Volwassen exemplaren zijn felrood. Ze bereiken een grootte van 12 tot 17 cm en voeden zich met onderwaterplanten, wat schadelijk is voor inheemse soorten die hiervan afhankelijk zijn. Hun graafactiviteit vertroebelt bovendien het water. Dit is problematisch voor heldere wateren die het leefgebied zijn van vele soorten, ook zeldzame. Zoals de groene glazenmaker, een libelle die eitjes legt tussen de krabbenscheer. De kreeft eet deze plant, waardoor de libelle zijn voortplantingslocatie verliest. De rode Amerikaanse rivierkreeft is niet zomaar een exoot. Door zijn indrukwekkend hoog voortplantingsvermogen heeft hij een grote impact. Ik kom vaak kreeften op straat tegen, ze kruipen uit het water op zoek naar nieuw leefgebied. Bovendien verspreiden ze kreeftenpest, waar de inmiddels zeldzaam geworden inheemse Europese rivierkreeft zeer gevoelig voor is. Deze rode variant vormt een aanzienlijk gevaar voor de Nederlandse natuur, Natuurmonumenten hoopt op een effectieve oplossing om de soort terug te dringen.”

facebook.com/

Rosalie Martens Boswachter De Wieden

beleefdewieden

Leden, vrijwilligers, donateurs, partners en iedereen die in actie is gekomen voor de natuur in Nederland: bedankt voor alle steun en inzet. Dankzij jullie maken we Nederland natuurrijker. We wensen iedereen fijne feestdagen. Blijf genieten van onze mooie natuur.